aaffxa

1. Zbıgnıew BRZEZINSKI
Baykent Bilgisayar
&
Danışmanlık
BÜYÜK SATRANÇ TAHTASI
(Kitap Özeti)
Yayınlayan:
Türk Dünyasında Demokrasiyi
Geliştirme Vakfı
Düzenleyen:
Dr.Tuğrul BAYKENT
w.ekitapozeti.com

2. 2
BÜYÜK SATRANÇ TAHTASI
a. Giriş:
ABD eski güvenlik danışmanlarından Zbigniew BRZEZINSKI “Büyük Satranç
Tahtası” isimli eserinde; 20 yy. sonlarında dünyanın tek süper gücü haline gelen ABD’nin, 21
yy. da da üstünlüğünü korumak için, “nasıl bir küresel strateji izlemesi gerektiği” sorusuna cevap
aramaktadır. Önemli stratejik görüşler sunmakta ve dünya nüfusunun, doğal zenginliklerinin ve
ekonomik aktivitelerinin yoğun olduğu, “Avrasya Kıtası” olarak nitelediği, Portekiz’den Bering
Boğazı, Letonya’dan Malezya’ya kadar uzanan alanı, dört kritik bölgeye ayırıp inceleyerek
(Avrupa, Rusya, Orta Asya ve Doğu Asya) Jeostratejik oyuncular ve jeopolitik eksenler adını
verdiği ülkeler ile ABD’nin olması gereken ilişkilerini ve çeşitli senaryolara göre uygulanması
gereken politikaları belirlemektedir.
Kitap, yedi bölümde; “Yeni Bir Tür Hegemonya” “Avrasya Satranç Tahtası”,
“Demokratik Köprü Başı”, “Kara Delik”, “Avrasya Balkanları”, “Uzakdoğu Limanları” ve
“Sonuç” başlıklarını içermektedir.
Amaç; ABD’nin çıkarlarını ve refahını tehdit edecek rakip bir süper gücün ortaya
çıkmasını engelleyecek unsurları belirlemek, Avrupa, Asya ve Ortadoğu’daki fikir ayrılıklarını
ve ilişkileri yönetme becerisinin ne şekilde sağlanması gerektiğini çeşitli alternatifleri tespit
etmektedir.
Brzezinski, çeşitli güç boyutlarının (ticaret ve finansman, teknoloji, iletişim, bilgi)
kullanılmasına ek olarak ABD’nin dış politikasının jeopolitik boyutla ilgilenmesini ve
Avrasya’da etkisini politik hakim güç olarak istikrarlı kıtasal denge yaratarak kullanmasını
istemektedir.
Amerika’nın politikasının temel amacının; yumuşak ve ileri görüşlü olarak, uzun
vadeli akımları ve insanlığın temel menfaatlerini takip ederek işbirliği yanlısı bir küresel toplum
oluşturmak ve aynı zamanda, Amerika’ya meydan okuyacak bir liderin ortaya çıkmamasının
sağlanması olduğunu ifade eden Brzezinski, kitabın amacını da, kapsamlı ve bütünleşmiş bir
Avrasya Jeostratejisi oluşturmak olarak belirtmektedir.
b. Gelişme:
(1) Yeni Bir Hegemonya:
Hegemonya insanlık kadar eskidir. Ancak Amerika’nın bugünkü küresel
üstünlüğü, ortaya çıkış hızı, küresel bakış açısı ve uygulama şekliyle diğerlerinden
farklıdır. Tek bir yıl içerisinde Amerika uluslararası dinamik yardımıyla Batı yarımkürede
göreceli olarak yalnız bir ülke konumundan, dünya çapında ilk ve gerçek bir güce
dönüşmüştür.
Politik güç, ideolojik esneklik, ekonomik dinamizm ve kültürel çekicilik sonucunu
belirleyen boyutlardır. Ulaşılan sonuç Amerikan ekonomisinin ve teknolojisinin daha dinamik
olmasını karşın Sovyetler Birliği’nin giderek durgunlaşmasından ve ne ekonomik büyüme ne de
askeri teknoloji konularında etkili bir şekilde rekabet edememesinden kaynaklanmıştır.

3. Halihazırda Amerika küresel gücün dört önemli üstünlüğünü elinde tutmaktadır.
Askeri açıdan eşsiz bir küresel alana sahiptir. Ekonomik açıdan, Japonya ve Almanya (küresel
gücün diğer özelliklerine sahip değildirler) bazı konularda Amerika’ya meydan okusa da
Amerika küresel büyümenin lokomotifidir. Teknolojik açıdan yenilikçiliğin önemli alanlarında
liderliği elinde tutmaktadır ve kültürel açıdan, özellikle dünya güçleri arasında rakipsiz bir
çekiciliğe sahiptir. Tüm bunlar ABD’ye başka bir devletin sahip olamayacağı bir politik güç
vermektedir.
(2) Avrasya Satranç Tahtası:
Dünya nüfusunun % 75’i Avrasya’da yaşamaktadır. Girişimci ruhu ve yer altı
zenginlikleri açısından da dünyanın en zengin bölgesini oluşturmaktadır. Avrasya Dünya
GSMH’nın % 60 ve bilinen dünya enerji kaynaklarının ¾’ünü kapsamaktadır.
Avrasya aynı zamanda politik açıdan dünyanın en iddialı ve dinamik devletlerini
bölgesinde barındıran bir konumdadır. ABD’den sonra, ekonomisi ve askeri silahlara en fazla
para harcamam açısından en büyüt altı devlet bu bölgededir. Dünyanın bilinen ve tahmin edilen
nükleer güçleri yine bu bölgededir. Bölgesel hegemonya ve global etki yaratmaya hevesli
dünyanın en yoğun nüfuslu iki ülkesi de bu bölgededir.
Avrasya, Amerika’nın politik ve/veya ekonomik liderliğine potansiyel meydan
okuyan yer görünümündedir. Amerika’nın şansı bu bölgenin çok büyük olması nedeniyle politik
açıdan tehlike arz etmemesidir. Avrasya üzerinde küresel liderlik için mücadelenin devam ettiği
bir satranç tahtası konumundadır. Amerika’nın küresel egemenliğinin boyutu çok büyük
olmasına rağmen iç ve dış kısıtlamalardan dolayı fazla derin değildir. Avrasya’nın büyüklüğü ve
çeşitliliği ve bazı devletlerin gücü, Amerika’nın bir takım olaylar üzerindeki kontrolünü ve
etkinliğini kısıtlamaktadır. Bu büyük kıta, ekonomik ve politik açılardan üstün bir güce boyun
eğemeyecek kadar büyük, kalabalık, değişik kültürler içeren ve geçmişten beri hırslı ve enerjik
politik yapıla sahip devletlerden oluşmuştur. Bu durum Amerika’nın bu büyük satranc tahtasına
çok dikkatli, seçici ve ihtiyatlı biçimde yayılmasında jeostratejik planlamanın önemini
artırmaktadır.
Uluslararasında, gittikçe artan karşılıklı ekonomik dayanışma, ekonomik tehdidin
politik açıdan istismar edilmesini daha az zorunlu kılmaktadır. Nitekim, manevra yeteneği,
diplomasi, koalisyon oluşturma, işbirliği ve çok ihtiyatlı bir şekilde politik varlığını yayabilme,
jeostratejik gücün Avrasya satranç tahtasında uygulanmasında, anahtar unsurlar olmuşlardır.
Avrasya’da Amerika’nın karşısına her an potansiyel bir rakip çıkabilir. Bu yüzden,
Amerika’nın Avrasya’daki jeopolitik çıkarlarını uzun vadede yönetmek için gerekli stratejisini
belirlemede, asıl oyunculara yoğunlaşmak ve yeri tayin etmek, çıkış noktası olmalıdır.
Brzezinski’ye göre; jeopolitik ilişkilerdeki mevcut durumu değiştirmek amacıyla,
kendi ülke sınırlarının dışında da güçlerini tatbik edebilme veya bir etki yaratabilme kapasitesine
ve ulusal isteğe sahip olan ülkeler,aktif jeostatejik oyunculardır. Bu ülkelere Amerika özel olarak
dikkat etmelidir.
3

4. İkamet ettikleri hassas bölgeden ve jeostratejik oyuncuların davranışlarının
doğurabileceği potansiyel durumların sonuçlarından güç ve önem alan ülkeler ise
jeopolitik eksenlerdir.
Günümüz dünya koşullarında en azından beşer ülke Avrasya’nın yeni politik
haritasında jeostratejik oyuncu ve jeopolitik eksen olarak tanımlanabilir. Fransa, Almanya,
Rusya, Çin ve Hindistan hem önemli hemde aktif oyunculardır. İngiltere, Japonya ve Endonezya
her ne kadar diğer önemli olsalar da jeostarejik oyuncu jeopolitik eksendirler. Türkiye ve İran
sınırlı kabiliyetleri olmakla beraber jeeostratejik oyuncu olarak da görülebilirler.
Bu iki ülkenin Rus gücünün ortadan kalkmasını fırsat bilerek, Hazar Denizi, Orta
Asya bölgesinde belirli bir etki yaratmaya girişmiş olması, onların jeostratejik oyuncu olarak
nitelendirilmelerine sebeptir. Ancak iki ülkenin de ciddi iç problemleri vardır ve bu nedenle güç
dağılımında bölgesel kaymalar sağlamaları sınırlıdır.
Esas olarak, hem Türkiye hem de İran birinci derecede önemli jeopolitik eksenlerdir.
Türkiye, Karadeniz Bölgesini dengelemekte, Karadeniz’den Akdeniz’i geçişi kontrol altında
tutmakta, Rusya’yı Kafkaslar’da dengelemekte, irticaya karşı hala panzehir görevi görmekte ve
NATO için güneyde bir güven kaynağı teşkil etmektedir. Türkiye’deki dengelerin bozulması,
güney Balkanlarda şiddetin kontrolsüz bir biçimde artmasının yanı sıra, Rusya’nın Kafkaslar’da
bağımsızlığını yeni kazanmış ülkeler üzerinde kontrolünü kolaylaştıracaktır. Azerbaycan’a karşı
tutumundaki belirsizliğe rağmen İran da Orta Asya’daki yeni politik çeşitliliğe, karşı ortamı
dengeleyerek destek vermektedir. Bağımsız bir ülke olmasının yanısıra, Basra Körfezi’nin doğu
kısmına egemen olması, (Amerika’ya karşı son zamanlarda sürdürdüğü düşmanlıktan bağımsız
olarak) İran’ın, körfez bölgesinde uzun vadede ters düşecek bir Rus tehdidine karşı, bariyer
görevi görmesini sağlamaktadır.
Avrasya’daki başlıca oyuncular ve eksenlerin tesbiti, Amerika’nın büyük politika
çıkmasını tanımlamak ve bu yöredeki muhtemel mücadeleleri tahmin etmek için yararlıdır.
Beş ana mesele sözkonusu olup bunlar;
- Amerik nasıl bir Avrupa tercih edip destek vermeli?
- Nasıl bir Rusya Amerika’nın menfaatinedir ve Amerika bunun için hangi oranda
4
ne yapabilir?
- Orta Avrasya’da yeni Balkanlar’ın meydana gelme ihtimalleri nelerdir ve
sonucunda doğabilecek riskleri en aza indirmek için Amerika ne yapmalıdır?
- Çin’in Uzak Doğu’da nasıl bir rol üstlenmesi teşvik edilmeli ve buna katılımın
hem Amerika hem de Japonya için sonuçları melerdir?
- Hangi yeni Avrasya koalisyonları ihtimal dahilindedir? Hangisi Amerika’nın
menfaatlerine ters düşebilir ve buna engel olmak için ne yapılması gereklidir? Sorularına cevap
bulmaktır.

5. Avrupa konusundaki uzun vadeli Amerikan jeostratejisi açıkça Avrupa Birliği ve
Avrupa’da gerçek anlamda ortaklık meselesine yönelmiş olmalıdır. Hakikaten birleşmiş ve de
daha bağımsız bir Avrupa isteyen Amerika, Avrupa’nın politik ve ekonomik yönden
entegrasyonunu sağlamak için gerçekten çaba gösteren Avrupa güçlerine ağırlık vermek zorunda
kalacaktır. Böyle bir strateji, Amerika ve İngiltere arasındaki ilişkiler yönünden eskiden
onaylanmış hususların çöpe atılması anlamına da gelecektir.
Birleşik bir Avrupa için geliştirilecek bir politika, Avrupa’nın coğrafi faaliyet alanı
hususundaki oldukça hassas meselesine (fakat Avrupalılarla müştereken) yönelmek zorunda da
olacaktır. Avrupa Birliği’nin doğu sınırı ile NATO’nun doğu ön hattı eş anlamlı olmalı mıdır?
Birinci soru daha ziyade Avrupa ülkelerinin kararını gerektiren bir meseledir fakat Avrupa’nın
bu konudaki kararı direkt olarak NATO kararını etkileyecektir. Buna rağmen ikincisi ABD’yi
bağlar ve ABD’nin NATO’daki sözü,hala kesinliğini korumaktadır. Orta Avrupa milletlerinin
hem AB’ye hem de NATO’ya kabulü yönündeki gittikçe büyüyen konsensüs düşünülürse, bu
sorunun uygulamadaki anlamı, dikkatleri Balkan Cumhuriyetleri’nin ve belki de Ukrayna’nın
gelecekteki statüsüne çekmektedir.
ABD’nin karşılaştığı çıkmaz; hangi oranda Rusya’ya ekonomik yardım sağlanmalı?
(Bu kaçınılmaz olarak Rusya’yı politik ve askeri anlamda güçlendirir) ve aynı zamanda, ne
derece bağımsızlığını yeni kazınmış devletlere de savunma ve bağımsızlıklarını muhafaza
konusunda yardımda bulunulmalı? Rusya aynı anda hem güçlü hem de demokratik bir ülke
olabilir mi? Eğer tekrar güç kazanırsa, kaybettiği imparatorluk topraklarını tekrar elde etmenin
yıllarını arar mı? Ve ondan sonda Rusya hem bir imparatorluk hem de demokratik olabilir mi?
Orta Asya’nın geniş ve Türk, İran eksenlerinin zarar görme ihtimalinden dolayı
jeopolitik olarak son derece akışkan durumdaki ortamında, başka bir belirsizlik daha
görülmektedir. Karadeniz’de Kırım’dan, di direkt olarak Rusya’nın yeni güney sınırı boyunca
doğuya, oradan Çin’in Xinjang eyaletine doğru, sonra aşağıya Hint Okyanusuna, batıya Kızıl
Denize oradan kuzeye Akdeniz’in doğusuna ve tekrar Kırım’a ulaşan alanda 400 milyona yakın
insan yaşamaktadır. Bu insanlar, hemen hemen hepsi dinsel ve de etnik yönden heterojen,
uygulamada politik istikrarı olmayan 25 devlette ikamet etmektedir. Bu devletlerden bazıları
nükleer silahlanma sürecinde olabilirler.
Çabuk alevlenebilir kin ve nefretle parçalanmış ve birbirine rakip güçlü komşu
ülkelerle çevrelenmiş bu geniş bölge muhtemelen hem milletlerarası hem de uzun süren etnik ve
dinsel şiddet için bir savaş alanı olabilir. Hindistan’ın tarafsız kalıp kalmaması ya isteklerini
Pakistan’a empoze etmek için bazı avantajları kullanıp kullanmaması, bölgenin muhtemel ihtilaf
alanını oldukça etkileyecektir. Türkiye ve İran’daki iç gerginlik, tahminen daha kötüye gideceği
gibi bu ülkelerin patlamaya hazır olan bu bölgede oynayabilecekleri denge sağlayıcı rollerini aza
indirebilir. Bu gibi gelişmeler sonrasında, yeni Orta Asya devletlerinin, uluslar arası topluluğa
asimilasyonu güvenliği de etkiler. Bu şekilde hem Amerika hem de uluslar arası topluluk, en son
eski Yugoslavya’da krize benzer bir zorlukla karşı karşıya bırakılabilir.
Jeopolitik meselenin bir diğer önemi de Çin’in süper bir güç olarak benimsenmesiyle
ortaya çıkar. En cazip sonuç demokratikleşme ve serbest ekonomisi sürecinde olan bir Çin
devletinin, Asya’nın daha büyük işbirliği içindeki bölgesel çatısında entegrasyonu olur. Fakat in
demokratikleşme sürecine girmez ve de ekonomik ve askeri gücünü artırır ise, belki daha büyük
bir Çin meydana gelebilir,komşularının istekleri ve hesapları ne olursa olsun, olacakları
5

6. engellemek için herhangi bir çaba, Çin’le kuvvetli bir ihtilaf gerektirebilir. Böyle bir anlaşmazlık
ise Amerika-Japonya ilişkilerinde gerginlik yaratabilir. Çünkü Japonya Amerika’nın Çin’i
kontrol altına almak yönündeki kararını uygulamak isteyecektir ve bundan dolayı bu
anlaşmazlık, Tokyo’nun Japonya’nın geleneksel rolünü yeniden tanımlamasıyla ihtilalci sonuçlar
doğurabilir belki de Uzak Doğu’da Amerika’nın varlığını sona erdirebilir.
Bununla beraber, Çin’in Amerika ile uzlaşması kendisi içinde iyi sonuçlar doğurur.
Çin’İ bölgenin bir gücü olarak kabul etmek, önemsiz bir sloganı onaylamak kadar basit bir
mesele değildir. Herhangi bir bölgesel üstünlük için bir kuvvet oluşmak zorundadır. Amerika,
Çin’in dünya ilişkilerinde işbirlikçi olmasını sağlayacak başarılı politikanın bir parçası olarak
hangi büyüklükte, nereyi Çin’i etkileme alana olarak kabul etmelidir? Şu anda Çin’in politik
yarıçapı dışında kalmış hangi bölgeler, tekrar oluşan Çin İmparatorluğunun topraklarına
bırakılmak zorunda kalınabilir?
Bu bağlamda, Güney Kore’de Amerikan varlığını devam ettirmek özellikle önem
kazanır. Amerika varlığı olmadan, Japonya askeri yönden kendine daha çok güvenmek zorunda
kalacağı için, Amerikan-Japon askeri anlaşmasını şu anki haliyle tahayyül etmek çok zordur.
Kore’yi tekrar birleştirmek yönündeki bir hareket, Amerika’nın Güney Kore’deki askeri varlığını
muhtemelen temelinden sarsar.
Tahminen en tehlikeli senaryo, Çin, Rusya ve belki de İran koalisyonu yani, “anti
hegemonyacı”, ideolojik olarak değil fakat birbirini tamamlayıcı şikayet zincirlerinden oluşmuş
bir birleşme olur. Bu hem derece hem de alan bakımından, Çin-Sovyet bloğunun yarattığı ve bir
zamanlar hayret uyandıran mücadeleyi hatırlatır. Fakat, bu sefer Çin lider, Rusya ise onun
takipçisi olur. Çok uzat bir ihtimal ama böyle bir ihtimali tam tersine çevirmek, ABD’nin,
doğuda, batıda ve aynı anda Avrasya’daki jeostratejik becerilerini sergilemesini gerektirir.
Amerika’nın Uzak Doğu’daki pozisyonunun zayıflaması ve Japonya’nın dış dünyaya
bakışında kökten değişiklikler olması durumunda, coğrafi olarak daha sınırlı fakat potansiyel
olarak daha önemli bir mücadele Çin-Japonya anlaşmasını tabii kılar. Bu, son derece üretici iki
insan gücünü bir araya getirir ve “Asya’lı olma” tarzını, Anti-Amerikan doktrini tezinde
birleştirici olarak kullanabilir. Ancak, Çin ve Japonya’nın yakın zamandaki tarih tecrübeleri
düşünüldüğünde ileride bu ülkelerin anlaşma yapabileceklerini şimdiden söylememize olanak
tanımamaktadır ve Uzak Doğu’ya ilişkin, uzağı iyi gören Amerikan politikası bu ihtimali
ortadan kaldırabilmelidir.
(3) Demokratik Köprü Başı:
Bu bölümde ayrıntılı olarak Avrupa kıtası irdelenmekte, Avrupa
Birliği’ndeki gelişmeler ve muhtemel oluşumlar gözden geçirilmekte, NATO, ABD ve AB
ilişkileri ve birbirleri arasında olması muhtemel senaryolar incelenmektedir. Amerika’nın
başlıca hedefinin; Fransız-Alman ilişkisine dayalı bir Avrupa’yı nasıl inşaa edeceği olarak
belirtilmektedir. Öyle bir Avrupa ki, ABD’ne bağlı kalan, özgürce yaşanabilecek,
büyüyebilecek ve Amerikan küresel üstünlüğünün etkilerine fazlasıyla bağlı, işbirlikçi,
demokratik uluslar arası sistemin faaliyet alanını genişletir,bir Avrupa olmalıdır.
6
(4) Karadelik:

7. SSCB gibi karasal olarak dünyanın en geniş devletinin parçalanışı Avrasya’nın
merkezinde kara bir delik yaratmıştır. Bu durum, çok büyük bir jeopolitik karmaşaya neden
olmuş, Avrasya’nın merkezinde bir güç boşluğu yaratmıştır. Yeni devletlerde, bir güçsüzlük ve
karmaşanın oluşmasının yanı sıra, Rusya içinde de eski Sovyet sosyo-ekonomik modelini yıkma
girişimi ve onunla birlikte yaşanan politik karmaşa çok büyük bir sistem krizine yol açmıştır.
Dünyanın iki süper gücünden biri olan Rusya, halen üretim yapan ancak giderek köhneleşen ve
günün daha aşağıya düşen, konuma gelmiştir. Rusya’nın sosyal krizi nedeniyle jeopolitik boşluk
büyümüştür.
Rusya’nın yalnızca iç durumu ve uluslar arası statüsü değil ayrıca jeopolitik
durumu da kötü etkilenmiş, parçalanma sonucu hudutları küçülüp jeopolitik etkisi
azalmıştır. Baltık ülkelerinin bağımsızlığı ile Baltık Denizi’ndeki hakları sınırlanmış,
Rusya’yı çok rahatsız eden ve onun için çok önemli olan Ukrayna ile birlikte Azerbaycan,
Gürcistan ve Ermenistan’ın bağımsızlığı nedeniyle Karadeniz’deki etkinliği elden gitmiştir.
Bir Rus gölü niteliğinde olan Hazar Denizi Havzasındaki gücü burada hak talep eden beş
ülkeden biri durumuna inmiştir. Uzak Doğu’daki yeni bir jeopolitik durumla karşı karşıya
kalmış, bugüne kadar Rusya’nın hep gerisinde kalan Çin’in, Rusya’dan daha gelişmiş,
dinamik ve başarılı bir ülke olduğunu görmüştür.
Amerika’ya göre Rusya sonuç olarak, Avrupa ve Amerika yanında, akla yatkın
yararları ve şartları kabul etme seçimini yapmalıdır. Bunlardan biri emperyal geçmişiyle
ilişkisini kesmesi, diğeri genişleyen Avrupa’nın Amerika’yla olan politik ve güvenlik bağını
kabul etmesidir. Özellikle Ukrayna’nın bağımsızlığını kesinlikle kabul etmesi gerekmektedir.
(5) Avrasya Balkanları:
Avrupa’da “Balkanlar” sözcüğü etnik çelişkiler ve büyük güçlerin bölgesel
rekabetini çağrıştırmaktadır. Avrasya’nın da bir “Balkanlar”ı bulunmaktadır ama bu Balkanlar
çok daha geniş, daha kalabalık ve hatta dini ve etnik olarak daha heterojendir. Geniş coğrafyanın
tam ortasında yer alan ve küresel istikrarsızlığın sınırlarını çizen bu bölge, Güneydoğu Avrupa
ve Orta Asya’yı olduğu gibi, Güney Asya, Basra Körfezi Bölgesi ve Orta Doğu’nun da bazı
kısımlarını içine almaktadır.
Basra Körfezi ve Ortadoğu’da bulunan çoğu ülkelerde istikrarsızlık olmasına rağmen,
Amerika burada tek nüfuz sahibi güçtür. Kendi politik varlıklarının istikrarsızlığı ile birlikte
kendinden daha güçlü, komşu ülkelere bölgedeki hakimiyeti vermemekte kararlı ve bu ülkeleri
davet eder bir şekilde hareket ederler. Bu bölgenin “Avrasya Balkanları” adını almasının ana
nedene bu iki durumun, yani güç boşluğu ve güç elde etmenin var olmasından
kaynaklanmaktadır.
Avrasya Balkanları jeopolitik olarak da çok büyük önem taşımaktadır. Dahası, bu
bölge, Rusya, Türkiye, İran gibi ülkelerin güvenlik ve tarihi bakımdan ilgilerin çektiği gibi,
Çin’in de politik çıkarlarına uygun düşmektedir. Bunun dışında Avrasya Balkanları müthiş bir
ekonomik kaynaktır.
Bu kaynağa ulaşmak, milli çıkarları harekete geçirerek ortak ilgiyi motive
edecek,tarihsel iddiaları gündeme getirecek, emperyalist düşünceleri hatırlatacak ve uluslar arası
7

8. rekabeti hızlandıracaktır. Bu durum, bölgede bir güç boşluğu teşkil etmesinin yanında, birde
kendi içerisinde istikrarsız olmasından dolayı daha da vahim olmaktadır. Bütün bu ülkeler ciddi
iç sorunlar yaşamaktadırlar. Sınırları boyunca ya komşu ülkeler ile bir sınır kavgasındadırlar
yada kendi topraklarında homojen değildirler. Bazıları ise çoktan bölgesel, etnik ve dini şiddetle
boğuşmaktadırlar.
Avrasya Balkanları dokuz ülkeyi içine almaktadır. Rus’ların dışına iki potansiyel
aday da bulunmaktadır. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Özbekistan, Türkmenistan,
Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan hepsi birer eski Sovyetler Birliği ülkesi olmasının yanında
dokuzuncusu da Afganistan’dır. Bunlara ek olarak iki tane olabilirliği yüksek ülke vardır. Birisi
Türkiye diğeri ise İran’dır. İkisi de politik ve ekonomik bakımdan imkanlı ve bölgedeki
jeostratejik oyuncular durumunda olup, aktif olarak rekabetlerini yürütmektedirler. Aynı
zamanda ikisi de etnik çelişkilere sahne olan hassas bölgelerdir. İkisinden birisi, yada ikisi
birden istikrarsız hale dönüştürülürse bölgenin içi sorunları kontrol edilemez hale gelir ve
böylece Rusya’nın bölgesel hakimiyet çabaları da boşa çıkar.
Avrasya Balkanlarının istikrarsızlığını kötü bir yönde arttıran ve olayları daha
da güçleştiren durum, bölgeye kültürel, dini, ekonomik ve tarihte yer almış imparatorluk
açılarından ilgileri olan iki komşu ülke, İran ve Türkiye’nin kendi jeopolitik konumlarının
istikrarsızlığa açık olmasıdır. Eğer bu iki ülke de istikrarsızlığa düşerse, büyük bir
ihtimalle bütün bölge büyük bir karmaşaya itilecek etnik ve bölgesel çatışmalar kontrolden
çıkıp, zaten hassas olan dengeler ciddi bir şekilde bozulacaktır. Buna bağlı olarak, İran ve
Türkiye sadece jeostratejik öğeler değil, ayrıca dahili durumları da bölgenin kaderinde rol
oynayan unsurlardır. Her ikisi de güçlü bölgesel emelleri ve tarihi önemlerinin farkında
olan, orta büyüklükte ülkelerdir. Yine de iki ülkenin de gelecekteki jeopolitik konumları ve
hatta ulusal bütünlükleri belirsizdir.
Eskiden bir imparatorluk olan Türkiye, yeniden kimliğini bulma sürecinde, üç
ayrı yöne doğru çekilmektedir; modernistler ülkenin batıya dönük bir Avrupa ülkesi
olmasını, İslamcılar güneye dönüp Orta Doğu ve Müslüman topluluğa dayanmasını ve
tarihsel düşünceleri olan milliyetçiler doğuya dönüp Hazar Denizi Havzası’nın Türki
halkını kapsayan ve Orta Asya’daki güçlü bir Türk devleti oluşmasını istiyorlar. Bu
manzaraların her biri farklı stratejik eksenler ortaya koyar ve bunların arasındaki
çatışmalar Kemalist devrimlerden beri ilk defa, Türkiye’nin bölgesel rolünde bir
belirsizliğe sebebiyet vermektedir.
Bunların ötesinde,Türkiye’nin kendisi de en azından bölgelerin etnik karmaşasının bir
kurbanı olabilir. 65 Milyonluk nüfusunun çoğunluğunun % 80’i Türk kökenli (Kafkas, Arnavut,
Boşnak, Bulgar ve Arap’lar da dahil olmak üzere) yaklaşık % 20’si belki de daha fazlası
Kürt’tür. Türkiye’nin doğu bölgesinde yoğunlaşmış olan Türkiye’li Kürtler, İran’lı ve Irak’lı
Kürtler tarafından, artan bir şekilde bir ulusal bağımsızlık kavgasının içine çekilmişlerdir.
Türkiye’nin genel yönetimini ilgilendiren herhangi bir iç huzursuzluk, şüphesiz Kürtlerin ayrı bir
milli statü için, daha kanlı bir şekilde hareket etmelerine yol açacaktır.
Bugünün Avrasya Balkanlarındaki çekişme doğudan Rusya, Türkiye ve İran’ı
kapsamaktadır. Hatta Çin bile sonunda önemli bir katılımcı olabilir. Bu çekişmeye uzaktan
katılan ülkeler ise, Ukrayna, Pakistan, Hindistan ve Amerika’dır.
8

9. İran, Türkiye ve Rusya’nın rekabetlerin de; Rusya’nın jeopolitik hamlesi, doğrudan
Azerbaycan ve Kazakistan’a yöneliktir. Türkiye’nin durumu, doğuda Orta Asya Hazar Denizi ve
Azerbaycan’a yönelik olup, İran’ın durumu, kuzeyde Azerbaycan ve kuzeydoğuda
Türkmenistan, Afganistan ve Tacikistan’a yöneliktir. Bu hedeflere çakışabilirlikler mevcuttur.
Bu noktada Çin’in rolü daha kısıtlıdır ve belirgindir. Çin batıda bir Rus
İmparatorluğu yerine, nispeten bağımsız ülkeler topluluğunu tercih ettiğini belirtmektedir.
En azından bu yeni ülkeler Rusya’ya karşı bir tampon görevini görürler. Uzun vadede,
bölgedeki enerji kaynakları Pekin’in özel ilgili alanına girmektedir ve bunlara
Moskova’nın kontrolüne maruz kalmadan doğrudan ulaşabilmek, Çin’in esas amacı
olmalıdır. Bu durum Türkiye ve İran’ın isteklerini tamamlayacaktır.
Bu noktada Çin’in rolü daha kısıtlıdır ve belirgindir. Çin batıda bir Rus İmparatorluğu
yerine nispeten bağımsız ülkeler topluluğunu tercih ettiği belirtmektedir. En azından bu yeni
ülkeler Rusya’ya karşı bir tampon görevini görürler. Uzun vadede, bölgedeki enerji kaynakları
Pekin’in özel ilgili alanına girmektedir ve bunlara Moskova’nın kontrolüne maruz kalmadan
doğrudan ulaşabilmek, Çin’in esas amacı olmalıdır. Bu dunum Türkiye ve İran’ın isteklerini
tamamlayacaktır.
Ukrayna için, ana konular ise, BDT’nin geleceği ve Ukrayna’nın Rusya’ya
bağımlılığını azaltacak enerji kaynaklarına ulaşabilmesidir. Azerbaycan, Türkmenistan ve
Özbekistan ile daha yakın ilişkiler kurulması Kiev için daha önemli bir hal almıştır. Bunu bağlı
olarak Ukrayna Gürcistan’ın batıdaki Azeri petrol ihracatı hattı üzerinde olma çabalarını
desteklemiştir. Ukrayna, aynı zamanda Rusya’nın Karadeniz’deki etkisini zayıflatmak için
Türkiye ile işbirliği yapmış ve Türkiye’nin Orta Asya’dan Türk terminallerine doğrudan petrol
akıtma çabalarını desteklemiştir.
Sonuç olarak, Orta Asya’nın geleceği çok daha kompleks şartlara bağlı olarak
şekillenecektir. Bu bölgedeki devletlerin, Rusya, Türkiye, İran ve Çin’in kendi aralarındaki
karmaşık çıkar çatışmaları ile belirlenen kaderleri, ayrıca Amerika’nın, Rusya’nın yeni
devletlerin bağımsızlığına gösterdiği saygıya bağlı olarak, Rusya’yla ilişkisini hangi derecede
sürdüreceğine de bağlıdır. Bu etkileşim gerçeği, iştirak eden jeostratejik oyunculardan herhangi
birinin imparatorluğu veya monopolcü amaç edinmelerini engellemektedir.
(6) Uzak Doğu Limanı :
Avrsaya için etkili bir Amerikan politikasının Uzakdoğu Limanına sahip olması
gerekir. Bu ihtiyaç Amerika’nın dışarıda bırakılması veya kendisini Avrasya’dan çekmesi
halinde karşılanmayacaktır. Japonya ile yakın bir ilişki, Amerika’nın küresel politikası için
gereklidir; fakat Çin ile işbirliğine dayanan bir ilişki Amerika’nın Avrasya jeostratejisi için
zorunludur. Uzakdoğu’da üç büyük güç, Amerika-Çin ve Japonya arasında süregelen iletişim,
potansiyel olarak tehlikeli bir bilmece yaratmakta ve kesinlikle jeopolitik olarak oluşum
değişmelerine neden olmaktadır.
Tahmin edilebilir gelecekte, çok önemli ve doğrudan ilişkili iki jeopolitik mesele
Amerika’nın Avrasya’nın uzak doğusundaki rolünü belirleyecektir.
9

10. - Çin’in hakim bölgesel güç olarak ortaya çıkmasının ve küresel güç olma
yönündeki arzularının pratik tanımı ve Amerika tarafından kabul edilebilir faaliyet alanı nedir?
- Japonya’nın kendisine küresel bir rol araması nedeniyle Amerika, kendi
kontrolündeki Japonya’nın bu konumundaki uysallığında, kaçınılmaz azalmanın, bölgesel
sonuçlarını nasıl idare edecektir?
Doğu Asya’nın jeopolitik sahnesi son zamanlarda değişen güç dengeleriyle
belirlenmektedir. Büyüyen politik belirsizliğin yanında, sıra dışı bir ekonomik dinamizm
yaşamaktadır. Asya ekonomik bir başarıdır ancak, insan gelişimi bu başarıyla paralel değildir.
Ekonomik gelişmede Avrupa’yı geçmiş olmasına rağmen, bölgesel politik gelişmede eksik
kalmıştır ve Avrupa’nın işbirliği içindeki çok uluslu yapıya sahip değildir. Aksine, Asya bugün
yeni uyanmıştır ve artan milliyetçiliğin dünyadaki en büyük beşiği konumundadır. Kısaca
bugüne kadar bölgenin hızlı ekonomik gelişmesiyle barışçıl yönlere giden Doğu Asya, dinamik
faaliyetlerle kaynamaktadır. Bölgedeki güç dağılımı da dengesizdir. Çin nükleer techizat deposu
ve büyük silahlı kuvvetleri ile hakim askeri güçtür.
Artmakta olan milliyetçilik, nüfus, refah, beklentiler ve çakışan güç arzularının
yarattığı çabuk alevlenir, hassas ortamda Doğu Asya’nın jeopolitik sahnesinde gerçekten
temel kaymalar olmaktadır. Bunlar:
- - Çin gelişen ve potansiyel olarak hakim br güçtür.
- - Amerika’nın güvenlik rolü giderek Japonya ile işbirliğine bağımlı hale
10
gelmektedir.
- - Japonya ısrarla kendine belirgin ve bağımsız bir politik rol araştırmaktadır.
- - Rusya hakimiyetinden çıkan Orta Asya, uluslararası rekabetin hedefi olduğu için
Rusya’nın rolü çok azalmıştır.
- Kore’nin bölünmesi bölgede giderek daha az kabul edilebilir bir hal
almaktadır.
Amerika açısından,Çin’in gelecekteki gelişimi ve büyük güç olarak ortaya çıkışı
büyük ölçüde Çin’in yönetici kesiminin birbiri ile bağlantılı iki soruna getireceği çözüme
bağlıdır. Birincisi şu andaki yönetim kadrosunun gençleştirilmesi, gücün gençlere geçmesi diğeri
ise, ülkenin ekonomik ve politik sistemleri arasındaki gerilimle başa çıkmaktır. Sonuçta Çin’in
siyasi huzursuzluk evresinden kaçınabilmesi pek mümkün görünmemektedir.
Özet olarak 2020 yılında en iyi koşullarda bile Çin’in küresel güçte bir rakip olması
olası görünmemektedir. Ancak Doğu Asya’da en büyük bölgesel güç olma yolunda
ilerlemektedir.
Amerika ile Japonya arasındaki ilişkinin şekillenmesi Çin’in jeopolitik geleceğinde
kritik bir boyuttur. Japonya, Amerika’nın Asya-Pasifik bölgesindeki politik ve askeri varlığının
temeli, merkezi olarak, önemli bir küresel müttefiki ve güvenlik bakımından Amerika’nın
idaresinde bir ülke olmuştur. Fakat Çin’in yükselişi, yakın Amerika-Japonya ilişkisinin, değişen
bölgesel yapı içinde ne kadar devam edeceğini gündeme getirmektedir.

11. Japonya’nın şu andaki pozisyonu, bir yandan küresel saygı gören ekonomik bir güç
merkezi, diğer yandan da Amerika’nın gücünün jeopolitik bir uzantısı durumudur. Japonya
küresel statükodan tam olarak tatmin olmamaktadır. Fakat Çin’e göre daha çok boyun
eğmektedir.
Ancak Çin’in bölgesel hakim güç olarak yükseldiği ve Japonya’nın gücendirildiği bir
yerde Japonya bir güç olabilir mi? Japonya gerçek anlamda küresel bir güç olabilir mi? Amerika
her halükarda Asya’da kalacak mı? Kalırsa şu anda Amerika-Japonya bağlantısına tanınan
önceliğe ve Çin’in büyüyen etkisine tepki ne olacaktır? Bu sorular stratejik olarak bugün
belirginleşmiştir ve Japonya’da gider yükselen tartışmalara neden olmaktadır.
Brzezinski’ye göre Japonya ekonomik gelişme ve dünya barışı koruyuculuğunda aktif
katılımcılık yoluyla küresel liderlik statüsünü en iyi şekilde elde edebilir. Gerçek uluslar arası bir
zorunluluk ve daha etkin kurumsallaştırılmış bir işbirliğini arttıran güç olarak Japonya, güvenli
bir şekilde belirgin ve etkili bir küresel görev ortaya koyabilir.
Konuyu bağlamak gerekirse; Japonya gittikçe daha yoğunlaşan ve nüfuz edici bir
küresel işbirliğinin kurulmasına Amerika’nın hayati ve en önde gelen ortağı olmalı; ama Çin’in
bölgesel hakimiyetiyle yarışmak için hazırlanacak olan herhangi bir bölgesel ayarlamada
Amerika’nın askeri güç ortağı olmamalıdır. Yani Japonya, dünya ilişkilerinin yeni gündemini
oluşturma girişiminde Amerika’nın küresel ortağı olmalıdır.
11
c. Sonuç:
Amerika’nın bütün Avrasya’yı kapsayan, uzun vadeli kapsamlı tam bir jeo-strateji oluşturup,
uygulama zamanı gelmiştir. Bu ihtiyaç iki temel gerçekten doğmaktadır.
- Amerika şu anda tek küresel süper güçtür.
- Avrasya da kürenin merkezi arenasıdır.
Bu yüzden, Avrasya kıtasındaki güç dağılımına ne olacağı Amerika’nın küresel
liderliği ve tarihi mirası bakımından çok büyük önem taşımaktadır.
Amerika’nın küresel liderliği alan ve karakteri bakımından tektir. Yeni bir çeşit
hegemonyadır. Çoğulcudur, esnektir, geçirgendir.
Amerika’nın hem temel jeostratejik oyuncuları Avrasya satranç tahtasında nasıl
yerleştireceği ve kullanacağı hem de Avrasya’nın jeopolitik anahtar öğelerini nasıl yöneteceği,
Amerika’nın küresel liderliğinin dengesini ve süresini etkileyecek kritik konulardır. Avrupa’da
anahtar oyuncular Fransa ve Almanya olmaya devam edecektir.
Avrasya’nın Uzak doğusunda Çin giderek merkeze gelmekte ve eğer Amerika-Çin
jeostratejik konsensüsü başarılı bir şekilde sağlanamazsa Amerika’nın Asya kıtasında politik
olarak ayağını basacağı sağlam bir yer olmayacaktır. Avrasya’nın ortasında genişleyen Avrupa
ve bölgesel olarak yükselen Çin arasındaki bölge, en azından Rusya, imparatorluk sonrası
kendini tanımlama iç mücadelesini çözene kadar, jeopolitik bir kara delik olarak kalacaktır.

12. Rusya’nın güneyindeki bölge Avrasya’nın Balkanları etnik çatışma ve çok büyük güç
savaşlarının kaynadığı bir kazan olma tehdidi altındadır.
Bu durumda, bir süre için birden fazla nesil boyunca Amerika’nın dünyanın önde
gelen gücü statüsünde karşısına tek bir gücün çıkması mümkün görünmemektedir. Hiçbir ulus
devletinin bir araya geldiğinde güçlü bir küresel politik etki yapan “güç”ün dört anahtar
boyutuna (askeri, ekonomik, teknolojik, kültürel) sahip olan Amerika’yla kendini eşleştirmesi
mümkün görünmemektedir. Eğer Amerika çok dikkatlice düşünür ve amaçsız bir sorumluluk
almazsa Amerika’nın küresel liderliğinin görünen gelecekteki tek gerçek alternatifi, uluslar arası
anarşi olacaktır.
Amerika’nın hegemonyasıyla şekillenen ve içinde “savaş tehdidi gündem dışında
kalan” yeni ve kompleks uluslar arası düzen, dünyanın sadece demokratik, sosyo-politik
sistemler ve çok dış yönlü fakat aynı zamanda Amerika hakimiyetindeki sistemlerle Amerika’nın
gücünün sağlamlaştırıldığı bölgelerde sınırlı kalacak gibi görünmektedir.
Avrasya için jeostrateji konusunda özellikle ülkemizi ilgilendiren bölgelere şu şekilde
değinilmektedir. Zamanla emperyal olmayan Rusya, emperyal olmamasına rağmen,bölgenin
seçkin ekonomik ortağı olarak kabul edilecektir.
Sağlam ve bağımsız güney Kafkas ve Orta Asya’yı gerçekleştirmek iin, Amerika
Türkiye’yi dışlamamalı ve uygun Amerikan-İran ilişkilerini geliştirmeyi araştırmalıdır.
Kenidisine Avrupa’dan dışlanmış gibi hisseden ve Avrupa’ya katılmaya çalışan Türkiye daha
islamik bir ülke olacaktır ve NATO ve batı ilişkilerinden çok laik Orta Asya ilişkisine önem
verecektir.
Buna göre Amerika, Türkiye’nin Avrupa Ekonomik Topluluğu’na kabul edilmesi için
Avrupa’da ağırlığını kullanmalıdır ve Türkiye’ye bir Avrupa ülkesi olarak davranmalıdır. Türk
politikasının islamik yöne dönmesini engellemelidir. Hazar Denizi ve orta Asya’nın geleceğine
yönelik olarak Amerika ile yapılacak düzenli görüşmeler, Türkiye’yi Amerika’nın stratejik ortağı
yapacaktır. Amerika ayrıca Türkiye’nin Hazar Denizi enerji kaynağının Akdeniz’e aktarılmasını
sağlayan Bakü Ceyhan boru hattı konusundaki isteklerin desteklemelidir.
Ayrıca, Amerika İran ile olan düşmanca ilişkilerin sürdürmek niyetinde değildir.
Herhangi bir uzlaşma iki tarafında lehine olmalı, İran için hassas bölgesel konumun istikrara
kavuşturulmasında karşılık stratejik menfaatlere dayanmalıdır.
12