SlideShare a Scribd company logo
Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste
Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382,
E-mail: cactimorleste@cac.tl, Web: www.cac.tl
POVO
GOVERNO
SOSIEDADE
SIVILIGREJAFORSA
SEGURANSA
EM
PREZARIU
CAC
Utilizasaun Patrimóniu Estadu
ho Responsabilidade
Ema ne'ebé utiliza sasan estadu ba benefísiu
aan rasik, família, no grupu sirak hanesan
korrupsaun, povu tomak tenke kondena.
Ne'e hanesan traisaun ba povu nian mehi atu
ahú ho liafuan murak nakonu
moris di'ak iha tempu Ukun Rasik-An.
Hho mensajen edukativu: “Ita
Governante no funsionáriu públiku sira
Rasik Mak Dezenvolve Ita Nian Nasaun
tenke sai ezemplu di'ak hodi uza povu no
no Salva guarda Sasan Sira Ne'ebé Movel
nasaun nian rikusoin ba benefísiu povu
no La Movel ba Moris Di'ak Povu Nian.”
ne'ebé sei moris kiak barak iha nasaun doben
Ne'e mak tema sentrál iha semináriu CAC
Timor-Leste.
nian iha distritu 13 tomak hodi fanun no
Husu boot, liu husi semináriu sirak
konsiénsializa governantes, funsionáriu
ne'ebé CAC hala'o no hetan partisipasaun
públiku, lider komunitáriu sira no povu iha
másimu husi povu, funsionáriu públiku,
rai doben Timor-Leste (TL) kona-ba
sosiedade sivil, no lideransa komunitária
disiplína servidór Estadu hodi utiliza no
sira iha distritu 13 ne'e, bele loke ema nian
maneija sasan estadu nian ba povu nian
konsiénsia no orizonte atu la kolen fanun
morisdi'ak.
governante ho funsionáriu públiku sira husi
Mensajen ne'ebé CAC liu husi nia “manu-
tempu ba tempu atu halo jestaun di'ak ho
ain” sira haklekar ba públiku ne'e, atu fanun
transparente ba rikusoin povu nian liu husi
governante no funsionáriu públiku sira atu
governasaun di'ak. Hodi nune'e, bele lori
iha nafatin sentidu nasionálismu no
prosperidade mai povu kiak, povu mukit rai
patriotísmu foun iha tempu Ukun-An hodi
ida ne'e nian, atu la halerik tan kona-ba
serví povu Timor-Leste ho honestidade,
estrada,be mós, ai-han no utilizasaun
integridade,akuntabilidadenotransparente.
patrimóniu estadu husi funsionárius públiku
Sentidu nasionálismu no patriotísmu iha
sirabaintereseprivadu.
tempu Ukun Rasik-An ba governante ho
Ba se loos mak nasaun ne'e tau
funsionárius públiku sira mak la uza kargu
esperansa hodi kore-an husi hahalok
ministru, diretór jerál, diretór nasionál no
korrupsaun, koluzaun, no nepotizmu (KKN)
xefe departamentu ba halo riku-an ka hariku
mak oras ne'e buras daudauk iha ita nia leet?
nia grupu, wainhira povu barak sei moris iha
Ami hakarak konvida ita hotu atu reflete fali
susarlaran.
lia fuan murak ida ne'e: “Uluk ita funu
Funsionárius públiku sira hanesan
hasoru opresaun. Agora ita funu hasoru
jestor rikusoin estadu nian, iha obrigasaun
korrupsaun/In the past we fought for
morál atu implementa didi'ak mehi heroes
freedom from oppression. Now, we fight for
rai ne'e nian ne'ebé mout ba lia fuan lulik
freedomfromcorruption.”
“Mate Ka Moris Ukun Rasik-An” iha Funu
Libertasaun Nasionál atu salva guarda sasan
estadu nian para utiliza ho didi'ak ba povu
nia moris di'ak. Funsionáriu públiku sira
tenke sai modelu ka hatudu ezemplu di'ak ba
funsionamentu estadu no dezenvolvimentu
nasionál.
Governu mós iha obrigasaun morál,
polítika no legál atu kontrola no orienta
pesoál sira ne'ebé servisu iha órgaun
governu nian hodi halo distinsaun ba sira nia
sasan privadu no estadu nia fasilidades sirak
ne'ebéuzabaservipovuniamorisdi'ak.
COMISSÃO ANTI-CORRUPÇÃO
Rua Sérgio Viera de Melo, Faról, Díli,
Timor-Leste, No.7
Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382
Email: cactimorleste@cac.tl
Website: www.cac.tl
***
1
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Responsável Máximu:
Dirijente Senior CAC
Tékniku:
Ekipa Redasaun
Kontributor:
Gabinete Komisáriu
Dir. Administrasaun
& Finansas
Dir. Prevensaun
Dir. Edukasaun,
Kampaña
no Peskija (EKP)
Dir. Investigasaun
Responsável
-
-
-
-
-
StopCorruption
StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption
StopCorruption
StopCorruption
StopCorruption StopCorruption StopCorruption
LIDE
RPO
LÍTIK
U
Seitór
Justisa
Isu Importante :
Entrevista eksklusivu ho
Ministra Finansas
Sra. Emília Pires Pag...24
Pag...21
Timor-Leste Sai Ezemplu
ba Nasaun Seluk kona-ba
Auto-Avaliasaun
UNCAC
Estadu nia Rekursus--Jestaun,
Utilizasaun no Kontrolu: Hanoin
RumaTuirKonstituisaunRDTL
(JoséA.J.Neves,KomisáriuAdjuntuCAC)
Rekursus Umanus
Fatór xave ne'ebé fundamental iha
rekursus hotu-hotu mak ema ne'ebé tuir konseitu
organizasaun polítika ita temi sidadaun. Sidadaun
mak elementu vivu-ativu iha rekusus hotu-hotu
nia oin no determinante ba jestaun, utilizasaun no
kontrolu rekursus hirak seluk no ba ema rasik.
Ema ne'ebé nu'udar sidadaun bele sai sujeitu ka
objetu ba jestaun rekursus Estadu nian. Ne'e duni
estaun, utilizasaun no kontrolu ba
ema ne'ebé hetan autorizasaun ka podér ba jere no
JEstadu nia rekursus sai preokupasaun
kontrola rekursus Estadu nian presiza iha
sériu prioritáriu iha dezenvolvimentu Estadu no
koñesimentu, abilidade no integridade hodi hala'o
Nasaun Timor-Leste. Iha perguntas lubuk ida mak
servisubasidadaun/povutomakniamorisdi'ak.
ita presiza hatan molok ita ko'alia kona ba jestaun,
Sidadaun ka povu mak sai asuntu sentrál
utilizasaun no kontrolu ba Estadu nia rekursus.
no hetan atensaun maka'as iha KRDTL. Artigu 3
Saida de'it mak sai rekursus Estadu nian? Se mak
KRDTL ne'ebé define kona ba
jere no kontrola utilizasaun
se mak sidadaun Timor-
rekursus Estadu nian? Se
Leste nian hateten katak
m a k f ó n o s i m u
cidadaun Timor-Leste
autorizasaun hodi kaer
mak ema sira ne'ebé tuir
jestaun no kontrolu ba
ran no moris iha Timor-
Estadu nia rekursus?
Leste ka moris iha rai-
Perguntas hirak ne'e
s e l u k ( c i d a d a n i a
provoka ita atu hanoin
originaria) no ema husi
kona ba asuntu ne'ebé
raiseluk ne'ebé hakarak
k o m p l e k s u m a i b é
sai sidadaun Timor-Leste
importante tebtebes ba
(cidadania adquirida).
funsionamentu Estadu
Difinisaun ne'e hatudu
tuir nia objetivus ne'ebé
katak Estadu Timor-Leste
define iha KRDTL ba
lakohi lakon nia sidadaun
dezenvolvimentu nasaun
ne'ebé moris iha rai-seluk no fó oportunidade ba
tomak.
sidadaun rai-seluk nia oan bele sai mós sidadaun
Korrupsaun iha setor públiku mosu tanba
Timor-Leste. Artigu 22 KRDTL dehan katak
jestaun no kontrolu ba utilizasaun rekursus Estadu
sidadaun Timor-oan ne'ebé hela dadaun iha
nian la funsiona di'ak. Jestaun no kontrolu iha area
raiseluk mós hetan protesaun husi Estadu Timor-
ida ne'e e ezije hamoris sistema ne'ebé inklui
Leste hodi bele hala'o sira nia direitu no devér sira
polítika,lei,regulamentu,regras ka prosedimentu,
ne'ebé la inkompatível wainhira nia iha rai-seluk.
nune'e mós agente sira ne'ebé hala'o sistema ne'e.
Estadu presiza rekursus umanus ba dezenvolve
Iha kontestu ida ne'e mak ita ko'alia kona ba
nasaun. Karik iha perspetiva ida ne'e mak KRDTL
prevene no kombate korrupsaun no define kona ba
mós loke dalan ba cidadania adquerida hodi
deklarasaun sasan (bens) no rendimentu privadu
aumenta ita nia rekursus umanus ba hala'o ita nia
husi ema sira ne'ebé kaer funsaun iha Estadu nia
dezenvolvimentu.
instituisaun sira hodi labele uza sala rekursus
Konstituisaun mós fó atensaun ba sidadaun hotu-
Estadu nian ba interese privadu ka grupu.
hotu tuir grupu idade no kondisaun fisika hanesan
Rekursus ne'ebé ita identifika iha biban ida ne'e
temi iha Artigu 17 kona ba igualdade feto no
klasifika ba oin tolu: rekursus umanus, rekursus
mane,Artigu 18 kona ba protesaun ba labarik sira,
naturais no rekursus adkiridu. Rekursus umanus,
Artigu 19 kona ba foinsá'e sira, Artigu 20 kona ba
rekursus naturais no rekursus adkiridus balu iha
ferik no katuas sira noArtigu 21 kona ba sidadaun
tiha ona molok ita hetan independensia. Ukun-an
sira ne'ebé hetan difisiénsia. Iha domíniu relasaun
tiha Estadu hetan (buka) tan rekursus fíziku no
sosiál, sidadaun sira agrupadu iha vida famíliar,
finanseiru lobuk ida. Oinsá KRDTL hateten kona
vida kultural, vida sosiál, vida ekonómika,
ba rekursus hirak ne'e no oinsá Estadu liu husi nia
polítika(Art.17)novidaprofisional(Art.52).
instituisaun kompetente sira jere utilizasaun no
kontrolurekursushirakne'e.
Kontinua ba pag...3 >>>
2
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
cac.doc
ANÁLIZEFATIN
IhaArtigu hirak temi dadaun ne'e inkluiArtigu 16, prezerva, defende no valóriza patrimoniu kultural
husu oinsá Estadu trata sidadaun sira ho fó hirak ne'e, (Nu. 5, Art. 59)”. Ema ida-idak iha
protesaun, kria kondisaun no enkoraja sira atu direitu ba sasan privadu inklui rai, maibé kona ba
hala'o sira nia devér no direitu, promove sira nia rai so sidadaun nasionál de'it mak iha direitu ba sai
inisiativa, promove edukasaun (Art. 59), saude na'in-ba-rai, (Art. 54). Katak, sidadaun estranjeiru
(Art. 57) no formasaun profisional (Art. 59) no laiha direitu atu sai na'in ba rai. Sidadaun Timor-
tulun mós sira atu hala'o sira nia vida matérial no Leste ida kaben ho ema estranjeiru ida ne'ebé la'ós
psikolojika (Art. 50, direitu ba sidadaun Timor-Leste la
servisu;Art. 54, direitu ba propriedade signifika nia iha kedas direitu ba
rasik; Art. 58, direitu ba hela-fatin sai na'in ba rai. Iha prosesu no
ne'ebé di'ak; Art. 53, direitu nu'udar prosedimentu rua mak la
konsumidor) no vida fiar (Art. 45) hanesan. Ida kona ba kazamentu
nian. Konstituisaun husu Estadu atu fó ida seluk kona ba sidadania
mós atensaun espesial, fó protesaun adkiridane'ebéleimakregula.
no prepara vida família, kazamentu no Wainhira ita ko'alia kona ba
inan sira ne'ebé kous/maternidade organizasaun ekonómika iha
(Art. 39) iha uma-kain ida-idak Timor-Leste (Art.138) rai
nu'udar fatin dalauluk ba ema nia nu'udar fator ida ba produsaun
dezenvolvimentu personalidade no e k o n o m i k a ( A r t . 1 4 1 ) .
nu'udar selula ka baze ba sosiedade Propriedade, uzu no pose util ba
niamoris. rai nu'udar fatór ba produsaun
ekonomika regula ho lei. Iha rai
Rekursus Naturais mak iha riku-soi hirak seluk iha
Konstituisaun temi rekursus rai-leten, rai okos, iha be midar
naturais iha parte tematika kona ba no be masin, iha sasan moris
“Organizasaun Ekonomika no hirak seluk ne'ebé Estadu atu jere
Finanseira”. Artigu 139 numeru 1 no kontrola sira nia utilizasaun
hateten katak “rekursus iha rai leten, hodi bele fó benefísiu ba povu
rai-okos, be iha ita territoriu, tomak nia moris di'ak. Sidadaun
plataforma kontinental no zona iha direitu ba propriedade rasik
ekonomika eskluziva nu'udar sasan atu garante nia moris lorloron, no
ne'ebé vital ba ekonomia ne'ebé husi parte seluk Estadu mós
Estadu nian no tenke uza ho justu no hanesan ba presiza kontrola, jere no utiliza rekursus lobuk ida
interese nasionál”. Iha artigu ne'e temi mós katak ba povu tomak nia interese. Utilizasaun sasan
utilizasaun rekusus hirak ne'e tenke orienta ba kria privadu ka sasan ne'ebé ita nian rasik labele
rezerva finanseira obrigatória, mantein eilibriu halakon nia funsaun sosiál (nu. 2, Art. 54) ka ho
ekolojiku no evita estragu ba ekosistema. “Hotu- lia-fuan seluk fó tulun mós ba ema seluk nia moris.
hotu iha direitu ba ambiente vida ema nian ne'ebé Nune'e mós sasan privadu ne'ebé Estadu hakarak
sadiu no ekolojikamente ekilibradu no iha devér foti ka hasai ba interese públiku tenke hetan
atu proteje no hadi'ak liu tan ambiente ne'e ba indemnizasaun justu tuir lei hateten (Nu.3, Art.
interese jerasaun aban-bainrua nian. 2) Estadu 54). Iha ne'e mak presiza duni armonizasaun
rekoñese nesesidade atu prezerva no valóriza ekulibradu entre prorpriedade privadu no
rekursus naturais no 3) promove hahalok ne'ebé propriedade públiku ne'ebé halis ba interese ema
orienta ba defende meiu ambiente no salvaguarda baraknianduni.
dezenvolvimentu ekonómiku ne'ebé sustentavel
(Art.61)”. Rai ho nia rekursus hotu-hotu mak RekursusAdkiridus
forma meiu ambiente ba ema nia moris iha aspetu Rekursus adkiridus bele iha forma osan
oioin. no sasan movel no imovel. Rekursus hirak ne'e
Rai nu'udar elementu fundamental ida ne'ebé mai husi ita nia rekursus naturais rasik, husi
rekursus sira seluk, tantu iha rai okos nune'e mós atividade ekonómika hirak ne'ebé sidadaun sira
iha rai-leten, inklui ema belit ba. Ema nia moris produz, husi impostu no taxas ne'ebé Estadu kria
tomak to'o mate mós belit ba rai. Iha rai pedasuk ka atividade produtiva ne'ebé instituisaun Estadu
ruma mak ita ema harii ita moris, define no baluproduznobalumaihusidoadorsira.
promove ita nia kultura. Konstituisaun mós temi
buat ruma katak “hotu-hotu iha direitu ba fruisaun
no kriasaun kultural ne'ebé sira mós iha devér atu
Kontinua ba pag...4 >>>
Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>2
3
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
tl.doc
Konstituisaun la temi espesífiku liu kona ba Estadu nia riku-soi sira tuir kna'ar ne'ebé
rekursus adkiridu hotu-hotu maibé, fó de'it Konstituisaun no lei haruka, hodi utiliza loloos ba
prinsipius báziku ba Estadu liu husi nia órgaun ema barak nia interese. Kompetensia rasik ne'ebé
kompetente sira atu halo polítika no normas atribui ba Prezidente Repúblika atu promulga ka
reguladora ba jere no kontrola utilizasaun veto ba diploma lejislativu ruma, husu Tribunal
rekursus finanseiru ne'ebé bele hahoris rekursus halo apresiasaun no fiskalizasaun abstrata ba
moveisnoinmoveisnosiraniainstituisoens konstitusionalidade normas nune'e mós verifika
Artigu 142 hateten katak lei mak sei define inkonstitusionalidade ne'ebé mósu tan
estrutura sistema finanseiru hodi garante omisaun/kelalaian ( Pontu a), c) no E) husiArt. 85)
formasaun, kaptasaun no seguransa poupansa iha relasaun ho buat lobuk ida kona ba rekursus
nian, nune'e mós aplikasaun meius finanseirus Estadu nian ne'ebé Konstituisaun temi.
ne'ebé nesesariu ba dezenvolvimentu ekonómiku Parlamentu mak órgaun reprezentativu cidadaun
no sosiál. Estadu tenke kria sistema fiskal ida Timor-Leste nian hotu-hotu ne'ebé kaer podér
ne'ebé satisfaz nesesidade finanseira no kontribui lejislativu, fiskalizasaun no desizaun polítika.
ba habelar rikeza no rendimentu nasionál sira ho Tribunal iha kompetensia atu hala'o/administra
justu no kria lei ba jere impostu no taxa (Art. 144). justisa lori povu nia naran (Nu. 1, Art. 118) no
Artigu 145 hateten katak, Governu mak hakruk de'it ba Konstituisaun no
elabora Orsamentu Jerál Estadu nian Lei (Art. 119) no labele
no hetan aprovasaun husi aplika norma ne'ebé kontra
Parlamentu Nasionál no lei fali Konstituisaun ka
ne'ebé aprova orsamentu prinsipiu hirak ne'ebé temi
nasionál tenke hatur-an iha iha Konstituisaun (Art.
efisiénsia no efikasia, 120).
hatudu distinsaun didi'ak Governu mak órgaun
kona ba reseita no despeza s o b e r a n i a n e ' e b é
sira nune'e mós atu evita responsável ba hatudu,
dotasaun ka fundu ne'ebé hala'o polítika jerál país
subar-subar (dotações ou nian no nu'udar órgaun
f u n d o s s e c r e t o s ) . superiór Administrasaun
Ezekusaun kona ba Públika nian (Art. 103).
orsamentu ne'e tenke hetan Governu nia servisu
fiskalizasaun husi Tribunal hakruk ba fiskalizasaun
Superiór Administrativu, husi Parlamentu Nasionál.
Fiskal no Kontas (oras ne'e sei Governu hatan ba Prezidente
husi Tribunal rekursus) no husi Parlamentu Repúblika no Parlamentu Nasionál kona ba nia
Nasionál. funsaun plolitika interna no esterna tuir
Konstituisaun no lei (Art. 107). Governu mak
Jestaun, utilizasaun no kontrolu rekurus órgaun ezekutor polítika Estadu nian inklui halo
Estadunian jestaunbarekursusEstadunian.
Timor-leste iha tiha ona normas konstitusionais Ita hatur kompetensias husi órgaun soberania
lobuk ida ne'ebé sai nu'udar orientasaun bázika Estadu sira iha tema ida ne'e tanba funsionamentu
hodi jere uitlizasaun no kontrolu rekursus Estadu Estadu tomak hodi promove dezenvolvimentu
nian. Ita hatene katak Konstituisaun la hatur ne'ebé sustentavel, ekilibradu no habelar riku-soi
normas no prinsipius ne'ebé perfeitu kona ba no rendimentu nasionál ho justu ba povu hotu-
asuntu ida ne'e no rekoñese mós katak saida mak hotu nia moris di'ak la ketak husi jestaun,
defini iha Konstituisaun mós la fasil atu aplika iha utilizasaun no kontrolu ne'ebé di'ak ba rekursus
realidade sosio-kultural Timor-Leste nian. Iha hotu-hotu ne'ebé namkari no tama iha ita nia rain.
tempu hanesan ita halo konstrusaun ba Estadu nia Sidadaun ne'ebé de'it mak ba kaer funsaun nu'udar
sistema sira hodi asegura dezenvolvimentu no servidór Estadu iha pozisaun kiik to'o ida ne'ebé as
dezenvolvimentu mós tenke book-an dadaun ona liu iha Estadu ne'e kaer responsabilidade morál,
hodirespondenohadianpovuniamoris. polítika no legál ba garante jestaun, utilizasaun no
Estadu Timor-Leste iha riin-boot (pilares) hat kontrolu rekursus Rai Timor-Leste ne'e nian ho
ne'ebé sira nia funsaun ketak-ketak maibé iha di'ak.
interdependensia ba malu (Art. 69) hodi tonka
nafatin funsionamentu Estadu ba tempu naruk.
Sira nia funsaun mós atu tau-matan lisuk ba
.
Kontinua ba pag...5 >>>
Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>3
4
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Dezenvolvimentu ezije
k o ñ e s i m e n t u n o
kapasidade polítika,
administrativa, teknika
profisional no integridade
husi servidór Estadu nian sira hodi
jere didi'ak utilizasaun rekursus
Estadu nian ba dezenvolve povu
baibain nia moris. La'ós servidór ma barak mak ko'alia ona kona-
Estadu nian hotu-hotu preparadu Eba “ekonomia ne'ebé bazeia ba
t e k n i k a , p o l í t i k a n o koñesimentu/matenek” (knowledge
administrativamente hodi lidera economy) iha rejiaun ne'e, nomós kona-
ó r g a u n s i r a n e ' e b é h a l o ba “peritu sira nia lala'ok”(rule of
dezenvolvimentu no hala'o jestaun ba experts) ne'ebé mak produz ekonomia
rekursus Estadu nian iha faze ne'ebé ita ne'ebé bazeia ba koñesimentu ne'e. Timor-Leste
foin mak kaer rasik ita nia nasaun ne'ebé nia polítika ekonómika (political economy) kona-
independente. Maibé, minimal iha integridade, ba produsaun koñesimentu mak ida ne'ebé?
iha sentidu estadu no sentidu altroismu (serbi ema Koñesimentu foun saida de'it (porezemplu kona-
seluk) hodi konforma-an ho povu nia nesesidade ba polítika ekonómika no governasaun finanseiru)
iha funsaun ne'ebé sira kaer. La susar liu atu adkiri mak sientista Timor-oan sira, matenek
kapasidade polítika, administrativa no teknika atu na'in/hanoin na'in no lideransa movimentu sosiál
hala'o funsaun maibé susar tebes atu hasa'e no sira produz ona (ne'ebé mak la depende hotu ba
hametin integridade étika, sentidu Estadu no paradígma no modelu Euro-Amerikanu-
sentidu altroismu wanhira podér, meius Australianu nian no sosa konseilu husi asesores
finanseiru, no fasilidade Estadu nian lobuk ida sira ne'ebé mak kada fulan kusta US$ 20,000)?
naklekar iha sorin-sorin. Korrupsaun iha setor Signifika saida, wainhira ita hatete katak Timor-
públiku akontese iha sasan hirak ne'e nia let. Podér Leste iha nia indústria peskiza estrativu ida ne'ebé
politiku no podér foti desizaun la akompaña ho makaastebes?
podér kontrolu no podér fiskalizasaun ne'ebé Durante ne'e ha'u observa katak iha
forte, iha potensia ba abuzu podér husi servidór artígus no análizas krítiku barak mak mai husi
hakerek na'ain Australianu, Portugés, noEstadu nian sira.Tinan 10 ona servidór Estadu sira
internasionál sira seluk mak Timor oan sira tau ihahatudu ona buat di'ak balu no mós buat lobuk ida
facebook, uitoan de'it mak husi intelektuál Timor-mak mak sala no seidauk di'ak iha aspetu jestaun,
oan rasik nian sira. Entaun, óras ne'e ita halo helautilizasaun no kontrolu ba rekusus Estadu nian. Ita
formasaun no produz hela sientista sosiál krítiku
kompriende situasaun ne'ebé liu tiha ona maibé no koñesimentu foun barak iha Timor-Leste?
buat lobuk ida ne'ebé la'o sala ka la-la'o presiza Entaun, óras ne'e ita hanorin hela koñesimentu
responsabiliza nafatin. Responsabilidade ba foun no métodu foun kona-ba aprendizajen nian?
situasaunhirakne'eseidaukhotu.(*) Ka óras ne'e ita mout hela iha métodu
aprendizajen antigu? Ezemplu ida, ita hareé ba
hanesan iha fali númérus reitóres no
administradóres universidade nian mak
disproporsionadu aas tebes ho sira nia estilu
personalidade mak autoritáriu no ditadura (estilu-
komandu): hanesan-hahalok la partisipativu, la
konsultativu, la inkluzivu, no la demokrátiku.
Hanesan asesores estranjeiru balu, sira nia
aprosimasaun mak: “Ha'u hanorin, O rona.” Ha'u
hasai informasaun, O fó informasaun.” Prosesu no
atitude hirak ne'e la edukativu, la konduzivu ho
naran tipu kolaborativu no aprendizajen
partisipatóriu ida. Maski nune'e, ita nia estudante
no hanorin na'in sira halo tuir nafatin no kontinua
tolerahopersonalidadesautoritáriusirane'e.
Ekonomia ne'ebé
bazeia ba
koñesimentu/matenek
(knowledge economy)
iha Timor-Leste
(Jacqueline Aquino Siapno, Matenek
na'in, Independente )
Kontinua ba pag...6 >>>
Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>4
***
5
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
ANÁLIZEFATIN
Foin lalais ne'e, ha'u hasoru malu ho dosente ida uma.” Dala barak ita hatete: “Demokrásia hahú
husi UNTL ne'ebé servisu hamutuk ho ha'u husi uma.” Maibé korrupsaun mós hanesan. Se
hanesan asistente peskiza kona-ba ekonomia buat ne'e fasil ba lider universidade ida nian ka
ne'ebé bazeia ba koñesimentu iha Timor-Leste. lider governu nian ida mak laiha akontabilidade ba
Nia hatete ba ha'u katak hanorin na'in sira iha 10 sentavus, entaun fasil para atu laiha
universidade halo pikete fali ona (la hatene to'o akontabilidade ba US$ tokon 3. Wainhia
bainhira). Iha problema lubuk ida relasiona ho korrupsaun no laiha akontabilidade iha setór
pikete iha UNTLne'e: buat ne'e harée hanesan fali Edukasaun, estudante no joven sira mak sei sofre
Reitór no Administradór sira lahatene kona-ba aat liu (sira mak barak liu iha populasaun Timor
Kódigu Étiku ba Funsionáriu Públiku sira nian nian).
katak maski “autónomu” relasiona ho sira nia Kódigu Etíka Funsionáriu nian tenke
liberdade intelektuál, funsionáriu sira ne'e regula monitoriza ofisiais sira ne'ebé mak hala'o viajen
ho Kódigu Étiku ne'e wainhira asuntu ne'e liga ho ba li'ur—katak viajen sira ne'e benefísia duni ka
Finansas no Administrasaun (tanba lae (kompara ho selu sira nia hotel no gastus sira
finansialmente, sira ne'e seluk). Wainhira laiha
hetan subsídiu husi responsabilidade étika
governu). Universidade personal no sentimentu
ida hanesan 'lalenok' ida akontabilidade, laiha
kona-ba governasaun no K ó d i g u É t i k a n o
korrupsaun iha nivel- sosiedade ne'e permisívu
mikro nasaun ida nian. hela, buat sirak ne'e sei
Saida mak mosu iha sai ameasa ba ita nia
UNTL nu'udar lisaun situasaun ida agora.
importante ida ba ita Ameasas sira hanesan
hotu en-termus-de violénsia iha uma laran
t r a n s p a r é n s i a n o mak aas tebes, abuzu
akontabilidade husi podér iha sosiedade
A d m i n i s t r a d ó r e s (inklui husi Ministrus no
Universidade sira ne'ebé ofisiais nível altu husi
bele empresta osan ho governu no estadu nian
montante boot sein halo sira ne'ebé mak bosok ba
k o n s u l t a s a u n n o mai); “normaliza kultura”
koordenasaun ho dekanus, buka no fó aluga no halo
profesores fakuldade, no autór xave sira iha tráfiku influénsia iha partisipasaun iha negósiu
MinistériuEdukasaun. sira ne'ebé mak kompañia no ema business sira
La hanesan iha Korea, Singapura, Japaun no oferese tua ho nível alkohol aas tebes hanesan
nasaun sira seluk ne'ebé tau asuntu edukasaun ho prezentes ba ofisiais governu no estadu sira (ita
sériu, ne'ebé mak integridade intelektiál (maibé bele hanoin katak kompañia no business sira tenta
mós ho kompetisaun) no estandard universidade atu oho ita nia ofisiais governu no estadu nian sira
ba promosaun rigorozu tebes. Iha Timor-Leste hohemu-lanu,distrusaun,nohaluhador).
oin-seluk, buat ne'e sai fali “proteksionista” no
nepotista (buat ne'e sai fali “se mak o hatene, la'ós Valór Formasaun, Revolusaun husi Laran, no
saida mak o hatene”). Hanesan doutorandoTimor- Sosiedade+OlimpiadeMatemátika
oan ida hatete: “jagoan dikandang kecil sendiri”.
Se o agresivu, ambisiozu, no iha koneksaun di'ak, Ba juventude sira iha áreas rurais, ita
o bele hetan pozisaun aas iha setór edukasaun, tenke organiza Olimpiade Siénsia, Matemátika,
maski o ladún publika (ka la publika nein dala- no Téknolojia ba labarik no joven sira (buat ne'e
ida), no ladún halo buat ida relasiona ho o nia organizasaun hanesan Fundasaun Haburas bele
papel ofisiál. Defaktu, ita iha “Diretores Peskiza” halo hela, porezemplu, organizasaun ambientál
nian ne'ebé mak kolekta sira nia saláriu maibé ema non-governmentál ida ne'ebé mak halo hela
sira ne'e la produtivu hodi produz peskiza ruma, servisu sira tuir tempu kona-ba produsaun
halo públikasaun ruma ka produz koñesimentu koñesimentu lokál). Ita iha ona eventu halai
foun ruma kona-ba servisu ne'e (ema sira ne'e maratona, maibé agora ita tenke halo maratona ba
tenke hetan audit). Ita haree katak funsionárius kakutak no prosesu kongnitivu: hanesan halo
públiku iha Setór Edukasaun nian laiha ligasaun ba juventude iha áreas rurais no han'oin
akontabilidade ba ema ruma, ida ne'e, dala ida tan, na'in progresivu sira husi universidades (iha Dili,
estudante, labarik no joven sira mak terus. rejiaun Ãziátiku Sudeste nian no iha mundu) liu
Wainhira ko'alia kona-ba korrupsaun, abuzu husi meius Aprende Online, Skype, ICT, no
podér, tráfiku influénsia, laiha akontabilidade, metódudijitálnian.
nepotismu, bele dehan katak ita ne'e hanesan
soesiedade ida permisivu tebes. Hanesan Amu
Noel iha parokia Aumutin hatete dalaida iha nia
omilia Domingu nian: “Korrupsaun hahú husi
Kontinua ba pag...7 >>>
Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu
-- husi Pag ===>6
sketch.doc
6
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Ita ukun aan tinan sanulu ona maibé ita hasoru Timor (barak liu husiAustralianu sira, uitoan husi
problema hanesan: problema sirak ne'e mak Amerikanu no Europeiu sira, espesialmente
hanesan laiha apresiasaun ba servisu hanorin Portugés sira no husi nasaun Áziátiku balu
na'in/mestra/mestre no profesores sira—hanorin hanesan Japaun, Indonézia no seluk tan). Timor-
na'in/profesores sira simu vensimentu ki'ik no la oan sira uitoan liu mak “ko'alia fali koñesimentu
valóriza sira nia servisus. Iha Korea [Korea Sul], sirak ne'e” ka “halo review”/peer review ba
ne'ebé sira iha tradisaun ba eruditu nian mak forte servisu públikasaun sira ne'e (husi online ka print)
tebes, sira iha loron boot ba hanorin na'in tanba atu halo review di'ak ba livrus ka artigu
(edukadores) sira, Loron ba Hanorin Na'in jornadas ruma, ema ne'e tenke iha esperiénsia
(Teacher's Day) ne'ebé mak estudante, inan-aman, rasik hakerek livru ona, ne'e atu asegura katak ema
sosiedade sira hotu hakmatek hodi refleta ida la'ós ba naran atu soe arbiru ema balu nia livru
kontribuisaun no sakrifísiu sira husi edukadores, wainhira ema ne'e nunka iha esperiénsia iha nia
istoriadór, sientísta sosiál, hanorin na'in sira, vida kona-ba prosesu hakerek livru ruma. Maibé
filojófus, artistas, intelektuál originál sira ne'ebé ita seidauk iha estudiozu Timor-an sira barak mak
mak hamriik iha liña oin ba ekonomia ne'ebé bele halo “peer-review” ba peritu sira nia livrus.
bazeia ba koñesimentu no Tanba ne'e mak ita persija
luta ba governasaun-rasik tebes duni atu investe ho
no liberdade-rasik—ema seriedade ba formasaun
sirak ne'e, estudante sira ho krítiku ba Timor-oan
oferese ai funan, ai fuan, sira ne'ebé mak ho
prezentes ki'ik oan ruma kamada-intelektiál
h a n e s a n e s p r e s a u n todan no independente,
gratidude ida ba ema sira la'ós de'it ba kamada-
ne'e. Ita mós tenke hahú desportu sira nia
o n a f ó P r é m i u s b a kampeonatu. Maibé, iha
“Hanorin Na'in Exelente” Timor-Leste ita iha ona
sira atu motíva edukadores fatin rasik ba kamada-
no hanorin na'in sira no atu intelektiál Timor-an sira
i n s p i r a l a b a r i k n o atu hato'o sira nia
juventude sira atu hakarak hanoin krítiku? Ka ita
sai edukadores krítiku (duke i h a p r o d u t o r e s
ba gasta tempu promove moris artista Indonézia koñesimentu mak sai prezu ba no depende ba
nian sira mak halo eskandalus sex barak ne'ebé fundus estadu no organizasoens internasionál sira
prienshe ita nia jornál diáriu nian mak pájina 3-4 ne'ebé mak monta no determina ona ajenda (inklui
kedas). Maibé, importante liu tan husi selu di'ak kontrola média no kontiúdu RTTL)? Oinsá papel
no hato'o prémius ba hanorin na'in sira mak persija NGOs, média independente, grupu sosiedade sivil
muda ka troka mentalidade no halo revoluzaun sira nian? Sira ne'e independente duni? Ka sira nia
husi laran: nasaun sira ne'ebé mak iha tradisaun ajenda doador sira mak dudu husi kotuk?
eruditu forte, estudiozu sira hetan valór aas tebes. Edukasaun Públiku iha nasaun ne'e hanesan fali
Iha Timor-Leste, situasaun kontráriu: ema ladún filme horror ida—ita kontinua mehi-aat harii
valóriza no la selu di'ak estudiozu sira, maibé sira iskola ho kualidade aat no iha áreas rurais balu iha
kontente no hakru'uk ba ofisiais governu nian sira distritu mak laiha liu iskola fatin, labarik sira
mak iha pozisaun maibé ladún iha koñesimentu, estuda iha fatin iskola ne'ebé mak laiha uma
selu konsultores internasionál nian sira mak barak kakuluk, laiha sintina no laiha be mós, mestre/a
liu hato'o sira nia hanoin ba Ministru/Ministra sira sira uza violénsia fíziku hasoru estudante sira,
buat mesak la foun nian maibé ko'alia kona-ba estudante sira iha universidade mak hetan
buat sira ne'ebé mak Ministru/Ministra sira obrigatóriu atu hakerek sia nia teze ho lian
hakarak rona. Kada fulan governu kontinua selu la Indonézia ladún mós, kópia tekstu Indonézia nian
ho kestiona US$ 12,000-20,000 ba konsultores sira mak liu ona prazu, no livru sira iha bibliotéka
estranjeiru sira, asesores, peritus, sira balu ladún ho lian seluk ne'ebé mak nia kategória la propriu
hatene didi'ak istória Timor-leste nian (sa tan mak halo sira la bele hetan asesu ba fontes sirak
kona-ba rejiaun ne'e) ne'ebé mak sira nia ne'e.
produsaun matenek ne'e barak liu mai husi cut and Ita mós tenke aprende atu implementa
paste, la orijinál, indústria peskiza estrativu ne'ebé konseitu “halimar hanesan baze sentrál ida ba
mak aas tebes, ne'ebé foti informasaun husi edukasaun labarik ki'ik oan sira nian no
Timor-oan sira, maibé sira fó fila ba Timor-oan dezenvolvimentu labarik nian.” Konseitu ne'e
sira uitoan de'it). Governu esplora no selu Timor- revolusionáriu ida ne'ebé mak nasaun barak óras
oan sira ne'ebé mak na'in ba koñesimentu sira ne'e ne'e uza (maski Korea ne'ebé mak nia sistema
ki'ik tebes (tanba sira lahatene hakerek proposta disiplinária no métodu eskolar nian rigurozu
ihaliandominantekolonialniansira). tebes,siramósuzahotu).
Dezigualdades saida mak ita hetan husi
produsaun koñesimentu sira ne'e? Oras ne'e
matenek na'in sira produz barak ona kona-ba
Kontinua ba pag...8 >>>
Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu
-- husi Pag ===>6
aux.doc
T I RM O
-LESTE
7
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Pelu kontráriu, saida mak UNICEF deskobre iha sira ho sira nia ema tabeledor sira no pensaun hotu
Timor-Leste, hanesan hakerek iha sira nia ne'ebé ba eis-titulares no eis-Parlamentária sira,
relatóriu “Ko'alia Mamar Mai Ha'u (Speak Nicely hodi salva osan ba investimentu iha no fó ba
to me), katak inan-aman balu no mestre/a sira uza oportunidades edukasional ba feto, juventude sira
forsa hodi disiplina sira nia oan, no jerálmente atu dezenvolve no hasa'e tan sira nia kapasidades
mak sira uza métodus violéntu hadi halo no koñesimentu. Mai ita tau desperdísiu no gastus
“disiplina.” Idéia ida kona-ba esforsu hamutuk esesívu sira ne'e hotu ba “Fundus Edukasaun” ba
husi komunidade-inan-aman-mestre/a-estudante labarik, joven no feto sira. Moris poupa no investe
sira importante tebes atu ita promove iha Timor- iha edukasaun ne'e importante tebes ne'ebé mak
Leste. Sorumutu inan-aman ho profesor/a sira halo nasaun sira seluk sai riku: ita persija atu
ladún iha. Ha'u partisipa iha sorumutu inan-aman aprendebuatne'eagora.(*)
ho profesor/a sira balu (dala ida iha Canossa
ne'ebé ha'u nia oan uluk ---Bio: Dr. J.A. Siapno
eskola iha ne'ebá, ha'u nu'udar fundador no eis
hasai tia ona nia husi Vise-Reitór I iha
ne'ebá) ne'ebé mak inan- UNDIL no UNPAZ.
aman sira duvida, balu Nia hanorin iha UNTL
to'o ta'uk atu hatete ba iha Fakuldade Siénsia
mestre/a sira atu para ho Ekonómiku no Sosio-
sira (mestre/a) nia Polítikal, voluntária
hahalok baku sira (inan- hanorin ba joven no
aman)niaoan. feto sira iha áreas
rurais iha distritu sira
Ita nia laran taridu no durante tinan barak.
triste tebes atu hareé Husi Setembru 2009-
miliaun-de-dolares mak Febreiru 2012 nu'udar
gasta ba projetu sira Associate Profesor iha
ne'ebé desperdísiu/la Graduate School of
vale buat ida, no International Studies,
kontinua hareé hafatin S e o u l N a t i o n a l
ita nia dependénsia liu- University, Korea. Nia
liu ba Fundu Petróleu. Iha m ó s h a n o r i n i h a
Tailandia, estadu hetan Melbourne University,
rendimentu to'o biliaun US$20 husi de'it Turizmu. University of California Riverside, Irvin,
Ne'e setór ida ne'ebé mak ita seidauk dezenvolve Australian National University, no Universitat
kreativamente iha Timor-Leste. Iha Filipina, Jaime I in Spain. Iha Autonu 2012, nia sei ba
nasaun ne'e rende kuaze biliaun US$15 husi sira Center for Southeast Asian Studies, Kyoto
nia ema servisus migrante sira. Rendimentu sira University,Japannu'udarVisitingProfessor.
ne'ebootliufaliTimor-LesteniaFunduPetróleu.
Ha'u sente admira ho ema balu ne'ebé mak bele
sosa kareta karu-karun, halo festa fantazia oin-oin,
no obsesa tebes ho sira nia “símbulu estatutu
sosiál” ho dispozitivu, maibé ema uitoan de'it mak
iha asesu ba Jornadas Online nian. Tanba saida
mak nune'e? Ita nia peskizadores no intelektuál
sira iha instituisoens públiku nian sente ladún
hetan suporta, ne'e halo sira muda ba setór privadu
no organizasaun internasionál sira. Oinsá mak ita
nia diplomata sira konsege konvense membrus
ASEAN sira seluk atu husu ita sai nu'udar
membru, maibé sira (diplomata sira) ladún iha
informasaun di'ak kona-ba saida mak akontese iha
sira nia leet? (alen-de facebook?) Ne'e atu dehan
katak ita nia kapitál intelektiál oras ne'e limita de'it
bafacebook?
Governu no estadu bele aprende ho sériu oinsá atu
frugal ka poupa ho sira nia hahalok moris ka estilu
vida nian: hahú husi hapara tia hotu tratamentu
esesívu sira ne'ebé la nesesária no desperdisiu iha
VIP/Primeira Klase sira/grupu han
gratuita/rombongan makan gratis” husi Ministrus
Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu
-- husi Pag ==>7
***
surplusmotivation.doc
8
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Kuiñese No Kombate Krime
BrankamentuKapitais
(AugustoDaCostaCastro,CAC)
ema barak nia kuinesementu katak krime
brankamentu kapitais ne'e susar atu ema bele
hatene no detekta tanba karakteristiku husi krime
ne'e ema halo dalas-ba dalas. Definisaun geral
ne'ebé mak matenek na'in sira halo ba krime
brankamentu kapitais mak hanesan hahalok ou
atividades ne'ebé mak ema halo atu subar orijin
husi rikusoin hanesan osan ou sasan ne'ebé mak
ha loron 16-20 fulan Jullu 2012,
mai husi rezultadu atividade krime nian liu husi
ITimor-Leste partisipa iha konferénsia
dalan tranzaksaun finanseira oi-oin atu osan ou
internasionál anuál Asia Pacific Group on Money
rikusoin sira ne'e ema seluk hare ba hanesan mai
Laundry (APG) nian iha Brisbane, Australia.
husiatividadelegálnian.
Partisipantes husi Timor-Leste hamutuk ofisiál
Jerálmente, ema ne'ebé mak halo krime
na'in sanulu ne'ebé reprezenta Banku Sentrál,
brankamentu kapitais ne'e, ho esforsu maka'as atu
Komisaun Anti-Korrupsaun, Ministériu Justisa,
subar orijin husi rikusoin ne'ebé mak nia uza atu
Prokuradoria Jerál, Polisia Nasionál Timor-Leste,
hetan maibé tuir lolos rikusoin ne'e mai husiMinistériu Negosiu Estranjeiru no Alfándega.
atividade krime sira nian ho meus oi-oin atu emaPartisipasaun Timor-Leste nian iha inventu
seluk, inklui autoridades sira, susar atu hatene nohanesan ne'e husi kedas iha tinan 2008.
detekta.Partisipasaun tinan ida ne'e hanesan pasu boot ida
Krime brankamentu kapitais ne'eba nasaun Timor-Leste tanba bele
la'ós hamriik mesak, nia iha ligasaunaprende liu tan kuinesementu seluk husi
ho krime inisiu seluk ne'ebé mak emarai seluk iha prosesu luta kontra krime
halo hodi hetan osan ou sasan.brankamentu kapitais. Durante iha
konferensia, nasaun husi Ásia Pásifiku Atividade krime inisiu (predicate
sira ne'ebé mak hanesan membrus ba offence) ne'ebé mak ema uja hodi hetan
Forun APG nian unanimamente adopta rikusoin sira ne'e mak hanesan
Timor-Leste nia Mutual Evaluation korrupsaun, subornu, hatama sasan liu
Report (MER) ne'ebé relata kona-ba husi dalan ilegál, fa'an ema ou tráfiku
progresu luta kontra krime brankamentu humanu, prostituisan, fan kilat ilegál,
kapitais iha rai laran. Adoptasaun ne'e la selu taxa ou fraude fiskal no fa'an
bele dehan katak hanesan pasu boot ida droga ou aimoruk aat sira hanesan
ne'ebé Timor-Leste halo ona iha área narkotika no psikotropika sira. Rezultadu husi
kombate krime brankamentu kapitais. Ita sente
hahalok krime sira ne'ebé mak temi iha leten ba
orgullu tebes ho progresu pozitivu ida ne'e tanba
ne'e, ema konverte ka fase hodi bele sai osan ou
depois-de sai membru ba APG iha 2008, Timor-
rikusoin legál liu husi metodu tolu mak hanesan
Leste hasoru dezafius barak atu kumpri APG nia
placement,layeringnointegration.
rekerimentu sira. Bele dehan katak Timor-Leste
Placement, ne'e hanesan ema tau ou raiseidauk preparadu di'ak iha área instrumentu
tiha osan husi atividade krime sira ne'e iha formalegais no estrutura formál sira atu uza hodi luta
depózitu iha banku, kompania segurus, sosa rai,kontra krime brankamentu kapitais iha rai laran.
sosa uma, sosa animal (karau, kuda, bibi, fahi noNune'e, hasusar tebes ba Timor-Leste atu sai
seluk tan), sosa osan mean no mutin no seluk tan.nu'udar membru ne'ebé mak complieanse (halo
Layering, ne'e hanesan prosesu halo transferensiatuir) instrumentu no medidas ne'ebé mak
osan husi konta bankária ida ba konta bankáriaFinancial Action Task Force (FATF) sira hasai
seluk no mós husi fatin ida ba fatin seluk liu husidurante ne'e. Susesu boot ne'e la ses husi esforsu
ne'ebé Estadu Timor-Leste halo iha tinan liu ba dalan tranzaksaun oi-oin ne'ebé mak kompleksu
hodi hamosu Lei No.17/2011 ne'ebé regula kona- tebes, sira dejeina tiha ona atu subar orijin husi
ba Krime Brankamentu Kapitais no osan ilegál ne'e. Iha prosesu layering ne'e bele
FinansiamentuTerorismunian. halo liu husi loke konta bankária ba kompania
Asuntu kona-ba brankamentu kapitais ka fiktisius sira hodi utiliza prinsípius segredu banku
iha lian Inglesa ema bolu money laundry ne'e nian hodi utiliza númeru konta bankária ho
interesante tebes atu ko'alia tanba atividades anónimuatutransfereosanbaihanasaunseluk.
kriminál ne'ebé mak sira halo ne'e subar tiha ninia
hun, ida ne'ebé hatudu ba públiku mak ninia rohan
ka rezultadu husi krime ne'ebé mak sira halo. Tuir
Kontinua ba pag...10 >>>
9
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
ANÁLIZEFATIN
Integration, ne'e hanesan prosesu ida ikus iha tan superiór sira ne'ebé mak iha ne'e hein asina
siklu brankamentu kapitais nian ne'ebé mak ema de'it, sem liu husi ekipa quality control ida ne'ebé
halo hodi integra fila fali osan sira ne'ebé mak liu mak rigorozu no seriu. Sigundu, laiha protezedor
ona husi prosesu layering ne'e tanba ema lahatene ne'ebé mak di'ak no seguru, ida ne'e bele ema,
tiha ona origin husi osan ne'e entaun osan na'in ho sistema kontrolu no teknolojia ne'ebé mak monta
vontade tomak integra osan sira ne'e ba iha iha servisu fatin. Porezemplu, sistema kontrolu
sistema finanseiru legál nian ho sosa fila fali ba internal ou auditor internal ne'ebé mak ladi'ak ou
sasan seluk hodi hatudu ba ema katak osan no laiha, bele fó oportunidade ba funsionáriu sira no
sasanne'elegál. ema seluk bele halo servisu no uja sasan no osan
Iha teoría kriminolojia ida hanesan tuir sira nia hakarak. Terseiru ne'e mak intensaun
Routine Activity Theory ne'ebé dezenvolve husi no hakarak rasik husi ema ne'ebé mak atu halo
matenek na'in no korrupsaun ne'e, tanba bainhira tarjetu ne'ebé mak
hatete katak, relativamente kauza husi la proteje ho di'ak no seguru husi ema ou sistema
krime ida la nesesáriu kontrolu ne'ebé mak
husi fator sosiál forsa no rigorozu
hanesan pobreza, ida ne'e bele fó
dizegualidade no oportunidade ba
dezempregu tanba iha ema atu halo krime,
krime balun ne'ebé no elementu ikus
mak halo husi ema sira ne'ebé mak presiza
ne'ebé mak la'ós ema atu ema ne'e halo
kiak no la servisu ka krime mak tenke
d e z e m p r e g u . iha intensaun ou
Porezemplu, hahalok hakarak rasik husi
korrupsaun ne'ebé mak ema ne'ebé mak atu
sai nu'udar predicate halokrimene'e.
offence ida ba krime Iha konteksu
brankamentu kapitais nian ne'e hala'o husi ema Timor-Leste, depois-de forum APG adopta tiha
sira ne'ebé mak moris di'ak no iha pozisaun ninia MER, saida mak Timor-Leste presiza halo?
determinante iha instituisaun ne'ebé mak sira Adoptasaun ne'e bele hatudu ba mundu
servisu ba ou iha lian Ingles ema bolu white-collar internasionál katak maski nasaun ki'ik no foin
crime. Entaun, oinsá white-collar crime ka iha moris, maibé Timor-Leste iha komitementu no
Tetun karik ita bolu krime faru-gola-mutin ne'e vontade polítika boot atu luta kontra krime
akontese? Iha teoría Routine Activity Theory brankamentu kapitais ne'e. Maibé, kestaun
hatete katak, aktu krime ida ne'ebé mak kategoria importante la'ós atu hatudu ba malu maibé oinsá
ba white-collar crime, nia akontesimentu ne'e bele realiza komitementu no vontade ida ne'e liu
tenke iha kondisoens ruma mak hanesan. husi asaun konkreta ruma hodi matérializa katak
Primeiru, tenke iha tarjetu ruma. Tarjetu ne'e bele lideransa no povu Timor-Leste tomak lakohi duni
ema, sasan no fatin. Pur-rezemplu, krime atu krime brankamentu kapitais ne'e ezisti iha
korrupsaun no brankamentu kapitais ne'e nasaunidane'e.
akontese bainhira iha ema ou funsionáriu ne'ebé Atu deteta atividade brankamentu
mak vulnerabel ba osan no sasan tanba sira nia kapitaisne'ebé mak mai husi rezultadukorrupsaun
lifestyle (hahalok moris nian) ne'ebé mak nian, presiza dezenvolve prosedimentu no sistema
konsumirismu, nune'e ema seluk bele aproveita ne'ebé mak efetivu liu husi kontrolu interna.
hodi halo subornu para hetan projeitu no servisu Primeiru, ba Instituisaun Banku sira, tenke halo
ruma, depois disponibilidade ba sasan sira implementasaun didi'ak kona-ba prinsípiu Know
hanesan osan projeitu nian ne'ebé mak tama iha Your Customer (KYC) ou buka hatene ita nia
responsabilidade funsionáriu ka ministra/u ida konsumidór sira (nasabah) liu husi Customer Due
Diligence(CDD)nian nia buka meus oi-oin atu dezvia metade husi
osan ne'e ba ninia bolsu. Nune'emos, fatin ne'ebé
mak sira servisu ba ne'e kondusivu no seguru atu
ema bele halo manipulasaunba dokumentu sira, sa
Marcus Felson Lawrence E.
Cohen
Kontinua ba pag...11 >>>
Brankamentu kapitais husi Pag ===>9
UNODC.doc
10
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
ou ezaminasaun ba konsumidór
sira atu bele hatene no deteta
hahalok tranzasaun sira ne'ebé
mak tama ba iha kategoria
Suspicious Transaction Reports (STR) hodi
nune'e bele fó hatene ba iha Unidade Informasaun
Finanseira (UIF) atu nune'e bele hato'o relatóriu
ba iha entidade polisiál no judisiariu sira ne'ebé
mak kompetente hodi halo investigasaun ba
indísius krime brankamentu kapitais sira ne'ebé
mak akontese iha tranzasaun no movimentu osan
niaihasistemabankuninian.
Segundu, ba instituisaun estadu no governu
estaun rekursu
Jn a t u r á l
( n a t u r a l re s o u rc e s
management) refere ba
jestaun rekursu natural
ne'ebé nasaun ida iha
hanesan rai, bee, minerál,
nian gás no minarai, floresta,
ikan, flora no fauna, ho formamós tenke aplika sistema Know Your Staf
ne'ebé sustentavel. Nai Maromak fó rekursu(KYS)/hatene didi'ak staf iha instituisaun laran,
naturál mai ita atu sustenta dunik ita nian moris ihaKnow Your Business (KYB/hatene didi'ak asuntu
tempu badak ka naruk. Atu buka másimiza valór
servisu nian, no Know Your Partners (KYP)/ rikusoin ne'ebé iha, maka ukun-na'in sira kria
hatene didi'ak parseirus servisu nian, liu husi mekanizmu oioin atu nune'e bele utiliza espasu
prosesu due delligence ne'ebé mak hala'o husi fiskál ne'ebé boot hodi halakon kiak no mukit,
hamenus desigualdade, no hakiak kondisoesdiresaun inspesaun internal kada instiuisaun nian
ne'ebé di'ak par ema hotu bele moris di'ak nohodi nune'e inspetór internal sira bele halo
produtivu. Maibé, mekanizmu ida ke di'ak mós la
relatóriu kona-ba Suspicious Activity Report,
garante susesu iha jestaun rekursu naturál bainhira
Suspicious Life Style Report, no Suspicious ukun-na'in sira la trasa polítika ida ke di'ak.
Income Report (SAR/SLR/SIR) hodi entrega ba Nasaun barak hatudu estremu oin rua. Ida, buka
atu másimiza reseitas husi sira nian rekursuiha autoridade judisiáriu no polisiál sira atu nune'e
naturál maibé neglijénsia impaktu negativu ba sirabele halo asaun investigasaun ba indísius sira ne'e.
nian meiu ambiénte rasik, ne'ebé atu hadi'a fila fali
Atu halo servisu sira ne'ebé mak temi iha leten
presiza rekursu maka'as liu tan. Rua, polítika
ne'e, presiza estabelese no forma estrutura sira fiskál ne'ebé la fó vantajen ba sira nia ekonomia
hanesan Unidade Informasaun Finanseira (UIF) rasik; reseitas ne'ebé nasaun sira ne'e hetan tama
fali iha ema balu nian bolsu ka hariku-an emahodi bele tau matan ba atividade banku, kompañia
uitoan de'it. Estudu barak ne'ebé hatudu kataksegurus no negósiu transferénsia osan nian no mós
nasaun uitoan de'it mak konsege utiliza rekursuba instituisaun la'ós banku. Ne'e presiza reforsa no
naturál ba hadia povu nia moris no sira nian
hametin estrutura unidade inspesaun internal iha ekonomia buras tanba kapasidade atu trasa
kada instituisaun estadu no governu nian hodi bele polítika fiskál ke di'ak atu minimiza risku oioin
iha forsa atu halo inspesaun ba atividade ne'ebéiha.
instituisaun nian, ba pesoál sira ne'ebé mak
MekanizmuJestaunFunduMinaraiservisu iha kada instituisaun refere, no mós
estabelese liña koordenasaun direita entre unidade
Timor-Leste iha mekanizmu ba jestaun rekursu
inspesaun kada instituisaun sira ne'e ho naturál (minarai) di'ak liu iha rejiaun Asia-
a u t o r i d a d e s Pasífiku no numeru tolu iha mundu. Ba sa Lei
Fundu Minarai No. 9/2005 obriga katak osanj u d i s i a r i u n o
ne'ebé tama iha Fundu ne'e tenke rai iha tasibalupolisial nian, atu
atu nune'e bele prevene presaun populista no
nune'e bele halo
efeitu moras ne'ebé ita koñese hanesan Dutch
asaun imédiata disease. Kriasaun Fundu Minarai ne'e desisaun
bainhira nota ou ida ke prudenti tanba objetivu prinsipál maka: Ida,
hare indísius ruma reseitas sa de'it (husi royalties, taxa, esportasaun
gas/minarai, funan husi investimentu) ne'ebé tamane'ebé mak halo
iha Fundu ne'e sidadaun Timoroan tenke hatene.husipesoálsira.(*)
Rua, kualkér transferénsia osan husi Fundu ne'e
liu de'it husi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian,
no montante ne'ebé bele foti husi Fundu iha tinan
idanialaranmak3%,
R i s k u H u s i
U t i l i z a s a u n
Rekursu Estadu
BaPovuNiaMoris
(RuiA.Gomes)
Kontinua ba pag...12 >>>
Brankamentu kapitais husi Pag ===>10
***
moneylaudry.doc
11
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
ANÁLIZEFATIN
ne'ebé regula tuir rendimentu sustentável maka'as iha Parlamentu. Ejemplu mak OJE ba
tinan 2012 ho montante dolar Amerikanu 1,7estimadu (estimated sustainable income), ka
biliaun—ne'ebé sa'e 45% husi OJE tinan 2011 liuESI. Tolu, rikusoin husi minarai la'ós atu uza
ba. Tanba reseitas doméstika sei fraku, makade'it ba jerasaun agora maibé mós ba jerasaun oin
montante ne'ebé foti husi ESI liu dala rua ho total
mai. To'o oras ne'e mekanizmu jestaun Fundu ne'e
dolarAmerikanu 0,7 biliaun. Iha fulan-Juñu 2011,
la'o ho di'ak no transparente. Ita bele hetan Governu lansa Planu Dezenvolvimentu
informasaun kona-ba jestaun osan sira iha Fundu Estratéjiku ho objetivu atu transforma Timor-
ne'e liu husi relatóriu trimestrál no anuál husi Leste ba iha nível nasaun sira ne'ebé ho
rendimentu mediu-as iha tinan 2030. Atu alkansaBankuSentrál.
objetivu ida ne'e, investimentu
iha infraestrutura sei sa'eMekanizmu poupansa Fundu
maka'as liu tan. Iha tinanMinaraiTimor-Lestenianne'e tuir
ruanulu nia laran, montantemodelu Noruega maibé ho
ne'ebé sei foti husi Fundu atudiferensa ida. Modelu Noruega fó
hala'o investimentu iha rai larande'it autorizasaun atu gasta osan
sei iha impaktu maka'as ba ESIne'ebé mai husi retornu reál husi
no rikusoin ne'ebé iha. Tuirrikusoin finansiál akumuladu
F u n d u M o n e t á r i u(4%); modeluTimor-Leste fó de'it
Internasionál, impaktu ne'e seiautorizasaun atu gasta osan husi
resulta iha redusaun kuaze 40%reseita totál husi minarai, inklui
iha tinan 2030 bainhira folinmós reseitas ne'ebé sei mai (3%).
minarai tun ba dolarAmerikanuModeluTimor-Leste nian fó dalan
50 baril ida. Ne'e signifikaatu halo transferénsia inisiál
katak ESI sei tun ba dolarne'ebé boot husi reseitas ne'ebé
Amerikanu0,4biliaun.seidaukmatérializa.
Ho dadus hirak
Risku Iha Jestaun Fundu ne'e, ita agora identifika risku
Minarai ne'ebé iha. Risku dahuluk mak
liga ba oinsá kria no mantein
Ho mekanizmu checks-and-
ekilibriu entre gasta osan husi Fundu ne'e nobalances ne'ebé di'ak de'it la'ós garantia ba susesu.
diversifika no dezenvolve ekonomia iha rai laranIha risku oioin ne'ebé ukun-na'in sira presiza tau
atu nune'e nasaun la dependente de'it ba rekursumatan hanesan: oinsá transforma rikusoin ne'e ba
reseita ida ke permanente; sustenta kresimentu natural ne'ebé sei ramata iha tempu badak. Ne'e
ekonómiku no proteje ekonomia husi implika katak presiza tebes hametin instituisaun
overheating; aumenta produtividade ekonomia Estadu no rekursu umanu ne'ebé ho kualidade
doméstiku la'ós halo ekonomia dependente ba di'ak hodi bele implementa governasaun
rikusoin ne'e; hamenus risku korrupsaun; investe
ekonómiku ne'ebé di'ak atu mantein ekilibriu
iha projetu ne'ebé fó retornu ekonómiku ke boot,
ne'e. Governasaun ekonómiku ne'ebé di'akno aumenta produtividade laborál. Nune'e,
buka atu kria polítika ba implementasaunmekanizmu di'ak presiza mós akompñia ho
programa dezenvolvimentu tuir kapasidadepolítika fiskál ne'ebé di'ak. Tanba espasu limitadu,
makaartigune'efokade'itbariskubalu. absorsaun ekonomia ne'e rasik atu proteje
Ohin loron, Timor-Leste nasaun ida ke ekonomia husi overheating no dependente de'it ba
dependente liu ba reseitas husi Fundu Minarai. minarai. Ne'e signifika katak investimentu iha rai
Kuaze 90% OJE mai husi atividade iha área
laran tenke aumenta produtividade—katak
minarai. Reseita doméstika foin mak 6% de'it husi
investimentu tenke fó prioridade liu ba retornuPIB la'ós-minarai ka 10% husi reseitas tomak. Ita
ne'ebé boot. Ao mezmu tempu, estabelesehatene katak estrasaun minarai/gas agora daudaun
mekanizmu atu kontrola despezas Estadu nianne'e mai husi Bayu-Undan ne'ebé fó reseitas liu
dolar Amerikanu biliaun ida tinan-tinan, no iha bainhira folin minarai tun ka bainhira rekursu
tinan sanulu resin nia laran minarai no gas iha fatin natural ne'e ramata ona. Polítika fiskál ne'ebé di'ak
rua ne'e sei maran. Foin daudaun ne'e, Banku ba Timor-Leste mak buka atu ekilibra reseitas
Sentrál fó sai katak iha Fundu Minarai ne'e Timor- ne'ebé suli maka'as ba iha Fundu ne'e no reseitas
Leste hetan ona osan besik dolar Amerikanu
doméstika ne'ebé sei fraku no menus hela. Ho
biliaun11 tanbafolin minasa'e maka'as iha mundu
ekilibriu ne'e osan iha Fundu ne'e bele sai nu'udarnomekanizmupoupansane'ebéprudenti.
reseitapermanenteida.Ihakontestune'e,Iha tinan hirak liu ba, osan ne'ebé
transfere husi Fundu Minarai ne'e boot liu ESI, ka
kuaze 6%—asuntu ida ne'ebé provoka debate
[ii]
[iii]
[iv]
[v]
Kontinua ba pag...13 >>>
Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ===>11
12
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
oil.doc
presiza tebes identifika projetu sira ne'ebé “fitivu” Risku datolu mak liga ba kapasidade atu
identifika no enfrenta soke esternu oioin. Ihano ho orsamentu ne'ebé as tebes maibé retornu
kontestu Timor-Leste nian, risku esternu ida makki'ik.Atu determina fiabilidade projetu ida presiza
volatilidade folin minarai iha mundu. Bainhiratebes halo esersísiu maka'as hodi determina kustu-
polítika fiskál depende de'it ba osan husi Fundu,
benefísiu projetu ne'e. Bainhira laiha analise
maka presiza trasa polítika fiskál longu prazu
kustu-benefísiu, maka tendénsia aloka osan ba ne'ebé integra folin minarai no estimasaun entre
projetu arbitráriu de'it ka tuir proposta orsamentu reseitas no despezas ida ke realístiku. Introdusaun
ne'ebé inflasionadu tanba la bazeia ba unit cost polítika ruma ne'ebé bazeia de'it ba hanoin katak
osan barak ona (reseitas) ne'ebé bele halo projetune'ebé realístiku. Ida ne'e mak sei fó todan ba OJE
sa de'it (despezas), maka iha periodu ne'ebé folinnian—karik ida ne'e mós área ida ke CAC presiza
minarai tun maka aggregate demand ka prokuratau matan hodi identifíka kedas ema sira ka grupu
total ne'e mós tun; ida ne'e afeta ba output setor-
ne'ebé buka hariku-an de'it liu husi projetu
setor ekonomia nian. Bainhira output menus maka
governunian. soke ne'e mós hetok boot tan. Ezemplu, bainhira
Risku daruak mak liga ba área setor polítika governu atu subsídiu ekipamentu ruma ka
privadu ne'ebé buka atu influénsia ukun-na'in sira atu selu dívida ruma ho valór osan ne'ebé tun
atu utiliza osan husi Fundu (exchange rate) risku mak
ne'e nu'udar kolaterál ba tendénsia atu foti tan
sira nia dívida. Iha osan atu taka falta ne'e.
nasaun ida ne'ebé setor Bainhira output iha
privadu nia kna'ar sei setór-setór ekonomia
f r a k u n o b a z e tun, maka osan ne'ebé
esportasaun kuaze ke presiza hetok boot liu
laiha, oportunidade atu tan atu mantein prokura.
investe iha real estate Risku ida ne'e presiza
ka área konstrusaun a n t e s i p a t a n b a
bele fó fatin ba banku konsekuénsia final mak
sira atu empresta osan. estandard moris ema
Tanba setor privadu nian mós hetan impaktu
fraku no laiha kapitál, negativu. Atu minimiza
maka sira presiza buka impaktu negativu ne'e,
suporta husi fatin ruma. maka ukun-na'in sira buka
Bainhira osan husi Fundu sai nu'udar kolaterál ba atu aumenta tan osan liu husi repatriasaun kapitál
sira nian empresta, maka risku retornu ka rikusoin mai iha rai laran. Iha nasaun ida ne'ebé
investimentu ne'ebé sira halo bele kiik ka boot. ho ekonomia doméstiku forte, volatilidade folin
Tendénsia ida ne'e sai realidade iha nasaun barak minarai ladún afeta no risku atu monu iha tusan
ne'ebé iha rikusoin boot no ukun-na'in sira la dun foun mós kiik tebes. Daudaun ne'e, Timor-Leste
preokupa atu promove investimentu privadu iha nia Fundu Minarai investe hela iha Estadus
rai laran. Bainhira setor privadu hare katak laiha Unidus Amérika no mós investe iha nasaun
seguransa ba sira nian investimentu iha rai laran, ruanulu resin. Maibé, retornu husi investimentu
maka sira prefere transfere sira nian osan ba iha rai hirak ne'e mós depende ba fleksibilidade iha
li'ur (capital flight). Tanba ne'e, governu nia papel exchange rate ne'e. Bele tun, mós bele sa'e. Atu
atu estimula investimentu privadu (atu bele enfrenta soke esternu hirak ne'e, ukun-na'in sira
komplementa investimentu públiku) labele bazeia presiza tebes prioritiza projetu hirak ne'ebé
uluk ba finansiamentu de'it. Ba projetu prienxe kritéria di'ak (bazeia ba analise kustu-
investimentu ne'ebé ho retornu boot, governu benefísiu) no implementa iha tempu ne'ebé folin
presiza enkoraja investimentu diretu husi rai li'ur minarai tun. Nune'e, presiza adopta aprosimasaun
(foreign direct investment) ka liu husi deve osan dinámiku iha despeza Estadu nian. Katak,
husi rai li'ur (foreign borrowing). Objetivu utilizasaun rekursu finanseiru husi Fundu ne'e
prinsipál mak buka atu promove “investimentu- labele bazeia de'it ba konsiderasaun polítika
iha-investimentu” hodi másimiza rekursu naturál maibé liliu kapasidade atu mantein valór rekursu
ne'e. Nune'e, presiza iha kapasidade ba ne'ebé sei ramata ne'e, no ao mezmu tempu,
investimentu públiku no ambienti ne'ebé investe maka'as iha kapitál umanu atu bele hasa'e
favorável ba investimentu privadu. Ambienti produtividade laboral no hametin liu tan
favorável ba investimentu privadu la'ós liu husi ekonomia doméstiku hodi proteje ekonomia ne'e
hasa'e unit cost ba projetu konstrusaun ruma. Ho husireseitasminarai.
unit cost iha projetu konstrusaun ne'ebé as bele fó
fatin ba ema ka grupu balu “desvia” rekursu
finanseiru balu husi investimentu ne'e rasik.
ResultadumakinflasionaOJEne'erasik.
Kontinua ba pag...14 >>>
Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>12
COMSTOCK.doc
13
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
ENDNOTES

Ph.D. iha área estudu ekonomia
dezenvolvimentuhusiUniversidadeLondres.
 Atu kalkula ESI ba tinan fiskál atu hetan
montante másimu ne'ebé governu bele
apropria no transfere husi Fundu Minarai atu
finansia OJE, hare ba ekuasaun tuir mai ne'e:
katak r = 3% ne'ebé espesifika tiha ona
nu'udar retornu reál, V nu'udar balansu (osan
ne'ebé iha) Fundu iha tinan foun tinan fiskál
nian, R nu'udar projesaun reseita husi minarait
iha tinan t, n nu'udar tinan ikus liu atu hetan
reseita, no i nu'udar discount factor ne'ebé
espesifika liu husi funan nominál ne'ebé hetan
husi investimentu Fundu ne'e husi governu
Estadus Unidus Amérika, sura tuir valór
mediu hahú tinan 0 to'o tinan n. Fonte: Timor-
Leste's Petroleum Fund Law 9/2005,
ScheduleI.
 Mekanizmu jestaun Fundu Minarai ne'e halo
konke iha fulan-Jullu 2010 Timor-Leste,
hamutuk ho nasaun 35, tama klasifikasaun
ne'ebé prienxe kritériu EITI (Extractive
Industries Transparency Initiative). EITI
nu'udar estandard global ida ne'ebé buka atu
promove transparénsia no akontabilidade iha
nasaun ne'ebé riku ho mina, gas no rekursu
mineral.
 International Monetary Fund, 2012,
Democratic Republic ofTimor-Leste Country
ReportNo.12/24,February2012,p.6.
 Tuir Banku Mundiál nia estudu bazeia ba
Country Policy and Institutional Assessment
(CPIA) index, kualidade polítika (policy) no
instituisaun iha Timor-Leste sei iha
klasifikasaun “fraku” maski governu halo
ona esforsu hodi hadi'a no reforma buat
barak. Indisi ne'e sukat jestaun ekonómiku
iha rai laran hanesan jestaun
makroekonómiku, polítika fiskál no deve
osan, ho valór entre 6 (aas liu) no 1 (menus
liu). Timor-Leste nian Indisi foin mak 3,8
iha tinan 2011.Estudu ida ne'e bele hetan iha
http://data.worldbank.org/indicator/IQ.CPA.
ECON.XQ/countries?display=default
Hakerek-na'in sidadaun Timoroan ida ho
Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>13
***
14
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
E k i p a
I n v e s t i g a d ó r
CAC Aumenta
Tan
Investigadór Foun Lima Simu
Tomada-de-Pose
hakarak rekruta investigadór na'in 10 maibé planu
ne'e la konsegu realiza tanba fatin no kondisaun
servisu la permite atu rekruta staf ho numeru barak
iha tempu hanesan. Iha tempu futuru mai, planu
ne'eseirealiza.
Diretóra Diresaun Investigasaun (DI)
CAC hateten katak rekrutamentu ba investigadórili –Iha terseiru trimestre
CAC bazeia ba nesesidade no ejijénsia servisuD2012, ekipa investigadór
ne'ebé husi tempu ba tempu volume servisu DICAC aumetan tan na'in lima. Sira nia
CAC nian aumenta ba bebeik. Ho sira na'in limarektrutamentu liu husi prosesu naruk ida
foun ne'e, óras ne'e CAC iha ona nia investigadórne'ebé kompetativa tebes no transparénsia,
hamutuk na'in 15. Hein katak sira niatuir régras rekrutamentu ofisiál nian.
involvimentu ajuda halo kaman servisuRekrutamentu ne'e involve servisu konjunta
investigasaunnianbalu.entre instituisaun CAC,
Instituisaun CAC esperaProkuradoria Jerál
katak iha tempu oin maino Polísia Nasionál
hein katak sei beleT i m o r - L e s t e
rekruta investigadór( P N T L ) .
feto ho kualifikasaunPrezidenti-de juri
téknika husi áreasn e ' e b é l i d e r a
teknolojia informasau/prosesu ne'e mak
I n f o r m a t i o nKomisáriu Adjuntu
Te c h n o l o g y ( I T ) ,CAC ba Asuntu
enjineria, tanba ihaE d u k a s a u n ,
projeitu fíziku barakK a m p a ñ a n o
mak presiza emaPeskiza (EKP),
t é k n i k u a t u h a l oJosé “Samala Rua”
i n v e s t i g a s a u n b aNeves. Membru
konstrusaun sivil sira.p a i n e l s e l u k
(*)k o m p o s t u h u s i
Komisáriu Adjuntu
CAC ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho
Bucar Corte-Real, Prokuradóra Remígia de
Fátima, Inspektor Xefe Angêlo Quelo no
Inspektora Maria de Fátima Martins husi Polísia
NasionálTimor-Leste(PNTL). ili--Investigadór foun na'in lima
Prosesu rekrutamentu ne'e liu husi faze lubuk ida. DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC)
Fofoun loke vaga ba públiku atu hatama nian, iha 29 Agostu 2012 simu tomada-de-pose
aplikasaun durante semana rua. Hamutuk hafoin kompleta formasaun iha CAC durante
aplikante na'in 133 maka hatama sira nia fulan rua kona-ba asuntu tékniku oi-oin relasiona
dokumentu aplikasaun. Iha faze selesaun ho investigasaun kriminál ba kazu korrupsaun
dokumentu sira, Komisaun selesiona aplikante nian. Iha serimónia tomada-de-pose ne'e, finalista
na'in 41 mak ba tuir ezame eskrita. Hafoin ezame sira simu sertifikadu graduasaun husi Dirijente
eskrita, nia rezultadu mak kandidatu na'in 24 AltuCACniansira.
konsege kontinua ba faze teste médiku. Tuir mai, Graduado foun na'in lima ne'e haksolok
na'in 17 mak tuir ezame orál no to'o ikus Ekipa halo hotu sira nia formasaun espesializada ne'ebé
Rekrutamentu Konjunta desidi sira na'in 5 mak sai tulun fortalese sira nia koñesimentu tékniku no
vensedore. habelar tan sira nia vizaun kona-ba oinsá atu kaer
Durante prosesu teste, aplikantes feto la servisu investigasaun kriminál ba kazus
dun barak no balun para rasik no seluk lakon iha korrupsaun ho efetivu liu tan no profesional.
prosesu teste. Nune'e investigadór na'in lima Hanesan investigadór foun ida hatete: Kualkér
ne'ebé hetan posse iha loron 29 Agostu 2012 formasaun espesializada ida sempre di'ak ba
mesak mane de'it. Tuir planu, tinan ida ne'e CAC dezenvolvimentukapasidade
Kontinua ba pag...16 >>>
“Komisáriu CAC Sr. Adérito kongratula
investigador foun hafoin simu posse”
15
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
cac.doc
no koñesimentu ema nian---formasaun foin korrupsaun ho tópiku “Ita Rasik Mak Dezenvolve
lalais ne'e tulun ho haforsa tebes ami nia Ita Nian Nasaun no Salvaguarda Sasan Sira
kapasidade no koñesimentu tékniku atu Ne'ebé Móvel no La Móvel ba Moris Di'ak Povu
dezenpeña ami nia servisu ho konfiansa boot Nian” iha Distritu Manufahi ne'ebé mai husi
liutan.” funsionáriu públiku distrital no lider komunitáriu
Formasaun durante fulan-rua ne'e hetan sira. KomisáriuAdjuntu Bucar Corte-Real hatutan
suporta husi USAID liu husi fundu Millennium teni katak Timor oan sira mak tenke hadi'a no
Challenge Corporation ne'ebé implementa husi haforsa ekonomia uma laran nian hodi nune'e bele
CASALS iha Díli. Dirijente Senior CAC no tulun fali nia belunTimor oan seluk ho dalan dígnu
funsionáriu CAC tomak haksolok ho rezultadu atu sira mós bele dezenvolve an no sai riku.
formasaun ida ne'e tanba ne'e mak nu'udar interese Importante mak tenke liu husi dalan justu, la'ós liu
boot Instituisaun nian atu husi dalan fó'er hodi monu
haforsa no kapasita nia ba hahalok aat hanesan
rekursu umanu hanesan prátika korrupsaun.
parte ida husi prosesu “ Ti m o r o a n i d a
d e z e n v o l v i m e n t u kuandu sai riku, ita
instituisaun nian. Wainhira hotu-hotu kontenti.
ko'alia iha serimónia Maibé tenke riku ho
tomada-de-pose ne'e, legál. Ha'u kontenti
Komisáriu CACAdérito de kuandu Timor oan ida
Jesus Soares hatete katak dezenvolve ninia an
nu'udar instituisaun, CAC di'ak (sai riku) duke
hakarak tebes atu investe ema estranjeiru ida
ba nia rekursu umanu, mak sai riku iha ita
CAC hakarak kapasita nia nian rai noTimornian
s t a f s i r a h o d i t u i r osan sai fali ba rai
formasaun iha rai-laran no li'ur,” katak Komisáriu
rai li'ur hodi habelar sira Adjuntu Bucar ba
nia koñesimentu. Ne'e partisipante sira iha
hanesan prioridade CAC semináriu. Nune'e mós
nian ne'ebé refleta iha nia nia afirma ba Timor oan
plánuestratéjikutinanruamai. sira ne'ebé hili dalan sai
Ho investigadór na'in lima ne'e, óras ne'e CAC iha emprezáriu katak, kuandu tuir tenderizasaun
ona investigadór hamutuk na'in 15 ne'ebé prontu projeitu ruma husi governu, tenke priense kritériu
atu kontinua halo servisu investigasaun ba kazus no tuir prosesu normál aprovizionamentu nian ho
kriminál ne'ebé relasiona ho korrupsaun. Iha transparénte hodi tane aas integridade no
espetativa katak ho sira na'in lima nia akountabilidade molok hetan lukru no sai riku.
involvimentu, sei halo kaman servisu no divizaun Nune'e la hamosu deskonfiansa no problema
servisuentreinvestigadórsiradi'akliutan.(*) sosiál iha povu nian leet tanba emprezáriu sira tuir
kompete ho dalan formál. Dalan ida atu evita
problema sosiál iha povu nian let no entre
emprezárius Timor oan sira mak tenke evita
prátika subornu ruma ba funsionáriu públiku sira
ne'ebé servisu iha área aprovizionamentu.anufahi - Komisáriu Adjuntu
Esperiénsia barak hatudu katak servisu iha áreaMKomisaun Anti-Korrupsaun
aprovizionamentu ne'e fatin ida ne'ebé risku tebes(CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho
ba ema ka funsionáriu sira atu kometé hahalok laBucar Corte-Real hateten katak instituisaun CAC
legál hanesan subornu, abuzu-podér no seluk-kontenti ho emprezáriu Timor oan ne'ebé
seluk tan. Funsionáriu públiku sira tenke hala'odezenvolve an sai riku no kaer rasik ekonomia
kna'ar ho imparsiál, transparénte, ho integridadenasaun Timor-Leste hodi sai forte iha tempu ukun
iha ida-idak nian servisu hodi trata Timor oan sirarasik-an, maibé tenke riku ho dalan mós no legál.
hotu hanesan no hakribit hahalok diz-igualidade,Lia hirak ne'e hato'o husi lideransa CAC nian ba
la hare'e ba kor polítika, suku, no família, durantepartisipante semináriu kona-ba prevensaun
prosesutenderizasaunbaprojeituruma.(*)
CAC Kontenti Se Timor Oan Riku
HoDalanMósnoLegál
***
*** 16
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
“Komisáriu Adjuntu Bucar ko’alia ba partisipante
workshop CAC nian iha distritu”
cac.doc
Uza Telefone Fíksu Ko'alia Ho
Família: Halo Parte husi Prátika
Korrupsaun
Funsionáriu Fráku, Kontrator Sira
SeiSosahoOsan
fiksu ne'ebé instala iha kada ministériu ba
komuniksaun ofisiál hodi hala'o servisus públiku
ba dezenvolvimentu nasionál no ba povu nian
morisdi'ak.(*)
anufahi – Komisáriu Adjuntu
MKomisaun Anti-Korrupsaun
(CAC) ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho
C. Bucar Corte-Real hateten katak instalasaun
telefone fíksu iha kada edifísiu públiku atu fasilita
no hadi'a konsidasaun servisu funsionáriu públiku anufahi –Maski osan barak maibé
ho objetivu atu servi povu di'ak liu tan. Maibé iha Mwainhira jestaun finanseira ladi'ak
prátika, servidór estadu barak mak utilíza sala ka fraku bele sai “risku/tentasaun aat” ba servisus
telefone fiksu ofisiál nian ba fali asuntu privadu funsionáriu públiku sira ne'ebé hanesan servidór
hodikomunikahofamílianokolegasira. Estadu nian. Komisáriu Adjuntu CAC Bucar
Utilizasaun telefone fiksu ba asuntu Corte-Real hato'o lia fuan ne'e wainhira ko'alia ba
privadu ruma, tuir Komisáriu Adjuntu Bucar funsionáriu públiku no lider
Corte-Real katak, komunitáriu sira iha
hahalok ne'e hanesan kapitál Distritu Same,
aktu korrupsaun ou Manufahi, iha fulan-
pekulatu-de-uzu. A g o s t u l i u b a .
Nune'e, superiór Funsionáriu públiku sira
hanesan direitur sira iha obrigasaun morál atu
iha obrigasaun atu tane aas integridade iha
kría mekanizmu servisu fatin no moris
r u m a o i n s á lor-loron nian wainhira
u t i l i z a s a u n hala'o kna'ar hanesan
patrimóniu Estadu servidór Estadu nian.
nian ho efetivu ba Ne'e atu hatete katak
benefísiu povu no hanesan manu-ain povu
n a s a u n n i a n no nasaun nian, sira sei
prosperiedade, la'ós l a b e l e s i m u o s a n
ba interese privadu (subornu) ruma husi
nian. kontrator sira wainhira
Komisáriu hala'o kna'ar hanesan
A d j u n t u B u c a r servidór públiku nian.
Corte-Real hatutan CAC fó hanoin ba
teni katak CAC partisipante sirak iha
detekta ona utilizasaun semináriu ne'e katak tuir
telefone landline barak ne'ebé uza ba interese esperiénsia, prátika korrupsaun barak mak komete
privádu iha edifísiu Governu nian. Fulan-fulan husi servidór Estadu nian tanba sira mak ezekuta
Governu selu kustu ho osan boot tebes. Konta orsamentu Estadu nian. Sira mak jere osan barak,
sirak ne'e identifika katak funsionáriu públiku sira nune'e, se jestaun finanseira ladi'ak, risku ka
barak liu mak uza telefone ba interese privádu tentasaun atu halo aktu korrupsaun fasil tebes. Iha
nian. Prátika sira hanesan ne'e halo parte ida husi nia diskursu, Komisáriu Adjuntu fó hanoin ba
hahalok korrupsaun ne'ebé hamihis tiha sentidu partisipante sira katak hakarak lori distritu
utilizasaunsasanEstaduhoresponsabilidade. Manufahi ba oin liu husi dalan mós laos husi
Tuir KomisáriuAdjuntu katak presiza iha hahalok korrupsaun, relata lia los hodi hakribit
justifikasaun husi superiór sira atu garante hahalok aat hanesan simu osan barak husi
transparénsia no evita prátika korrupsaun ne'ebé kompañia ka emprezáriu sira ne'ebé halo istraga
halo husi funsionáriu públiku sira relasiona ho imajen distritu no ema Manufahi sira. Komisáriu
patrimóniu estadu nian ne'e. Presiza iha Adjuntu Bucar Corte-Real enkoraja servidór
justifikasaun ba utilizasaun telefone fiksu ho Estadu tomak, liu-liu iha distritu Manufahi atu
razaun ida katak Estadu selu kustu ba telefone iha prinsípiu:“biar ha'u nian salariu ki'ik
Kontinua ba pag...18 >>>
***
17
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
cac.doc
“Kom.Adjuntu Bucar esplika papel CAC ba
fungsionáriu sirak iha Distritu Manufahi”
***
no sempre tane aas honestidade no integridade,” jerál kada tinan katak rikeza ne'e utiliza no
iha sira nia servisu loron-loron. Komisáriu benefísia duni ba povu nian moris di'ak no la
Adjuntu mós enkoraja funsionáriu públiku sira iha utilizasalahusigovernantesirakalae.
distritu atu fortifika an didi'ak para emprezáriu Tuir Komisáriu Adjuntu katak reseita husi Tasi
sira ne'ebé ho karteira mahar mós labele bok an Timor hahú depozitu iha Banku Rezerva Nova
labele sosa sira ho osan. Atu halo ida ne'e, Yorke, Estadus UnidosAmérika iha loron 30 fulan
funsionáriu públiku hotu-hotu tenke kontenti ho Setembru 2005. Tuir dadus ofisiál, kada fulan
dezenvolvimentu ne'ebé la'o dadaun, maski sei iha tolu-tolu tuir lei, Banku Sentral TL mak halo
difikuldade barak. Funsionáriu públiku tenke relatóriu no to'o iha loron 31 fulan Marsu 2012
hadok an husi prátika subornu ne'ebé dala ruma total osan TL nian husi Fundu Petrolifero iha
kontrator sira tenta atu halo hodi manan projeitu BankuhamutukUS$11billioens.
governu nian. Funsionáriu públiku tenke hetan Komisáriu Adjuntu CAC Manuel Bucar
osan liu husi dalan mós ho kosar ben rasik no tenke konfirma ba partisipante sira katak husi Primeiru
konsidera prátika subornu hanesan moras at to'o Kuatru Governu Konstitusional TL, Governu
ne'ebétenkeevita. foti ona osan husi Fundu
I h a n i a l i a i k u s , Petrolíferu hamutuk US$
Komisáriu Adjuntu hateten katak 3 . 3 4 b i l l i o e n s b a
funsionáriu públiku sira maka dezenvolvimentu nasaun
tenke tane aas integridade nian liu husi OJE kada tinan.
hanesan servidór estadu ho Tanba ne'e, povu hamutuk
professional no hadomi rai Timor ho lideransa komunitáriu
hodi hadok an husi hahalok sira no funsionáriu públiku
korrupsaun. Funsionáriu públiku sira tenke hatene didi'ak
tenke sai hanesan ezemplu di'ak utilizasaun rikeza. CAC nia
ba povu, iha orgullu no prestíjiu, objetivu nian la'ós atu
hodi kaer metin komprimisu ko'alia KKN hanesan moras
hanesan servidór Estadu no tau as at maibé CAC nian obrigasaun
interese komun ba povu no nasaun nian moris ba iha povu nian leet iha área remotas liu husi
di'ak.(*) sorumutu, semináriu sira hanesan ne'e atu fó
hanoin ba Timor oan sira hotu kona-ba rikeza
naturál iha Timor-Leste nian. Instituisaun CAC
hamriik hamutuk ho povu atu monitoriza lisuk
utilizasaunbapovunianprosperiedade.
Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real
esplika ba partisipante sira katak Parlamentuanufahi - Komisáriu Adjuntu
Nasionál (PN) aprova osan iha IV GovernuMKomisaun Anti-Korrupsaun
Konstitusional hodi foti osan husi Fundu(CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho
Petrolíferu ba OJE tinan 2008 hamutuk US$347Bucar Corte-Real hateten katak Timor-Leste (TL)
milloens, tinan OJE 2009 hamutuk US$ 680,87nian rikeza natureza husi Tasi Timor fó
milloens, tinan OJE hmautuk 2010 US$659,99kontribuisaun signifikante ba Orsamentu Jerál
milloens no iha tinan 2011 no 2012 OJE hamutukEstadu (OJE) Timor-Leste nian tinan-tinan. Tanba
US$1.306 billoens.Molok ne'e, Parlamentune'e Timor oan tomak tenke tau matan ba governu
Nasionál mós aprova I Governu Konstitusional bakona-bautilizasaunorsamentuEstaduhirakne'e.
OJE 2003/2004 hamutuk US$79 milloens, OJEKomisáriuAdjuntu CAC Bucar Corte-Real hato'o
iha tinan 2004/2005 hamutuk US$83 milloens nolia fuan ne'e ba partisipante semináriu CAC nian
iha tinan 2005/2006 OJE hamutuk US$132mai husi funsionáriu públiku no lider komunitáriu
milloens..iha área remotas kona-ba korrupsaun iha kapitál
Instituisaun CAC hakarak hamriikdistrituSame,Manufahifoinlalaisne'e.
hamutuk ho funsionáriu Estadu tomak no povu atuTimor oan sira, katak Adjuntu Bucar Corte-Real,
tau matan, akompñia ,no informa malu kona-batenke orgullu ba riku soi ne'ebé Nai Maromak
utilizasaun povu no nasaun nian rikusoin ne'ebéharaik ba povu no nasaun TL liu husi Fundu
ezekuta husi Governu ho responsabilidade,Petrolíferu ne'ebé kontribui 90% ba OJE tinan-
transparénte no akontabilidade ba povu niatinan. Timor oan sira tenke pro-ativu hodi
morisdi'ak.(*)akompñia no monitoriza ezekusaun orsamentu
Povu Tenke Tau Matan Ba
UtilizasaunFunduPetrolíferu
***
18
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
***
Komisáriu CAC: “Staf CAC Labele
BarukAtuKontinuaAprende”
Komisáriu Adérito Ko'alia ba Staf
C A C : “ I t a H o t u N u ' u d a r
FundadoresInstituisaun CAC”
anti-korrupsaun iha Malázia, sertifikadu kona-ba
anti-korrupsaun iha Hongkong, formasaun língua
InglesnoPortugésihaDilinoseluk-seluktan.
Iha planu estratéjiku CAC ba tinan tolu mai,ili – Komisáriu Komisaun Anti-
alende kontinua hala'o servisu hanesan bain-bain,DKorrupsaun (CAC) Adérito de
CAC sei konsentra an iha kapasitasaunJesus Soares apelu ba staf no investigadór sira iha
institusionál inklui kapasitasaun ba nia rekursuinstituisaun ne'ebé nia lidera atu labele baruk atu
umanus rasik. Wainhira trasa planu asaun anuál baaprende barak liu tan siénsia saida de'it hodi
2013 nian, diresaun ida-idak propoin matériahabelar sira nia koñesimentu ba servisu hasoru
formasaun oi-oin tuir áreas servisu kada diresaunproblema krime korrupsaun iha Timor-Leste. “Ita
nian hanesan leadership and management,nian training (la'o) nafatin-- ita hotu-hotu
metodolojia peskiza, investigasaun krimeaprende nafatin. Ita nian treinu la iha rohan. Ita
finanseira, brankramentu kapitál, multi-média, nohalo servisu, mas treinu tenke la'o nafatin (no)
seluk-seluktan.(*)ita aprende nafatin ...ita tenke iha espíritu ida
atu aprende barak liu tan. Ohin ita hatene buat
ida maibé aban ita bele la hatene buat seluk.”
Komisáriu CAC hato'o lia fuan hirak ne'e wainhira
fó pose ba investigadór foun na'in lima iha loron
29fulanAgostu2012liuba.
ili –Wainhira halo diskursu badakHanesan instituisaun, CAC iha
Diha durante serimónia tomada-de-responsabilidade institusionál atu organiza
posse ba investigadóres foun sira iha edifísiu CACformasaun ba staf ho investigadór sira ho matéria
Farol Dili loron 29/8/12, iha staf no famíliaoi-oin hodi habelar no hakle'an tan sira nia
investigadóres foun sira nia oin, Komisáriukoñesimentu no kapaside tékniku. Tanba krime
Komisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Adérito deakontese ho nian forma oin-oin no lalais tebes,
Jesus Soares hoh a n e s a n o h i n
orgullu hatetea k o n t e s e i h a
katak instituisaunforma ida, aban
C A C l a ' ó snia mosu ho
p e r t e n s eforma seluk,
Komisáriu hop e r s i j a
K o m i s á r i uk o ñ e s i m e n t u
Adjuntus na'intékniku oi-oin atu
rua, José de Jesusr e s p o n d e b a
das Neves hoakontesimentu
Manuel Cotinhoh i r a k n e ' e .
Bucar Corte-RealTreinamentu atu
nian mesak, maibékapasita staf no
pertense famíliainvestigadór sira
boot CAC nianiha rai laran (in-
tomak. Família boothouse training) no
CAC nian tomak ne'e mak ema hotu ne'ebérai li'ur (overseas training) hanesan nesesidade
hankaar an iha CAC, husi komisárius na'in tolubáziku ida no importante tebes atu hakle'an
to'omotoristanoservidór/asira.koñesimentu staf nian hodi hasoru kualkér forma
“Ita boot (staf) sira mak fundadorkrime korrupsaun iha futuru. Nune'e, kapasidade
instituisaun ida ne'e. La'ós ami na'in tolu, la'ósservisu iha instituisaun CAC bele la'o ho di'ak liu
ha'u rasik de'it, la'ós ami mesak de'it! Mais, imitan tanba staf sira iha koñesimentu kle'an kona-ba
hotu, ita hotu.”katak Komisáriu CAC Adérito delala'okservisuihaterenu.
Jesus. Hanesan instituisaun nurak ne'ebé foin haloDurante ne'e CAC organiza formasaun
tinan rua-ho-balun, CAC kontinua dezenvolve anlubuk ida ona ho matéria tékniku oi-oin, iha rai
hodi harii no habelar instituisaun ne'e ba oin.laran no rai li'ur, ba nia staf sira atu habelar tan sira
Maski seidauk iha SOP (Standard Operatingnia koñesimentu tékniku. Porezemplu formasaun
Procedure),kona-ba investigasaun krime finanseira iha Dili,
estratejía jetasun/strategic management ba asuntu
19
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
“Komisáriu CAC, Adérito hato’o diskursu iha serimónia
tomada de posse investigador CAC foun iha edifisiu CAC”
cac.doc
Kontinua ba pag...20 >>>
***
difikuldades infra-strutura ka espasu ba servisu Kampaña no Peskiza (EKP), José António de
Jesus das Neves nu'udar oradór ba sorumutu ne'e(balu servisu de'it iha iha Kobe House) maibé
hateten, hahalok korrupsaun nu'udar virus idaservisu tenke la'o nafatin. Nune'e, Komisáriu fó
ne'ebé bele fó impaktu ba dezenvolvimentu raifanoin ba staf sira hotu atu iha espíritu servisu ho
laran no povo nia moris. Hahalok korrupsaun
profesionalismu no konsídera CAC hanesan na'in
hirak ne'e tama iha tipu-tipu korrupsaun ne'ebé
(ownership) staf hotu nian. Hodi nune'e, staf hotu relasiona ho lei. Tipu korrupsaun ne'ebé relasiona
nia kontribuisaun ba instituisaun ba kombate ho lei ne'ebé define ona iha Kódigu Penal Timor-
korrupsaun iha Timor-Leste sura hanesan servisu Leste nian mak hanesan pekulatu, abuzu podér,
tráfiku influénsia, no partisipasaun ekonómika ihakolektivuida.
negósiu. Krime korrupsaun hirak ne'e sai virus atKomisáriu uza metafora simples kona-ba
hodi afeta ba dezenvolvimentu pais ida ne'e.sintidu kolektiva katak --CAC ne'e hanesan uma
Porezemplu, abuzu podér, tuir Artigu 297 Kódigu
ida, nia (Komisáriu) tama uluk no harií airin ida ka
Penal nian, funsionáriu ida-ne'ebé abuza podér
rua de'it, hafoin Adjuntus na'in rua tama tan ajuda sira ka viola devér hirak ne'ebé kait ho ninia
nia harií tan airin uma ne'e, hafoin diretor/a sira funsaun sira, ho intensaun hodi hetan ba nia an
tama mai halo didin hodi taka uma nia parede no rasik ka ba ema dotoluk, benefisu ne'ebé la tuir lei
taka kakuluk. Funsionáriu (la lejítimu) ka hasusar
ema seluk. No mós,no investigadór/a sira
d e f i n i s a u n i h atama mai monta janela,
A r t i g u s e l u kmonta kadeira, meja,
hanesan pekulatu
komputador sira ne'e
uzu, uza sasan
hodi sai uma tomak estadu nian hodi
ida—nune'e, oras ne' hetan benefísiu ba
instituisaun CAC iha ona niaanrasik.
Tuir Komisáriukapasidade atu monta
Adjuntu Neves,saida de'it mak nia
ema hirak ne'ebé(instituisaun CAC)
e n v o l v e i h a
hakarak atu halo tuir
korrupsaun tanba
nesesidades servisus sira nia hahalok
kadadiresaunnian.(*) pesoál ninia morál
la di'ak ona, sira la
iha moe atu na'ok
sasan estadu, no
mós uza sasan
estadu ba nia an
rasik hodi hariku an.
Hahalok sira ne'e
o t o m a t i k a m e n t e f ó
impaktu ba dezenvolvimentu rai ne'e, nune'e povoili—Iha fulan Agostu 2012,
seidaukbelehetanmorisdi'ak.DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC)
Sorumutu ba dialogo ne'e loke mósliu husi programa Diresaun Prevensaun hala'o
sesaun perguntas ba partisipantes sira, hanesansemináriu ba funsionárius distrital inkluindu
perguntas husi Administradór Sub-Distrituadministradóres sub-distritu no distritu, diretores
Railaku, ko'alia kona-ba ema boot balun ne'ebéliñas ministériasi no setór públiku sira iha distritu
komete duni korrupsaun maibé wainhira baErmera. Iha semináriu ne'e ko'alia kona-ba oinsá
tribunal hodi prosesa, nia advogadu defende niaatu prevene no funu hasoru haholok korrupsaun
maka'as to'o ikus ema ne'e la sala ida, oinsá konaiha Ermera, hodi nune'e povo Ermera bele moris
ba KAK nia hare? Hatan ba perguntas ne'e,di'ak. Tema ba semináriu ne'e hanesan
Komisáriu Adjuntu Neves hateten katak ulukaprezentasaun sira ne'ebé halo iha distritu seluk,
nana'in, ema ne'e defende nia an hodi to'o ihahanesan iha distritu Same, Viqueque no seluk tan.
tribunal, tanba ne'e, Ministériu Públiku makTema ne'e mak “Somos nós próprios a
hanesan akuzador, defensor públiku iha advogadudesenvolver a naçã e salvaguardar a quailidade
hodi defende nia ema ne'ebé deskonfia sala. Partedos bens movies e imóveis para do bem-estar do
rua ne'e defende malu ho faktus hotu, nune'enosso povo/Ita rasik mak dezenvolve nasaun no
faktusne'ehanesanbuktihukum/surat tahan sasinsalva-guarda sasan moves no imovel nia
legál. Kuandu buat sira ne'e la iha, ema ne'e belekualidadebamorisdi'akpovunian.”
manan iha tribunal tanba ita laiha sasin forti atuKomisáriu Adjuntu Komisaun Anti-
kondenania.Korrupsaun (CAC) ba asuntu Edukasaun,
Ofisiais Distrital
Ermera Partisipa
Semináriu kona-
b a A n t i -
Korrupsaun
Kontinua ba pag...21 >>>
20
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
cac.doc
“Komisáriu Adjuntu Neves koalia ba
partisipante workshop CAC nian iha Distritu”
Alem-de ne'e mós, Komisáriu Adjuntu Neves aprezentasaun kona-ba Auto-Avaliasaun/Self-
husu ba partisipantes sira katak, presisa Assesment ne'ebé uza software system, gia halo
kontribuisaun maka'as husi komunidade Ermera relatóriu kona-ba Auto-Avaliasaun, no halo
atu hahú halo prevensaun ba idak-idak nia an rasik ezersísiu hodi analiza artigu sira iha Konvensaun
hodi kombate korrupsaun. Komunidade Ermera UNCAC.
bele fó hanoin ba malu, barani ko'alia ba sira Iha parte ezersísu halo analiza artigus
ne'ebé deskonfia halo krime korrupsaun hanesan Konvensaun nian sira, organizador/a sira uza
kompañia setór privadu sira, administradóres sub- matéria Auto-Avaliasaun/Self-Assesment kona-
distritu no distritu, funsionárius liñas ministérias, ba implementasaun UNCAC no mekanizmu halo
ka povo bain-bain, atu bele evita kedas no la r e v i z a u n i h a Ti m o r- L e s t e h a n e s a n
presizahalokeisatoihatribunal.(*) ezemplu/modelu ba partisipante sira husi rai seluk
hodi aprende no atu halo tuir. Aleinde matéria rua
ne'e, partisipante sira mós simu matéria kona-ba
komunikadu imprensa/press-release ne'ebé CAC
produz hodi aprende oinsá halo relatóriu kona-ba
servisu ne'e ba públiku liu husi média.Molok hahú
halo analiza, organizadores sira husu Komisáriu
Adérito halo aprezentasaun badak hodi esplika
kona-ba esperiénsia Timor-Leste nian iha prosesuili—Husi loron 10-14 fulan
halo Auto-Avaliasaun/Self-Asesmentu kona-baDSetembru 2012, Sekretariadu
implementasaun UNCAC iha Timor-Leste.Konvensaun ONU kontra Korrupsaun (UNCAC)
Partisipante siraiha Vienna, organiza
apresia tebes not r e i n a m e n t u
k o n s i d e r apreparasaun ida iha
e s p e r i é n s i aA k a d e m i
Timor-Leste nianPencegahan Rasuah
iha prosesu ne'eM a l á z i a .
hanesan ezempluTereinamentu ne'e
di'ak ba sira atuhalo ba perítus
halo tuir wainhiragovernmental sira
h a l o A u t o -ne'ebé sei halo
Avaliasaun/Self-servisu nu'udar
Assesment ihare v i e w e r s b a
siraniarai.implementasaun
Iha fulan JuñuUNCAC iha kada
2012 liu ba, liuEstadu Parte iha
husi rifa sorteiutinan oin mai.
ne'ebé halo ihaPartisipante sira iha
Estadu Parte baworkshop durante
K o n v e n s a u nloron hat ne'e mai
U N C A C s i r ah u s i M a r s h a l l
hotu nia oin ihaI s l a n d , I n d i a ,
Vienna, Timor-Filipina, Korea Sul,
Leste ho LiberiaVietnam, Palau,
hili hamutuk atuSolomon Island,
halo review baMalázia no Timor-
Angola. Nune'e,Leste.
treiñamentu ihaDelegasaun
Malázia ne'ehusi Timor-Leste
importante tebesnian lidera husi
atu prepara didi'akKomisáriu Komisaun
peritus governmental Timor-Leste nian molokAnti-Korrupsaun Adérito de Jesus Soares, no
hahú halo review ba Angola nia implementasaun.ofisíais legál na'in rua husi Ministériu Justisa, ida
Hafoin fila maiTimor-Leste, CAC hanesan pontu-husi Negósius Estranjeiru no ida tan husi
vokál reprezenta Estadu Timor-Leste kona-baSekretáriu Estadu Konsellu Ministrus. Durante
implementasaun UNCAC, sei halibur hamutukiha Malázia, partisipantes sira aprende kona-ba
entre peritus govermental Timor-Leste nian hodimetodolojia oinsá halo review ba Auto-
halo diskusaun kle'an liu tan kona-ba preparasaunAv a l i a s a u n / S e l f - A s s e s m e n t k o n a - b a
no envolvimentu Timor-Leste nian iha servisuimplementasaun UNCAC iha kada Estadu Parte.
internasionál ne'e molok hahú halo review baMatéria sira ne'e inklui overview ba estadu
Angola.(*)membru sira, mekanizmu ba avaliasaun/reviewer,
metodolojia no mekanizmu relatóriu UNCAC,
Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun
Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun
UNCAC
***
21
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
O b s e r v a s a u n b a P r o g r e s u
Julgamentu Kazu Korrupsaun iha
Timor-Leste
(AugustodaCostaCastro,CAC)
direitu penal define katak modelu due process
model hanesan modelu ida ne'ebé mak iha prosesu
kombate krime nian, fó prioridade liu iha aspeitu
direitus humanus. Iha asaun penal, prosesu ne'e
defende liu direitu husi suspeitu no arguida sira
ne'ebé mak komete iha asaun krime, tantu krimeei Númeru 8/2009 Artigu 5 Alinea 2
boot ka ki'ik. Ho espíritu ida ne'e, prosesu lutaLKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC)
kontra krime korrupsaun iha Timor-Leste hetannian fó kompetensia ba Komisaun atu hala'o
dezafius barak tanba susar ba autoridades polisialservisu investigasaun ba kazu krime korrupsaun
no judiasiáriu atu implementa lei penal ne'ebé makne'ebé mak akontese iha teritóriu Timor-Leste
bele hamosu sentimentu tauk hanesan shocklaran tomak. Ho kompetensia ida ne'e, maski ho
therapybaemaselukatuhalokrimeida.limitasaun oi-oin, liu-liu iha áreas instrumentus
Relasiona ho espíritu kombate krimelegais no rekursu, inklui ema no fasilidades
korrupsaun iha Timor-Leste, buat ida seidauktéknika, maibé CAC konsege hala'o duni ona
lakon husi públiku ninia hanoin mak kazuservisus investigasaun ba kazu korrupsaun ne'ebé
korrupsaun ne'ebé involve eis-Ministra Justisamak akontese. Durante ne'e, kazu korrupsaun sira
Sra. Lucia Lobato ne'ebé mak tuirne'ebé mak CAC investiga, iha kazu
desizaun husi Tribunal Primeirarua mak hetan ona desizaun husi
Instansia fó pena prizaun tinan 5 batribunal primeiru instansia. Husi
arguida Sra. Lucia Lobato. Maibé,kazu rua ne'e, kazu ida mak oras
ho espíritu lei prosesual penalne'e iha Tribunal Rekursu, kazu
ne'ebé mak sadere aan ba modelukorrupsaun ne'ebé mak komete
due process model, entaun arguidahusi eis-Ministra Justica Sra.
goza espíritu ida ne'e hodi haloLucia Lobato. Kazu ida seluk,
rekursu ba ihaTribunal Rekursu atuarguido sira ho konsiénsia tomak
haree lejimitadade sentensa ne'ebéhala'o ona pena prizaun ne'ebé
mak hamonu ba arguida ne'e.Tanbamak Tribunal Primeira Instansia
ne'e mak to'o agora, Tribunaltesibasira.
Rekursu mós seidauk book an atuPresija tebes atu hare
halo avaliasaun ba desizaun Tribunalpartisipasaun CAC nian iha asaun
Primeira Instansia nian ne'e. Ho Tribunal Rekursuprosesu penal, no mós ligasaun ho instituisaun
ninia reasaun ne'ebé neineik, buat ne'e hamosujudisiariu sira seluk. Durante ne'e, públiku tau
espekulasaun públiku ne'ebé negativu hasoruespetativa ida aas no boot tebes ba CAC, dala
autoridades polisial no judisiáriu, inklui CAC,ruma liu fali CAC nia kapasidade rasik ne'ebé mak
ne'ebé mak hamriik iha oin hodi funu hasoruLei fó hodi hala'o servisu hodi kombate krime
krime korrupsaun ida ne'e. Públiku niniakorrupsaun iha Timor-Leste. Ida ne'e mosu bele
espekulasaun no preokupasaun ne'e iha fatin duni.mós tanba limitasaun komprensaun husi públiku
Tanba durante ida ne'e, kazu korrupsaun ne'ebékona-baCACniakna'artuirLeiharuka.
mak envolve ema boot sira hanesan Sr. RubenAtu hare kle'an liu tan kona ba prosesu
Braz, eis-Administradór Distritu Dili no Sra.kombate krime em-jerál ihaTimor-Leste, ita tenke
Lucia Lobato nian, la'o neineik liu duke kazuhare ita nia espíritu no prinsípiu iha sistema asaun
korrupsaun ne'ebé mak envolve ema funsionáriupenal nian ne'ebé mak Timor-Leste adopta liu husi
nivel ki'ik sira. Tuir hakerek na'in niniasistema prosesual penal ho modelu due process
observasaun durante ne'e katak ba kazu krimemodel duke modelu crime control model.
korrupsaun ne'ebé mak envolve Diretor EskolaAdaptasaun ba modelu primeiru (due process
Sérgio Vieira de Mello ho ninia Tezoreiru na'inmodel) ne'e la'ós la ho razaun.Timor-Leste ne'ebé
rua, kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve Sr.mak durante tinan 450 iha kolonializmu nia okos
Ruben Braz no Sra. Lucia Lobato nian,ihano tinan 24 iha operesaun nian okos, ita hetan
tratamentu ne'ebé mak diferente tanba kazu sirasofrementu barak iha parte direitu humanu nian.
ne'ebé mak involve funsionáriu nivel ki'ik seidaukHo esperiénsias hirak ne'e mak hakarak ka lakohi
ihaasaunrekursubaihaTribunálRekursu.obriga lejizladór sira hodi halo lei penal nian
ne'ebé mak sadere liu ba modelu due process
model. Tuir referénsia ne'ebé mak eziste iha Kontinua ba pag...23 >>>
22
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Maibé bainhira involve ema sira ne'ebé mak iha
pozisaun boot iha governu nian sempre iha
oportunidade halo rekursu hodi dada no hatarde
prosesu ezekusaun ba sentensa substantivu ne'ebé
mak hamonu ba arguido ka arguida refere. Prosesu
kazu korrupsaun Ruben Braz no Lucia Lobato
nian to'o or as ne'e seidauk to'o rohan de'it, alias
sei iha hela Tribunal Rekursu nia liman. Ho
fenómenu hanesan ne'e, públiku iha konklusaun
katak, espada justisa nian kroat de'it ba kraik ka
ema ki'ik maibé la kroat ba leten ka ema bo;ot sira
tanba ema ki'ik sira bainhira komete krime ruma
iha julgamentu ikus hodi hamonu sentensa nian,
karreta prizaun mak hein. Maibé bainhira ema
boot sira iha kualkér prosesu julgamentu sempre
karreta privadu mak hein hodi tula fila fali ba
deskansaihasiranianuma.
Ho realidade hanesan ne'e, bele hamosu pontu
interogasaun husi públiku ba iha Estadu nia
vontade atu luta kontra krime korrupsaun no
implementasaun prosesu julgamentu ba arguido
no arguida sira ne'ebé mak komete krime
korrupsaun iha Timor-Leste. Realidade ne'ebé
mak akontese, ita haree katak entre vontade
polítika hodi luta kontra krime korrupsaun no
lala'ok julgamentu ba arguido no arguida sira
ne'ebé mak komete krime la'o kontráriu ba malu
fali. Ho ida ne'e, susar atu sai referénsia di'ak ida
ba programa prevensaun krime korrupsaun iha
Timor-Leste tanba autor sira la sinte katak sira
komete krime korrupsaun. Ne'e bele sai
presedente ba ema barak atu halo krime
korrupsaun, sa tan sosiedade agora ne'ebé mak
gosta kópia husi ema seluk buat sira ne'ebé mak la
di'ak no nunka atu kópia ga imita hahalok sira
ne'ebémakdi'akihaaspetumorálnoleinian.
Ho kondisaun sira ne'ebé mak hakerek na'in
deskreve iha leten ba ne'e, hakarak dezafia
instituisaun estadu sira ne'ebé mak servisu ba iha
área polisial no judisial nian atu bele hadi'a di'ak
liu tan situsaun sira ne'e, hodi nune'e bele iha forsa
ne'ebé mak hanesan atu instaura lia los no justisa
ba públiku ne'ebé mak sempre hein lia los. Hodi
nune'e, ita bele alkansa objetivu husi estadu
Repúblika DemokrátikaTinmor-Leste nian ne'ebé
mak hakarak hetan sosiedade ne'ebé mak prósperu
ihamatérial,morálnoespíritualnian.(*)
***
CAC.doc
23
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
Mekanizmu Kontrolu Rekursu
Estadu (24Agostu,2012)
finanseira administrasaun públiku tomak,
administra fundus petróleu no reseitas non-
petróleu nian sira, aloka no relata orsamentu
estadubaliñasministériais,noseluk-seluktan.
Wainhiraha'u simu pasta nu'udar Ministra
Finansas iha governasaun Aliansa Maioria
Parlamentar nian, molok hahú servisu Ministériu
nian, ha'u fó sai uluk buat rua kona-ba prinsípius
servisu no objetivu boot Ministériu Finansas nian
studus barak ona mak hatudu katak ba funsionárius hotu iha Ministériu laran. Ha'u
Eárea servisu públiku balu ne'ebé mak hatete ba funsionáriu sira atu kaer metin prinsípius
korrupsaun bele buras mak iha área jestaun rua: “kaer metin rezultadus no servi klientes ho
rekursus Estadu ka finansas públiku nian. didi'ak no profesionalismu.” Klientes Ministériu
Problema ne'e mosu iha kuaze rai ka fatin hotu- nian mak liñas-ministeriais no ajensias sira seluk
hotu. Korrupsaun iha fatin ne'e tenta desviu no mós povu rasik. Porezemplu, iha Ministériu
rekursus ka finansas públiku ba tia uzu privádu, Finansas, ita iha Departamentu Alfándega,
istraga no hases dook tia I m p o s t u n o
rekursus Estadu husi Estatístika, sira nia
públiku jerál ba servisu atu servi
interese privádu ka p o v u
grupu ki'ik balu d i r e i t a m e n t e .
ne'ebé mak hamate Departamentu
dezenvolvimentu O r s a m e n t u ,
nasionál rai ida nian. T e z o u r u , n o
Iha Timor-Leste, Aprovizionament
maski seidauk iha u, sira nia servisu
Estudu ida kle'an a t u s e r v i
kona-ba korrupsaun ministériu sira
iha área ne'e, maibé s e l u k . H a ' u
públiku barak mak hatama prinsípius
d e s k o n f i a k a t a k servisu no objetivu
korrupsaun mosu iha área jestaun rekursus Estadu boot ministériu ne'e ba funsionáriu sira atu buat
nian liu-liu iha área servisus aprovizionamentu, ne'e sai hanesan kultura ida iha sira nia servisu
alfándega, no rendimentu ka revenue service. nu'udarmákinaEstadunian.
Korrupsaun iha fatin hirak ne'e mosu tanba Bem, saida mak ami halo ona iha tinan
sistema no jestaun rekursus Estadu no finansas lima kotuk durante governasaunAMPnia periúdu,
públiku nian la efetivu no la transparente. Mákina ami sente todan teb-tebes. Durante tinan rua ka
servisu hodi jere rekursus Estadu nian la ko'alia ba tolu dahuluk, ami servisu maka'as tebes. Ami
malu ka paradu. Iha ne'e, Ministra Finansas Emilia hadi'a sasan barak. Iha tinan 2007 nia laran pior
Pires haklaken kona-ba servisus ne'ebé nia liu, dala barak ha'u rasik tenke servisu kada loron
Ministériu halo relasiona ho jere rikusoin Estadu. ida oras 18 nia laran, to'o tuku tolu dadersan, tanba
Ita hein no observa nia rezultadu sei to'o iha iha problemas no keixas barak. Porezemplu
ne'ebé. Tuir mai ita akompñia Ministra Finansas keixas balu hatete katak governu iha tusan barak i
Emilia Pires nia entrevista no Ekipa Média CAC Ministériu Finansas la selu sasan sirak ne'e. Ida
kona-bajererikusoinEstaduTimor-Lestenian: ne'e obriga ha'u tenke halo servisu maka'as ho
tezouru sira atu rezolve problemas hirak
Señora Ministra bele fahe uitoan esperiénsia ita ne'e.Problemas prinsipal seluk mak wainhira ami
boot nian kona-ba servisu nu'udar Ministra tama, Ministériu nia lei orgánika laiha,
Finansasdurantetinanlimakotuk? organizasaun institusionál laiha, planu estratéjiku
Bem, hanesan ita hotu hatene katak kna'ar la iha, no sistema makínas Ministériu nian la
prinsipál Ministériu Finansas nian mak kaer no ko'aliabamalu.
jere rekursus Estadu inklui halo jestaun ba
finansas públiku. Porezemplu, Ministériu
Finansas (servisu hamutuk ho Banku Sentrál)
responsabiliza ba kría sistema ka polítika makro-
ekonomia Timor-Leste, kria sistema jestaun
Kontinua ba pag...25 >>>
INTREVISTA ESKLUSIVA
HO MINISTRA FINANSAS
SRA. EMÍLIA PIRES
cac.doc
24
REJEITA
TENGKE SA’I PARTE
HUSI KULTURA
KORRUPSAUN
“Ministra Emilia Pires dadalia ho ekipa media CAC”
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-
Buletin-CAC-Edisaun-IV-

More Related Content

Featured

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot
Marius Sescu
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPT
Expeed Software
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Pixeldarts
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
ThinkNow
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
marketingartwork
 
Skeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Culture Code
Skeleton Culture Code
Skeleton Technologies
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
Neil Kimberley
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
contently
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
Albert Qian
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Kurio // The Social Media Age(ncy)
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Search Engine Journal
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
SpeakerHub
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
Tessa Mero
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Lily Ray
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
Rajiv Jayarajah, MAppComm, ACC
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
Christy Abraham Joy
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
Vit Horky
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
MindGenius
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
RachelPearson36
 

Featured (20)

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPT
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
 
Skeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Culture Code
Skeleton Culture Code
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
 

Buletin-CAC-Edisaun-IV-

  • 1. Rua Sérgio Vieira de Melo, No. 7, Farol, Díli, Timor-Leste Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382, E-mail: cactimorleste@cac.tl, Web: www.cac.tl
  • 2. POVO GOVERNO SOSIEDADE SIVILIGREJAFORSA SEGURANSA EM PREZARIU CAC Utilizasaun Patrimóniu Estadu ho Responsabilidade Ema ne'ebé utiliza sasan estadu ba benefísiu aan rasik, família, no grupu sirak hanesan korrupsaun, povu tomak tenke kondena. Ne'e hanesan traisaun ba povu nian mehi atu ahú ho liafuan murak nakonu moris di'ak iha tempu Ukun Rasik-An. Hho mensajen edukativu: “Ita Governante no funsionáriu públiku sira Rasik Mak Dezenvolve Ita Nian Nasaun tenke sai ezemplu di'ak hodi uza povu no no Salva guarda Sasan Sira Ne'ebé Movel nasaun nian rikusoin ba benefísiu povu no La Movel ba Moris Di'ak Povu Nian.” ne'ebé sei moris kiak barak iha nasaun doben Ne'e mak tema sentrál iha semináriu CAC Timor-Leste. nian iha distritu 13 tomak hodi fanun no Husu boot, liu husi semináriu sirak konsiénsializa governantes, funsionáriu ne'ebé CAC hala'o no hetan partisipasaun públiku, lider komunitáriu sira no povu iha másimu husi povu, funsionáriu públiku, rai doben Timor-Leste (TL) kona-ba sosiedade sivil, no lideransa komunitária disiplína servidór Estadu hodi utiliza no sira iha distritu 13 ne'e, bele loke ema nian maneija sasan estadu nian ba povu nian konsiénsia no orizonte atu la kolen fanun morisdi'ak. governante ho funsionáriu públiku sira husi Mensajen ne'ebé CAC liu husi nia “manu- tempu ba tempu atu halo jestaun di'ak ho ain” sira haklekar ba públiku ne'e, atu fanun transparente ba rikusoin povu nian liu husi governante no funsionáriu públiku sira atu governasaun di'ak. Hodi nune'e, bele lori iha nafatin sentidu nasionálismu no prosperidade mai povu kiak, povu mukit rai patriotísmu foun iha tempu Ukun-An hodi ida ne'e nian, atu la halerik tan kona-ba serví povu Timor-Leste ho honestidade, estrada,be mós, ai-han no utilizasaun integridade,akuntabilidadenotransparente. patrimóniu estadu husi funsionárius públiku Sentidu nasionálismu no patriotísmu iha sirabaintereseprivadu. tempu Ukun Rasik-An ba governante ho Ba se loos mak nasaun ne'e tau funsionárius públiku sira mak la uza kargu esperansa hodi kore-an husi hahalok ministru, diretór jerál, diretór nasionál no korrupsaun, koluzaun, no nepotizmu (KKN) xefe departamentu ba halo riku-an ka hariku mak oras ne'e buras daudauk iha ita nia leet? nia grupu, wainhira povu barak sei moris iha Ami hakarak konvida ita hotu atu reflete fali susarlaran. lia fuan murak ida ne'e: “Uluk ita funu Funsionárius públiku sira hanesan hasoru opresaun. Agora ita funu hasoru jestor rikusoin estadu nian, iha obrigasaun korrupsaun/In the past we fought for morál atu implementa didi'ak mehi heroes freedom from oppression. Now, we fight for rai ne'e nian ne'ebé mout ba lia fuan lulik freedomfromcorruption.” “Mate Ka Moris Ukun Rasik-An” iha Funu Libertasaun Nasionál atu salva guarda sasan estadu nian para utiliza ho didi'ak ba povu nia moris di'ak. Funsionáriu públiku sira tenke sai modelu ka hatudu ezemplu di'ak ba funsionamentu estadu no dezenvolvimentu nasionál. Governu mós iha obrigasaun morál, polítika no legál atu kontrola no orienta pesoál sira ne'ebé servisu iha órgaun governu nian hodi halo distinsaun ba sira nia sasan privadu no estadu nia fasilidades sirak ne'ebéuzabaservipovuniamorisdi'ak. COMISSÃO ANTI-CORRUPÇÃO Rua Sérgio Viera de Melo, Faról, Díli, Timor-Leste, No.7 Telef. (+670) 3331329, (+670) 3331382 Email: cactimorleste@cac.tl Website: www.cac.tl *** 1 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN Responsável Máximu: Dirijente Senior CAC Tékniku: Ekipa Redasaun Kontributor: Gabinete Komisáriu Dir. Administrasaun & Finansas Dir. Prevensaun Dir. Edukasaun, Kampaña no Peskija (EKP) Dir. Investigasaun Responsável - - - - - StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption StopCorruption LIDE RPO LÍTIK U Seitór Justisa Isu Importante : Entrevista eksklusivu ho Ministra Finansas Sra. Emília Pires Pag...24 Pag...21 Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun UNCAC
  • 3. Estadu nia Rekursus--Jestaun, Utilizasaun no Kontrolu: Hanoin RumaTuirKonstituisaunRDTL (JoséA.J.Neves,KomisáriuAdjuntuCAC) Rekursus Umanus Fatór xave ne'ebé fundamental iha rekursus hotu-hotu mak ema ne'ebé tuir konseitu organizasaun polítika ita temi sidadaun. Sidadaun mak elementu vivu-ativu iha rekusus hotu-hotu nia oin no determinante ba jestaun, utilizasaun no kontrolu rekursus hirak seluk no ba ema rasik. Ema ne'ebé nu'udar sidadaun bele sai sujeitu ka objetu ba jestaun rekursus Estadu nian. Ne'e duni estaun, utilizasaun no kontrolu ba ema ne'ebé hetan autorizasaun ka podér ba jere no JEstadu nia rekursus sai preokupasaun kontrola rekursus Estadu nian presiza iha sériu prioritáriu iha dezenvolvimentu Estadu no koñesimentu, abilidade no integridade hodi hala'o Nasaun Timor-Leste. Iha perguntas lubuk ida mak servisubasidadaun/povutomakniamorisdi'ak. ita presiza hatan molok ita ko'alia kona ba jestaun, Sidadaun ka povu mak sai asuntu sentrál utilizasaun no kontrolu ba Estadu nia rekursus. no hetan atensaun maka'as iha KRDTL. Artigu 3 Saida de'it mak sai rekursus Estadu nian? Se mak KRDTL ne'ebé define kona ba jere no kontrola utilizasaun se mak sidadaun Timor- rekursus Estadu nian? Se Leste nian hateten katak m a k f ó n o s i m u cidadaun Timor-Leste autorizasaun hodi kaer mak ema sira ne'ebé tuir jestaun no kontrolu ba ran no moris iha Timor- Estadu nia rekursus? Leste ka moris iha rai- Perguntas hirak ne'e s e l u k ( c i d a d a n i a provoka ita atu hanoin originaria) no ema husi kona ba asuntu ne'ebé raiseluk ne'ebé hakarak k o m p l e k s u m a i b é sai sidadaun Timor-Leste importante tebtebes ba (cidadania adquirida). funsionamentu Estadu Difinisaun ne'e hatudu tuir nia objetivus ne'ebé katak Estadu Timor-Leste define iha KRDTL ba lakohi lakon nia sidadaun dezenvolvimentu nasaun ne'ebé moris iha rai-seluk no fó oportunidade ba tomak. sidadaun rai-seluk nia oan bele sai mós sidadaun Korrupsaun iha setor públiku mosu tanba Timor-Leste. Artigu 22 KRDTL dehan katak jestaun no kontrolu ba utilizasaun rekursus Estadu sidadaun Timor-oan ne'ebé hela dadaun iha nian la funsiona di'ak. Jestaun no kontrolu iha area raiseluk mós hetan protesaun husi Estadu Timor- ida ne'e e ezije hamoris sistema ne'ebé inklui Leste hodi bele hala'o sira nia direitu no devér sira polítika,lei,regulamentu,regras ka prosedimentu, ne'ebé la inkompatível wainhira nia iha rai-seluk. nune'e mós agente sira ne'ebé hala'o sistema ne'e. Estadu presiza rekursus umanus ba dezenvolve Iha kontestu ida ne'e mak ita ko'alia kona ba nasaun. Karik iha perspetiva ida ne'e mak KRDTL prevene no kombate korrupsaun no define kona ba mós loke dalan ba cidadania adquerida hodi deklarasaun sasan (bens) no rendimentu privadu aumenta ita nia rekursus umanus ba hala'o ita nia husi ema sira ne'ebé kaer funsaun iha Estadu nia dezenvolvimentu. instituisaun sira hodi labele uza sala rekursus Konstituisaun mós fó atensaun ba sidadaun hotu- Estadu nian ba interese privadu ka grupu. hotu tuir grupu idade no kondisaun fisika hanesan Rekursus ne'ebé ita identifika iha biban ida ne'e temi iha Artigu 17 kona ba igualdade feto no klasifika ba oin tolu: rekursus umanus, rekursus mane,Artigu 18 kona ba protesaun ba labarik sira, naturais no rekursus adkiridu. Rekursus umanus, Artigu 19 kona ba foinsá'e sira, Artigu 20 kona ba rekursus naturais no rekursus adkiridus balu iha ferik no katuas sira noArtigu 21 kona ba sidadaun tiha ona molok ita hetan independensia. Ukun-an sira ne'ebé hetan difisiénsia. Iha domíniu relasaun tiha Estadu hetan (buka) tan rekursus fíziku no sosiál, sidadaun sira agrupadu iha vida famíliar, finanseiru lobuk ida. Oinsá KRDTL hateten kona vida kultural, vida sosiál, vida ekonómika, ba rekursus hirak ne'e no oinsá Estadu liu husi nia polítika(Art.17)novidaprofisional(Art.52). instituisaun kompetente sira jere utilizasaun no kontrolurekursushirakne'e. Kontinua ba pag...3 >>> 2 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN cac.doc ANÁLIZEFATIN
  • 4. IhaArtigu hirak temi dadaun ne'e inkluiArtigu 16, prezerva, defende no valóriza patrimoniu kultural husu oinsá Estadu trata sidadaun sira ho fó hirak ne'e, (Nu. 5, Art. 59)”. Ema ida-idak iha protesaun, kria kondisaun no enkoraja sira atu direitu ba sasan privadu inklui rai, maibé kona ba hala'o sira nia devér no direitu, promove sira nia rai so sidadaun nasionál de'it mak iha direitu ba sai inisiativa, promove edukasaun (Art. 59), saude na'in-ba-rai, (Art. 54). Katak, sidadaun estranjeiru (Art. 57) no formasaun profisional (Art. 59) no laiha direitu atu sai na'in ba rai. Sidadaun Timor- tulun mós sira atu hala'o sira nia vida matérial no Leste ida kaben ho ema estranjeiru ida ne'ebé la'ós psikolojika (Art. 50, direitu ba sidadaun Timor-Leste la servisu;Art. 54, direitu ba propriedade signifika nia iha kedas direitu ba rasik; Art. 58, direitu ba hela-fatin sai na'in ba rai. Iha prosesu no ne'ebé di'ak; Art. 53, direitu nu'udar prosedimentu rua mak la konsumidor) no vida fiar (Art. 45) hanesan. Ida kona ba kazamentu nian. Konstituisaun husu Estadu atu fó ida seluk kona ba sidadania mós atensaun espesial, fó protesaun adkiridane'ebéleimakregula. no prepara vida família, kazamentu no Wainhira ita ko'alia kona ba inan sira ne'ebé kous/maternidade organizasaun ekonómika iha (Art. 39) iha uma-kain ida-idak Timor-Leste (Art.138) rai nu'udar fatin dalauluk ba ema nia nu'udar fator ida ba produsaun dezenvolvimentu personalidade no e k o n o m i k a ( A r t . 1 4 1 ) . nu'udar selula ka baze ba sosiedade Propriedade, uzu no pose util ba niamoris. rai nu'udar fatór ba produsaun ekonomika regula ho lei. Iha rai Rekursus Naturais mak iha riku-soi hirak seluk iha Konstituisaun temi rekursus rai-leten, rai okos, iha be midar naturais iha parte tematika kona ba no be masin, iha sasan moris “Organizasaun Ekonomika no hirak seluk ne'ebé Estadu atu jere Finanseira”. Artigu 139 numeru 1 no kontrola sira nia utilizasaun hateten katak “rekursus iha rai leten, hodi bele fó benefísiu ba povu rai-okos, be iha ita territoriu, tomak nia moris di'ak. Sidadaun plataforma kontinental no zona iha direitu ba propriedade rasik ekonomika eskluziva nu'udar sasan atu garante nia moris lorloron, no ne'ebé vital ba ekonomia ne'ebé husi parte seluk Estadu mós Estadu nian no tenke uza ho justu no hanesan ba presiza kontrola, jere no utiliza rekursus lobuk ida interese nasionál”. Iha artigu ne'e temi mós katak ba povu tomak nia interese. Utilizasaun sasan utilizasaun rekusus hirak ne'e tenke orienta ba kria privadu ka sasan ne'ebé ita nian rasik labele rezerva finanseira obrigatória, mantein eilibriu halakon nia funsaun sosiál (nu. 2, Art. 54) ka ho ekolojiku no evita estragu ba ekosistema. “Hotu- lia-fuan seluk fó tulun mós ba ema seluk nia moris. hotu iha direitu ba ambiente vida ema nian ne'ebé Nune'e mós sasan privadu ne'ebé Estadu hakarak sadiu no ekolojikamente ekilibradu no iha devér foti ka hasai ba interese públiku tenke hetan atu proteje no hadi'ak liu tan ambiente ne'e ba indemnizasaun justu tuir lei hateten (Nu.3, Art. interese jerasaun aban-bainrua nian. 2) Estadu 54). Iha ne'e mak presiza duni armonizasaun rekoñese nesesidade atu prezerva no valóriza ekulibradu entre prorpriedade privadu no rekursus naturais no 3) promove hahalok ne'ebé propriedade públiku ne'ebé halis ba interese ema orienta ba defende meiu ambiente no salvaguarda baraknianduni. dezenvolvimentu ekonómiku ne'ebé sustentavel (Art.61)”. Rai ho nia rekursus hotu-hotu mak RekursusAdkiridus forma meiu ambiente ba ema nia moris iha aspetu Rekursus adkiridus bele iha forma osan oioin. no sasan movel no imovel. Rekursus hirak ne'e Rai nu'udar elementu fundamental ida ne'ebé mai husi ita nia rekursus naturais rasik, husi rekursus sira seluk, tantu iha rai okos nune'e mós atividade ekonómika hirak ne'ebé sidadaun sira iha rai-leten, inklui ema belit ba. Ema nia moris produz, husi impostu no taxas ne'ebé Estadu kria tomak to'o mate mós belit ba rai. Iha rai pedasuk ka atividade produtiva ne'ebé instituisaun Estadu ruma mak ita ema harii ita moris, define no baluproduznobalumaihusidoadorsira. promove ita nia kultura. Konstituisaun mós temi buat ruma katak “hotu-hotu iha direitu ba fruisaun no kriasaun kultural ne'ebé sira mós iha devér atu Kontinua ba pag...4 >>> Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>2 3 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN tl.doc
  • 5. Konstituisaun la temi espesífiku liu kona ba Estadu nia riku-soi sira tuir kna'ar ne'ebé rekursus adkiridu hotu-hotu maibé, fó de'it Konstituisaun no lei haruka, hodi utiliza loloos ba prinsipius báziku ba Estadu liu husi nia órgaun ema barak nia interese. Kompetensia rasik ne'ebé kompetente sira atu halo polítika no normas atribui ba Prezidente Repúblika atu promulga ka reguladora ba jere no kontrola utilizasaun veto ba diploma lejislativu ruma, husu Tribunal rekursus finanseiru ne'ebé bele hahoris rekursus halo apresiasaun no fiskalizasaun abstrata ba moveisnoinmoveisnosiraniainstituisoens konstitusionalidade normas nune'e mós verifika Artigu 142 hateten katak lei mak sei define inkonstitusionalidade ne'ebé mósu tan estrutura sistema finanseiru hodi garante omisaun/kelalaian ( Pontu a), c) no E) husiArt. 85) formasaun, kaptasaun no seguransa poupansa iha relasaun ho buat lobuk ida kona ba rekursus nian, nune'e mós aplikasaun meius finanseirus Estadu nian ne'ebé Konstituisaun temi. ne'ebé nesesariu ba dezenvolvimentu ekonómiku Parlamentu mak órgaun reprezentativu cidadaun no sosiál. Estadu tenke kria sistema fiskal ida Timor-Leste nian hotu-hotu ne'ebé kaer podér ne'ebé satisfaz nesesidade finanseira no kontribui lejislativu, fiskalizasaun no desizaun polítika. ba habelar rikeza no rendimentu nasionál sira ho Tribunal iha kompetensia atu hala'o/administra justu no kria lei ba jere impostu no taxa (Art. 144). justisa lori povu nia naran (Nu. 1, Art. 118) no Artigu 145 hateten katak, Governu mak hakruk de'it ba Konstituisaun no elabora Orsamentu Jerál Estadu nian Lei (Art. 119) no labele no hetan aprovasaun husi aplika norma ne'ebé kontra Parlamentu Nasionál no lei fali Konstituisaun ka ne'ebé aprova orsamentu prinsipiu hirak ne'ebé temi nasionál tenke hatur-an iha iha Konstituisaun (Art. efisiénsia no efikasia, 120). hatudu distinsaun didi'ak Governu mak órgaun kona ba reseita no despeza s o b e r a n i a n e ' e b é sira nune'e mós atu evita responsável ba hatudu, dotasaun ka fundu ne'ebé hala'o polítika jerál país subar-subar (dotações ou nian no nu'udar órgaun f u n d o s s e c r e t o s ) . superiór Administrasaun Ezekusaun kona ba Públika nian (Art. 103). orsamentu ne'e tenke hetan Governu nia servisu fiskalizasaun husi Tribunal hakruk ba fiskalizasaun Superiór Administrativu, husi Parlamentu Nasionál. Fiskal no Kontas (oras ne'e sei Governu hatan ba Prezidente husi Tribunal rekursus) no husi Parlamentu Repúblika no Parlamentu Nasionál kona ba nia Nasionál. funsaun plolitika interna no esterna tuir Konstituisaun no lei (Art. 107). Governu mak Jestaun, utilizasaun no kontrolu rekurus órgaun ezekutor polítika Estadu nian inklui halo Estadunian jestaunbarekursusEstadunian. Timor-leste iha tiha ona normas konstitusionais Ita hatur kompetensias husi órgaun soberania lobuk ida ne'ebé sai nu'udar orientasaun bázika Estadu sira iha tema ida ne'e tanba funsionamentu hodi jere uitlizasaun no kontrolu rekursus Estadu Estadu tomak hodi promove dezenvolvimentu nian. Ita hatene katak Konstituisaun la hatur ne'ebé sustentavel, ekilibradu no habelar riku-soi normas no prinsipius ne'ebé perfeitu kona ba no rendimentu nasionál ho justu ba povu hotu- asuntu ida ne'e no rekoñese mós katak saida mak hotu nia moris di'ak la ketak husi jestaun, defini iha Konstituisaun mós la fasil atu aplika iha utilizasaun no kontrolu ne'ebé di'ak ba rekursus realidade sosio-kultural Timor-Leste nian. Iha hotu-hotu ne'ebé namkari no tama iha ita nia rain. tempu hanesan ita halo konstrusaun ba Estadu nia Sidadaun ne'ebé de'it mak ba kaer funsaun nu'udar sistema sira hodi asegura dezenvolvimentu no servidór Estadu iha pozisaun kiik to'o ida ne'ebé as dezenvolvimentu mós tenke book-an dadaun ona liu iha Estadu ne'e kaer responsabilidade morál, hodirespondenohadianpovuniamoris. polítika no legál ba garante jestaun, utilizasaun no Estadu Timor-Leste iha riin-boot (pilares) hat kontrolu rekursus Rai Timor-Leste ne'e nian ho ne'ebé sira nia funsaun ketak-ketak maibé iha di'ak. interdependensia ba malu (Art. 69) hodi tonka nafatin funsionamentu Estadu ba tempu naruk. Sira nia funsaun mós atu tau-matan lisuk ba . Kontinua ba pag...5 >>> Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>3 4 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 6. Dezenvolvimentu ezije k o ñ e s i m e n t u n o kapasidade polítika, administrativa, teknika profisional no integridade husi servidór Estadu nian sira hodi jere didi'ak utilizasaun rekursus Estadu nian ba dezenvolve povu baibain nia moris. La'ós servidór ma barak mak ko'alia ona kona- Estadu nian hotu-hotu preparadu Eba “ekonomia ne'ebé bazeia ba t e k n i k a , p o l í t i k a n o koñesimentu/matenek” (knowledge administrativamente hodi lidera economy) iha rejiaun ne'e, nomós kona- ó r g a u n s i r a n e ' e b é h a l o ba “peritu sira nia lala'ok”(rule of dezenvolvimentu no hala'o jestaun ba experts) ne'ebé mak produz ekonomia rekursus Estadu nian iha faze ne'ebé ita ne'ebé bazeia ba koñesimentu ne'e. Timor-Leste foin mak kaer rasik ita nia nasaun ne'ebé nia polítika ekonómika (political economy) kona- independente. Maibé, minimal iha integridade, ba produsaun koñesimentu mak ida ne'ebé? iha sentidu estadu no sentidu altroismu (serbi ema Koñesimentu foun saida de'it (porezemplu kona- seluk) hodi konforma-an ho povu nia nesesidade ba polítika ekonómika no governasaun finanseiru) iha funsaun ne'ebé sira kaer. La susar liu atu adkiri mak sientista Timor-oan sira, matenek kapasidade polítika, administrativa no teknika atu na'in/hanoin na'in no lideransa movimentu sosiál hala'o funsaun maibé susar tebes atu hasa'e no sira produz ona (ne'ebé mak la depende hotu ba hametin integridade étika, sentidu Estadu no paradígma no modelu Euro-Amerikanu- sentidu altroismu wanhira podér, meius Australianu nian no sosa konseilu husi asesores finanseiru, no fasilidade Estadu nian lobuk ida sira ne'ebé mak kada fulan kusta US$ 20,000)? naklekar iha sorin-sorin. Korrupsaun iha setor Signifika saida, wainhira ita hatete katak Timor- públiku akontese iha sasan hirak ne'e nia let. Podér Leste iha nia indústria peskiza estrativu ida ne'ebé politiku no podér foti desizaun la akompaña ho makaastebes? podér kontrolu no podér fiskalizasaun ne'ebé Durante ne'e ha'u observa katak iha forte, iha potensia ba abuzu podér husi servidór artígus no análizas krítiku barak mak mai husi hakerek na'ain Australianu, Portugés, noEstadu nian sira.Tinan 10 ona servidór Estadu sira internasionál sira seluk mak Timor oan sira tau ihahatudu ona buat di'ak balu no mós buat lobuk ida facebook, uitoan de'it mak husi intelektuál Timor-mak mak sala no seidauk di'ak iha aspetu jestaun, oan rasik nian sira. Entaun, óras ne'e ita halo helautilizasaun no kontrolu ba rekusus Estadu nian. Ita formasaun no produz hela sientista sosiál krítiku kompriende situasaun ne'ebé liu tiha ona maibé no koñesimentu foun barak iha Timor-Leste? buat lobuk ida ne'ebé la'o sala ka la-la'o presiza Entaun, óras ne'e ita hanorin hela koñesimentu responsabiliza nafatin. Responsabilidade ba foun no métodu foun kona-ba aprendizajen nian? situasaunhirakne'eseidaukhotu.(*) Ka óras ne'e ita mout hela iha métodu aprendizajen antigu? Ezemplu ida, ita hareé ba hanesan iha fali númérus reitóres no administradóres universidade nian mak disproporsionadu aas tebes ho sira nia estilu personalidade mak autoritáriu no ditadura (estilu- komandu): hanesan-hahalok la partisipativu, la konsultativu, la inkluzivu, no la demokrátiku. Hanesan asesores estranjeiru balu, sira nia aprosimasaun mak: “Ha'u hanorin, O rona.” Ha'u hasai informasaun, O fó informasaun.” Prosesu no atitude hirak ne'e la edukativu, la konduzivu ho naran tipu kolaborativu no aprendizajen partisipatóriu ida. Maski nune'e, ita nia estudante no hanorin na'in sira halo tuir nafatin no kontinua tolerahopersonalidadesautoritáriusirane'e. Ekonomia ne'ebé bazeia ba koñesimentu/matenek (knowledge economy) iha Timor-Leste (Jacqueline Aquino Siapno, Matenek na'in, Independente ) Kontinua ba pag...6 >>> Estadu nia rekursu -- husi Pag ====>4 *** 5 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN ANÁLIZEFATIN
  • 7. Foin lalais ne'e, ha'u hasoru malu ho dosente ida uma.” Dala barak ita hatete: “Demokrásia hahú husi UNTL ne'ebé servisu hamutuk ho ha'u husi uma.” Maibé korrupsaun mós hanesan. Se hanesan asistente peskiza kona-ba ekonomia buat ne'e fasil ba lider universidade ida nian ka ne'ebé bazeia ba koñesimentu iha Timor-Leste. lider governu nian ida mak laiha akontabilidade ba Nia hatete ba ha'u katak hanorin na'in sira iha 10 sentavus, entaun fasil para atu laiha universidade halo pikete fali ona (la hatene to'o akontabilidade ba US$ tokon 3. Wainhia bainhira). Iha problema lubuk ida relasiona ho korrupsaun no laiha akontabilidade iha setór pikete iha UNTLne'e: buat ne'e harée hanesan fali Edukasaun, estudante no joven sira mak sei sofre Reitór no Administradór sira lahatene kona-ba aat liu (sira mak barak liu iha populasaun Timor Kódigu Étiku ba Funsionáriu Públiku sira nian nian). katak maski “autónomu” relasiona ho sira nia Kódigu Etíka Funsionáriu nian tenke liberdade intelektuál, funsionáriu sira ne'e regula monitoriza ofisiais sira ne'ebé mak hala'o viajen ho Kódigu Étiku ne'e wainhira asuntu ne'e liga ho ba li'ur—katak viajen sira ne'e benefísia duni ka Finansas no Administrasaun (tanba lae (kompara ho selu sira nia hotel no gastus sira finansialmente, sira ne'e seluk). Wainhira laiha hetan subsídiu husi responsabilidade étika governu). Universidade personal no sentimentu ida hanesan 'lalenok' ida akontabilidade, laiha kona-ba governasaun no K ó d i g u É t i k a n o korrupsaun iha nivel- sosiedade ne'e permisívu mikro nasaun ida nian. hela, buat sirak ne'e sei Saida mak mosu iha sai ameasa ba ita nia UNTL nu'udar lisaun situasaun ida agora. importante ida ba ita Ameasas sira hanesan hotu en-termus-de violénsia iha uma laran t r a n s p a r é n s i a n o mak aas tebes, abuzu akontabilidade husi podér iha sosiedade A d m i n i s t r a d ó r e s (inklui husi Ministrus no Universidade sira ne'ebé ofisiais nível altu husi bele empresta osan ho governu no estadu nian montante boot sein halo sira ne'ebé mak bosok ba k o n s u l t a s a u n n o mai); “normaliza kultura” koordenasaun ho dekanus, buka no fó aluga no halo profesores fakuldade, no autór xave sira iha tráfiku influénsia iha partisipasaun iha negósiu MinistériuEdukasaun. sira ne'ebé mak kompañia no ema business sira La hanesan iha Korea, Singapura, Japaun no oferese tua ho nível alkohol aas tebes hanesan nasaun sira seluk ne'ebé tau asuntu edukasaun ho prezentes ba ofisiais governu no estadu sira (ita sériu, ne'ebé mak integridade intelektiál (maibé bele hanoin katak kompañia no business sira tenta mós ho kompetisaun) no estandard universidade atu oho ita nia ofisiais governu no estadu nian sira ba promosaun rigorozu tebes. Iha Timor-Leste hohemu-lanu,distrusaun,nohaluhador). oin-seluk, buat ne'e sai fali “proteksionista” no nepotista (buat ne'e sai fali “se mak o hatene, la'ós Valór Formasaun, Revolusaun husi Laran, no saida mak o hatene”). Hanesan doutorandoTimor- Sosiedade+OlimpiadeMatemátika oan ida hatete: “jagoan dikandang kecil sendiri”. Se o agresivu, ambisiozu, no iha koneksaun di'ak, Ba juventude sira iha áreas rurais, ita o bele hetan pozisaun aas iha setór edukasaun, tenke organiza Olimpiade Siénsia, Matemátika, maski o ladún publika (ka la publika nein dala- no Téknolojia ba labarik no joven sira (buat ne'e ida), no ladún halo buat ida relasiona ho o nia organizasaun hanesan Fundasaun Haburas bele papel ofisiál. Defaktu, ita iha “Diretores Peskiza” halo hela, porezemplu, organizasaun ambientál nian ne'ebé mak kolekta sira nia saláriu maibé ema non-governmentál ida ne'ebé mak halo hela sira ne'e la produtivu hodi produz peskiza ruma, servisu sira tuir tempu kona-ba produsaun halo públikasaun ruma ka produz koñesimentu koñesimentu lokál). Ita iha ona eventu halai foun ruma kona-ba servisu ne'e (ema sira ne'e maratona, maibé agora ita tenke halo maratona ba tenke hetan audit). Ita haree katak funsionárius kakutak no prosesu kongnitivu: hanesan halo públiku iha Setór Edukasaun nian laiha ligasaun ba juventude iha áreas rurais no han'oin akontabilidade ba ema ruma, ida ne'e, dala ida tan, na'in progresivu sira husi universidades (iha Dili, estudante, labarik no joven sira mak terus. rejiaun Ãziátiku Sudeste nian no iha mundu) liu Wainhira ko'alia kona-ba korrupsaun, abuzu husi meius Aprende Online, Skype, ICT, no podér, tráfiku influénsia, laiha akontabilidade, metódudijitálnian. nepotismu, bele dehan katak ita ne'e hanesan soesiedade ida permisivu tebes. Hanesan Amu Noel iha parokia Aumutin hatete dalaida iha nia omilia Domingu nian: “Korrupsaun hahú husi Kontinua ba pag...7 >>> Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6 sketch.doc 6 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 8. Ita ukun aan tinan sanulu ona maibé ita hasoru Timor (barak liu husiAustralianu sira, uitoan husi problema hanesan: problema sirak ne'e mak Amerikanu no Europeiu sira, espesialmente hanesan laiha apresiasaun ba servisu hanorin Portugés sira no husi nasaun Áziátiku balu na'in/mestra/mestre no profesores sira—hanorin hanesan Japaun, Indonézia no seluk tan). Timor- na'in/profesores sira simu vensimentu ki'ik no la oan sira uitoan liu mak “ko'alia fali koñesimentu valóriza sira nia servisus. Iha Korea [Korea Sul], sirak ne'e” ka “halo review”/peer review ba ne'ebé sira iha tradisaun ba eruditu nian mak forte servisu públikasaun sira ne'e (husi online ka print) tebes, sira iha loron boot ba hanorin na'in tanba atu halo review di'ak ba livrus ka artigu (edukadores) sira, Loron ba Hanorin Na'in jornadas ruma, ema ne'e tenke iha esperiénsia (Teacher's Day) ne'ebé mak estudante, inan-aman, rasik hakerek livru ona, ne'e atu asegura katak ema sosiedade sira hotu hakmatek hodi refleta ida la'ós ba naran atu soe arbiru ema balu nia livru kontribuisaun no sakrifísiu sira husi edukadores, wainhira ema ne'e nunka iha esperiénsia iha nia istoriadór, sientísta sosiál, hanorin na'in sira, vida kona-ba prosesu hakerek livru ruma. Maibé filojófus, artistas, intelektuál originál sira ne'ebé ita seidauk iha estudiozu Timor-an sira barak mak mak hamriik iha liña oin ba ekonomia ne'ebé bele halo “peer-review” ba peritu sira nia livrus. bazeia ba koñesimentu no Tanba ne'e mak ita persija luta ba governasaun-rasik tebes duni atu investe ho no liberdade-rasik—ema seriedade ba formasaun sirak ne'e, estudante sira ho krítiku ba Timor-oan oferese ai funan, ai fuan, sira ne'ebé mak ho prezentes ki'ik oan ruma kamada-intelektiál h a n e s a n e s p r e s a u n todan no independente, gratidude ida ba ema sira la'ós de'it ba kamada- ne'e. Ita mós tenke hahú desportu sira nia o n a f ó P r é m i u s b a kampeonatu. Maibé, iha “Hanorin Na'in Exelente” Timor-Leste ita iha ona sira atu motíva edukadores fatin rasik ba kamada- no hanorin na'in sira no atu intelektiál Timor-an sira i n s p i r a l a b a r i k n o atu hato'o sira nia juventude sira atu hakarak hanoin krítiku? Ka ita sai edukadores krítiku (duke i h a p r o d u t o r e s ba gasta tempu promove moris artista Indonézia koñesimentu mak sai prezu ba no depende ba nian sira mak halo eskandalus sex barak ne'ebé fundus estadu no organizasoens internasionál sira prienshe ita nia jornál diáriu nian mak pájina 3-4 ne'ebé mak monta no determina ona ajenda (inklui kedas). Maibé, importante liu tan husi selu di'ak kontrola média no kontiúdu RTTL)? Oinsá papel no hato'o prémius ba hanorin na'in sira mak persija NGOs, média independente, grupu sosiedade sivil muda ka troka mentalidade no halo revoluzaun sira nian? Sira ne'e independente duni? Ka sira nia husi laran: nasaun sira ne'ebé mak iha tradisaun ajenda doador sira mak dudu husi kotuk? eruditu forte, estudiozu sira hetan valór aas tebes. Edukasaun Públiku iha nasaun ne'e hanesan fali Iha Timor-Leste, situasaun kontráriu: ema ladún filme horror ida—ita kontinua mehi-aat harii valóriza no la selu di'ak estudiozu sira, maibé sira iskola ho kualidade aat no iha áreas rurais balu iha kontente no hakru'uk ba ofisiais governu nian sira distritu mak laiha liu iskola fatin, labarik sira mak iha pozisaun maibé ladún iha koñesimentu, estuda iha fatin iskola ne'ebé mak laiha uma selu konsultores internasionál nian sira mak barak kakuluk, laiha sintina no laiha be mós, mestre/a liu hato'o sira nia hanoin ba Ministru/Ministra sira sira uza violénsia fíziku hasoru estudante sira, buat mesak la foun nian maibé ko'alia kona-ba estudante sira iha universidade mak hetan buat sira ne'ebé mak Ministru/Ministra sira obrigatóriu atu hakerek sia nia teze ho lian hakarak rona. Kada fulan governu kontinua selu la Indonézia ladún mós, kópia tekstu Indonézia nian ho kestiona US$ 12,000-20,000 ba konsultores sira mak liu ona prazu, no livru sira iha bibliotéka estranjeiru sira, asesores, peritus, sira balu ladún ho lian seluk ne'ebé mak nia kategória la propriu hatene didi'ak istória Timor-leste nian (sa tan mak halo sira la bele hetan asesu ba fontes sirak kona-ba rejiaun ne'e) ne'ebé mak sira nia ne'e. produsaun matenek ne'e barak liu mai husi cut and Ita mós tenke aprende atu implementa paste, la orijinál, indústria peskiza estrativu ne'ebé konseitu “halimar hanesan baze sentrál ida ba mak aas tebes, ne'ebé foti informasaun husi edukasaun labarik ki'ik oan sira nian no Timor-oan sira, maibé sira fó fila ba Timor-oan dezenvolvimentu labarik nian.” Konseitu ne'e sira uitoan de'it). Governu esplora no selu Timor- revolusionáriu ida ne'ebé mak nasaun barak óras oan sira ne'ebé mak na'in ba koñesimentu sira ne'e ne'e uza (maski Korea ne'ebé mak nia sistema ki'ik tebes (tanba sira lahatene hakerek proposta disiplinária no métodu eskolar nian rigurozu ihaliandominantekolonialniansira). tebes,siramósuzahotu). Dezigualdades saida mak ita hetan husi produsaun koñesimentu sira ne'e? Oras ne'e matenek na'in sira produz barak ona kona-ba Kontinua ba pag...8 >>> Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ===>6 aux.doc T I RM O -LESTE 7 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 9. Pelu kontráriu, saida mak UNICEF deskobre iha sira ho sira nia ema tabeledor sira no pensaun hotu Timor-Leste, hanesan hakerek iha sira nia ne'ebé ba eis-titulares no eis-Parlamentária sira, relatóriu “Ko'alia Mamar Mai Ha'u (Speak Nicely hodi salva osan ba investimentu iha no fó ba to me), katak inan-aman balu no mestre/a sira uza oportunidades edukasional ba feto, juventude sira forsa hodi disiplina sira nia oan, no jerálmente atu dezenvolve no hasa'e tan sira nia kapasidades mak sira uza métodus violéntu hadi halo no koñesimentu. Mai ita tau desperdísiu no gastus “disiplina.” Idéia ida kona-ba esforsu hamutuk esesívu sira ne'e hotu ba “Fundus Edukasaun” ba husi komunidade-inan-aman-mestre/a-estudante labarik, joven no feto sira. Moris poupa no investe sira importante tebes atu ita promove iha Timor- iha edukasaun ne'e importante tebes ne'ebé mak Leste. Sorumutu inan-aman ho profesor/a sira halo nasaun sira seluk sai riku: ita persija atu ladún iha. Ha'u partisipa iha sorumutu inan-aman aprendebuatne'eagora.(*) ho profesor/a sira balu (dala ida iha Canossa ne'ebé ha'u nia oan uluk ---Bio: Dr. J.A. Siapno eskola iha ne'ebá, ha'u nu'udar fundador no eis hasai tia ona nia husi Vise-Reitór I iha ne'ebá) ne'ebé mak inan- UNDIL no UNPAZ. aman sira duvida, balu Nia hanorin iha UNTL to'o ta'uk atu hatete ba iha Fakuldade Siénsia mestre/a sira atu para ho Ekonómiku no Sosio- sira (mestre/a) nia Polítikal, voluntária hahalok baku sira (inan- hanorin ba joven no aman)niaoan. feto sira iha áreas rurais iha distritu sira Ita nia laran taridu no durante tinan barak. triste tebes atu hareé Husi Setembru 2009- miliaun-de-dolares mak Febreiru 2012 nu'udar gasta ba projetu sira Associate Profesor iha ne'ebé desperdísiu/la Graduate School of vale buat ida, no International Studies, kontinua hareé hafatin S e o u l N a t i o n a l ita nia dependénsia liu- University, Korea. Nia liu ba Fundu Petróleu. Iha m ó s h a n o r i n i h a Tailandia, estadu hetan Melbourne University, rendimentu to'o biliaun US$20 husi de'it Turizmu. University of California Riverside, Irvin, Ne'e setór ida ne'ebé mak ita seidauk dezenvolve Australian National University, no Universitat kreativamente iha Timor-Leste. Iha Filipina, Jaime I in Spain. Iha Autonu 2012, nia sei ba nasaun ne'e rende kuaze biliaun US$15 husi sira Center for Southeast Asian Studies, Kyoto nia ema servisus migrante sira. Rendimentu sira University,Japannu'udarVisitingProfessor. ne'ebootliufaliTimor-LesteniaFunduPetróleu. Ha'u sente admira ho ema balu ne'ebé mak bele sosa kareta karu-karun, halo festa fantazia oin-oin, no obsesa tebes ho sira nia “símbulu estatutu sosiál” ho dispozitivu, maibé ema uitoan de'it mak iha asesu ba Jornadas Online nian. Tanba saida mak nune'e? Ita nia peskizadores no intelektuál sira iha instituisoens públiku nian sente ladún hetan suporta, ne'e halo sira muda ba setór privadu no organizasaun internasionál sira. Oinsá mak ita nia diplomata sira konsege konvense membrus ASEAN sira seluk atu husu ita sai nu'udar membru, maibé sira (diplomata sira) ladún iha informasaun di'ak kona-ba saida mak akontese iha sira nia leet? (alen-de facebook?) Ne'e atu dehan katak ita nia kapitál intelektiál oras ne'e limita de'it bafacebook? Governu no estadu bele aprende ho sériu oinsá atu frugal ka poupa ho sira nia hahalok moris ka estilu vida nian: hahú husi hapara tia hotu tratamentu esesívu sira ne'ebé la nesesária no desperdisiu iha VIP/Primeira Klase sira/grupu han gratuita/rombongan makan gratis” husi Ministrus Ekonomia ne’ebé bazeia ba koñesimentu -- husi Pag ==>7 *** surplusmotivation.doc 8 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 10. Kuiñese No Kombate Krime BrankamentuKapitais (AugustoDaCostaCastro,CAC) ema barak nia kuinesementu katak krime brankamentu kapitais ne'e susar atu ema bele hatene no detekta tanba karakteristiku husi krime ne'e ema halo dalas-ba dalas. Definisaun geral ne'ebé mak matenek na'in sira halo ba krime brankamentu kapitais mak hanesan hahalok ou atividades ne'ebé mak ema halo atu subar orijin husi rikusoin hanesan osan ou sasan ne'ebé mak ha loron 16-20 fulan Jullu 2012, mai husi rezultadu atividade krime nian liu husi ITimor-Leste partisipa iha konferénsia dalan tranzaksaun finanseira oi-oin atu osan ou internasionál anuál Asia Pacific Group on Money rikusoin sira ne'e ema seluk hare ba hanesan mai Laundry (APG) nian iha Brisbane, Australia. husiatividadelegálnian. Partisipantes husi Timor-Leste hamutuk ofisiál Jerálmente, ema ne'ebé mak halo krime na'in sanulu ne'ebé reprezenta Banku Sentrál, brankamentu kapitais ne'e, ho esforsu maka'as atu Komisaun Anti-Korrupsaun, Ministériu Justisa, subar orijin husi rikusoin ne'ebé mak nia uza atu Prokuradoria Jerál, Polisia Nasionál Timor-Leste, hetan maibé tuir lolos rikusoin ne'e mai husiMinistériu Negosiu Estranjeiru no Alfándega. atividade krime sira nian ho meus oi-oin atu emaPartisipasaun Timor-Leste nian iha inventu seluk, inklui autoridades sira, susar atu hatene nohanesan ne'e husi kedas iha tinan 2008. detekta.Partisipasaun tinan ida ne'e hanesan pasu boot ida Krime brankamentu kapitais ne'eba nasaun Timor-Leste tanba bele la'ós hamriik mesak, nia iha ligasaunaprende liu tan kuinesementu seluk husi ho krime inisiu seluk ne'ebé mak emarai seluk iha prosesu luta kontra krime halo hodi hetan osan ou sasan.brankamentu kapitais. Durante iha konferensia, nasaun husi Ásia Pásifiku Atividade krime inisiu (predicate sira ne'ebé mak hanesan membrus ba offence) ne'ebé mak ema uja hodi hetan Forun APG nian unanimamente adopta rikusoin sira ne'e mak hanesan Timor-Leste nia Mutual Evaluation korrupsaun, subornu, hatama sasan liu Report (MER) ne'ebé relata kona-ba husi dalan ilegál, fa'an ema ou tráfiku progresu luta kontra krime brankamentu humanu, prostituisan, fan kilat ilegál, kapitais iha rai laran. Adoptasaun ne'e la selu taxa ou fraude fiskal no fa'an bele dehan katak hanesan pasu boot ida droga ou aimoruk aat sira hanesan ne'ebé Timor-Leste halo ona iha área narkotika no psikotropika sira. Rezultadu husi kombate krime brankamentu kapitais. Ita sente hahalok krime sira ne'ebé mak temi iha leten ba orgullu tebes ho progresu pozitivu ida ne'e tanba ne'e, ema konverte ka fase hodi bele sai osan ou depois-de sai membru ba APG iha 2008, Timor- rikusoin legál liu husi metodu tolu mak hanesan Leste hasoru dezafius barak atu kumpri APG nia placement,layeringnointegration. rekerimentu sira. Bele dehan katak Timor-Leste Placement, ne'e hanesan ema tau ou raiseidauk preparadu di'ak iha área instrumentu tiha osan husi atividade krime sira ne'e iha formalegais no estrutura formál sira atu uza hodi luta depózitu iha banku, kompania segurus, sosa rai,kontra krime brankamentu kapitais iha rai laran. sosa uma, sosa animal (karau, kuda, bibi, fahi noNune'e, hasusar tebes ba Timor-Leste atu sai seluk tan), sosa osan mean no mutin no seluk tan.nu'udar membru ne'ebé mak complieanse (halo Layering, ne'e hanesan prosesu halo transferensiatuir) instrumentu no medidas ne'ebé mak osan husi konta bankária ida ba konta bankáriaFinancial Action Task Force (FATF) sira hasai seluk no mós husi fatin ida ba fatin seluk liu husidurante ne'e. Susesu boot ne'e la ses husi esforsu ne'ebé Estadu Timor-Leste halo iha tinan liu ba dalan tranzaksaun oi-oin ne'ebé mak kompleksu hodi hamosu Lei No.17/2011 ne'ebé regula kona- tebes, sira dejeina tiha ona atu subar orijin husi ba Krime Brankamentu Kapitais no osan ilegál ne'e. Iha prosesu layering ne'e bele FinansiamentuTerorismunian. halo liu husi loke konta bankária ba kompania Asuntu kona-ba brankamentu kapitais ka fiktisius sira hodi utiliza prinsípius segredu banku iha lian Inglesa ema bolu money laundry ne'e nian hodi utiliza númeru konta bankária ho interesante tebes atu ko'alia tanba atividades anónimuatutransfereosanbaihanasaunseluk. kriminál ne'ebé mak sira halo ne'e subar tiha ninia hun, ida ne'ebé hatudu ba públiku mak ninia rohan ka rezultadu husi krime ne'ebé mak sira halo. Tuir Kontinua ba pag...10 >>> 9 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN ANÁLIZEFATIN
  • 11. Integration, ne'e hanesan prosesu ida ikus iha tan superiór sira ne'ebé mak iha ne'e hein asina siklu brankamentu kapitais nian ne'ebé mak ema de'it, sem liu husi ekipa quality control ida ne'ebé halo hodi integra fila fali osan sira ne'ebé mak liu mak rigorozu no seriu. Sigundu, laiha protezedor ona husi prosesu layering ne'e tanba ema lahatene ne'ebé mak di'ak no seguru, ida ne'e bele ema, tiha ona origin husi osan ne'e entaun osan na'in ho sistema kontrolu no teknolojia ne'ebé mak monta vontade tomak integra osan sira ne'e ba iha iha servisu fatin. Porezemplu, sistema kontrolu sistema finanseiru legál nian ho sosa fila fali ba internal ou auditor internal ne'ebé mak ladi'ak ou sasan seluk hodi hatudu ba ema katak osan no laiha, bele fó oportunidade ba funsionáriu sira no sasanne'elegál. ema seluk bele halo servisu no uja sasan no osan Iha teoría kriminolojia ida hanesan tuir sira nia hakarak. Terseiru ne'e mak intensaun Routine Activity Theory ne'ebé dezenvolve husi no hakarak rasik husi ema ne'ebé mak atu halo matenek na'in no korrupsaun ne'e, tanba bainhira tarjetu ne'ebé mak hatete katak, relativamente kauza husi la proteje ho di'ak no seguru husi ema ou sistema krime ida la nesesáriu kontrolu ne'ebé mak husi fator sosiál forsa no rigorozu hanesan pobreza, ida ne'e bele fó dizegualidade no oportunidade ba dezempregu tanba iha ema atu halo krime, krime balun ne'ebé no elementu ikus mak halo husi ema sira ne'ebé mak presiza ne'ebé mak la'ós ema atu ema ne'e halo kiak no la servisu ka krime mak tenke d e z e m p r e g u . iha intensaun ou Porezemplu, hahalok hakarak rasik husi korrupsaun ne'ebé mak ema ne'ebé mak atu sai nu'udar predicate halokrimene'e. offence ida ba krime Iha konteksu brankamentu kapitais nian ne'e hala'o husi ema Timor-Leste, depois-de forum APG adopta tiha sira ne'ebé mak moris di'ak no iha pozisaun ninia MER, saida mak Timor-Leste presiza halo? determinante iha instituisaun ne'ebé mak sira Adoptasaun ne'e bele hatudu ba mundu servisu ba ou iha lian Ingles ema bolu white-collar internasionál katak maski nasaun ki'ik no foin crime. Entaun, oinsá white-collar crime ka iha moris, maibé Timor-Leste iha komitementu no Tetun karik ita bolu krime faru-gola-mutin ne'e vontade polítika boot atu luta kontra krime akontese? Iha teoría Routine Activity Theory brankamentu kapitais ne'e. Maibé, kestaun hatete katak, aktu krime ida ne'ebé mak kategoria importante la'ós atu hatudu ba malu maibé oinsá ba white-collar crime, nia akontesimentu ne'e bele realiza komitementu no vontade ida ne'e liu tenke iha kondisoens ruma mak hanesan. husi asaun konkreta ruma hodi matérializa katak Primeiru, tenke iha tarjetu ruma. Tarjetu ne'e bele lideransa no povu Timor-Leste tomak lakohi duni ema, sasan no fatin. Pur-rezemplu, krime atu krime brankamentu kapitais ne'e ezisti iha korrupsaun no brankamentu kapitais ne'e nasaunidane'e. akontese bainhira iha ema ou funsionáriu ne'ebé Atu deteta atividade brankamentu mak vulnerabel ba osan no sasan tanba sira nia kapitaisne'ebé mak mai husi rezultadukorrupsaun lifestyle (hahalok moris nian) ne'ebé mak nian, presiza dezenvolve prosedimentu no sistema konsumirismu, nune'e ema seluk bele aproveita ne'ebé mak efetivu liu husi kontrolu interna. hodi halo subornu para hetan projeitu no servisu Primeiru, ba Instituisaun Banku sira, tenke halo ruma, depois disponibilidade ba sasan sira implementasaun didi'ak kona-ba prinsípiu Know hanesan osan projeitu nian ne'ebé mak tama iha Your Customer (KYC) ou buka hatene ita nia responsabilidade funsionáriu ka ministra/u ida konsumidór sira (nasabah) liu husi Customer Due Diligence(CDD)nian nia buka meus oi-oin atu dezvia metade husi osan ne'e ba ninia bolsu. Nune'emos, fatin ne'ebé mak sira servisu ba ne'e kondusivu no seguru atu ema bele halo manipulasaunba dokumentu sira, sa Marcus Felson Lawrence E. Cohen Kontinua ba pag...11 >>> Brankamentu kapitais husi Pag ===>9 UNODC.doc 10 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 12. ou ezaminasaun ba konsumidór sira atu bele hatene no deteta hahalok tranzasaun sira ne'ebé mak tama ba iha kategoria Suspicious Transaction Reports (STR) hodi nune'e bele fó hatene ba iha Unidade Informasaun Finanseira (UIF) atu nune'e bele hato'o relatóriu ba iha entidade polisiál no judisiariu sira ne'ebé mak kompetente hodi halo investigasaun ba indísius krime brankamentu kapitais sira ne'ebé mak akontese iha tranzasaun no movimentu osan niaihasistemabankuninian. Segundu, ba instituisaun estadu no governu estaun rekursu Jn a t u r á l ( n a t u r a l re s o u rc e s management) refere ba jestaun rekursu natural ne'ebé nasaun ida iha hanesan rai, bee, minerál, nian gás no minarai, floresta, ikan, flora no fauna, ho formamós tenke aplika sistema Know Your Staf ne'ebé sustentavel. Nai Maromak fó rekursu(KYS)/hatene didi'ak staf iha instituisaun laran, naturál mai ita atu sustenta dunik ita nian moris ihaKnow Your Business (KYB/hatene didi'ak asuntu tempu badak ka naruk. Atu buka másimiza valór servisu nian, no Know Your Partners (KYP)/ rikusoin ne'ebé iha, maka ukun-na'in sira kria hatene didi'ak parseirus servisu nian, liu husi mekanizmu oioin atu nune'e bele utiliza espasu prosesu due delligence ne'ebé mak hala'o husi fiskál ne'ebé boot hodi halakon kiak no mukit, hamenus desigualdade, no hakiak kondisoesdiresaun inspesaun internal kada instiuisaun nian ne'ebé di'ak par ema hotu bele moris di'ak nohodi nune'e inspetór internal sira bele halo produtivu. Maibé, mekanizmu ida ke di'ak mós la relatóriu kona-ba Suspicious Activity Report, garante susesu iha jestaun rekursu naturál bainhira Suspicious Life Style Report, no Suspicious ukun-na'in sira la trasa polítika ida ke di'ak. Income Report (SAR/SLR/SIR) hodi entrega ba Nasaun barak hatudu estremu oin rua. Ida, buka atu másimiza reseitas husi sira nian rekursuiha autoridade judisiáriu no polisiál sira atu nune'e naturál maibé neglijénsia impaktu negativu ba sirabele halo asaun investigasaun ba indísius sira ne'e. nian meiu ambiénte rasik, ne'ebé atu hadi'a fila fali Atu halo servisu sira ne'ebé mak temi iha leten presiza rekursu maka'as liu tan. Rua, polítika ne'e, presiza estabelese no forma estrutura sira fiskál ne'ebé la fó vantajen ba sira nia ekonomia hanesan Unidade Informasaun Finanseira (UIF) rasik; reseitas ne'ebé nasaun sira ne'e hetan tama fali iha ema balu nian bolsu ka hariku-an emahodi bele tau matan ba atividade banku, kompañia uitoan de'it. Estudu barak ne'ebé hatudu kataksegurus no negósiu transferénsia osan nian no mós nasaun uitoan de'it mak konsege utiliza rekursuba instituisaun la'ós banku. Ne'e presiza reforsa no naturál ba hadia povu nia moris no sira nian hametin estrutura unidade inspesaun internal iha ekonomia buras tanba kapasidade atu trasa kada instituisaun estadu no governu nian hodi bele polítika fiskál ke di'ak atu minimiza risku oioin iha forsa atu halo inspesaun ba atividade ne'ebéiha. instituisaun nian, ba pesoál sira ne'ebé mak MekanizmuJestaunFunduMinaraiservisu iha kada instituisaun refere, no mós estabelese liña koordenasaun direita entre unidade Timor-Leste iha mekanizmu ba jestaun rekursu inspesaun kada instituisaun sira ne'e ho naturál (minarai) di'ak liu iha rejiaun Asia- a u t o r i d a d e s Pasífiku no numeru tolu iha mundu. Ba sa Lei Fundu Minarai No. 9/2005 obriga katak osanj u d i s i a r i u n o ne'ebé tama iha Fundu ne'e tenke rai iha tasibalupolisial nian, atu atu nune'e bele prevene presaun populista no nune'e bele halo efeitu moras ne'ebé ita koñese hanesan Dutch asaun imédiata disease. Kriasaun Fundu Minarai ne'e desisaun bainhira nota ou ida ke prudenti tanba objetivu prinsipál maka: Ida, hare indísius ruma reseitas sa de'it (husi royalties, taxa, esportasaun gas/minarai, funan husi investimentu) ne'ebé tamane'ebé mak halo iha Fundu ne'e sidadaun Timoroan tenke hatene.husipesoálsira.(*) Rua, kualkér transferénsia osan husi Fundu ne'e liu de'it husi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) nian, no montante ne'ebé bele foti husi Fundu iha tinan idanialaranmak3%, R i s k u H u s i U t i l i z a s a u n Rekursu Estadu BaPovuNiaMoris (RuiA.Gomes) Kontinua ba pag...12 >>> Brankamentu kapitais husi Pag ===>10 *** moneylaudry.doc 11 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN ANÁLIZEFATIN
  • 13. ne'ebé regula tuir rendimentu sustentável maka'as iha Parlamentu. Ejemplu mak OJE ba tinan 2012 ho montante dolar Amerikanu 1,7estimadu (estimated sustainable income), ka biliaun—ne'ebé sa'e 45% husi OJE tinan 2011 liuESI. Tolu, rikusoin husi minarai la'ós atu uza ba. Tanba reseitas doméstika sei fraku, makade'it ba jerasaun agora maibé mós ba jerasaun oin montante ne'ebé foti husi ESI liu dala rua ho total mai. To'o oras ne'e mekanizmu jestaun Fundu ne'e dolarAmerikanu 0,7 biliaun. Iha fulan-Juñu 2011, la'o ho di'ak no transparente. Ita bele hetan Governu lansa Planu Dezenvolvimentu informasaun kona-ba jestaun osan sira iha Fundu Estratéjiku ho objetivu atu transforma Timor- ne'e liu husi relatóriu trimestrál no anuál husi Leste ba iha nível nasaun sira ne'ebé ho rendimentu mediu-as iha tinan 2030. Atu alkansaBankuSentrál. objetivu ida ne'e, investimentu iha infraestrutura sei sa'eMekanizmu poupansa Fundu maka'as liu tan. Iha tinanMinaraiTimor-Lestenianne'e tuir ruanulu nia laran, montantemodelu Noruega maibé ho ne'ebé sei foti husi Fundu atudiferensa ida. Modelu Noruega fó hala'o investimentu iha rai larande'it autorizasaun atu gasta osan sei iha impaktu maka'as ba ESIne'ebé mai husi retornu reál husi no rikusoin ne'ebé iha. Tuirrikusoin finansiál akumuladu F u n d u M o n e t á r i u(4%); modeluTimor-Leste fó de'it Internasionál, impaktu ne'e seiautorizasaun atu gasta osan husi resulta iha redusaun kuaze 40%reseita totál husi minarai, inklui iha tinan 2030 bainhira folinmós reseitas ne'ebé sei mai (3%). minarai tun ba dolarAmerikanuModeluTimor-Leste nian fó dalan 50 baril ida. Ne'e signifikaatu halo transferénsia inisiál katak ESI sei tun ba dolarne'ebé boot husi reseitas ne'ebé Amerikanu0,4biliaun.seidaukmatérializa. Ho dadus hirak Risku Iha Jestaun Fundu ne'e, ita agora identifika risku Minarai ne'ebé iha. Risku dahuluk mak liga ba oinsá kria no mantein Ho mekanizmu checks-and- ekilibriu entre gasta osan husi Fundu ne'e nobalances ne'ebé di'ak de'it la'ós garantia ba susesu. diversifika no dezenvolve ekonomia iha rai laranIha risku oioin ne'ebé ukun-na'in sira presiza tau atu nune'e nasaun la dependente de'it ba rekursumatan hanesan: oinsá transforma rikusoin ne'e ba reseita ida ke permanente; sustenta kresimentu natural ne'ebé sei ramata iha tempu badak. Ne'e ekonómiku no proteje ekonomia husi implika katak presiza tebes hametin instituisaun overheating; aumenta produtividade ekonomia Estadu no rekursu umanu ne'ebé ho kualidade doméstiku la'ós halo ekonomia dependente ba di'ak hodi bele implementa governasaun rikusoin ne'e; hamenus risku korrupsaun; investe ekonómiku ne'ebé di'ak atu mantein ekilibriu iha projetu ne'ebé fó retornu ekonómiku ke boot, ne'e. Governasaun ekonómiku ne'ebé di'akno aumenta produtividade laborál. Nune'e, buka atu kria polítika ba implementasaunmekanizmu di'ak presiza mós akompñia ho programa dezenvolvimentu tuir kapasidadepolítika fiskál ne'ebé di'ak. Tanba espasu limitadu, makaartigune'efokade'itbariskubalu. absorsaun ekonomia ne'e rasik atu proteje Ohin loron, Timor-Leste nasaun ida ke ekonomia husi overheating no dependente de'it ba dependente liu ba reseitas husi Fundu Minarai. minarai. Ne'e signifika katak investimentu iha rai Kuaze 90% OJE mai husi atividade iha área laran tenke aumenta produtividade—katak minarai. Reseita doméstika foin mak 6% de'it husi investimentu tenke fó prioridade liu ba retornuPIB la'ós-minarai ka 10% husi reseitas tomak. Ita ne'ebé boot. Ao mezmu tempu, estabelesehatene katak estrasaun minarai/gas agora daudaun mekanizmu atu kontrola despezas Estadu nianne'e mai husi Bayu-Undan ne'ebé fó reseitas liu dolar Amerikanu biliaun ida tinan-tinan, no iha bainhira folin minarai tun ka bainhira rekursu tinan sanulu resin nia laran minarai no gas iha fatin natural ne'e ramata ona. Polítika fiskál ne'ebé di'ak rua ne'e sei maran. Foin daudaun ne'e, Banku ba Timor-Leste mak buka atu ekilibra reseitas Sentrál fó sai katak iha Fundu Minarai ne'e Timor- ne'ebé suli maka'as ba iha Fundu ne'e no reseitas Leste hetan ona osan besik dolar Amerikanu doméstika ne'ebé sei fraku no menus hela. Ho biliaun11 tanbafolin minasa'e maka'as iha mundu ekilibriu ne'e osan iha Fundu ne'e bele sai nu'udarnomekanizmupoupansane'ebéprudenti. reseitapermanenteida.Ihakontestune'e,Iha tinan hirak liu ba, osan ne'ebé transfere husi Fundu Minarai ne'e boot liu ESI, ka kuaze 6%—asuntu ida ne'ebé provoka debate [ii] [iii] [iv] [v] Kontinua ba pag...13 >>> Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ===>11 12 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN oil.doc
  • 14. presiza tebes identifika projetu sira ne'ebé “fitivu” Risku datolu mak liga ba kapasidade atu identifika no enfrenta soke esternu oioin. Ihano ho orsamentu ne'ebé as tebes maibé retornu kontestu Timor-Leste nian, risku esternu ida makki'ik.Atu determina fiabilidade projetu ida presiza volatilidade folin minarai iha mundu. Bainhiratebes halo esersísiu maka'as hodi determina kustu- polítika fiskál depende de'it ba osan husi Fundu, benefísiu projetu ne'e. Bainhira laiha analise maka presiza trasa polítika fiskál longu prazu kustu-benefísiu, maka tendénsia aloka osan ba ne'ebé integra folin minarai no estimasaun entre projetu arbitráriu de'it ka tuir proposta orsamentu reseitas no despezas ida ke realístiku. Introdusaun ne'ebé inflasionadu tanba la bazeia ba unit cost polítika ruma ne'ebé bazeia de'it ba hanoin katak osan barak ona (reseitas) ne'ebé bele halo projetune'ebé realístiku. Ida ne'e mak sei fó todan ba OJE sa de'it (despezas), maka iha periodu ne'ebé folinnian—karik ida ne'e mós área ida ke CAC presiza minarai tun maka aggregate demand ka prokuratau matan hodi identifíka kedas ema sira ka grupu total ne'e mós tun; ida ne'e afeta ba output setor- ne'ebé buka hariku-an de'it liu husi projetu setor ekonomia nian. Bainhira output menus maka governunian. soke ne'e mós hetok boot tan. Ezemplu, bainhira Risku daruak mak liga ba área setor polítika governu atu subsídiu ekipamentu ruma ka privadu ne'ebé buka atu influénsia ukun-na'in sira atu selu dívida ruma ho valór osan ne'ebé tun atu utiliza osan husi Fundu (exchange rate) risku mak ne'e nu'udar kolaterál ba tendénsia atu foti tan sira nia dívida. Iha osan atu taka falta ne'e. nasaun ida ne'ebé setor Bainhira output iha privadu nia kna'ar sei setór-setór ekonomia f r a k u n o b a z e tun, maka osan ne'ebé esportasaun kuaze ke presiza hetok boot liu laiha, oportunidade atu tan atu mantein prokura. investe iha real estate Risku ida ne'e presiza ka área konstrusaun a n t e s i p a t a n b a bele fó fatin ba banku konsekuénsia final mak sira atu empresta osan. estandard moris ema Tanba setor privadu nian mós hetan impaktu fraku no laiha kapitál, negativu. Atu minimiza maka sira presiza buka impaktu negativu ne'e, suporta husi fatin ruma. maka ukun-na'in sira buka Bainhira osan husi Fundu sai nu'udar kolaterál ba atu aumenta tan osan liu husi repatriasaun kapitál sira nian empresta, maka risku retornu ka rikusoin mai iha rai laran. Iha nasaun ida ne'ebé investimentu ne'ebé sira halo bele kiik ka boot. ho ekonomia doméstiku forte, volatilidade folin Tendénsia ida ne'e sai realidade iha nasaun barak minarai ladún afeta no risku atu monu iha tusan ne'ebé iha rikusoin boot no ukun-na'in sira la dun foun mós kiik tebes. Daudaun ne'e, Timor-Leste preokupa atu promove investimentu privadu iha nia Fundu Minarai investe hela iha Estadus rai laran. Bainhira setor privadu hare katak laiha Unidus Amérika no mós investe iha nasaun seguransa ba sira nian investimentu iha rai laran, ruanulu resin. Maibé, retornu husi investimentu maka sira prefere transfere sira nian osan ba iha rai hirak ne'e mós depende ba fleksibilidade iha li'ur (capital flight). Tanba ne'e, governu nia papel exchange rate ne'e. Bele tun, mós bele sa'e. Atu atu estimula investimentu privadu (atu bele enfrenta soke esternu hirak ne'e, ukun-na'in sira komplementa investimentu públiku) labele bazeia presiza tebes prioritiza projetu hirak ne'ebé uluk ba finansiamentu de'it. Ba projetu prienxe kritéria di'ak (bazeia ba analise kustu- investimentu ne'ebé ho retornu boot, governu benefísiu) no implementa iha tempu ne'ebé folin presiza enkoraja investimentu diretu husi rai li'ur minarai tun. Nune'e, presiza adopta aprosimasaun (foreign direct investment) ka liu husi deve osan dinámiku iha despeza Estadu nian. Katak, husi rai li'ur (foreign borrowing). Objetivu utilizasaun rekursu finanseiru husi Fundu ne'e prinsipál mak buka atu promove “investimentu- labele bazeia de'it ba konsiderasaun polítika iha-investimentu” hodi másimiza rekursu naturál maibé liliu kapasidade atu mantein valór rekursu ne'e. Nune'e, presiza iha kapasidade ba ne'ebé sei ramata ne'e, no ao mezmu tempu, investimentu públiku no ambienti ne'ebé investe maka'as iha kapitál umanu atu bele hasa'e favorável ba investimentu privadu. Ambienti produtividade laboral no hametin liu tan favorável ba investimentu privadu la'ós liu husi ekonomia doméstiku hodi proteje ekonomia ne'e hasa'e unit cost ba projetu konstrusaun ruma. Ho husireseitasminarai. unit cost iha projetu konstrusaun ne'ebé as bele fó fatin ba ema ka grupu balu “desvia” rekursu finanseiru balu husi investimentu ne'e rasik. ResultadumakinflasionaOJEne'erasik. Kontinua ba pag...14 >>> Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>12 COMSTOCK.doc 13 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 15. ENDNOTES  Ph.D. iha área estudu ekonomia dezenvolvimentuhusiUniversidadeLondres.  Atu kalkula ESI ba tinan fiskál atu hetan montante másimu ne'ebé governu bele apropria no transfere husi Fundu Minarai atu finansia OJE, hare ba ekuasaun tuir mai ne'e: katak r = 3% ne'ebé espesifika tiha ona nu'udar retornu reál, V nu'udar balansu (osan ne'ebé iha) Fundu iha tinan foun tinan fiskál nian, R nu'udar projesaun reseita husi minarait iha tinan t, n nu'udar tinan ikus liu atu hetan reseita, no i nu'udar discount factor ne'ebé espesifika liu husi funan nominál ne'ebé hetan husi investimentu Fundu ne'e husi governu Estadus Unidus Amérika, sura tuir valór mediu hahú tinan 0 to'o tinan n. Fonte: Timor- Leste's Petroleum Fund Law 9/2005, ScheduleI.  Mekanizmu jestaun Fundu Minarai ne'e halo konke iha fulan-Jullu 2010 Timor-Leste, hamutuk ho nasaun 35, tama klasifikasaun ne'ebé prienxe kritériu EITI (Extractive Industries Transparency Initiative). EITI nu'udar estandard global ida ne'ebé buka atu promove transparénsia no akontabilidade iha nasaun ne'ebé riku ho mina, gas no rekursu mineral.  International Monetary Fund, 2012, Democratic Republic ofTimor-Leste Country ReportNo.12/24,February2012,p.6.  Tuir Banku Mundiál nia estudu bazeia ba Country Policy and Institutional Assessment (CPIA) index, kualidade polítika (policy) no instituisaun iha Timor-Leste sei iha klasifikasaun “fraku” maski governu halo ona esforsu hodi hadi'a no reforma buat barak. Indisi ne'e sukat jestaun ekonómiku iha rai laran hanesan jestaun makroekonómiku, polítika fiskál no deve osan, ho valór entre 6 (aas liu) no 1 (menus liu). Timor-Leste nian Indisi foin mak 3,8 iha tinan 2011.Estudu ida ne'e bele hetan iha http://data.worldbank.org/indicator/IQ.CPA. ECON.XQ/countries?display=default Hakerek-na'in sidadaun Timoroan ida ho Risku husi utilizasaun rekursu estadu husi Pag ====>13 *** 14 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 16. E k i p a I n v e s t i g a d ó r CAC Aumenta Tan Investigadór Foun Lima Simu Tomada-de-Pose hakarak rekruta investigadór na'in 10 maibé planu ne'e la konsegu realiza tanba fatin no kondisaun servisu la permite atu rekruta staf ho numeru barak iha tempu hanesan. Iha tempu futuru mai, planu ne'eseirealiza. Diretóra Diresaun Investigasaun (DI) CAC hateten katak rekrutamentu ba investigadórili –Iha terseiru trimestre CAC bazeia ba nesesidade no ejijénsia servisuD2012, ekipa investigadór ne'ebé husi tempu ba tempu volume servisu DICAC aumetan tan na'in lima. Sira nia CAC nian aumenta ba bebeik. Ho sira na'in limarektrutamentu liu husi prosesu naruk ida foun ne'e, óras ne'e CAC iha ona nia investigadórne'ebé kompetativa tebes no transparénsia, hamutuk na'in 15. Hein katak sira niatuir régras rekrutamentu ofisiál nian. involvimentu ajuda halo kaman servisuRekrutamentu ne'e involve servisu konjunta investigasaunnianbalu.entre instituisaun CAC, Instituisaun CAC esperaProkuradoria Jerál katak iha tempu oin maino Polísia Nasionál hein katak sei beleT i m o r - L e s t e rekruta investigadór( P N T L ) . feto ho kualifikasaunPrezidenti-de juri téknika husi áreasn e ' e b é l i d e r a teknolojia informasau/prosesu ne'e mak I n f o r m a t i o nKomisáriu Adjuntu Te c h n o l o g y ( I T ) ,CAC ba Asuntu enjineria, tanba ihaE d u k a s a u n , projeitu fíziku barakK a m p a ñ a n o mak presiza emaPeskiza (EKP), t é k n i k u a t u h a l oJosé “Samala Rua” i n v e s t i g a s a u n b aNeves. Membru konstrusaun sivil sira.p a i n e l s e l u k (*)k o m p o s t u h u s i Komisáriu Adjuntu CAC ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho Bucar Corte-Real, Prokuradóra Remígia de Fátima, Inspektor Xefe Angêlo Quelo no Inspektora Maria de Fátima Martins husi Polísia NasionálTimor-Leste(PNTL). ili--Investigadór foun na'in lima Prosesu rekrutamentu ne'e liu husi faze lubuk ida. DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Fofoun loke vaga ba públiku atu hatama nian, iha 29 Agostu 2012 simu tomada-de-pose aplikasaun durante semana rua. Hamutuk hafoin kompleta formasaun iha CAC durante aplikante na'in 133 maka hatama sira nia fulan rua kona-ba asuntu tékniku oi-oin relasiona dokumentu aplikasaun. Iha faze selesaun ho investigasaun kriminál ba kazu korrupsaun dokumentu sira, Komisaun selesiona aplikante nian. Iha serimónia tomada-de-pose ne'e, finalista na'in 41 mak ba tuir ezame eskrita. Hafoin ezame sira simu sertifikadu graduasaun husi Dirijente eskrita, nia rezultadu mak kandidatu na'in 24 AltuCACniansira. konsege kontinua ba faze teste médiku. Tuir mai, Graduado foun na'in lima ne'e haksolok na'in 17 mak tuir ezame orál no to'o ikus Ekipa halo hotu sira nia formasaun espesializada ne'ebé Rekrutamentu Konjunta desidi sira na'in 5 mak sai tulun fortalese sira nia koñesimentu tékniku no vensedore. habelar tan sira nia vizaun kona-ba oinsá atu kaer Durante prosesu teste, aplikantes feto la servisu investigasaun kriminál ba kazus dun barak no balun para rasik no seluk lakon iha korrupsaun ho efetivu liu tan no profesional. prosesu teste. Nune'e investigadór na'in lima Hanesan investigadór foun ida hatete: Kualkér ne'ebé hetan posse iha loron 29 Agostu 2012 formasaun espesializada ida sempre di'ak ba mesak mane de'it. Tuir planu, tinan ida ne'e CAC dezenvolvimentukapasidade Kontinua ba pag...16 >>> “Komisáriu CAC Sr. Adérito kongratula investigador foun hafoin simu posse” 15 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN cac.doc
  • 17. no koñesimentu ema nian---formasaun foin korrupsaun ho tópiku “Ita Rasik Mak Dezenvolve lalais ne'e tulun ho haforsa tebes ami nia Ita Nian Nasaun no Salvaguarda Sasan Sira kapasidade no koñesimentu tékniku atu Ne'ebé Móvel no La Móvel ba Moris Di'ak Povu dezenpeña ami nia servisu ho konfiansa boot Nian” iha Distritu Manufahi ne'ebé mai husi liutan.” funsionáriu públiku distrital no lider komunitáriu Formasaun durante fulan-rua ne'e hetan sira. KomisáriuAdjuntu Bucar Corte-Real hatutan suporta husi USAID liu husi fundu Millennium teni katak Timor oan sira mak tenke hadi'a no Challenge Corporation ne'ebé implementa husi haforsa ekonomia uma laran nian hodi nune'e bele CASALS iha Díli. Dirijente Senior CAC no tulun fali nia belunTimor oan seluk ho dalan dígnu funsionáriu CAC tomak haksolok ho rezultadu atu sira mós bele dezenvolve an no sai riku. formasaun ida ne'e tanba ne'e mak nu'udar interese Importante mak tenke liu husi dalan justu, la'ós liu boot Instituisaun nian atu husi dalan fó'er hodi monu haforsa no kapasita nia ba hahalok aat hanesan rekursu umanu hanesan prátika korrupsaun. parte ida husi prosesu “ Ti m o r o a n i d a d e z e n v o l v i m e n t u kuandu sai riku, ita instituisaun nian. Wainhira hotu-hotu kontenti. ko'alia iha serimónia Maibé tenke riku ho tomada-de-pose ne'e, legál. Ha'u kontenti Komisáriu CACAdérito de kuandu Timor oan ida Jesus Soares hatete katak dezenvolve ninia an nu'udar instituisaun, CAC di'ak (sai riku) duke hakarak tebes atu investe ema estranjeiru ida ba nia rekursu umanu, mak sai riku iha ita CAC hakarak kapasita nia nian rai noTimornian s t a f s i r a h o d i t u i r osan sai fali ba rai formasaun iha rai-laran no li'ur,” katak Komisáriu rai li'ur hodi habelar sira Adjuntu Bucar ba nia koñesimentu. Ne'e partisipante sira iha hanesan prioridade CAC semináriu. Nune'e mós nian ne'ebé refleta iha nia nia afirma ba Timor oan plánuestratéjikutinanruamai. sira ne'ebé hili dalan sai Ho investigadór na'in lima ne'e, óras ne'e CAC iha emprezáriu katak, kuandu tuir tenderizasaun ona investigadór hamutuk na'in 15 ne'ebé prontu projeitu ruma husi governu, tenke priense kritériu atu kontinua halo servisu investigasaun ba kazus no tuir prosesu normál aprovizionamentu nian ho kriminál ne'ebé relasiona ho korrupsaun. Iha transparénte hodi tane aas integridade no espetativa katak ho sira na'in lima nia akountabilidade molok hetan lukru no sai riku. involvimentu, sei halo kaman servisu no divizaun Nune'e la hamosu deskonfiansa no problema servisuentreinvestigadórsiradi'akliutan.(*) sosiál iha povu nian leet tanba emprezáriu sira tuir kompete ho dalan formál. Dalan ida atu evita problema sosiál iha povu nian let no entre emprezárius Timor oan sira mak tenke evita prátika subornu ruma ba funsionáriu públiku sira ne'ebé servisu iha área aprovizionamentu.anufahi - Komisáriu Adjuntu Esperiénsia barak hatudu katak servisu iha áreaMKomisaun Anti-Korrupsaun aprovizionamentu ne'e fatin ida ne'ebé risku tebes(CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho ba ema ka funsionáriu sira atu kometé hahalok laBucar Corte-Real hateten katak instituisaun CAC legál hanesan subornu, abuzu-podér no seluk-kontenti ho emprezáriu Timor oan ne'ebé seluk tan. Funsionáriu públiku sira tenke hala'odezenvolve an sai riku no kaer rasik ekonomia kna'ar ho imparsiál, transparénte, ho integridadenasaun Timor-Leste hodi sai forte iha tempu ukun iha ida-idak nian servisu hodi trata Timor oan sirarasik-an, maibé tenke riku ho dalan mós no legál. hotu hanesan no hakribit hahalok diz-igualidade,Lia hirak ne'e hato'o husi lideransa CAC nian ba la hare'e ba kor polítika, suku, no família, durantepartisipante semináriu kona-ba prevensaun prosesutenderizasaunbaprojeituruma.(*) CAC Kontenti Se Timor Oan Riku HoDalanMósnoLegál *** *** 16 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN “Komisáriu Adjuntu Bucar ko’alia ba partisipante workshop CAC nian iha distritu” cac.doc
  • 18. Uza Telefone Fíksu Ko'alia Ho Família: Halo Parte husi Prátika Korrupsaun Funsionáriu Fráku, Kontrator Sira SeiSosahoOsan fiksu ne'ebé instala iha kada ministériu ba komuniksaun ofisiál hodi hala'o servisus públiku ba dezenvolvimentu nasionál no ba povu nian morisdi'ak.(*) anufahi – Komisáriu Adjuntu MKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) ba Asuntu Prevensaun Manuel Coutinho C. Bucar Corte-Real hateten katak instalasaun telefone fíksu iha kada edifísiu públiku atu fasilita no hadi'a konsidasaun servisu funsionáriu públiku anufahi –Maski osan barak maibé ho objetivu atu servi povu di'ak liu tan. Maibé iha Mwainhira jestaun finanseira ladi'ak prátika, servidór estadu barak mak utilíza sala ka fraku bele sai “risku/tentasaun aat” ba servisus telefone fiksu ofisiál nian ba fali asuntu privadu funsionáriu públiku sira ne'ebé hanesan servidór hodikomunikahofamílianokolegasira. Estadu nian. Komisáriu Adjuntu CAC Bucar Utilizasaun telefone fiksu ba asuntu Corte-Real hato'o lia fuan ne'e wainhira ko'alia ba privadu ruma, tuir Komisáriu Adjuntu Bucar funsionáriu públiku no lider Corte-Real katak, komunitáriu sira iha hahalok ne'e hanesan kapitál Distritu Same, aktu korrupsaun ou Manufahi, iha fulan- pekulatu-de-uzu. A g o s t u l i u b a . Nune'e, superiór Funsionáriu públiku sira hanesan direitur sira iha obrigasaun morál atu iha obrigasaun atu tane aas integridade iha kría mekanizmu servisu fatin no moris r u m a o i n s á lor-loron nian wainhira u t i l i z a s a u n hala'o kna'ar hanesan patrimóniu Estadu servidór Estadu nian. nian ho efetivu ba Ne'e atu hatete katak benefísiu povu no hanesan manu-ain povu n a s a u n n i a n no nasaun nian, sira sei prosperiedade, la'ós l a b e l e s i m u o s a n ba interese privadu (subornu) ruma husi nian. kontrator sira wainhira Komisáriu hala'o kna'ar hanesan A d j u n t u B u c a r servidór públiku nian. Corte-Real hatutan CAC fó hanoin ba teni katak CAC partisipante sirak iha detekta ona utilizasaun semináriu ne'e katak tuir telefone landline barak ne'ebé uza ba interese esperiénsia, prátika korrupsaun barak mak komete privádu iha edifísiu Governu nian. Fulan-fulan husi servidór Estadu nian tanba sira mak ezekuta Governu selu kustu ho osan boot tebes. Konta orsamentu Estadu nian. Sira mak jere osan barak, sirak ne'e identifika katak funsionáriu públiku sira nune'e, se jestaun finanseira ladi'ak, risku ka barak liu mak uza telefone ba interese privádu tentasaun atu halo aktu korrupsaun fasil tebes. Iha nian. Prátika sira hanesan ne'e halo parte ida husi nia diskursu, Komisáriu Adjuntu fó hanoin ba hahalok korrupsaun ne'ebé hamihis tiha sentidu partisipante sira katak hakarak lori distritu utilizasaunsasanEstaduhoresponsabilidade. Manufahi ba oin liu husi dalan mós laos husi Tuir KomisáriuAdjuntu katak presiza iha hahalok korrupsaun, relata lia los hodi hakribit justifikasaun husi superiór sira atu garante hahalok aat hanesan simu osan barak husi transparénsia no evita prátika korrupsaun ne'ebé kompañia ka emprezáriu sira ne'ebé halo istraga halo husi funsionáriu públiku sira relasiona ho imajen distritu no ema Manufahi sira. Komisáriu patrimóniu estadu nian ne'e. Presiza iha Adjuntu Bucar Corte-Real enkoraja servidór justifikasaun ba utilizasaun telefone fiksu ho Estadu tomak, liu-liu iha distritu Manufahi atu razaun ida katak Estadu selu kustu ba telefone iha prinsípiu:“biar ha'u nian salariu ki'ik Kontinua ba pag...18 >>> *** 17 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN cac.doc “Kom.Adjuntu Bucar esplika papel CAC ba fungsionáriu sirak iha Distritu Manufahi”
  • 19. *** no sempre tane aas honestidade no integridade,” jerál kada tinan katak rikeza ne'e utiliza no iha sira nia servisu loron-loron. Komisáriu benefísia duni ba povu nian moris di'ak no la Adjuntu mós enkoraja funsionáriu públiku sira iha utilizasalahusigovernantesirakalae. distritu atu fortifika an didi'ak para emprezáriu Tuir Komisáriu Adjuntu katak reseita husi Tasi sira ne'ebé ho karteira mahar mós labele bok an Timor hahú depozitu iha Banku Rezerva Nova labele sosa sira ho osan. Atu halo ida ne'e, Yorke, Estadus UnidosAmérika iha loron 30 fulan funsionáriu públiku hotu-hotu tenke kontenti ho Setembru 2005. Tuir dadus ofisiál, kada fulan dezenvolvimentu ne'ebé la'o dadaun, maski sei iha tolu-tolu tuir lei, Banku Sentral TL mak halo difikuldade barak. Funsionáriu públiku tenke relatóriu no to'o iha loron 31 fulan Marsu 2012 hadok an husi prátika subornu ne'ebé dala ruma total osan TL nian husi Fundu Petrolifero iha kontrator sira tenta atu halo hodi manan projeitu BankuhamutukUS$11billioens. governu nian. Funsionáriu públiku tenke hetan Komisáriu Adjuntu CAC Manuel Bucar osan liu husi dalan mós ho kosar ben rasik no tenke konfirma ba partisipante sira katak husi Primeiru konsidera prátika subornu hanesan moras at to'o Kuatru Governu Konstitusional TL, Governu ne'ebétenkeevita. foti ona osan husi Fundu I h a n i a l i a i k u s , Petrolíferu hamutuk US$ Komisáriu Adjuntu hateten katak 3 . 3 4 b i l l i o e n s b a funsionáriu públiku sira maka dezenvolvimentu nasaun tenke tane aas integridade nian liu husi OJE kada tinan. hanesan servidór estadu ho Tanba ne'e, povu hamutuk professional no hadomi rai Timor ho lideransa komunitáriu hodi hadok an husi hahalok sira no funsionáriu públiku korrupsaun. Funsionáriu públiku sira tenke hatene didi'ak tenke sai hanesan ezemplu di'ak utilizasaun rikeza. CAC nia ba povu, iha orgullu no prestíjiu, objetivu nian la'ós atu hodi kaer metin komprimisu ko'alia KKN hanesan moras hanesan servidór Estadu no tau as at maibé CAC nian obrigasaun interese komun ba povu no nasaun nian moris ba iha povu nian leet iha área remotas liu husi di'ak.(*) sorumutu, semináriu sira hanesan ne'e atu fó hanoin ba Timor oan sira hotu kona-ba rikeza naturál iha Timor-Leste nian. Instituisaun CAC hamriik hamutuk ho povu atu monitoriza lisuk utilizasaunbapovunianprosperiedade. Komisáriu Adjuntu Bucar Corte-Real esplika ba partisipante sira katak Parlamentuanufahi - Komisáriu Adjuntu Nasionál (PN) aprova osan iha IV GovernuMKomisaun Anti-Korrupsaun Konstitusional hodi foti osan husi Fundu(CAC) ba Asuntu Prevensaun, Manuel Coutinho Petrolíferu ba OJE tinan 2008 hamutuk US$347Bucar Corte-Real hateten katak Timor-Leste (TL) milloens, tinan OJE 2009 hamutuk US$ 680,87nian rikeza natureza husi Tasi Timor fó milloens, tinan OJE hmautuk 2010 US$659,99kontribuisaun signifikante ba Orsamentu Jerál milloens no iha tinan 2011 no 2012 OJE hamutukEstadu (OJE) Timor-Leste nian tinan-tinan. Tanba US$1.306 billoens.Molok ne'e, Parlamentune'e Timor oan tomak tenke tau matan ba governu Nasionál mós aprova I Governu Konstitusional bakona-bautilizasaunorsamentuEstaduhirakne'e. OJE 2003/2004 hamutuk US$79 milloens, OJEKomisáriuAdjuntu CAC Bucar Corte-Real hato'o iha tinan 2004/2005 hamutuk US$83 milloens nolia fuan ne'e ba partisipante semináriu CAC nian iha tinan 2005/2006 OJE hamutuk US$132mai husi funsionáriu públiku no lider komunitáriu milloens..iha área remotas kona-ba korrupsaun iha kapitál Instituisaun CAC hakarak hamriikdistrituSame,Manufahifoinlalaisne'e. hamutuk ho funsionáriu Estadu tomak no povu atuTimor oan sira, katak Adjuntu Bucar Corte-Real, tau matan, akompñia ,no informa malu kona-batenke orgullu ba riku soi ne'ebé Nai Maromak utilizasaun povu no nasaun nian rikusoin ne'ebéharaik ba povu no nasaun TL liu husi Fundu ezekuta husi Governu ho responsabilidade,Petrolíferu ne'ebé kontribui 90% ba OJE tinan- transparénte no akontabilidade ba povu niatinan. Timor oan sira tenke pro-ativu hodi morisdi'ak.(*)akompñia no monitoriza ezekusaun orsamentu Povu Tenke Tau Matan Ba UtilizasaunFunduPetrolíferu *** 18 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 20. *** Komisáriu CAC: “Staf CAC Labele BarukAtuKontinuaAprende” Komisáriu Adérito Ko'alia ba Staf C A C : “ I t a H o t u N u ' u d a r FundadoresInstituisaun CAC” anti-korrupsaun iha Malázia, sertifikadu kona-ba anti-korrupsaun iha Hongkong, formasaun língua InglesnoPortugésihaDilinoseluk-seluktan. Iha planu estratéjiku CAC ba tinan tolu mai,ili – Komisáriu Komisaun Anti- alende kontinua hala'o servisu hanesan bain-bain,DKorrupsaun (CAC) Adérito de CAC sei konsentra an iha kapasitasaunJesus Soares apelu ba staf no investigadór sira iha institusionál inklui kapasitasaun ba nia rekursuinstituisaun ne'ebé nia lidera atu labele baruk atu umanus rasik. Wainhira trasa planu asaun anuál baaprende barak liu tan siénsia saida de'it hodi 2013 nian, diresaun ida-idak propoin matériahabelar sira nia koñesimentu ba servisu hasoru formasaun oi-oin tuir áreas servisu kada diresaunproblema krime korrupsaun iha Timor-Leste. “Ita nian hanesan leadership and management,nian training (la'o) nafatin-- ita hotu-hotu metodolojia peskiza, investigasaun krimeaprende nafatin. Ita nian treinu la iha rohan. Ita finanseira, brankramentu kapitál, multi-média, nohalo servisu, mas treinu tenke la'o nafatin (no) seluk-seluktan.(*)ita aprende nafatin ...ita tenke iha espíritu ida atu aprende barak liu tan. Ohin ita hatene buat ida maibé aban ita bele la hatene buat seluk.” Komisáriu CAC hato'o lia fuan hirak ne'e wainhira fó pose ba investigadór foun na'in lima iha loron 29fulanAgostu2012liuba. ili –Wainhira halo diskursu badakHanesan instituisaun, CAC iha Diha durante serimónia tomada-de-responsabilidade institusionál atu organiza posse ba investigadóres foun sira iha edifísiu CACformasaun ba staf ho investigadór sira ho matéria Farol Dili loron 29/8/12, iha staf no famíliaoi-oin hodi habelar no hakle'an tan sira nia investigadóres foun sira nia oin, Komisáriukoñesimentu no kapaside tékniku. Tanba krime Komisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Adérito deakontese ho nian forma oin-oin no lalais tebes, Jesus Soares hoh a n e s a n o h i n orgullu hatetea k o n t e s e i h a katak instituisaunforma ida, aban C A C l a ' ó snia mosu ho p e r t e n s eforma seluk, Komisáriu hop e r s i j a K o m i s á r i uk o ñ e s i m e n t u Adjuntus na'intékniku oi-oin atu rua, José de Jesusr e s p o n d e b a das Neves hoakontesimentu Manuel Cotinhoh i r a k n e ' e . Bucar Corte-RealTreinamentu atu nian mesak, maibékapasita staf no pertense famíliainvestigadór sira boot CAC nianiha rai laran (in- tomak. Família boothouse training) no CAC nian tomak ne'e mak ema hotu ne'ebérai li'ur (overseas training) hanesan nesesidade hankaar an iha CAC, husi komisárius na'in tolubáziku ida no importante tebes atu hakle'an to'omotoristanoservidór/asira.koñesimentu staf nian hodi hasoru kualkér forma “Ita boot (staf) sira mak fundadorkrime korrupsaun iha futuru. Nune'e, kapasidade instituisaun ida ne'e. La'ós ami na'in tolu, la'ósservisu iha instituisaun CAC bele la'o ho di'ak liu ha'u rasik de'it, la'ós ami mesak de'it! Mais, imitan tanba staf sira iha koñesimentu kle'an kona-ba hotu, ita hotu.”katak Komisáriu CAC Adérito delala'okservisuihaterenu. Jesus. Hanesan instituisaun nurak ne'ebé foin haloDurante ne'e CAC organiza formasaun tinan rua-ho-balun, CAC kontinua dezenvolve anlubuk ida ona ho matéria tékniku oi-oin, iha rai hodi harii no habelar instituisaun ne'e ba oin.laran no rai li'ur, ba nia staf sira atu habelar tan sira Maski seidauk iha SOP (Standard Operatingnia koñesimentu tékniku. Porezemplu formasaun Procedure),kona-ba investigasaun krime finanseira iha Dili, estratejía jetasun/strategic management ba asuntu 19 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN “Komisáriu CAC, Adérito hato’o diskursu iha serimónia tomada de posse investigador CAC foun iha edifisiu CAC” cac.doc Kontinua ba pag...20 >>>
  • 21. *** difikuldades infra-strutura ka espasu ba servisu Kampaña no Peskiza (EKP), José António de Jesus das Neves nu'udar oradór ba sorumutu ne'e(balu servisu de'it iha iha Kobe House) maibé hateten, hahalok korrupsaun nu'udar virus idaservisu tenke la'o nafatin. Nune'e, Komisáriu fó ne'ebé bele fó impaktu ba dezenvolvimentu raifanoin ba staf sira hotu atu iha espíritu servisu ho laran no povo nia moris. Hahalok korrupsaun profesionalismu no konsídera CAC hanesan na'in hirak ne'e tama iha tipu-tipu korrupsaun ne'ebé (ownership) staf hotu nian. Hodi nune'e, staf hotu relasiona ho lei. Tipu korrupsaun ne'ebé relasiona nia kontribuisaun ba instituisaun ba kombate ho lei ne'ebé define ona iha Kódigu Penal Timor- korrupsaun iha Timor-Leste sura hanesan servisu Leste nian mak hanesan pekulatu, abuzu podér, tráfiku influénsia, no partisipasaun ekonómika ihakolektivuida. negósiu. Krime korrupsaun hirak ne'e sai virus atKomisáriu uza metafora simples kona-ba hodi afeta ba dezenvolvimentu pais ida ne'e.sintidu kolektiva katak --CAC ne'e hanesan uma Porezemplu, abuzu podér, tuir Artigu 297 Kódigu ida, nia (Komisáriu) tama uluk no harií airin ida ka Penal nian, funsionáriu ida-ne'ebé abuza podér rua de'it, hafoin Adjuntus na'in rua tama tan ajuda sira ka viola devér hirak ne'ebé kait ho ninia nia harií tan airin uma ne'e, hafoin diretor/a sira funsaun sira, ho intensaun hodi hetan ba nia an tama mai halo didin hodi taka uma nia parede no rasik ka ba ema dotoluk, benefisu ne'ebé la tuir lei taka kakuluk. Funsionáriu (la lejítimu) ka hasusar ema seluk. No mós,no investigadór/a sira d e f i n i s a u n i h atama mai monta janela, A r t i g u s e l u kmonta kadeira, meja, hanesan pekulatu komputador sira ne'e uzu, uza sasan hodi sai uma tomak estadu nian hodi ida—nune'e, oras ne' hetan benefísiu ba instituisaun CAC iha ona niaanrasik. Tuir Komisáriukapasidade atu monta Adjuntu Neves,saida de'it mak nia ema hirak ne'ebé(instituisaun CAC) e n v o l v e i h a hakarak atu halo tuir korrupsaun tanba nesesidades servisus sira nia hahalok kadadiresaunnian.(*) pesoál ninia morál la di'ak ona, sira la iha moe atu na'ok sasan estadu, no mós uza sasan estadu ba nia an rasik hodi hariku an. Hahalok sira ne'e o t o m a t i k a m e n t e f ó impaktu ba dezenvolvimentu rai ne'e, nune'e povoili—Iha fulan Agostu 2012, seidaukbelehetanmorisdi'ak.DKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) Sorumutu ba dialogo ne'e loke mósliu husi programa Diresaun Prevensaun hala'o sesaun perguntas ba partisipantes sira, hanesansemináriu ba funsionárius distrital inkluindu perguntas husi Administradór Sub-Distrituadministradóres sub-distritu no distritu, diretores Railaku, ko'alia kona-ba ema boot balun ne'ebéliñas ministériasi no setór públiku sira iha distritu komete duni korrupsaun maibé wainhira baErmera. Iha semináriu ne'e ko'alia kona-ba oinsá tribunal hodi prosesa, nia advogadu defende niaatu prevene no funu hasoru haholok korrupsaun maka'as to'o ikus ema ne'e la sala ida, oinsá konaiha Ermera, hodi nune'e povo Ermera bele moris ba KAK nia hare? Hatan ba perguntas ne'e,di'ak. Tema ba semináriu ne'e hanesan Komisáriu Adjuntu Neves hateten katak ulukaprezentasaun sira ne'ebé halo iha distritu seluk, nana'in, ema ne'e defende nia an hodi to'o ihahanesan iha distritu Same, Viqueque no seluk tan. tribunal, tanba ne'e, Ministériu Públiku makTema ne'e mak “Somos nós próprios a hanesan akuzador, defensor públiku iha advogadudesenvolver a naçã e salvaguardar a quailidade hodi defende nia ema ne'ebé deskonfia sala. Partedos bens movies e imóveis para do bem-estar do rua ne'e defende malu ho faktus hotu, nune'enosso povo/Ita rasik mak dezenvolve nasaun no faktusne'ehanesanbuktihukum/surat tahan sasinsalva-guarda sasan moves no imovel nia legál. Kuandu buat sira ne'e la iha, ema ne'e belekualidadebamorisdi'akpovunian.” manan iha tribunal tanba ita laiha sasin forti atuKomisáriu Adjuntu Komisaun Anti- kondenania.Korrupsaun (CAC) ba asuntu Edukasaun, Ofisiais Distrital Ermera Partisipa Semináriu kona- b a A n t i - Korrupsaun Kontinua ba pag...21 >>> 20 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN cac.doc “Komisáriu Adjuntu Neves koalia ba partisipante workshop CAC nian iha Distritu”
  • 22. Alem-de ne'e mós, Komisáriu Adjuntu Neves aprezentasaun kona-ba Auto-Avaliasaun/Self- husu ba partisipantes sira katak, presisa Assesment ne'ebé uza software system, gia halo kontribuisaun maka'as husi komunidade Ermera relatóriu kona-ba Auto-Avaliasaun, no halo atu hahú halo prevensaun ba idak-idak nia an rasik ezersísiu hodi analiza artigu sira iha Konvensaun hodi kombate korrupsaun. Komunidade Ermera UNCAC. bele fó hanoin ba malu, barani ko'alia ba sira Iha parte ezersísu halo analiza artigus ne'ebé deskonfia halo krime korrupsaun hanesan Konvensaun nian sira, organizador/a sira uza kompañia setór privadu sira, administradóres sub- matéria Auto-Avaliasaun/Self-Assesment kona- distritu no distritu, funsionárius liñas ministérias, ba implementasaun UNCAC no mekanizmu halo ka povo bain-bain, atu bele evita kedas no la r e v i z a u n i h a Ti m o r- L e s t e h a n e s a n presizahalokeisatoihatribunal.(*) ezemplu/modelu ba partisipante sira husi rai seluk hodi aprende no atu halo tuir. Aleinde matéria rua ne'e, partisipante sira mós simu matéria kona-ba komunikadu imprensa/press-release ne'ebé CAC produz hodi aprende oinsá halo relatóriu kona-ba servisu ne'e ba públiku liu husi média.Molok hahú halo analiza, organizadores sira husu Komisáriu Adérito halo aprezentasaun badak hodi esplika kona-ba esperiénsia Timor-Leste nian iha prosesuili—Husi loron 10-14 fulan halo Auto-Avaliasaun/Self-Asesmentu kona-baDSetembru 2012, Sekretariadu implementasaun UNCAC iha Timor-Leste.Konvensaun ONU kontra Korrupsaun (UNCAC) Partisipante siraiha Vienna, organiza apresia tebes not r e i n a m e n t u k o n s i d e r apreparasaun ida iha e s p e r i é n s i aA k a d e m i Timor-Leste nianPencegahan Rasuah iha prosesu ne'eM a l á z i a . hanesan ezempluTereinamentu ne'e di'ak ba sira atuhalo ba perítus halo tuir wainhiragovernmental sira h a l o A u t o -ne'ebé sei halo Avaliasaun/Self-servisu nu'udar Assesment ihare v i e w e r s b a siraniarai.implementasaun Iha fulan JuñuUNCAC iha kada 2012 liu ba, liuEstadu Parte iha husi rifa sorteiutinan oin mai. ne'ebé halo ihaPartisipante sira iha Estadu Parte baworkshop durante K o n v e n s a u nloron hat ne'e mai U N C A C s i r ah u s i M a r s h a l l hotu nia oin ihaI s l a n d , I n d i a , Vienna, Timor-Filipina, Korea Sul, Leste ho LiberiaVietnam, Palau, hili hamutuk atuSolomon Island, halo review baMalázia no Timor- Angola. Nune'e,Leste. treiñamentu ihaDelegasaun Malázia ne'ehusi Timor-Leste importante tebesnian lidera husi atu prepara didi'akKomisáriu Komisaun peritus governmental Timor-Leste nian molokAnti-Korrupsaun Adérito de Jesus Soares, no hahú halo review ba Angola nia implementasaun.ofisíais legál na'in rua husi Ministériu Justisa, ida Hafoin fila maiTimor-Leste, CAC hanesan pontu-husi Negósius Estranjeiru no ida tan husi vokál reprezenta Estadu Timor-Leste kona-baSekretáriu Estadu Konsellu Ministrus. Durante implementasaun UNCAC, sei halibur hamutukiha Malázia, partisipantes sira aprende kona-ba entre peritus govermental Timor-Leste nian hodimetodolojia oinsá halo review ba Auto- halo diskusaun kle'an liu tan kona-ba preparasaunAv a l i a s a u n / S e l f - A s s e s m e n t k o n a - b a no envolvimentu Timor-Leste nian iha servisuimplementasaun UNCAC iha kada Estadu Parte. internasionál ne'e molok hahú halo review baMatéria sira ne'e inklui overview ba estadu Angola.(*)membru sira, mekanizmu ba avaliasaun/reviewer, metodolojia no mekanizmu relatóriu UNCAC, Timor-Leste Sai Ezemplu ba Nasaun Seluk kona-ba Auto-Avaliasaun UNCAC *** 21 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 23. O b s e r v a s a u n b a P r o g r e s u Julgamentu Kazu Korrupsaun iha Timor-Leste (AugustodaCostaCastro,CAC) direitu penal define katak modelu due process model hanesan modelu ida ne'ebé mak iha prosesu kombate krime nian, fó prioridade liu iha aspeitu direitus humanus. Iha asaun penal, prosesu ne'e defende liu direitu husi suspeitu no arguida sira ne'ebé mak komete iha asaun krime, tantu krimeei Númeru 8/2009 Artigu 5 Alinea 2 boot ka ki'ik. Ho espíritu ida ne'e, prosesu lutaLKomisaun Anti-Korrupsaun (CAC) kontra krime korrupsaun iha Timor-Leste hetannian fó kompetensia ba Komisaun atu hala'o dezafius barak tanba susar ba autoridades polisialservisu investigasaun ba kazu krime korrupsaun no judiasiáriu atu implementa lei penal ne'ebé makne'ebé mak akontese iha teritóriu Timor-Leste bele hamosu sentimentu tauk hanesan shocklaran tomak. Ho kompetensia ida ne'e, maski ho therapybaemaselukatuhalokrimeida.limitasaun oi-oin, liu-liu iha áreas instrumentus Relasiona ho espíritu kombate krimelegais no rekursu, inklui ema no fasilidades korrupsaun iha Timor-Leste, buat ida seidauktéknika, maibé CAC konsege hala'o duni ona lakon husi públiku ninia hanoin mak kazuservisus investigasaun ba kazu korrupsaun ne'ebé korrupsaun ne'ebé involve eis-Ministra Justisamak akontese. Durante ne'e, kazu korrupsaun sira Sra. Lucia Lobato ne'ebé mak tuirne'ebé mak CAC investiga, iha kazu desizaun husi Tribunal Primeirarua mak hetan ona desizaun husi Instansia fó pena prizaun tinan 5 batribunal primeiru instansia. Husi arguida Sra. Lucia Lobato. Maibé,kazu rua ne'e, kazu ida mak oras ho espíritu lei prosesual penalne'e iha Tribunal Rekursu, kazu ne'ebé mak sadere aan ba modelukorrupsaun ne'ebé mak komete due process model, entaun arguidahusi eis-Ministra Justica Sra. goza espíritu ida ne'e hodi haloLucia Lobato. Kazu ida seluk, rekursu ba ihaTribunal Rekursu atuarguido sira ho konsiénsia tomak haree lejimitadade sentensa ne'ebéhala'o ona pena prizaun ne'ebé mak hamonu ba arguida ne'e.Tanbamak Tribunal Primeira Instansia ne'e mak to'o agora, Tribunaltesibasira. Rekursu mós seidauk book an atuPresija tebes atu hare halo avaliasaun ba desizaun Tribunalpartisipasaun CAC nian iha asaun Primeira Instansia nian ne'e. Ho Tribunal Rekursuprosesu penal, no mós ligasaun ho instituisaun ninia reasaun ne'ebé neineik, buat ne'e hamosujudisiariu sira seluk. Durante ne'e, públiku tau espekulasaun públiku ne'ebé negativu hasoruespetativa ida aas no boot tebes ba CAC, dala autoridades polisial no judisiáriu, inklui CAC,ruma liu fali CAC nia kapasidade rasik ne'ebé mak ne'ebé mak hamriik iha oin hodi funu hasoruLei fó hodi hala'o servisu hodi kombate krime krime korrupsaun ida ne'e. Públiku niniakorrupsaun iha Timor-Leste. Ida ne'e mosu bele espekulasaun no preokupasaun ne'e iha fatin duni.mós tanba limitasaun komprensaun husi públiku Tanba durante ida ne'e, kazu korrupsaun ne'ebékona-baCACniakna'artuirLeiharuka. mak envolve ema boot sira hanesan Sr. RubenAtu hare kle'an liu tan kona ba prosesu Braz, eis-Administradór Distritu Dili no Sra.kombate krime em-jerál ihaTimor-Leste, ita tenke Lucia Lobato nian, la'o neineik liu duke kazuhare ita nia espíritu no prinsípiu iha sistema asaun korrupsaun ne'ebé mak envolve ema funsionáriupenal nian ne'ebé mak Timor-Leste adopta liu husi nivel ki'ik sira. Tuir hakerek na'in niniasistema prosesual penal ho modelu due process observasaun durante ne'e katak ba kazu krimemodel duke modelu crime control model. korrupsaun ne'ebé mak envolve Diretor EskolaAdaptasaun ba modelu primeiru (due process Sérgio Vieira de Mello ho ninia Tezoreiru na'inmodel) ne'e la'ós la ho razaun.Timor-Leste ne'ebé rua, kazu korrupsaun ne'ebé mak envolve Sr.mak durante tinan 450 iha kolonializmu nia okos Ruben Braz no Sra. Lucia Lobato nian,ihano tinan 24 iha operesaun nian okos, ita hetan tratamentu ne'ebé mak diferente tanba kazu sirasofrementu barak iha parte direitu humanu nian. ne'ebé mak involve funsionáriu nivel ki'ik seidaukHo esperiénsias hirak ne'e mak hakarak ka lakohi ihaasaunrekursubaihaTribunálRekursu.obriga lejizladór sira hodi halo lei penal nian ne'ebé mak sadere liu ba modelu due process model. Tuir referénsia ne'ebé mak eziste iha Kontinua ba pag...23 >>> 22 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 24. Maibé bainhira involve ema sira ne'ebé mak iha pozisaun boot iha governu nian sempre iha oportunidade halo rekursu hodi dada no hatarde prosesu ezekusaun ba sentensa substantivu ne'ebé mak hamonu ba arguido ka arguida refere. Prosesu kazu korrupsaun Ruben Braz no Lucia Lobato nian to'o or as ne'e seidauk to'o rohan de'it, alias sei iha hela Tribunal Rekursu nia liman. Ho fenómenu hanesan ne'e, públiku iha konklusaun katak, espada justisa nian kroat de'it ba kraik ka ema ki'ik maibé la kroat ba leten ka ema bo;ot sira tanba ema ki'ik sira bainhira komete krime ruma iha julgamentu ikus hodi hamonu sentensa nian, karreta prizaun mak hein. Maibé bainhira ema boot sira iha kualkér prosesu julgamentu sempre karreta privadu mak hein hodi tula fila fali ba deskansaihasiranianuma. Ho realidade hanesan ne'e, bele hamosu pontu interogasaun husi públiku ba iha Estadu nia vontade atu luta kontra krime korrupsaun no implementasaun prosesu julgamentu ba arguido no arguida sira ne'ebé mak komete krime korrupsaun iha Timor-Leste. Realidade ne'ebé mak akontese, ita haree katak entre vontade polítika hodi luta kontra krime korrupsaun no lala'ok julgamentu ba arguido no arguida sira ne'ebé mak komete krime la'o kontráriu ba malu fali. Ho ida ne'e, susar atu sai referénsia di'ak ida ba programa prevensaun krime korrupsaun iha Timor-Leste tanba autor sira la sinte katak sira komete krime korrupsaun. Ne'e bele sai presedente ba ema barak atu halo krime korrupsaun, sa tan sosiedade agora ne'ebé mak gosta kópia husi ema seluk buat sira ne'ebé mak la di'ak no nunka atu kópia ga imita hahalok sira ne'ebémakdi'akihaaspetumorálnoleinian. Ho kondisaun sira ne'ebé mak hakerek na'in deskreve iha leten ba ne'e, hakarak dezafia instituisaun estadu sira ne'ebé mak servisu ba iha área polisial no judisial nian atu bele hadi'a di'ak liu tan situsaun sira ne'e, hodi nune'e bele iha forsa ne'ebé mak hanesan atu instaura lia los no justisa ba públiku ne'ebé mak sempre hein lia los. Hodi nune'e, ita bele alkansa objetivu husi estadu Repúblika DemokrátikaTinmor-Leste nian ne'ebé mak hakarak hetan sosiedade ne'ebé mak prósperu ihamatérial,morálnoespíritualnian.(*) *** CAC.doc 23 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN
  • 25. Mekanizmu Kontrolu Rekursu Estadu (24Agostu,2012) finanseira administrasaun públiku tomak, administra fundus petróleu no reseitas non- petróleu nian sira, aloka no relata orsamentu estadubaliñasministériais,noseluk-seluktan. Wainhiraha'u simu pasta nu'udar Ministra Finansas iha governasaun Aliansa Maioria Parlamentar nian, molok hahú servisu Ministériu nian, ha'u fó sai uluk buat rua kona-ba prinsípius servisu no objetivu boot Ministériu Finansas nian studus barak ona mak hatudu katak ba funsionárius hotu iha Ministériu laran. Ha'u Eárea servisu públiku balu ne'ebé mak hatete ba funsionáriu sira atu kaer metin prinsípius korrupsaun bele buras mak iha área jestaun rua: “kaer metin rezultadus no servi klientes ho rekursus Estadu ka finansas públiku nian. didi'ak no profesionalismu.” Klientes Ministériu Problema ne'e mosu iha kuaze rai ka fatin hotu- nian mak liñas-ministeriais no ajensias sira seluk hotu. Korrupsaun iha fatin ne'e tenta desviu no mós povu rasik. Porezemplu, iha Ministériu rekursus ka finansas públiku ba tia uzu privádu, Finansas, ita iha Departamentu Alfándega, istraga no hases dook tia I m p o s t u n o rekursus Estadu husi Estatístika, sira nia públiku jerál ba servisu atu servi interese privádu ka p o v u grupu ki'ik balu d i r e i t a m e n t e . ne'ebé mak hamate Departamentu dezenvolvimentu O r s a m e n t u , nasionál rai ida nian. T e z o u r u , n o Iha Timor-Leste, Aprovizionament maski seidauk iha u, sira nia servisu Estudu ida kle'an a t u s e r v i kona-ba korrupsaun ministériu sira iha área ne'e, maibé s e l u k . H a ' u públiku barak mak hatama prinsípius d e s k o n f i a k a t a k servisu no objetivu korrupsaun mosu iha área jestaun rekursus Estadu boot ministériu ne'e ba funsionáriu sira atu buat nian liu-liu iha área servisus aprovizionamentu, ne'e sai hanesan kultura ida iha sira nia servisu alfándega, no rendimentu ka revenue service. nu'udarmákinaEstadunian. Korrupsaun iha fatin hirak ne'e mosu tanba Bem, saida mak ami halo ona iha tinan sistema no jestaun rekursus Estadu no finansas lima kotuk durante governasaunAMPnia periúdu, públiku nian la efetivu no la transparente. Mákina ami sente todan teb-tebes. Durante tinan rua ka servisu hodi jere rekursus Estadu nian la ko'alia ba tolu dahuluk, ami servisu maka'as tebes. Ami malu ka paradu. Iha ne'e, Ministra Finansas Emilia hadi'a sasan barak. Iha tinan 2007 nia laran pior Pires haklaken kona-ba servisus ne'ebé nia liu, dala barak ha'u rasik tenke servisu kada loron Ministériu halo relasiona ho jere rikusoin Estadu. ida oras 18 nia laran, to'o tuku tolu dadersan, tanba Ita hein no observa nia rezultadu sei to'o iha iha problemas no keixas barak. Porezemplu ne'ebé. Tuir mai ita akompñia Ministra Finansas keixas balu hatete katak governu iha tusan barak i Emilia Pires nia entrevista no Ekipa Média CAC Ministériu Finansas la selu sasan sirak ne'e. Ida kona-bajererikusoinEstaduTimor-Lestenian: ne'e obriga ha'u tenke halo servisu maka'as ho tezouru sira atu rezolve problemas hirak Señora Ministra bele fahe uitoan esperiénsia ita ne'e.Problemas prinsipal seluk mak wainhira ami boot nian kona-ba servisu nu'udar Ministra tama, Ministériu nia lei orgánika laiha, Finansasdurantetinanlimakotuk? organizasaun institusionál laiha, planu estratéjiku Bem, hanesan ita hotu hatene katak kna'ar la iha, no sistema makínas Ministériu nian la prinsipál Ministériu Finansas nian mak kaer no ko'aliabamalu. jere rekursus Estadu inklui halo jestaun ba finansas públiku. Porezemplu, Ministériu Finansas (servisu hamutuk ho Banku Sentrál) responsabiliza ba kría sistema ka polítika makro- ekonomia Timor-Leste, kria sistema jestaun Kontinua ba pag...25 >>> INTREVISTA ESKLUSIVA HO MINISTRA FINANSAS SRA. EMÍLIA PIRES cac.doc 24 REJEITA TENGKE SA’I PARTE HUSI KULTURA KORRUPSAUN “Ministra Emilia Pires dadalia ho ekipa media CAC”