1. 1/17
SKINNY SCAR + RUIMTE VOOR
DE WAAL + INTERIEUR KAAN
+ LUMIÈRE MAASTRICHT +
GOETHEANUM + MEYSTER’S
BUITEN + RICKY RIJKENBERG
+ INTERVIEW ANNET VAN
OTTERLOO + DESIGN VAN
THIER&VANDAALEN + THUIS
BIJ ARCHITECTUURMAKEN
ARCHITECTUURNL|1/17
DEWERELDVANDEARCHITECT|ARCHITECTUUR.NL
01_Cover_losse_pagina.indd 5 23-01-17 09:12

2. Wij willen de
productiekracht
van de
wijkbewoners
zichtbaar
maken en uit
het informele
circuit halen
Annet van Otterloo
36-37-38-39_interviewannetvanotterloo.indd 36 23-01-17 10:29

3. Kennis
en talent
productief
maken
Voor haar geen broedplaats als exclusief domein voor kunstenaars. Waar het om draait,
is geldstromen ombuigen en verbinden, maar ook om bewoners iets met hun passie laten
doen. Het maakt niet uit of het gaat om koken, 3D borduren of kinderwagens oplappen.
Ze wil de productiekracht van mensen uit het informele circuit halen zodat er inkomen uit
arbeid ontstaat. Dát versterkt de lokale economie en is cruciaal voor het succes van een
wijk. Annet van Otterloo is de 23ste kandidaat in de interviewestafette.
Inclusieve, integrale wijkontwikkeling in de
Rotterdamse Afrikaanderwijk
37
INTERVIEW
36-37-38-39_interviewannetvanotterloo.indd 37 23-01-17 10:29

4. Stichting Freehouse werd in 1998 opgericht door beeldend kunstenaar
Jeanne van Heeswijk en onderzoekt de relatie tussen lokale productie
en collectieve ontwikkeling van de openbare ruimte. Meer concreet buigt
Freehouse zich over de vraag hoe ze de Rotterdamse Afrikaanderwijk
van binnenuit sterker kan maken door een intensieve samenwerking
aan te gaan met de mensen die er wonen en de aanwezige kwaliteiten
en talenten verder te ontwikkelen. Idee achter deze aanpak was een
inclusieve, integrale wijkontwikkeling op gang brengen.
In omliggende stedelijke gebieden zoals de Kop van Zuid, Katendrecht en
Parkstad werden allerlei initiatieven in gang gezet om de kwaliteit van die
gebieden te verbeteren. De Afrikaanderwijk lag er als een soort vergeten
driehoekje tussenin. In deze wijk werd nauwelijks geïnvesteerd en veel
initiatieven kwamen niet van de grond terwijl de problematiek wel anders
verdiende. Freehouse meent dat er met de mensen en hun creativiteit
meer dan voldoende kwaliteit in de wijk aanwezig is om een paar forse
stappen in de goede richting te kunnen zetten.
Een gewaagde aanname, vind je niet?
Best wel. In de Afrikaanderwijk speelt wel een aantal issues. Zo woonden
er in 2008 zo’n 9.500 mensen waarvan ruim 30 procent onder de
armoedegrens leefde. Slechts de helft van de bevolking had inkomen uit
arbeid. Dat klinkt bepaald niet opbeurend. Dat we de wijk toch kansrijk
vinden, komt omdat hij bewoond wordt door initiatiefrijke mensen die wel
degelijk iets kunnen. Zo zijn er bewoners die thuis sambal en chutneys
maken en als er een nichtje gaat trouwen, dan zijn er buurtgenoten die
voor honderd gasten eten koken en ook nog een trouwjurk en de jurkjes
voor de bruidsmeisjes maken. Er wordt dus volop geproduceerd in een
informeel netwerk. Wij willen de productiekracht van de wijkbewoners
ook voor anderen zichtbaar maken en uit het informele circuit halen
zodat ze er geld mee kunnen gaan verdienen en dus een inkomen uit
arbeid krijgen. Om dit voor elkaar te krijgen, hebben we coöperatieve
werkplaatsen ingericht zoals een wijkkeuken en een wijkatelier rondom
textiel. Die werkwijze versterkt de lokale economie, dat is cruciaal voor
het succes van een wijk.
Spelen er nog andere issues?
Een ander probleem in de Afrikaanderwijk was de reputatie van de
plaatselijke markt. Die wordt twee keer per week gehouden, maar de
boel was nogal tam en futloos en de omzet viel bar tegen. Om de markt
nieuw leven in te blazen, ontwikkelden we ‘De Markt van Morgen’, waarbij
we allerlei kleine interventies pleegden in samenwerking met marktlieden
en kunstenaars of ontwerpers. Zo willen we het negatieve beeld dat
veel mensen van de Afrikaandermarkt hebben bijstellen en door kunst
en markt op een originele manier verbinden meer leven in de brouwerij
brengen
En daar zaten de marktkooplieden op te wachten?
Bepaald niet nee. Marktlieden en kunstenaars zijn eigengereide types
die leven in heel verschillende werelden. Het valt niet mee om die
werelden op een productieve manier te laten matchen. De eerste poging
om te verbinden, was een samenwerking tot stand brengen tussen een
koopman met een stoffenkraam en een kunstenaar die theaterdecors
ontwierp. De decorontwerper had met de stoffen van de koopman de
kraam uitgebouwd tot een eyecatcher die al van ver af opviel. Gevolg
was dat die marktkoopman een topomzet draaide. Overigens kostte
het best wat moeite de koopman over te halen tot samenwerking. De
stichting betaalde die dag zijn kraamhuur. De marktkoopman liep dus
geen enkel risico. Daarna hebben we nooit meer de kraamhuur hoeven
betalen omdat het succes van de samenwerking als een lopend vuurtje
over de markt ging.
Maar de marktinitiatieven waren slechts speldenprikjes om aan te tonen
dat je door een creatieve productpresentatie je omzet positief kunt
beïnvloeden. Daarnaast was er op De Markt van Morgen meer te beleven,
we organiseerden bijvoorbeeld ook modeshows. Daardoor kwamen
de wijkbewoners er vaker, bleven langer hangen en gaven zo meer uit.
Uiteraard kunnen we kunstenaars en marktlieden niet tot in het oneindige
aan elkaar blijven koppelen, maar dat hoeft ook niet. We wilden de zaak
in beweging brengen. Laten zien dat je met onverwachte initiatieven de
sfeer op een markt positief kunt beïnvloeden.
Hoe bereiken jullie de wijkbewoners?
Je hebt in deze wijk te maken met de economische realiteit dat maar
weinig mensen betaald werk hebben, terwijl ze wel de capaciteit
hebben geld te verdienen met wat ze kunnen. Dat potentieel willen
we verzilveren door initiatieven te ontplooien. Een goed voorbeeld
daarvan is wat we in het Gemaal op Zuid organiseren, de thuisbasis van
de Afrikaanderwijk Coöperatie. We hebben het potentieel aan koks in
de wijk ondergebracht in een coöperatieve werkplaats: de Wijkkeuken
van Zuid. In deze keuken participeren wijkbewoners die elk hun eigen
culinaire specialiteit hebben en graag op professioneel niveau willen
koken, maar niet over de mogelijkheden en het netwerk beschikken om
dat te organiseren. Die organisatorische professionaliteit met bijbehorend
netwerk kunnen wij ze als Freehouse wel bieden terwijl zij zelf een rijk
geschakeerd netwerk vormen. Als er morgen Libanese maaltijden nodig
zijn, dan hoef ik bij wijze van spreken maar drie mensen te bellen en ik
heb een kok die dergelijke maaltijden kan maken.
Maar het leven bestaat toch uit meer dan koken?
De wijkcoöperatie is meer dan een cateraar op professioneel niveau.
Vanuit de coöperatie ondernemen we tal van lokale initiatieven. Een
aardig voorbeeld daarvan is een jongen die kinderwagens opknapt.
Zo’n typisch jochie van om de hoek; bontkraagje, stoer, maar een hart
van goud. Hij ontdekte dat er voor kinderwagens vet betaald wordt. Hij
snorde afgeragde kinderwagens uit het hogere segment op, reviseerde
ze om ze door te verkopen alsof het scooters waren. Zo’n kleinschalig
initiatief ondersteunen we door hem in het Gemaal op Zuid een plek te
geven voor zijn handel. Overigens gaat het goed met die jongen. Hij
heeft inmiddels zijn eigen winkeltje elders in de wijk.
Het Gemaal is dus geen broedplaats in de traditionele zin van het woord.
Bij ons geen exclusief domein voor creatieve kunstenaars die van buiten
de wijk komen. De coöperatie faciliteert initiatieven waarmee mensen uit
de wijk geld kunnen gaan verdienen met hun passie. Dat kan maaltijden
koken zijn, maar ook kleding naaien, borduren of kinderwagens
opknappen. Die creatieve bronnen willen we aanboren.
Onlangs kregen jullie kritiek dat een wijk niet opbloeit
van hippe gasten.
Die kritiek was dat de initiatieven die wij ontwikkelen, slechts een druppel
op een gloeiende plaat zijn. En getalsmatig klopt die redenering. Wij gaan
als coöperatie nooit alle werkelozen uit de wijk aan een fulltime baan
helpen, maar dat lukt de gemeente Rotterdam ook niet.
Wat wij wel teweegbrengen? Ik weet dat we voor veel wijkbewoners wel
38ArchitectuurNL Tekst Peter de Winter Fotografie Martin Wengelaar
36-37-38-39_interviewannetvanotterloo.indd 38 23-01-17 10:29

5. Annet van Otterloo studeerde Sociale Geschiedenis
/ Migratiegeschiedenis aan de Universiteit van
Leiden. Sinds 2004 werkt ze samen met Jeanne
van Heeswijk aan diverse projecten op het gebied
van wijkontwikkeling, zoals Dwaallicht van Nieuw
Crooswijk. Sinds 2007 is ze projectmanager
bij Stichting Freehouse die ruimtes opzet waar
lokale ondernemers, jongeren en kunstenaars/
ontwerpers samen kunnen komen om kennis,
ervaring en ideeën uit te wisselen. Projecten zijn
o.a. Afrikaanderwijk Coöperatie, Markt van Morgen,
Wijkkeuken van Zuid, Wijkatelier op Zuid. Ook
is ze sinds 2012 projectcoördinator Foodscape
Schilderswijk Den Haag bij Urbaniahoeve.
degelijk het verschil kunnen maken. Ze krijgen binnen de coöperatie de
kans hun kwaliteiten te ontplooien waarmee ze hun inkomen kunnen
aanvullen met eigen initiatief. Daarvan moet je de betekenis beslist
niet onderschatten. Veel vrouwen van rond de vijftig waren altijd alleen
dochter, moeder, oma, echtgenoot of buurvrouw. Ze werden nooit
aangesproken op hun professionele kwaliteiten. Als je dan ineens de
kans krijgt je te profileren als professioneel kok of vakbekwaam naaister,
dan doet dat echt iets met je gevoel van eigenwaarde. Er wonen hier
vrouwen die virtuoos 3D kunnen borduren. Van huis uit maken ze altijd
roosjes of andere bloemetjes. Tot de dag dat zich een textielontwerper
meldt met de vraag of ze ook 3D doodshoofdjes kunnen maken. Blijkt
geen enkel probleem. Kunstenaar opgetogen en die vrouwen zijn ineens
betrokken bij werk waar ze normaal gesproken nooit mee in aanraking
komen.
Toch blijft de Afrikaanderwijk een armlastige buurt
Het ligt er maar aan hoe je ernaar kijkt. Het is inderdaad een arme buurt.
Overheden, welzijnsorganisaties en corporaties geven hier niet minder
geld uit dan elders in de stad. Probleem is dat het geld niet in de wijk landt.
Met de Afrikaanderwijk Coöperatie proberen we nieuwe geldstromen naar
het gebied te trekken, maar ook bestaande geldstromen om te buigen
zodat ze ten gunste komen van de bewoners. Neem Vestia. Die corporatie
bezit 80 procent van de woningen en heeft dus een heleboel portieken
die schoongemaakt en onderhouden moeten worden. Dat gebeurde eerst
door een schoonmaakbedrijf van buiten de stad. Om daar verandering
in brengen, hebben wij als wijkcoöperatie schoonmaakdienst ‘Schoon’
opgericht met als doel een aantal mensen uit de wijk aan een baan te
helpen. Daarnaast wordt de bedrijfskleding lokaal geproduceerd, gaan de
dweilen van de schoonmakers naar de plaatselijke wasserette en doet een
lokale dame de administratie van Schoon. Met een paar simpele ingrepen
circuleert het geld nu dus in de wijk.
Daar komt bij dat de schoonmakers uit de wijk komen en altijd wel
een oom, een buurman of een neef van iemand zijn. Dat maakt dat de
mensen vanzelf ook minder snel hun rommel laten slingeren omdat ze
weten wie het straks weer schoon moet maken. Bovendien vervullen
de vertrouwde gezichten van de schoonmakers ook nog een andere
sociaal-maatschappelijke functie. Ze kunnen bij oudere bewoners zo
nodig een oogje in het zeil houden of een praatje maken. Met een
schoonmaakploeg van buiten de stad lukt dat beslist niet. Ook dat is de
kracht van het kleinschalige organiseren. Hoe dichter bij de mensen je
initiatieven ontplooit, hoe groter de impact op wijkniveau is.
Tot slot, wie wil je dat ik ga interviewen en waarover
moet ons gesprek gaan?
Ik stuur je naar Debra Solomon, een pionier in de Stadslandbouw. Zij
dacht al na over de relatie tussen voedsel en de stad, toen volkstuintjes
nog voor bejaarden en hippies waren. Ze heeft een constructieve,
duurzame blik op stadslandbouw. Niet als een verzameling van (tijdelijke)
moestuinen, maar als een infrastructuur die ingepast moet worden in het
stedelijke weefsel. Over de noodzaak van dat laatste moet je het gesprek
met haar maar aangaan.
39 ArchitectuurNL
36-37-38-39_interviewannetvanotterloo.indd 39 23-01-17 10:29