1. ‫دەۋىر ئىلكىتابلىرى-دەۋىر بىلوگى‬
‫ئاتاقلىق دىنىي ئالىم، قارى قۇرئان ـــ ئابدۇللھ قارى داموللم‬
‫ئەسلىمە‬
‫ئابدۇلجېلىل تۇران‬
‫ـ ئەسىرنىڭ ئالدىنقى ىېرىمىدا خوتەندە داڭق چىقىرىپ ئالەمدىن ئۆتكەن مۇھەممەد شىرىف داموللم، 02‬
‫توختى ئاخۇن داموللم، ئىسراپىل داموللم، مۇھەممەد شىرىف مۇپتى ئاخۇنۇم، ھوشۇر نىىاز مۇپتى ئاخۇنۇم ....‬
‫.قاتارلىق داڭلىق ئۆلىمالردىن كېىىن ىېتىشكەن ئالىملردىن بىرى مەرھۇم ئابدۇللھ روزى داموللمدۇر‬
‫ئابدۇللھ قارى داموللم، ئابدۇللھ قارى مەخسۇم دەپ ئاتىلىپ، خوتەن خەلقىنىڭ ىۈكسەك ھۆرمىتىگە نائىل‬
‫بولغان كاتتا ئالىم ئابدۇللھ روزى داموللم تەخمىنەن 0291 ـ ىىللىرى خوتەننىڭ قاراقاش دەرىاسى بوىىغا‬
‫.جاىلشقان چاتاق ىېزىسىدا دىىانەتلىك ئائىلىدە دۇنىاغا كەلگەن‬
‫كىچىك ىېشىدىل ― ئون ىاشقا توشماستىن ― قۇرئان كەرىمنى تولۇق ىادىلپ قارى بولغان. قۇرئان كەرىمنى‬
‫ىادىلپ بولغاندىن كېىىن، دىنى ئىلىملەرنى تەھسىل قىلىشقا باشلپ، خوتەندە بىر قاتار دەرسلىكلەرنى ئوقۇپ‬
‫بولغاندىن كېىىن، كاشغەرگە بېرىپ، كاشغەردىكى خانلىق مەدرىسە قاتارلىق مەدرىسىلەردە ئەمىن ئاخۇن‬
‫مەۋلىۋى داموللم، سالىھ داموللم قاتارلىق داڭلىق مۇدەررىسلەر قولىدا ئۇزۇن ىىل ئوقۇپ، كاشغەر‬
‫مەدرىسلىرىدە ئوقۇش قارار قىلىنغان پۈتۈن دەرسلىك كىتابلرنى ئوقۇپ تۈگىتىپ، كلسسىك ئىسلم ئەسەرلىرى‬
‫.ۋە ئەرەب ئەدەبىىاتى ساھەسى بوىىچە ئوقۇشنى تاماملپ »دامولل« دېگەن ئالى ئونۋانغا ئېرىشكەن‬

2. ‫ئابدۇللھ قارى داموللم مەدرىسىنى تاماملپ، دامولل بولۇپ بولغاندىن كېىىنمۇ، كاشغەر مەدرىسىلىرىدە ئادەتتە‬
‫ئوقۇتۇلماىدىغان، نى ـ نى مۇدەررىسلەر دەرس ئۆتۈپ بېرەلمەىدىغان، خۇراسانلىق ئالىم ئەبۇلقاسىم‬
‫زەمەخشەرىنىڭ ئىسلمىىەت دۇنىاسىدا ىۈكسەك شۆھرەتكە ئىگە تەپسىرى ― »تەپسىرى كەششاف« نى‬
‫.كاشغەردە ئەمىن مەۋلىۋى دموللم قولىدا ئۆز ئالدىغا ىالغۇز دەرس قىلىپ ئوقۇغان‬
‫كاشغەر خانلىق مەدرىسىنىڭ داڭلىق مۇدەررىسى ئەمىن ئاخۇن مەۋلىۋى داموللم خوتەندىن كەلگەن تالىپلر بەك‬
‫كۆپ، ئەمما بۇلردىن مولل بولغىنى ئۈچ دەپ ئالھىدە ماختىغان ئۈچ ئالىمنىڭ بىرى مەرھۇم ئابدۇللھ قارى‬
‫داموللم بولسا، ىەنە بىرى مەرھۇم مۇھەممەد قۇربان داموللم بولۇپ، ئۈچىنچىسى كېرىىەلىك مەرھۇم‬
‫.مۇھەممەد ئەمىن ئاخۇن داموللم )بۇران( ئىدى‬
‫ئابدۇللھ ر قارى داموللم ىۈكسەك ئىلمىي مەرتىۋە بىلەن 4591 ـ ىىللىرى خوتەنگە قاىتىپ كېلىپ، خوتەن‬
‫شەھەر ئىچىدە قاىسى بىر مەدرىسىدە مۇدەررىسلىك قىلىشقا باشلىدۇ. داموللم خوتەندە مۇدەررىس بولغاندىن‬
‫كېىىن، خوتەندىكى نى ـ نى ئۆلىمالر دەرس ئۆتۈپ بېرەلمەىدىغان قىىىن كىتابلدىن »مەن دەرس ئۆتىمەن«‬
‫.دەپ ئەىنى زاماندىكى خوتەننىڭ ئۆلىما ۋە مۇدەررىس تەبەقەلىرىگە دۇئېل ئېلن قىلىدۇ‬
‫ئابدۇللھ قارى داموللم خوتەندە بىر قانچە ىىل مۇدەررىسلىك قىلغاندىن كېىىن بېىجىڭدە قۇرۇلغان جۇڭگو‬
‫ئىسلم ئىنىستىتۇتىغا قۇبۇل قىلىنىپ، بېىجىڭگە بارىدۇ. مەرھۇم بېىجىڭدىكى بەزى مۇدەررىسلەردىن ئىلمى‬
‫جەھەتتە نەچچە ھەسسە ىۇقىرى بولسىمۇ، ىەنە مەزكۇر ئىنىسىتىتۇتقا مىسىردىن ئۇستازلىققا مەخسۇس تەكلىپ‬
‫قىلىنغان بەھىىىۇددىن زەىىانى، شەىخ ئابدۇللەتىپ ھامىد سۇلىمان قاتارلىق مىسىرنىڭ داڭلىق ئۆلىمالىرىدىن ئىلىم‬
‫.ئۆگەنگەننىڭ سىرتىدا خەنزۇ تىلىنى پىششىق ئۆگىنىدۇ‬
‫بېىجىڭدا ئوقۇش جەرىانىدا مەلۇم سىىاسىي تەقىبگە ئۇچراىدۇ، 0691 ـ ىىلى بېىجىڭدىكى ئوقۇشىنى تۈگىتىپ‬
‫خوتەنگە قاىتقاندا، بېىجىڭدا ئارخىپىغا ىېزىلغان مەلۇم سىىاسىي »جىناىەت« بىلەن، ئەىنى زاماندا خوتەندە،‬
‫جۈملىدىن پۈتۈن شەرقىي تۈركىستاندا تۈرمىگە تاشلنغان سانسىزلىغان ئالىم ـ ئۆلىمالر، زىىالىلر بىلەن بىللە‬

3. ‫قولغا ئېلىنىدۇ. ئېغىر ئەمگەك، رەھىمسىز زۇلۇم، تىل ـ ھاقارەت، چىدىغۇسىز ئاچلىق، ئازاپ ـ ئۇقۇبەت ئىچىدە‬
‫.ئۆتكەن 51 ىىللىق تۈرمە ھاىاتىنى ئاخىرلشتۇرۇپ، 5791 ـ ىىلى تۈرمىدىن ئازات بولۇپ، جەمئىىەتكە چىقىدۇ‬
‫كېرىىە تۈرمىدىكى 51 ىىللىق ھاىاتىنى ئاخىرلشتۇرۇپ، خوتەنگە كەلگەندىن كېىىن، خوتەن خەلقى داموللمغا‬
‫ئاجاىىپ ھۆرمەت بىلدۈرىدۇ. داموللمنىڭ نام ـ شەرىپى خوتەن خەلقى ئىچىدە ىېڭىدىن ناماىەن بولۇشقا‬
‫.باشلىدۇ‬
‫مەرھۇم تۈرمىدىن كەلگەندىن كېىىن، ئىككى ـ ئۈچ ىىل خوتەن قۇرۇلۇش ئەترىتىدە تامچىلىق قىلىدۇ. كېىىن‬
‫.تىجارەت قىلىدۇ‬
‫ـ ىىللىرىغا كەلگەندە ش ئۇ ئا راىونلوق ئىجتىمائى پەنلەر ئاكادىمىىىسى تەرىپىدىن تەرجىمە قىلىش 0891‬
‫پىلنغانغان، مىلدىىە 8501 ـ ىىلى بۈگۈنكى مەشھەدنىڭ )قەدىمكى ئىسمى تۇس( غەزال مەھەللىسىدە دۇنىاغا‬
‫كېلىپ، 1111 ـ ىىلى ئالەمدىن ئۆتكەن ئىسلم كالمىزم ۋە ئىسلم تەسەۋۋۇپىنىڭ پىشىۋالىرىدىن ئىمام غەزالىنىڭ‬
‫»دىنىي ئىلىملەرنى گۈللەندۈرۈش« ناملىق ئەسىرى بىلەن، 4261 ـ ىىلى ئالەمدىن ئۆتكەن ھىندىستانلىق بۈىۈك‬
‫ئالىم ۋە مۇتىسەۋۋىپ ئىمام رەببانىىنىڭ »مەكتۇبات« ناملىق كىتابىنى تەرجىمە قىلىش ئىشى مەرھۇم ئابدۇللھ‬
‫قارى داموللمغا تاپشۇرىلىدۇ. شۇ كۈنلەردە 57 ىۇەن ئاىلىق مائاشقا كۈندە ئەتىگەندىن ئاخشامغىچە شۇ‬
‫كىتابلرنى تەرجىمە قىلىدۇ. كىتابنى تەرجىمە قىلىشتا داموللم تەرجىمە قىلىپ سۆزلەپ بېرەتتى، مەن ىازاتتىم،‬
‫شۇنداق قىلىپ »مەكتۇبات«نىڭ بىرىنچى جىلد، »دىنى ئىلىملەرنى گۈللەندۈرۈش« ناملىق كىتابنىڭمۇ خېلى بىر‬
‫قىسمى تەرجىمە قىلىنىپ قولدىن چىققان. مەزكۇ ئىككى كىتابنى تەرجىمە قىلىشتىن بۇرۇن ىەنە شۇ ئىجتىمائىي‬
‫پەنلەر ئاكادىمىىىسىنىڭ تاپشۇرمىسى بىلەن، بۇخارانىڭ كىلباز مەھەللىسىدە مىلدىىە 539 ـ ىىلى دۇنىاغا كېلىپ‬
‫57 ىىل ىاشاپ ئالەمدىن ئۆتكەن كىلبازى دېگەن بىر ئالىمنىڭ تەسەۋۋۇپ ئېقىمىنى تونۇشتۇرىدىغان‬
‫»تەسەۋۋۇپ مەزھەبلىرىنى تونۇشتۇرۇش« ناملىق كىتابىنى ئەرەب تىلىدىن ئۇىغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ‬
‫پۈتتۈرگەن ئىدى. ئۇ كىتابلر ئىچكى جەھەتتە پاىدىلىنىش ئۈچۈنل تەرجىمە قىلدۇرۇلغان بولۇپ، نەشىر قىلىنىش‬
‫پىلنىدا ىوق ئىدى. مەن شۇ كۈنلەردە داموللمدا كاشغەرلىك ئابدۇلقادىر داموللم توپلپ چىققان »مىفتاھۇل‬
‫.ئەدەپ« ناملىق كىتابنى قوشۇمچە دەرس قىلىپ ئوقۇغان ئىدىم. ئەلۋەتتە ئۇنىڭدىن باشقا كىتابلرنىمۇ ئوقۇغان‬

4. ‫داموللم 2891 ـ ىىلىدىن ۋاپات بولغانغا قەدەر تىجارەت قىلىدۇ ۋە 0891 ـ ىىللىرى خوتەندە باشلنغان ئىسلمى‬
‫ئوىغىنىش ھەرىكىتىگە ئاكتىپ ئاۋاز قوشۇپ، خوتەن مۇسۇلمانلىرىنىڭ قان ـ قېنىغا سىڭىپ كەتكەن بىدئەت ۋە‬
‫خۇراپاتچىلىقىغا شىددەت بىلەن قارشى تۇرۇپ، مازار ـ ماشاىىخلردىن مەدەت ـ ىاردەم تەلەپ قىلىدىغان،‬
‫مازارلرغا ئاتاپ مال بوغۇزلپ قۇربانلىق قىلىدىغان، جۈملىدىن ئىمامى جەئپىرى سادىق، ئىمامى جەئپىرى تەىران،‬
‫ئىمامى غەزالى، ئىمامى ئەسكەر، ئىمامى مۇسا كازىم، ئۆژمە مازار غۇجام، كۆھمارىم، سەھۋالىمغا »تۈنەككە«‬
‫بېرىپ نەشە تارتىپ، شەرىئەتتە قەتئىي ھارام قىلىنغان ناشاىان ئىشلرنى، قەبرىستانلىقتا قۇرئام ئوقۇپ پۇل‬
‫.ئالىدىغان ... ىامان، خۇراپى ئادەتلەرنى قاتتىق تەنقىد قىلىپ، خەلقنى ئىلىم ـ مەرىپەتكە ىېتەكلەىدۇ‬
‫مەرھۇم ئابدۇلل قارى داموللم قاتتىق تىرىشچان كىشى بولۇپ، سەدەقە ـ ئىھسان، ئۆشرە ـ زاكاتقا تەلمۈرۈپ‬
‫ئولتۇرىدىغان بىر بۆلۈك تىرىكتاپ موللىلرنىڭ ئەكسىچە ئۆز مىھنىتىگە تاىىنىپ ھاىات كەچۈرىدۇ. تۈرمىدىن ئىككى‬
‫قولىنى سېلىپ، قۇرۇق قول كەلگەن بولسىمۇ، 08 ـ ىىللىرىغا كەلگەندە خوتەن شارائىتىغا نىسبەتەن ئۆزىنىڭ‬
‫ھالل ئەمگىكى بىلەن ھاللىق ئائىلىگە ئاىلىنىدۇ. ئەمما ئۆزى بەك ئاددى ـ ساددا ىاشاىدىغان كەمتەر كىشى ئىدى.‬
‫.باشقىلرنىڭ سورىغان سوئاللىرىغا زىرىكمەي، تىرىكمەي جاۋاب بېرەتتى‬
‫داموللم 4891 ـ ىىلى پاكىستان ئارقىلىق سەئۇدى ئەرەبىستانغا ھەجگە كېلىدۇ. ھەجدىن قاىتىپ كېلىپ، بىر‬
‫.تەرەپتىن تىجارەت قىلىدۇ، ىەنە بىر تەرەپتىن تالىپلرغا دەرس ئۆگىتىدۇ‬
‫مەرھۇم ئابدۇللھ قارى داموللم 7891 ـ ىىلىدىن 9891 ـ ىىلىغا قادەر »شىنجاڭ ئىسلم ئىنىستىتۇتى«غا‬
‫خوتەندىن مەخسۇس ئوقۇتقۇچىلىققا تەكلىپ قىلىنىدۇ. ئۈچ ىىللىق ئۈرۈمچىدىكى ئۇستازلىق ھاىاتىدا نۇرغۇن‬
‫ىاشلرنىڭ ئاغزىغا ئىلىم سالىدۇ. 9891 ـ ىىلى 5 ـ ئاىنىڭ 81 ـ كۈنى ئىسلم دىنىغا ۋە مۇسۇلمانلرنىڭ ئۆرپ ـ‬
‫ئادىتىگە قاھارەت قىلىدىغان »جىنسى تۇرمۇشقا دائىر ئۆرپ ـ ئادەتلەر« ناملىق كىتابقا قارشى ئۈرۈمچىدە ئىسلم‬
‫ئىنىستىتۇتىدىكى ئوقۇغۇچىلر تەرىپىدىن ئۇىۇشتۇرۇلغان ناماىىشىغا قۇتراتقۇلۇق قىلغان، دېگەن گۇمان بىلەن‬
‫.مەكتەپتىن قاىتۇرىلىدۇ. خوتەنگە قاىتىپ كەلگەندىن كېىىنمۇ شەخسى دەرس ئۆگىتىشنى توختاتماىدۇ‬

5. ‫ـ ىىللىرىغا كەلگەندە ىېشىنىڭ چوڭىىىشىغا ئەگىشىپ سالمەتلىكى ىاخشى بولماىدۇ. 8991 ـ ىىلىنىڭ 7991‬
‫ئاخىرىدا رامىزاندا ىەنە ئەرەبىستانغا كېلىپ، 9991 ـ ىىلى 3 ـ ئاىدىكى ھەج مەۋسىمىدە قاىتا ھەج قىلىدۇ ۋە‬
‫رامىزاندا دۇنىانىڭ ھەر قاىسى ئەللىرىدىن كەلگەن مۇسۇلمانلرنىڭ ۋەكىللىرى بىلەن كەبىنىڭ ئىچىنى زىىارەت‬
‫قىلىش پۇرسىتىگە نائىل بولىدۇ، 9991 ـ ىىلى 4 ـ ئاىلردا خوتەنگە قاىتىپ كېلىدۇ. مەرھۇم مەككىدە بىر قانچە‬
‫ئاي تۈرۈش جەرىانىدا پۇرسەتنى غەنىمەت بىلىپ، ئۆزىنىڭ ىاشىنىپ قالغان ۋە سالمەتلىكىنىڭ ناچارلىقىغا قارىماي‬
‫زامانىمىزدىكى ئەڭ داڭلىق ئالىم ىۈسۈپ قەرداۋىنىڭ »ئىلىم دەۋرىدە دىن« ناملىق كىتابى بىلەن، سۈرىىەلىك‬
‫مەشھۇر ئالىم ئەلى تەنتاۋىنىڭ »ئىسلم دىنىنى تونۇشتۇرۇش« ناملىق كىتابىنى ئەرەب تىلىدىن ئۇىغۇر تىلىغا‬
‫.تەرجىمە قىلىپ پۈتتۈرىدۇ‬
‫مەرھۇم خوتەنگە قاىتىپ كەلگەندىن كېىىن، كۈندىن ـ كۈندە سالمەتلىكى ناچار لىشىپ، 3002 ـ ىىلى 11 ـ‬
‫ئاىنىڭ 02 ـ كۇنى )رامىزاننىڭ 52 ـ كۈنى( سەھەر سائەت 03.20 ئەتراپىدا مەرھۇمغا ئللھ تەئال تەقدىر‬
‫قىلغان ھاىات مۇددىتى ۋە دۇنىادىكى رىزقى ـ نەسىۋىسى ئاخىرلىشىپ، مەرھۇمنىڭ قەلبى ھەرىكەتتىن توختاپ،‬
‫.كۆزى مەڭگۈ ىۇمىلىدۇ‬
‫ئىلۋە: مەن بۇ ئەسلىمەمنى مەرھۇم ئۇستازىم ئابدۇللھ قارى داموللمنى تۈرمىدىن كەلگەندىن كېىىن، ىەنى‬
‫5791 ـ ىىللىرىدىن باشلپ تونۇش، بىللە ئىشلەش ۋە تالىپ بولۇشۇم جەرىانىدا مەرھۇمنىڭ ئۆز ئاغزىدىن‬
‫ئاڭلىغان ۋە كۆز ئالدىمدىن ئۆتكەن ئەسلىمىلىرىمگە ئاساسەن ىېزىپ چىقتىم. مەرھۇم 8991 ـ ىىلى ھەجگە‬
‫كەلگەندە مەككىدە بىر قانچە ئاي تۇرۇش جەرىانىدا ئۆز تەرجىمىھالىنى ىېزىپ چىقىپ سەئۇدى ئەرەبىستاندا‬
‫مەلۇم بىر كىشىگە تاپشۇرغان ئىكەن. مەزكۇر تەرجىمىھالنى بۈگۈنگە قەدەر كۆرۈش ماڭا نىسىپ بولمىدى.‬
‫مەرھۇم ئۇ تەرجىمىھالىنى بىر كىشىنىڭ بېسىپ ىېتىشى ئۈچۈن ىازمىغان بولسا كېرەك. ئاللھ تەئال مەزكۇر‬
‫كىشىگە ئازراق ئىنساپ ئاتا قىلىپ، مەزكۇ تەرجىمىھالنى ئاشكارىلىسا، مەن مەرھۇم ئۇستازىمنىڭ تەرجىمىھالىنى‬
‫.تېخىمۇ ئىلمىي ۋە ىىل نامەلىرىنى تېخىمۇ ئېنىق قىلىپ قاىتا ىېزىپ چىقىدىغانلىقىمغا ئىمانىم كامىل‬
‫1‬

6. ‫!‬
‫تىخىمۇ كۆپ ماتىرىىاللرنى دەۋىر بىلوگىدىن تاپالىسىزقىنى مەرھەمەت‬