1. 255
Anahtar Kavramlar
iklim bilimci
meteoroloji
meteorolog
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Sabah uyandığınızda, hava durumunun nasıl olacağını hiç düşündünüz mü? Hava sıcak
mı, soğuk mu, rüzgârlı mı, yağışlı mı olacak? Televizyonda, radyoda ve gazetelerde yapılan hava
tahminleri, önümüzdeki birkaç gün için havanın nasıl olabilece¤ini öğrenmemizi sağlar. Meslekleri
gereği pilotlar, denizciler, çiftçiler, sürücüler gibi hava durumunu bilmek zorunda olan birçok insan
vardır. Çünkü onlar yapacakları işleri hava koşullarına göre ayarlamaktadır.
Hava koflullar›, Dünya’n›n Günefl ›fl›nlar›n› alma durumuna ve hava küreyi oluflturan maddelere
ba¤l›d›r. Peki, hava küredeki bu maddelerin neler oldu¤unu biliyor muyuz? Gelin afla¤›daki grafi¤i
inceleyerek bu maddelerin neler oldu¤unu ö¤renelim.
Grafi¤e bakt›¤›m›zda havan›n
büyük ço¤unlu¤unu azot ve oksijen
gazlar›n›n, geriye kalan çok az
bir k›sm›n› ise karbon dioksit, su
buhar› ve di¤er gazlar ile tozlar›n
oluflturdu¤unu görürüz. Karbon
dioksit ve su buhar› bu bileflenler
içinde çok az bir yüzdelik dilime
sahip olsa da yaflam için gerekli olan
gazlard›r. Su buhar› ayn› zamanda
hava olaylar›n›n gerçekleflmesini
sa¤layan çok önemli bir maddedir.
Devlet Meteoroloji İşleri
Genel Müdürlüğü’nden alınan hava tahmin raporlarına
göre; yurdun geneli az bulutlu geçecek. Sabah saatlerinde Marmara ile yurdun iç ve
doğu kesimlerinde sis görülecek. Hava sıcaklığında, yurt genelinde önemli bir değişiklik olmayacak.
Rüzgâr; yurdun iç ve batı kesimlerinde güney ve doğu yönlerinden hafif, ara sıra orta kuvvette esecek.
Bazı illerin beklenen hava durumuyla günün en yüksek sıcaklıkları ise şu şekilde tahmin
ediliyor: “Ankara: Az bulutlu 15 o
C, İstanbul: Az bulutlu (Sabah saatlerinde
il genelinde sis görülecek) 18 o
C ...
Azot (N2
)
Oksijen (O2
)
Argon (Ar)
Karbon dioksit (CO2
),
su buhar›, di¤er
gazlar ve tozlar
%78
%20,9
%0,9 %0,2

2. 256
Bilim insanları, günlük hava tahminini yapmak için çeşitli gözlemler yaparlar. Biz de rüzgâr
süratlerini karşılaştırmak, günlük yağış miktarını ölçmek ve gün boyunca sıcaklığın nasıl değiştiğini
görmek için birer hava gözlemcisi olalım ve yapacağımız etkinlikle hava durumunu gözlemleyelim.
6. Etkinlik Hava Gözlem ‹stasyonu
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
Bunlar› Yapal›m
• Sınıfımızda altı grup oluşturalım ve afla¤›da verilen düzenekleri kullanarak okulumuzda bir
hava gözlem istasyonu kuralım.
• Befl gün boyunca her sabah ve öğleden sonra hava durumunu gözlemleyelim.
1. Grup (Gökyüzü Gözlemcileri)
• Gözlemlerimizi kaydetmek amac›yla karton üzerinde afla¤›dakine benzer bir çizelge
oluşturalım.
• Befl gün boyunca di¤er gruplar›n yapaca¤› günlük gözlem sonuçlar›n› çizelgemize
kaydedelim.
• Di¤er yandan biz de günlük olarak gökyüzünün durumunu gözlemleyelim ve gözlemimizi
afla¤›daki sembollerden uygun olan› ile çizelgemize kaydedelim. Burada birden fazla sembol
kullanabilece¤imizi unutmayal›m.
• Befl günlük hava durumunu yans›tan bir rapor haz›rlayal›m.
2. Grup (Rüzgâr Gözlemcileri)
Araç ve Gereçler: plastik şişe, makas, boş kalem kılıfı, bant,
şiş, cetvel, renkli bant, saat
• Rüzgâr süratlerini karfl›laflt›rmak amac›yla bir rüzgâr
gülü yapal›m.
• Bunun için öncelikle bir plastik şişenin orta k›smından
yandaki flekilde görüldü¤ü gibi 7,5 cm boyunda bir parça keselim. Bu
parçayı üçe bölelim ve hepsini aynı boyutlarda olacak biçimde kesip
düzeltelim. Bunlar kanatlar olsun.
• Kanatları yandaki flekildeki gibi bofl kalem kılıfına bant ile yap›flt›ral›m.
Kanatların dönüşünü gözleyebilmek için kanatlardan birinin üst köşesine
bir parça renkli bant yap›flt›ral›m.
• Şişin baş tarafını toprağa batıralım. Kalem kılıfını, baş kısmı şişin sivri
ucunda duracak biçimde resimdeki gibi şişin üzerine yerleştirelim.
• Her gün ayn› saatlerde rüzgârın belirli bir sürede (örneğin, 30 saniye) rüzgâr
gülümüzün kanatlarını kaç kez döndürdüğünü sayal›m ve bulgularımızın
hava gözlem çizelgesine kaydedilmesini sağlayalım.
3. Grup (Sıcaklık Gözlemcileri)
Araç ve Gereçler: termometre
• Günlük s›cakl›k de¤erlerini ölçmek amac›yla termometreyi kullanal›m.
• Termometremizi istasyonumuzdaki gölge bir yere yerleştirelim ve günün
belirli saatlerinde termometredeki de¤erleri okuyal›m. Bu de¤erlerin
hava gözlem çizelgesine kaydedilmesini sağlayalım.
HAVA GÖZLEM Ç‹ZELGES‹
Günler Rüzgâr S›cakl›k Nem Bas›nç Yağ›ş Gökyüzü
Günlük
Hava
Durumu
Pazartesi
Salı
Çarşamba
Perşembe
Cuma
kanat
Aç›k
Az Bulutlu
Çok Bulutlu
Gök Gürültülü Sa¤anak Ya¤›fll›
Kar
Karla Kar›fl›k Ya¤mur
Parçal› Bulutlu
Kuvvetli Rüzgâr
Sisli
Sa¤anak Ya¤›fll›
Ya¤murlu

3. 257
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Do¤al Süreçler
4. Grup (Nem Gözlemcileri)
Araç ve Gereçler: iki adet termometre, bir miktar pamuk, iki adet paket lastiği, plastik
leğen, su, ince tel
• Havadaki günlük nem oran›n› belirlemek amac›yla termometrelerimizin ucuna
eşit miktarda pamuk saralım.
• Daha sonra sardığımız pamukları paket lastikleriyle tutturalım ve pamukların alt
kısmını biraz çekerek uç oluşturalım.
• Termometrelerin öteki uçlarına ise ince teller bağlayalım ve temometrelerimizi
yandaki gibi birinin ucu boflta di¤erinin ucu su dolu bir le¤enin içinde olacak
flekilde istasyonumuzdaki gölge bir yere asalım.
• Yarım saat geçtikten sonra, termometreleri okuyarak aralarındaki sıcaklık farkını
belirleyelim. Daha sonra aşağıdaki çizelgeden yararlanarak havadaki nem oranını
bulal›m ve elde etti¤imiz de¤erlerin hava gözlem çizelgesine kaydedilmesini sa¤layal›m.
5. Grup (Basınç Gözlemcileri)
Araç ve Gereçler: ince karton, iki adet paket lastiği, plastik leğen, su, cetvel, uzun plastik bir flifle,
makas, fleffaf jelatin
• Günlük hava bas›nc›n› ölçmek amac›yla bir barometre yapal›m.
• Bunun için önce ince kartondan 2,5 cm eninde bir şerit keserek beherglas›n üzerindeki
gibi bir ölçek hazırlayalım. Ölçe¤imizi, y›pranmamas› için fleffaf jelatinle kaplayal›m ve
paket lastikleriyle şişeye tutturalım. (Ölçeğimizin başlangıç noktasının şişemizin tam taban
düzeyinde olmasına özen gösterelim.)
• Şişenin 3/4’lük kısmını, leğenimizin ise tamamına yakınını suyla dolduralım.
• Elimizle şişenin ağzını kapatal›m ve şişeyi baş aşağı çevirerek su dolu leğenimizin içine
yerleştirelim.
• Daha sonra şişenin altından dikkatlice elimizi çekelim ve şişemizin
leğenimizde baş aşağı dik şekilde durmasını sağlayalım.
• Ölçe¤imizden fliflemizdeki su miktar›n› belirleyelim çünkü flişenin içindeki
su seviyesi, leğenin içindeki suya uygulanan hava basıncının artması ya da
azalmasıyla değişecektir. Günlük gözlemlerimiz sonucunda belirlediğimiz
hava basıncındaki artma ve azalma miktarlar›n›n hava gözlem çizelgesine
kaydedilmesini sağlayalım.
6. Grup (Ya¤›fl Gözlemcileri)
Araç ve Gereçler: 250 mL’lik beherglas, beherglasla aynı genişlikte bir plastik şişe, makas
• Günlük ya¤›fl miktar›n› belirlemek amac›yla 250 mL’lik beherglas› ölçek olarak
kullanalım.
• Plastik şişenin üst kısmını huni fleklinde kullanmak için keselim ve bu huniyi
beherglas›n üst kısmına yerleştirelim. Huninin üst kısmıyla beherglas›n taban
alanlarının eşit olmasına dikkat edelim.
• Her gün hazırladığımız düzenek yardımıyla beherglas taban›n›n kapladığı alana
düşen yağmur miktarını ölçelim. Günlük ya¤›fl miktarını belirleyerek bulgularımızın
hava gözlem çizelgesine kaydedilmesini sağlayalım.
Sonuca Varalım
• Her bir grup gözlem s›ras›nda kulland›¤› düzene¤i s›n›fta tan›tarak gözlemi nas›l
gerçeklefltirdi¤ini k›saca anlats›n.
• Çizelgemizden faydalanarak ortalama sıcaklık, rüzgâr ve yağış de¤erlerini bulal›m ve befl
günlük hava durumunu gösteren grafikler oluşturalım.
• Günlük hava durumları arasında fark gözlemledik mi? Ölçüm yapt›¤›m›z zaman diliminde
havan›n durumunda de¤ifliklik oldu mu?
• Bu ölçümleri bir ay önce yapsayd›k ayn› verileri elde eder miydik? Bunun sebebini
arkadafllar›m›zla tart›flal›m.
Kuru Termometredeki
Sıcaklık Değeri
Islak ve Kuru Termometreler Arasındaki Sıcaklık Farkı
1 o
C 2 o
C 3 o
C 4 o
C 5 o
C 6 o
C 7 o
C 8 o
C 9 o
C 10 o
C
10 – 14 o
C 85 75 60 50 40 30 15 5 0 0
Nem
Oranı(%)
15 – 19 o
C 90 80 65 60 50 40 30 20 10 5
20 – 25 o
C 90 80 70 65 55 45 40 30 25 20
13
152. s.

4. 258
Dünya’n›n her yerinde bilim insanlar› çeflitli gözlem araçlar›yla etkinli¤imizdeki gibi günlük hava
durumunu gözlemlerler. Gözlemleri sonucunda elde ettikleri verileri bilimsel aç›dan yorumlayarak
ya¤mur, kar, rüzgâr ve f›rt›na gibi hava olaylar› ile ilgili tahminlerde bulunurlar. Bu tahminleri hava
durumu bültenleri ile bize aktar›rlar. Günden güne ve bölgeden bölgeye de¤iflen bir özelli¤e sahip
olan hava olaylar›n› s›cakl›k, ya¤›fl, rüzgâr, nem ve hava bas›nc› gibi de¤iflik etkenler belirler.
Özellikle rüzgârlar, atmosferdeki havanın Dünya çevresindeki hareketini kolaylaştırdığından hava
olaylar›n› belirlerken oldukça önemlidir. Bunun nasıl olduğunu anlamak için rüzgârları yakından
tanımaya ne dersiniz?
Rüzgârlar
Rüzgârı göremeyiz ama çevremizdeki etkilerini hissederiz. Rüzgârın cisimleri sürüklemesi onun
varlığını ispatlar. Peki, rüzgâr nedir? Havayı hareket ettirip de rüzgâra neden olan güç ne olabilir?
Yapacağımız bir etkinlikle bu soruların cevabını araştıralım.
7. Etkinlik Rüzgâr Olufltural›m
Hipotezi Test Edelim
Yatay yönde meydana gelen hava hareketine rüzgâr denir. Geldikleri yerlerin sıcaklık
koşullarını gittikleri yerlere de taşıyan rüzgârların oluşumunun temel sebebi basınç farkıdır. Rüzgâr
oluşumu Dünya’mızın günlük dönüş hareketiyle sürekli devam eder. Rüzgârlar zaman zaman h›z
değiştirerek bazen sakin esen meltemler bazense insanı ürküten fırtınalar, kasırgalar hâline gelir.
Ancak rüzgâr olmadan fırtına ya da kasırga olmaz. H›zlar› farklı olan rüzgârların çevrelerine olan
etkileri de farklıdır. Aşağıda rüzgârların çevrelerine olan etkilerini tanımlayan “Beaufort (Bifort)
Ölçeği” verilmiştir. Bu ölçeği inceleyerek farklı şiddetteki rüzgârları ve etkilerini öğrenelim.
Rüzgâr Kuvveti H›z› (km/h) Etkisi
Sakin 0 ................ Duman dikey olarak yükselir.
Esinti (Yel) 1 1-5 km/h
Rüzgâr dumanı sürükler.
Hafif Meltem 2 6-11 km/h
Meltem 3 12-19 km/h
Yapraklar ve ince dallar sürekli hareket eder.
Bayraklar dalgalanmaya başlar.
Orta Şiddetli Meltem 4 20-29 km/h Toz ve kâğıt parçaları uçuşur. Küçük dallar oynar.
Sertçe Meltem 5 30-39 km/h Küçük ağaçlar sallanır. Göllerde küçük dalgalar oluşur.
Kuvvetli Meltem 6 40-50 km/h
Ağaçların büyük dalları hareket eder.
Şemsiye kullanmak zorlaşır.
Fırtınamsı Rüzgâr 7 51-61 km/h Ağaçlar bütün olarak sallanır. Rüzgâra karşı yürümek zorlaşır.
Fırtına 8 62-74 km/h Ağaç dalları kırılır. Yürümek çok zordur.
Kuvvetli Fırtına 9 75-87 km/h Bacalara zarar verir. Çatılardaki kiremitler uçar.
Tam Fırtına 10 88-101 km/h
Kıyılar dışında nadir görülür. Ağaçlar
köklerinden sökülür. Binalar zarar görür.
Çok Şiddetli Fırtına 11 102-117 km/h Çok seyrek görülür. Geniş ölçekli zarar verir.
Kasırga (Tayfun) 12 ≥118 km/h Toplu yıkım olur.
meltem
kuvvetli meltem
Beaufort ölçe¤ini incelediğimizde, rüzgârın h›z›n›n artmasıyla kuvvetinin ve etkisinin de arttığını, buna
göre de rüzgârlar›n farklı isimler aldığını görürüz. Peki, nasıl oluyor da bir rüzgâr, yüzümüzü hafif hafif
okşayan bir esinti iken geçtiği yerleri darmadağın eden hortumlara ya da kasırgalara dönüşebiliyor?
Hipotez: Havadaki s›cakl›k de¤iflimi rüzgâr oluflumuna sebep olur.
Bunlar› Yapal›m
• Yukar›da verilen hipotezi düflünelim. Bu hipotezi test etmek için
verilen araç ve gereçleri kullanarak bir deney tasarlayal›m.
• Tasarlad›¤›m›z deneyi yapal›m.
Sonuca Varal›m
• Tasarlad›¤›m›z deney hipotezimizi destekledi mi?
• Rüzgâr oluflumunu etkileyen de¤iflkenler nelerdir?
Araç-Gereçler
Araç ve Gereçler
♦ masa lambası (60 W)
♦ kâğıt rüzgâr
gülü

5. 259
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Do¤al Süreçler
Hortumlar ve Kasırgalar
Bazı rüzgârlar belli bir yönde kuvvetli şekilde eserken
bazıları ise kendi ekseni etrafında döner. Sıcak hava
alanlarında hızlı bir şekilde kendi ekseni etrafında dönen
rüzgârların en küçüğüne şeytan kulesi, ortancasına
hortum, en büyüğü ve en kuvvetlisine ise kasırga denir.
Aşağısında sıcak ve nemli hava, yukarısında ise soğuk
ve kuru hava bulunan yüzeyler üzerinde meydana gelen
hortumlar, soğuk hava ile sıcak havanın dar bir alanda
aniden yer değiştirmesi ile oluşur. Hortum, ucunun yere
değmesiyle birlikte rastladığı her şeyi içine çekmeye çalışır.
Böylece şiddetli şekilde dönen, su, toz ve diğer yabancı
maddelerden oluşan, siyaha yakın koyu renkli bir sütun hâlini
alır. Türkiye’de hortumlar nadiren görülür. Çoğu hortum
yarım saatten fazla sürmez, hatta bazıları yalnızca birkaç
dakika sürer. Kasırgalar ise sadece suyun sıcak ve havanın
nemli olduğu tropikal okyanuslarda oluşur. Aşağıdaki
resimde kasırgadan bir kesit görülmektedir. Bir kasırganın
oluşabilmesi için öncelikle okyanus suyunun sıcaklığının en az 27 o
C’a ulaşması gerekir. Su sıcaklığı bu
seviyeye geldiğinde, okyanus yüzeyindeki ılık ve nemli hava konveksiyon yoluyla yükselmeye başlar.
Bu havanın çevresinde girdap gibi dönen güçlü bir rüzgâr oluşur. Ardından yağmur bulutları toplanır ve
fırtına patlar. Fırtınanın kasırga sayılması için rüzgârın en az 118 km/h’lik bir sürate ulaşması gerekir.
Kasırga durgun bir merkezin çevresinde dev bir girdap gibi döner. Kasırgalar, hortumlara göre çok
daha geniş alanlara yayılır; daha uzun ömürlü ve daha bölgesel olup yavaş hareket ederler.
Buraya kadar edindiğimiz bilgilere göre yukarıdaki gazete haberinde bahsedilen hortumun
oluşumuhakkındanesöyleyebiliriz?Peki,Çubuk’takasırgaoluşabilirmiydi?Nedeniniarkadaşlarımızla
tartışalım.
259
Kas›rgan›n Gözü: Kas›rgan›n merkezindeki,
geniflli¤i 30-40 km’yi bulan hava sütunudur.
Burada hava bas›nc› düflüktür ve rüzgâr›n
h›z› azd›r.
2. Merkezdeki ›l›k ve nemli
hava sarmal flekilde
dönerek h›zla yükselir.
Göz
Bulut tabakalar›
3. Gözün içinde
hava afla¤›
do¤ru çöker.
1. Ya¤mur bulutlar›: Nemli hava yükselip
yo¤uflarak ya¤mura dönüflür.
S›cak deniz
Durgun hava
Kuvvetli rüzgârlar
ANKARA ÇUBUK’TA HORTUM CAN ALDI
Ankara’nın Çubuk ilçesinde meydana gelen
hortumda dört kişi hayatını kaybederken 14 kişi de
yaralandı. Yaklaşık 25 dakika kadar süren hortum
sonrasında ağaçların devrildiği ve bazı evlerin
çatılarının uçtuğu bildirildi. Bilim insanları Çubuk
ilçesinde hortum yaşanmasını, bölgenin düzlük
olmasına ve sıcak hava ile soğuk havanın ani bir
şekilde yer değiştirmesine bağlıyorlar.
14
153. s.
Kas›rgan›n hareket yönü
• Hortumlar›n güçlerine göre verdi¤i zararlar› araflt›rarak
örnekler verelim.
• Edindi¤imiz bilgiler do¤rultusunda bölgemizde
meydana gelebilecek hortumlar için alabilece¤imiz
önlemleri belirleyelim ve çevremizdekileri bilgilen-
dirmek amac›yla bir el ilan› haz›rlayal›m.
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m

6. 260
Havadaki Nemi Tanıyor muyuz?
Konunun başında, hava durumunu belirleyen etkenlerden birinin de nem olduğunu öğrenmiştik ve
kurduğumuz gözlem istasyonunda havanın günlük nem oranını da ölçmüştük. Peki, ölçtüğümüz nemin
havadaki su buharı miktar› olduğunu biliyor muydunuz? Önceki bilgilerimizden de hatırlayacağımız gibi
okyanuslarda, göllerde, nehirlerde ve topraklarda bulunan su buharlaşarak; bitkiler ve hayvanlardaki
su ise solunum ve terleme ile d›flar› at›larak havaya karışır. Havaya karışan bu su, havanın içerdiği
nem miktarını belirler. Havadaki nem miktarı, havan›n bulundu¤u yere ve s›cakl›¤›na göre de¤iflir.
Havanın sıcaklığı arttıkça havadaki nem miktarı da artar. Bunu anlamak için düdüklü tencerenin içine
koyduğumuz bir miktar suyu kaynattığımızı düşünelim. Tenceredeki su, buhar ya da su kaçağı olmadığı
takdirde, buharlaşarak tükenir mi? Soğuk havada nem yo¤uflaca¤› için sıcak havaya oranla so¤uk hava
daha az nem içerir. Nemli hava yükselirken sıcaklığın›n düşmesiyle soğur ve bu durumda havadaki nem
de yo¤uflarak su damlacıkları hâline gelir. Bu su damlacıklar› da yo¤ufltu¤u yere ve havan›n s›cakl›¤›na
ba¤l› olarak yeryüzünde farkl› flekillerde görülür. Nasıl mı? Bu sorunun cevabını verebilmek için gelin
aşağıdaki şemayı inceleyelim.
Bulutlardaki damlac›klar bir araya
gelir. Hava ›l›manlafl›r ve s›cakl›k artar.
Ya¤murYa¤mur tanecikleri yeryüzüne iner.
So¤uk hava etkisiyle su buhar› buz
kristalleri hâline gelir. Buz kristalleri
birleflerek kar tanelerini oluflturur.
KarKar taneleri yeryüzüne iner.
Bulutlardaki damlac›klar bir araya gelir.
Bir araya gelen damlac›klar so¤uk hava
etkisiyle donar. Donan bu damlac›klar
da bir araya gelerek buz toplar›na
dönüflür. Yeterince a¤›rlaflan buz toplar›
doludolu fleklinde h›zla yeryüzüne iner.
Nemli hava gökyüzüne yak›n yerlerde yo¤ufluyorsa
Geceleyin hava çok so¤ur.
Havadaki su buhar› çiye
dönüflmeden do¤rudan
donarak k›ra¤›k›ra¤› olur.
Hava s›cakl›ğ› gittikçe düşer.
KK›ra¤››ra¤›
YYa¤mura¤mur KarKar DoluDolu
15
153. s.
Yukarıdaki şemada görüldüğü gibi havadaki su, sıcaklığa
bağlı olarak su buharı, su damlacıkları ve buz kristalleri şeklinde
bulunabilir. Bunlar dışında bir de çok küçük su damlacıklarının
yoğuşmasıyla oluşan sis olarak adlandırdığımız yüzey bulutları
vardır. Ancak yükseklerdeki bulutlar havan›n so¤umas›yla
oluflurken sis so¤uk olan yeryüzünün hemen üzerindeki havada
bulunan su buhar›n›n yo¤uflmas›yla meydana gelir. Buraya
kadar edindiğimiz bilgiler doğrultusunda havanın sıcaklığı ile
nemi arasında nasıl bir ilişki olduğunu söyleyebiliriz?
Yer yüzeyi havadan
daha so¤uktur.
Havadaki su buhar›
yo¤uflur, yüzeyin hemen
üzerinde sis oluflur.
Nemli hava yeryüzüne yak›n yerlerde yo¤ufluyorsa
ÇÇiyiyGeceleyin hava serinler.
Havadaki su buhar›
yo¤uflarak topra¤›n, a¤aç
dallar›n›n ve yapraklar›n
üzerinde çiyçiy ad› verilen su
damlac›klar› hâlinde toplan›r.

7. 261
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Do¤al Süreçler
Yüksek Bas›nç Alan›
Hava Olaylarının Sebebi Nedir?
Havayı göremeyiz ve yaptığı basıncı hissedemeyiz ama gerçekte hava yeryüzüne bir basınç
uygular. “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde atmosferi oluflturan gazlar›n hareketinden ve a¤›rl›¤›ndan
dolay› oluflan bas›nca “hava basıncı” dedi¤imizi hatırladınız mı?
Televizyonda hava durumu programı seyrederken hepimiz hava tahmin raporlarında
“Yurdumuz yarından itibaren Balkanlardan gelen alçak hava basıncın›n etkisi altında kalacaktır”
gibi ifadelerin sıkça kullanıldığını duymuşuzdur. Sözü geçen ifadelerde yer alan alçak basıncın
ne anlama geldiğini hiç düşündünüz mü? Peki, yüksek basınç ne demektir? Bu ifadelerin hava
durumunda ne gibi değişikliklere yol açacağını biliyor musunuz?
Bir bisiklet lastiğine çok fazla hava bastığımızı varsayal›m. Burada lastiğin içindeki havanın,
lastiğin iç yüzeyine yaptığı basınç yüksek basınçtır. Benzer flekilde belli bir alanın üstündeki havanın
normalden daha fazla sıkışması ile oluşturduğu basınç, yüksek hava basıncıdır. Bunun tersi
olarak havanın normalden daha seyrek olması hâlinde yaptığı basınç ise alçak hava basınc›d›r.
Atmosferdeki alçak ve yüksek basınç alanları s›cakl›k farklılıklarından ortaya çıkar. Isınan hava
yükselir ve havayı oluşturan tanecikler daha soğuk alanlara doğru giderek oralarda birikir. Bir
bölgede yüksek basınç varsa buradaki hava çevresindeki alçak basınç alanlarına doğru hareket
eder. Bu şekilde, havanın yer değiştirmesiyle oluşan hareketi yani rüzgârı hissederiz. Aşağıdaki
resimleri inceleyerek bu olayı daha iyi anlamaya çalışalım.
1. Isınan hava A noktası
etrafında yükselir.
Dolayısıyla A noktasında
hava basıncı düşer.
2. Is›nan hava
yükseldikçe so¤uyarak
bulutlar› oluflturur.
3. Bulutlar yağmurun
yağmasına sebep olur.
1. Sıcak hava C
noktasında yükselir ve
yükseldikçe de so¤ur.
2. Dolayısıyla soğuk hava
yana doğru itilir.
3. Bu soğuk hava, uzaktaki
D noktasına doğru gider
ve oradaki hava basıncının
artmasına neden olur.
4. Şu anda D noktasında yüksek
basınç durumu söz konusudur.
Dolay›s›yla hava D’den C’ye
akar. Böylece rüzgâr oluflur.
A
B
C
D
Alçak Bas›nç Alan›
Hava s›cakl›¤› yüksektir.
Ancak yüksek bas›nç
alanlar›ndan alçak
bas›nç alanlar›na do¤ru
hava hareketi (rüzgâr)
gerçekleflece¤inden bir
süre sonra hava koflullar›
de¤iflecektir. Bas›nç ne kadar
düflerse hava koflullar›nda da
o kadar de¤iflme olacakt›r.
Alçak bas›nç alanlar›na
göre hava s›cakl›¤› daha
düflüktür. Bu durumda
havadaki nem miktar›
az oldu¤undan havan›n
s›cak ya da so¤uk oluflu
daha belirgin hissedilir.
Yüksek bas›nç alanlar›nda
bulut oluflmaz.
4. B noktasındaki hava basıncı
yüksektir. Dolayısıyla
hava B’den A’ya akar.
Böylece rüzgâr oluşur.

8. 262
Günlük ve Mevsimsel Sıcaklık Değişimleri
8. Etkinlik Hangi Ülke Daha S›cak?
Gözlemleyelim, ‹nceleyelim
(Uyarı: Sıcak ampule dokunmayın!)
Bunlar› Yapal›m
• Defterimize aşağıdaki gibi bir çizelge çizelim.
• Foto¤raftaki gibi bir dünya küresinin ayn› meridyeni
üzerinde; termometrelerimizden birini Ekvator’daki, ikincisini
Türkiye’deki, üçüncüsünü ise Kuzey Kutbu’ndaki bir nokta
üzerine yap›flt›ral›m.
• Küre üzerine yerleştirdiğimiz termometrelerin sıcaklıklarını
ölçerek bulduğumuz değerleri çizelgemize kaydedelim.
• Masa lambasını küremizin yaklaşık olarak 50 cm uzağına
yerleştirelim. Bu esnada aç›k lambanın ışığın›n Ekvator’a dik
gelmesini sağlayalım.
• 5. ve 20. dakikada termometrelerde okunacak değerleri tahmin
edelim ve tahminlerimizi çizelgeye kaydedelim.
• 20 dakika boyunca her beş dakikada bir, termometredeki
değerleri okuyarak çizelgemize kaydedelim.
• Tahminlerimizle gözlem sonuçlarımızı karşılaştıralım.
Sonuca Varal›m
• Gözlem sonuçlarımıza göre sıcaklığın en yüksek ve en düşük olduğu noktalar hangileridir?
Bunun nedenini açıklayalım.
• Güney Kutbu’na da bir termometre yerleştirmiş olsaydık, Kuzey Kutbu’nda ölçtüğümüz sıcaklık
değerleri ile arasında bir fark olur muydu? Nedenini açıklayalım.
• Güney Yarı Küre’de kış mevsiminin oluflumunu Dünya’n›n Günefl etraf›ndaki hareketiyle
aç›klayal›m.
Araç-Gereçler
Araç ve Gereçler
♦ masa lambası (60 W)
♦ 3 adet termometre
♦ yapıştırıcı bant
♦ Dünya modeli
♦ saat
Lamba Işık
Vermeden
Önce
Tahminim Lamba Işık Verdikten Sonra
5. Dakika 20. Dakika 5. Dakika 10. Dakika 15. Dakika 20. Dakika
Ekvator
Türkiye
Kuzey Kutbu
Küredeki
Noktalar
S›cakl›k
Di¤er yandan Dünya’nın dönme ekseninin eğik olmas›, her iki yarı kürede de bir yıl boyunca
farkl› mevsimleri meydana getirir. Aşağıdaki etkinliği yaparak bunu daha iyi anlamaya çalışalım.
Gece ile gündüz arasındaki sıcaklık farkının neden kaynaklandığını
biliyor musunuz? Afla¤›daki şekli inceleyerek bunun temel sebebinin
Dünya’mızın kendi ekseni etrafında dönmesi olduğunu söyleyebilir miyiz?
Yandaki flekli inceledi¤imizde Günefl
›fl›nlar›n›n ulaflt›¤› Rio’da gündüz yaflan›rken
günefl ›fl›nlar›n›n ulaflmad›¤› Ankara’da ise gece
yaflan›r. Dünya’m›z kendi ekseni etraf›nda dönerek
bir yandan gece ve gündüzü oluflturmakta, bir
yandan da günlük s›cakl›k farkl›l›klar›na sebep
olmaktad›r.
Ankara, Türkiye
Rio de Janiero, Brezilya

9. 263
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Do¤al Süreçler
Güneş ışınları yandaki flekilde görüldü¤ü gibi Dünya’n›n
baz› bölgelerine dik düfler. Dünya’n›n Günefl etraf›ndaki
hareketine göre dik gelen ›fl›nlar› alan bölgeler sürekli
de¤iflir. Etkinliğimizde Kuzey Kutbu’na doğru gidildikçe
termometrelerdeki sıcaklık değerinin daha az olması da,
buralarda hava sıcaklığının düştüğünü gösterir.
Dünya, yanda yer alan flemadaki I. konumundayken
Güney Yarı Küre yaz mevsimini, Kuzey Yarı Küre ise kış
mevsimini yaşamaktadır. Ekvator bölgesi ise Güneş ışınlarını
yıl boyunca dik olarak aldığından her zaman daha sıcaktır.
Kuzey Yarı Küre ve Güney Yarı Küre’de mevsimlerin nasıl
oluştuğunu biliyor musunuz?
Yandaki şemada Dünya’nın Güneş’in çevresinde
dönüşünü görmekteyiz. Dünya’nın eğik konumu hep aynı
yana olduğundan bir y›l içerisinde Güneş ışınları bir Güney
Yarı Küre’ye bir Kuzey Yarı Küre’ye dik olarak düşmektedir.
Dolayısıyla bir yarı küre kış mevsimini yaşarken ayn› anda
diğer yar› küre yaz mevsimini yaşamaktadır.
Hava Olaylarının Yeryüzü Şekillerinin Oluşumuna ve Değişimine Etkisi
Yeryüzü flekillerinin oluflumunda ve de¤ifliminde sadece levha hareketleri etkili de¤ildir.
S›cakl›k fark›, ya¤›fllar ve rüzgârlar gibi hava olaylar› da yeryüzü flekillerini etkiler. Örneğin, rüzgârlar
bir yandan kil, kum ve toz gibi parça-
cıkları havada taşırken bir yandan
da daha büyük tafl parçalarını birkaç
santimetre hareket ettirerek yeryüzü
şekillerini değiştirmektedir. Çöllerde
ve deniz kıyılarında rüzgâr tarafından
taşınan kum; kayaların ve çalılıkların
etrafında birikip gelişmeye devam
ederek zamanla yandaki flekilde
görüldü¤ü gibi kumulları oluşturmak-
tad›r.
Hava olaylar›n›n yeryüzü flekilleri üzerindeki etkisinin bir di¤er örne¤i
de kayalard›r. Gündüzleri sıcaklığın etkisiyle genleşen kayalar, geceleri
havanın soğumasıyla büzülür. Bu durumun sürekli tekrarlanması ile
kayalarda parçalanmalar ve çatlamalar meydana gelir. Yarı nemli
bölgelerde bu çatlaklara dolan yağmur suları donarak parçalanmayı
hızland›rır. Rüzgârla gelen parçacıklar geniş kayalara çarpınca zımpara
etkisi yaratarak kayaların yüzeyini bazen yanda görülen foto¤raftaki gibi
törpüleyip parlat›rken bazen de parçalanmasına sebep olur. Rüzgârlar,
sürati azaldığında taşıdığı parçac›klar› ve kumu bir yerlerde bırakır.
Bir kumul, rüzgâr tarafından taşınan kum taneciklerinin, tepenin
eğimi daha az olan kısmından yukarı doğru hareket edip tepenin doru-
ğunda birikmesi ile oluşur. Daha sonra bu madde tepenin keskin eğimli
tarafından hareket eder ve katmanlar serisini oluşturur. Aynı sürecin
zaman içinde tekrarı ile bir kum tepesi oluştuğu yerden uzaklaşır.
Rüzgâr›n yönü
Kum taneciklerinin hareket yönü
Doruk
Az e¤im
Çoke¤im
Sınıfımızda gruplara ayrılarak aşağıdaki konulardan birini seçip araştıralım ve edindiğimiz
bilgileri sınıfta yapacağımız bir sunumla arkadaşlarımızla paylaşalım:
• Buzulların oluşumunda hava olaylarının etkisi
• Hava olaylarının yeryüzü şekilleri üzerindeki olumsuz etkileri
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m
yüzeye e¤ik
gelen ›fl›nlar
k›fl
yaz
sonbaharyaz
k›fl
ilkbahar
sonbahar
I
IV
III
II
ilkbahar
16
154. s.
17
154. s.
yüzeye e¤ik
gelen ›fl›nlar
yüzeye dik
gelen ›fl›nlar

10. 264
İklim ve Hava Olayları Arasındaki Farklar
‹nsanlar, Dünya’nın farklı yerlerinde farklı hava koşulları altında yaşamlarını sürdürmektedirler.
Giyeceklerden evlere, yetiştirilen ürünlerden geçim kaynaklarına kadar yaşamın her alanında hava
koşullarının etkisini görmek mümkündür. Örneğin Kuzey Kutbu’ndaki insanlar soğuktan korunmak
için sürekli kalın giysiler giyerken Ekvatora yakın bölgelerde yaşayan insanlar kışlık giysiye hiç
ihtiyaç duymazlar.
Bir bölgede uzun yıllar boyunca gözlemlenen hava olaylarının ortalama durumu iklim olarak
adlandırılmaktadır. Sosyal Bilgiler dersinde edindiğimiz bilgilerden de hatırlayacağımız gibi Dünya’da
birbirinden farklı birçok iklim bulunmaktadır. Dünya’nın oluşumundan bu yana iklimler aynı kalmamış
zamanla değişimlere uğramıştır. Milyonlarca yıl önce belki de birçok bölge levha hareketleri nedeniyle
farklı yerlerdeydi ve farklı iklim özelliklerine sahipti. Günümüzde de Dünya’daki ortalama sıcaklık
giderek artmaktadır. Küresel ısınma olarak adlandırılan bu değişimin sera gazı miktarının artışından
kaynaklandığını düşünen bilim insanları, sıcaklık artışının devam etmesi hâlinde, bu durumun kal›c›
iklim değişikliklerine neden olacağını söylemektedirler.
‹klim ile Hava Olaylar› Aras›ndaki Farklar
‹klim Hava Olaylar›
Geniş bölgelerde ve çok uzun zaman içinde aynı
kalan ortalama hava şartlarıdır. Örneğin, Ankara’da
yazlar genel olarak açık, az bulutlu, sıcak ve hafif
rüzgârlı geçer. Buna göre Ankara’nın yaz mevsimi için
iklim özelliği “Ankara yazın sıcak ve kuraktır” şeklinde
tanımlanır.
Belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde (günlük,
haftalık vs.) etkili olan hava şartlarıdır. Örneğin,
Ankara’da bir yaz gününde sabah hava açık
ve sakin iken öğle saatlerinde hava birden
bulutlanabilir ve öğleden sonra bir yağış
görülebilir. Fakat bu durum Ankara’da yaz
boyunca görülen bir olay de¤ildir. Günlük bir
hava durumudur.
‹klimi meydana getiren meteorolojik etkenlerin analizi
ile uğraşan bilim dalına “klimatoloji (iklim bilim)”
denir. Bu bilim dal› meteorolojinin yaptığı gözlemleri
canlı yaşamı açısından inceleyerek açıklamaya çalışır.
Yeryüzünde görülen başlıca iklim tiplerini, oluşum
nedenlerini, özelliklerini ve insan yaşamı üzerine
etkilerini inceler.
Atmosfer içinde oluşan sıcaklık değişmelerini
ve buna bağlı olarak oluşan hava olaylarını
inceleyerek hava tahminleri yapan bilim dalına
“meteoroloji” denir. Meteoroloji, atmosferde
meydana gelen hava olaylarının oluşumunu,
gelişimini ve değişimini nedenleri ile inceler. Bu
olayların canlılar ve dünya açısından doğuracağı
sonuçları araştırır.
Klimatoloji ile uğraşan bilim insanlarına “iklim bilimci”
denir.
Meteoroloji bilimi ile uğraşan uzmanlara
“meteorolog” denir.
En az 30 – 35 yıllık hava durumuna ait ortalama veriler
ile belirlenir.
Günün 07.00, 14.00 ve 21.00 olmak üzere farklı
saatlerinde yapılan günlük gözlemlerle belirlenir.
Bulunduğumuz bölgenin ikliminin, geçmişteki duruma göre zamanla değişip değişmediğini
anlamak amacıyla çevremizdeki yaşlılarla görüşme yapalım. Görüşme sonuçlarımızı rapor
hâline getirerek sınıfta arkadaşlarımızla paylaşalım. Görüşmeler sonucunda bölgemizde bir iklim
değişikliği olduğunu belirlersek bunun sebeplerini arkadaşlarımızla tartışalım.
Araflt›ral›m, Haz›rlanal›mAraflt›ral›m, Haz›rlanal›m
Peki, yaşamımızın her alanında etkilerini gördüğümüz iklimin nasıl belirlendiğini biliyor muyuz?
Bir bölgenin günlük hava olaylar›n› bilmek, o bölgenin iklimini bilmek için de yeterli midir? Acaba
iklim ile hava olaylar› arasında nasıl bir ilişki vardır? Bakalım aşağıdaki çizelgeyi incelediğimizde bu
sorularımızın cevabını bulabilecek miyiz?
18
155. s.
19
155. s.

11. 265
S›cakl›k Fark›ndan Kaynaklanan Hava Olaylar›
Do¤al Süreçler
Kendimizi De¤erlendirelim
Afla¤›daki sorular› defterimize cevaplayal›m.
1. Yağış flekilleri ile havanın nemi ve sıcaklığı arasında nasıl bir ilişki kurabiliriz? Açıklayalım.
2. Mevsimler arasındaki sıcaklık değişimlerinin sebebini, Dünya’mızın dönme ekseninin eğikliği
ile nasıl açıklayabiliriz?
3. Yerel bir radyo için hava durumu raporu hazırlaması gereken bir hava gözlemcisi olduğumuzu
düşünelim. Hava durumunu belirleyen etkenleri de göz önüne alarak bulunduğumuz yerdeki
bir günlük hava durumunu belirten bir rapor hazırlayalım ve arkadafllar›m›za sunal›m.
4. Hortum ve kas›rgan›n oluflmas› için gereken flartlar ve aralar›ndaki fark nedir?
Çizelgeden edindiğimiz bilgiler doğrultusunda iklimle hava olaylar›n›n aynı olmadığını ancak
birbirinden ayrı da düşünülemeyeceğini söyleyebiliriz. Kara-deniz, deniz-buz, deniz-hava etkileşimleri;
volkanik gazlar, insan faaliyetleri, arazi kullanımı, Günefl’ten gelen ve yansıyan ışınlar gibi etkenler
iklimin temel elemanlarıdır. Bu elemanların atmosfer üzerinde; uzun süreler sonunda oluşan etkileri
Dünya’daki iklim tiplerini meydana getirirken kısa süreler (günlük, haftalık vs.) sonunda oluşan etkileri
de hava olaylarını meydana getirir.
Günümüze kadar insanlar yaşamlarını etkileyen hava olaylarının
nedenlerinibulunduklarıkoşullaragöreçeşitligözlemveincelemeleryaparak
araştırmışlar ve hava olaylarını önceden tahmin edebilme yollarını bulmaya
çalışmışlardır. Böylece hava olaylarının olumlu etkilerinden faydalanma,
olumsuz etkilerinden de kurtulma ve korunma yollarını aramışlardır. Eski
zamanlarda cırcır böceklerinin hava olaylarına çok duyarlı olduğunu fark
eden insanlar bu gürültücü böceklerin aniden sessizleşmesini yaklaşmakta
olan bir fırtınanın habercisi saymışlardır.
Günümüzde ise uzmanlar geliştirilen teknolojik ürünler yardımıyla
dünyadaki meteoroloji istasyonlarından ve uydulardan gelen
bilgileri toplayarak meteoroloji haritalarını hazırlarlar ve bu haritalara
göre de hava tahminlerinde bulunurlar. Bizler de hava durumu
programlarından, meteoroloji mühendisleri aracılığıyla önümüzdeki
birkaç gün için havanın durumu ile ilgili tahminleri öğrenerek günlük
planlarımızı ona göre yaparız. Meteoroloji mühendisleri hava olaylarını
tahmin etmekle kalmaz aynı zamanda atmosferdeki tüm olayları da
incelerler. Bu olayların Dünya üzerindeki yaşamı nasıl etkilediğini
açıklamak ve gerekli önlemlerin alınıp uygulamaya konulmasını
sağlamak amacıyla en son teknolojiyi kullanarak çalışırlar.
Havanın nasıl olacağını bilmek özellikle pilotlar, kaptanlar,
balıkçılar ve çiftçiler için oldukça önemlidir. Uzun yola çıkacak
sürücüler de yolların durumunu öğrenmek için hava durumunu takip
ederek meteorologların görüş ve önerilerini dikkate alırlar. Bu nedenle
doğru hava tahminleri, insanları kötü hava şartlarına karşı uyarır.
Böylece can ve mal kaybı önlenebilir.
Uçakların kalkışları, inişleri,
uçuş yolları hava şartlarına göre
ayarland›¤›ndan pilotlar uçuş
sırasında havanın nasıl olacağını
bilmek zorundadırlar.
Denizciler ve balıkçılar, denize
açılacakları zaman havanın güzel
mi olacağını yoksa bir fırtına mı
kopacağını önceden bilmek isterler.
Çiftçilerin ekinlerini ekmek ve
biçmek, ilaçlama yapmak, kötü
hava flartlar›ndan ekinlerini korumak
için hava olaylar›n› yak›ndan takip
etmeleri gerekir.
Meteorologlar teknolojik araçlarla
hava durumuyla ilgili günlük ölçümler
yaparlar.
20
155. s.
21
156. s.