savings, public finance, public enterprises, monetary and financial sector, price policy, foreign trade, the balance of payment and foreign exchange, insurance, capital market

1. ४. समष्टिगत अर्थतन्त्र
PRAMOD MAINALI
ACCOUNT OFFICER
GOVERNMENT OF NEPAL

2. ४.१ बचत

3. पृटठभूमम
• तीव्र आर्र्थक वृद्र्ि र समृद्र्िका लार्ग आवश्यक लगानी जुिाउन बचत पररचालनको महत्त्वपूर्थ भूममका रहन्त्छ ।
• नेपालको संवविानमा पररलक्षित आत्मननभथर, स्वतन्त्र तर्ा उन्त्नतशील राष्टिय अर्थतन्त्र ननमाथर् गर्दै समाजवार्द उन्त्मुख,
स्वतन्त्र र समृद्ि अर्थतन्त्र ववकास गने आर्र्थक उद्र्देश्य हामसल गनथ आन्त्तररक स्रोत खासगरी बचत पररचालन गरी पुुँजी
ननमाथर् गनुथपने हुन्त्छ।
• तर, नेपाली जनताको आयस्रोत कम भएका कारर् बचत गने िमतामा अपेिाकृ त वृद्र्ि हुन सक
े को छैन ।
• क
ु ल गाहथस््य बचतको पररमार् कम भए तापनन वैर्देमशक रोजगारीबाि प्राप्त ववप्रेषर् आयका कारर् क
ु ल राष्टिय बचत
पररचालन भने उल्लेखनीय रहेको छ।
• ववगत १० वषथमा क
ु ल गाहथस््य उत्पार्दनको अनुपातमा क
ु ल गाहथस््य र राष्टिय बचत क्रमशः औसत ११.५ प्रनतशत र
४२.६ प्रनतशत रहेको-र्र्यो,
• एकानतर उत्पार्दनमा वृद्र्ि गरी नागररकको आय र बचत गने िमता बढाउनु पनेछ भने अकोतर्
थ उच्च बचत पररचालन
गर्दै लगानी र आयमा उल्लेख्य वृद्र्ि गनुथपने आवश्यकता रहेको छ ।
• यो योजना आय र बचत गने िमता अमभवृद्र्ि, व्यवष्स्र्त र सन्त्तुमलत उपभोग, बचतको संरचनात्मक पररवतथन र
बचत पररचालनको उपयुक्त वातावरर् ननमाथर्मा क
े ष्न्त्ित रहनेछ ।

4. प्रमुख समस्या
• प्रनतव्यष्क्त आय न्त्यून भएका कारर् आयको ठु लो हहस्सा उपभोगमा खचथ हुनु,
• जीवन ननवाथह लागत उच्च रहेकाले न्त्यून आय भएका वगथले अपेक्षित बचत गनथ
नसक्नु,
• भड्ककलो सामाष्जक संस्कृ नत र बढ्र्दो सामाष्जक खचथका कारर् मध्यम वगथमा समेत
उपभोग र्दर उच्च रहनु,
• सबै वगथ तर्ा िेरमा ववत्तीय पहुुँच पुग्न नसक्नु,
• बचत सम्बन्त्िी उपकरर्हरूको कमी हुनु,
• ववत्तीय सािरताको कमी रहनु,
• पुँजी बजारको आिार साुँघरो रहन,

5. चुनौतीहरु
• नागररकमा बचतको महत्त्व तर्ा बचत गने बानीको ववकास गनुथ,
• आयातमुखी अर्थतन्त्रलाई उत्पार्दनमुखी अर्थतन्त्रमा रूपान्त्तरर् गनुथ,
• बचत तर्ा लगानीमा महत्तम प्रनतर्लको सुननष्श्चतता गनुथ,
• मुिास्र्ीनतलाई वाष्छछत सीमामभर राख्नु,
• बचत पररचालन सम्बन्त्िी नवीनतम उपकरर्को अवलम्बन, आकषथर् र ववस्तार
गनुथ,
• ववप्रेषर् आयलाई उत्पार्दनशील लगानीमा रूपान्त्तरर् गनुथ

6. अवसरहरु
• बैंक तर्ा ववत्तीय संस्र्ाको ववस्तार र पहुुँच वृद्र्ि हुनु
• ववत्तीय उपकरर्को तीव्र ववस्तार हुनु,
• पनछल्ला वषथमा बचतको उच्च ब्याजर्दर रहनु,
• ववप्रेषर् आप्रवाह उल्लेख्य हुनु,
• ववत्तीय संघीयताको कायाथन्त्वयनका कारर् स्र्ानीय तहसम्म ववकास/ननमाथर्मा
सावथजननक खचथ वृद्र्ि हुनु
• क
ु ल राष्टिय बचत उच्च भएकाले राष्टिय पुुँजी ननमाथर्को लार्ग स्रोत उपलब्ि

7. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• बचत पररचालन मार्
थ त आत्मननभथर र समुन्त्नत अर्थतन्त्र ननमाथर् ।
• लक्ष्य
• बचत पररचालनमा संरचनात्मक सुिार गरी लगानी वृद्र्ि गने ।
• उद्र्देश्य
• बचत गने िमता अमभवृद्र्ि र बचत पररचालनको वातावरर् ननमाथर् गरी गाहथस््य
तर्ा राष्टिय बचत अमभवृद्र्ि गनुथ।

8. रर्नीनत तर्ा कायथनीनत

9. रर्नीनत तर्ा कायथनीनत

10. अपेक्षित उपलब्िी
• क
ु ल गाहथस्र् उत्पार्दनको अनुपातमा क
ु ल गाहथस्र् बचत २०.५ प्रनतशतबाि २२
प्रनतशत तर्ा क
ु ला राष्टिय बचत ४७.५ प्रनतशत पुगेको हुनेछ ।

11. ४.२.१ सावथजननक खचथ

12. पृटठभूमम
• उपलब्ि श्रोत र सािनको क
ु शल तर्ा प्रभावकारी उपयोग गरी समाजवार्द उन्त्मुख अर्थतन्त्रको आिार ननमाथर् गनथ सावथजननक
खचथको प्रभावकारी पररचालन आवश्यक हुन्त्छ ।
• नागररकको बढ्र्दो आवश्यकता र अपेिालाई उपलब्ि श्रोत र सािनको सीमामभर रही सम्बोिन गनुथपने अवस्र्ा छ ।
• सार्ै, संवविानले प्रत्याभूत गरेका मौमलक हक कायाथन्त्वयन गनथ बनेका कानूनले मसजथना गरेका आर्र्थक र्दानयत्वहरुको व्यवस्र्ापन
गनुथपने छ ।
• संघीय प्रर्ाली अनुरुप सावथजननक खचथको संरचना र खचथ गने भूममका एवम ् ष्जम्मेवारीमा पररवतथन भएकोले संघ, प्रर्देश र
स्र्ानीय तहले आ- आफ्नो खचथ ष्जम्मेवारी बमोष्जम सावथजननक स्रोतको सन्त्तुमलत र न्त्यायोर्चत ववननयोजन गरी कायाथन्त्वयन
गनुथपनेछ ।
• समग्र सावथजननक खचथ प्रर्ालीलाई पारर्दशी, जवार्र्देही र ननतजामूलक बनाउन तीन तहमा सावथजननक खचथको उपयोग गने
िमता अमभवृद्र्ि गनुथ अपररहायथ हुन्त्छ।
• ववगत १० वषथमा सावथजननक खचथ क
ु ल गाहथस््य उत्पार्दनको अनुपातमा १९.८ प्रनतशतबाि ३१.६ प्रनतशत पुगेको छ।
• तसर्थ सावथजननक खचथको क
ु शलता, प्रभावकाररता र हर्दगोपना, उच्च तर्ा गुर्स्तरीय पुुँजीगत खचथ र राष्टिय पुुँजी ननमाथर् र
ववत्तीय संघीयता कायाथन्त्वयनमा यो योजना क
े ष्न्त्ित छ ।

13. प्रमुख समस्या
• चालु खचथको तुलनामा पुुँजीगत खचथ अपेक्षित रूपमा बढ्न नसक्नु,
• ववननयोजन क
ु शलता र कायाथन्त्वयन र्दिताको कमी हुनु,
• प्रनतबद्िता अनुरूप ववकास सहायता पररचालन हुन नसक्नु
• आर्र्थक अनुशासनको पालनमा कमी हुनु,
• खचथ गने िमताभन्त्र्दा बढी बजेि माग हुनु,
• ननिाथररत समय, लागत, पररमार् र गुर्स्तरमा आयोजना सम्पन्त्न नहुनु,
• क्रमागत आयोजनाको सङ्खख्या अर्िक हुनु,
• आयोजना सुशासन कायम हुन नसक्नु,

14. चुनौनतहरु
• नेपालको र्दीघथकालीन सोच, हर्दगो ववकास लक्ष्यको मागथर्चर र पन्त्रौँ योजनाको लक्ष्य
हामसल हुने गरी सावथजननक खचथ व्यवस्र्ापन गनुथ,
• सावथजननक खचथको बढ्र्दो मागलाई क
ु शलतापूवथक व्यवस्र्ापन गर्दै ववत्तीय संघीयता
कायाथन्त्वयन गनुथ,
• ववननयोजन क
ु शलता र खचथ गने र्दिता अमभवृद्र्ि गनुथ
• चालु खचथलाई वाष्छछत सीमामा राखी पुुँजीगत खचथमा बढोत्तरी गनुथ
• राष्टिय आवश्यकता र प्रार्ममकताका िेरमा ववकास सहायता पररचालन गनुथ,
• सावथजननक खचथ प्रर्ालीलाई प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा संस्र्ागत गनुथ
• प्रर्देश तर्ा स्र्ानीय तहको आवश्यकता र उपलब्ि स्रोतबीच सन्त्तुलन कायम गनुथ

15. अवसरहरु
• सावथजननक खचथ प्रर्ालीमा भएका नीनतगत, कानूनी, प्रकक्रयागत एवम्
प्रववर्िजन्त्य सुिार,
• तीन तहमा ननवाथर्चत सरकारको कक्रयाशीलता र प्रार्देमशक तर्ा स्र्ानीय
अर्थतन्त्रको ववकास,
• स्र्ानीय स्रोत र सािनको उच्चतम पररचालनको सम्भावना
• ववकास साझेर्दारहरूको सहायता प्रनतको प्रनतबद्िता
• नेपालको र्दीघथकालीन सोच, हर्दगो ववकासका लक्ष्यको मागथर्चर तर्ा ववत्तीय
रर्नीनत र मध्यमकालीन खचथ संरचनाले सावथजननक खचथलाई र्प प्रभावकारी

16. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• सावथजननक खचथको क
ु शल र ननतजामूलक व्यवस्र्ापनद्वारा समृद्ि
अर्थतन्त्र ननमाथर् ।
• लक्ष्य
• सावथजननक खचथको क
ु शल, समन्त्यानयक र ननतजामूलक व्यवस्र्ापन गरी
उच्च आर्र्थक वृद्र्ि हामसल गने ।
• उद्र्देश्य
• सावथजननक खचथको ववननयोजन र्दिता, कायाथन्त्वयन क
ु शलता र ववत्तीय
अनुशासन कायम गनुथ

17. रर्नीनत र कायथनीनत
१. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको सावथजननक खचथ प्रर्ाली सुदृढ गरी र्दिता,
पारर्दमशथता र जवार्र्देहहता कायम गरी ननतजामूलक बनाउने ।
२. सावथजननक खचथलाई आर्र्थक तर्ा सामाष्जक पुुँजी ननमाथर्का िेरमा क
ु शल
र प्रभावकारी ववननयोजना गने ।
३. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको ववकासको आवश्यकतालाई सम्बोिन गने
गरी न्त्यायोर्चत, सन्त्तुमलत र पररपूरक रुपमा अन्त्तरसरकारी ववत्त
व्यवस्र्ापन गने ।
४. सावथजननक खचथ प्रर्ालीलाई आिुननक सूचना प्रववर्िमा आिाररत बनाई र्प
पारर्दशी बनाउने ।

18. कायथनीनत (१)
१. ववत्तीय उत्तरर्दानयत्व सहहतको संघीय आर्र्थक कायथववर्ि कानून लगायत सावथजननक खचथ प्रर्ालीसुँग
सम्बष्न्त्ित कानूनको तजुथमा तर्ा पररमाजथन गरी कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ ।
२. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको सावथजननक खचथ सम्बन्त्िी एकीकृ त प्रर्ाली ववकास गररनेछ ।
३. आवर्िक योजना र वावषथक योजना तर्ा बजेिबीच तार्दात्म्य कायम गनथ, कायथक्रम/आयोजनाको
प्रार्ममकीकरर् र स्रोतको सुननष्श्चतता गनथ र सावथजननक खचथलाई ननतजासुँग आबद्ि गनथ मध्यमकालीन
ववत्तीय खाका, मध्यमकालीन बजेि खाका र मध्यमकालीन ननतजा खाका सहहत मध्यमकालीन खचथ
प्रर्ालीलाई तीन तहमा संस्र्ागत गने व्यवस्र्ा गररनेछ।
४. आर्र्थक वषथको सुरुआतर्देखख नै पुुँजीगत खचथ गनथ प्रोत्साहनको व्यवस्र्ा गररनेछ।
५. ववत्तीय जोखखम न्त्यूनीक
े रर् गनथ तीन तहको आन्त्तररक ननयन्त्रर् प्रर्ालीलाई सुदृढ गररनेछ ।
६. बजेि तर्ा कायथक्रम/आयोजना तजुथमा तर्ा कायाथन्त्वयनसुँग सम्बष्न्त्ित कमथचारीको िमता अमभवृद्र्ि
गररनेछ ।

19. ४.२.२ राजस्व

20. पृटठभूमम
• नेपालको संवविानमा उल्लेख भएका मौमलक हक, राज्यका ननर्देशक मसद्िान्त्त र
नीनतको कायाथन्त्वयन गनथ, मुलुकको ववकास र समृद्र्िको लार्ग सावथजननक खचथको
बढ्र्दो आवश्यकता पूरा गनथ र वैर्देमशक सहायतामार्र्को ननभथरता कम गनथ आन्त्तररक
स्रोत पररचालनमा वृद्र्ि गनथ आवश्यक छ ।
• ववगत १० वषथमा राजस्वको औसत वृद्र्िर्दर १९.२ प्रनतशत र आ.व. २०७५/७६ मा
क
ु ल गाहथस्र् उत्पार्दनको अनुपातमा २४.८ प्रनतशत पुगेको छ।
• संघीय प्रर्ाली अनुरूप सावथजननक ववत्त संरचना सुदृढ गरी लगानी, व्यवसाय र
करर्दातामैरी कर प्रशासन मार्
थ त उत्पार्दन वृद्र्िलाई सहयोग पुर्याउुँर्दै अर्िकतम
राजस्व पररचालनतर्
थ यो योजना ननर्देमशत छ।

21. प्रमुख समस्या
• आर्र्थक कक्रयाकलापमा अनौपचाररक िेरको हहस्सा उच्च हुनु,
• राजस्वको ठू लो हहस्सा आयातमा ननभथर रहनु,
• राजस्वमा आय करको अंश अपेक्षित रूपमा बढाउन नसककनु,
• मूल्य अमभवृद्र्ि कर प्रर्ालीलाई राष्टिय करािार संरिर् गनथ सक्ने गरी
सुदृढ गनथ नसक्र्दा अपेक्षित राजस्व सङ्खकलन हुन नसक्नु,
• करको र्दायरा अपेक्षित रूपमा ववस्तार हुन नसक्नु,
• सम्भावना र िमता अनुरूप राजस्व पररचालन हुन नसक्नु,

22. चुनौती
• कर पररपालनमा र्देखखएको अन्त्तरमा कमी ल्याउनु,
• कर प्रर्ालीमा सुिार गरी सम्पूर्थ आर्र्थक कारोबारहरूलाई करको र्दायरामा ल्याउनु,
• कर सङ्खकलन लागत र करर्दाताको कर पररपालन लागत घिाउुँर्दै कर कानूनको पूर्थ पालना गनुथ गराउनु,
• उत्पार्दन (खासगरी सेवा िेर) तर्ा आर्र्थक वृद्र्ि र राजस्वबीच सबल अन्त्तरसम्बन्त्ि कायम गनुथ
• करर्दाता तर्ा कर प्रशासनमा व्यावसानयकता, पारर्दमशथता र सर्दाचाररता अमभवृद्र्ि गनुथ
• संघीय संरचना बमोष्जम राजस्व संरचनामा सामछजयस्ता ल्याउनु,
• राजस्व चुहावि ननयन्त्रर् गनुथ,
• कारोबार मूल्यलाई भन्त्सार जाुँचपास प्रर्ालीको आिार बनाउनु,
• कारोबारको यर्ार्थ बबल बीजक अननवायथ रूपमा हर्दने/मलने व्यवस्र्ा गनुथ,
• राजस्व सङ्खकलन तर्ा व्यापार सहजीकरर् बीच सन्त्तुलन कायम गनुथ

23. अवसर
• नीनतगत ष्स्र्रता र स्र्ानयत्व भई सहज व्यावसानयक वातावरर् ननमाथर् हुनु,
• उच्च आर्र्थक वृद्र्ि र अर्थतन्त्रको आकारमा ववस्तार हुुँर्दै जानु,
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको कायथिेर बमोष्जम राजस्व पररचालनको सम्भावना वृद्र्ि हुनु,
• कर सहभार्गतामा भएको बढोत्तरीसुँगै करको र्दायरा ववस्तार हुुँर्दै जानु,
• कर प्रर्ाली र्प प्रगनतशील हुनु,
• स्वर्देशी उद्योग व्यवसायको संरिर् र प्रवद्थिन गने नीनतगत व्यवस्र्ा हुनु,
• कर प्रशासनको संस्र्ागत ववस्तार तर्ा करर्दाताको पहुुँचमा वृद्र्ि हुनु,
• राजस्व प्रशासन सूचना तर्ा प्रववर्िमा आिाररत बनाउुँर्दै जानु,

24. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• सुदृढ र प्रगनतशील राजस्व प्रर्ालीको ववकास गरी समृद्ि अर्थतन्त्र ननमाथर् ।
• लक्ष्य
• आन्त्तररक उत्पार्दन र आयमा आिाररत करको वृद्र्ि गर्दै क
ु ल गाहथस््य उत्पोर्दनको
अनुपातमा एक नतहाइ राजस्व पुर्याउने ।
• उद्र्देश्य
• उत्पार्दन, लगानी, व्यवसाय तर्ा करर्दारामैरी एवम ् स्वच्छ, तिस्र्, पारर्दशी र
प्रगनतशील कर प्रर्ालीको ववकास तर्ा स्वैष्च्छक कर सहभार्गताबाि-अर्िक
थ तम राजस्व
पररचालन गनुथ ।

25. रर्नीनत र कायथनीनत
1. सबै ककमसमका आर्र्थक कक्रयाकलापलाई करको र्दायरामा ल्याई राजस्वको
आिार र्राककलो बनाउने ।
1. राष्टिय तर्ा अन्त्तराथष्टिय करािारको संरिर् गरी राजस्व संरिर् गररनेछ । राजस्वको
राष्टिय ढाुँचा तयार गररनेछ ।
2. सबै प्रकारका आर्र्थक तर्ा व्यावसानयक कारोबारमा संलग्न व्यष्क्त तर्ा र्मथलाई
स्र्ायी लेखा नम्बर प्रर्दान गरी करको र्दायरामा ल्याइनेछ ।
3. ववद्युतीय माध्यमबाि बीजक जारी गने व्यवस्र्ा अवलम्बन गरी बबल बीजक हर्दने-
मलने प्रर्ालीमा सुिार गरी मूल्य अमभवृद्र्ि कर प्रर्ालीलाई प्रभावकारी बनाइनेछ ।
4. करको र्दायरामा सबैको सहभार्गता बढाउन करर्दाता मशिालाई ववस्तार गरी कर
सचेतना अमभवृद्र्ि गररनेछ ।

26. रर्नीनत र कायथनीनत
2. राजस्व प्रशासनको ववस्तार तर्ा आिुननकीकरर् गरी क
ु शल, व्यावसानयक र
स्वच्छ बनाउने
1. करको र्दायरा ववस्तार तर्ा करर्दाताको पहुुँच अमभवृद्र्ि गनथ आन्त्तररक राजस्व
प्रशासन सुढृढीकरर् तर्ा ववस्तार गररनेछ ।
2. सबै ककमसमका राजस्वलाई समेट्ने गरी ववद्यमान ववद्युतीय राजस्व भुक्तानी
प्रर्ालीको सुदृढीकरर् र ववस्तार गररनेछ ।
3. ववश्व कर प्रर्ालीमा प्रयोगमा आएका नवीनतम ववर्ि, अभ्यास, प्रववर्ि र
उपकरर्को प्रयोग गरी कर प्रशासनको आिुननकीकरर् गररनेछ ।
4. बारकोड सहहतको अन्त्तःशुल्क हिकिको प्रयोग र ट्र्याककङ प्रर्ाली अवलम्बन गरी
अन्त्तःशुल्क प्रशासनलाई आिुननकीकरर् गररनेछ।

27. रर्नीनत र कायथनीनत
3. संघीय प्रर्ाली अनुरूप राजस्व प्रशासनको संरचनागत र प्रर्ालीगत पिमा सुिार गने
।
1. राजस्व प्रशासनको कायथ ववमशटिीकरर्को लार्ग संगठन संरचनामा सुिार तर्ा
ववस्तार गरी र्प जनशष्क्त पररचालन गररनेछ ।
2. प्रर्देश र स्र्ानीय तहको राजस्व संङ्खकलन, कायथक
ु शलता तर्ा करािार पहहचान
र ववस्तार सम्बन्त्िी िमता अमभवृद्र्िको लार्ग आवश्यक समन्त्वयात्मक र
सहयोगात्मक भूममका ननवाथह गररनेछ ।
3. ननयमनकारी ननकायमा रहेका करर्दाता सम्बन्त्िी सूचनालाई एकीकृ त गरी करर्दाता
सूचना व्यवस्र्ापन प्रर्ाली ववकास गररनेछ ।
4. करर्दाता र कर प्रशासनमा व्यावसानयकता, इमान्त्र्दाररता, पारर्दमशथता, स्वच्छता
सर्दाचाररता कायम गनथ आवश्यक उपायहरूको अवलम्बन गररनेछ ।

28. रर्नीनत र कायथनीनत
4. आर्र्थक ववस्तारमा सहयोग पुग्ने गरी कर प्रर्ालीलाई र्प लगानी-व्यवसायमैरी
बनाउने ।
1. भन्त्सारमा मालवस्तुको घोषर्ा, वगीकरर् र मूल्याङ्खकनलाई यर्ार्थपरक
बनाइनेछ।
2. भन्त्सार जाुँचपास प्रर्ालीलाई प्रववर्ि तर्ा जोखखम व्यवस्र्ापनमा आिाररत
बनाइनेछ। भन्त्सार जाुँचपासमा ववश्वसनीय व्यापारी (Trusted Traders) को
अविारर्ालाई अवलम्बन गररनेछ ।
3. नेपालसुँग बढी आर्र्थक तर्ा व्यावसानयक कारोबार भएका र लगानी सम्भावना
भएका मुलुकहरूसुँग नेपालको आर्र्थक हहत अमभवृद्र्ि र लगानी प्रवद्थिन हुने गरी
र्दोहोरो कर मुष्क्त तर्ा ववत्तीय छल ननरोि सम्झौता गररनेछ ।
4. कर प्रर्ालीलाई उत्पार्दनमूलक उद्योगको उत्प्रेरकका रूपमा ववकास गररनेछ।

29. रर्नीनत र कायथनीनत
5. कर संरचना र र्दरमा सामनयक सुिार गरी कर प्रर्ालीलाई र्प सरल र समन्त्यानयक
बनाउने ।
1. कर सम्बन्त्िी नवीनतम अविारर्ा तर्ा अभ्यास अवलम्बन गरी कर कर
प्रर्ालीलाई र्प प्रर्ालीलाई र्प प्रगनतशील तर्ा सावथजननक ववत्तलाई हर्दगो
बनाइनेछ ।
2. सामाष्जक सुरिा कर प्रर्ालीलाई सुदृढ बनाइनेछ ।
3. अन्त्तराथष्टिय पररवेश र प्रनतबद्िता अनुरूप आयकर र भन्त्सार महसुल र्दरको
पुनरवलोकन गररनेछ ।
4. गैरकर राजस्वको िेर ववस्तार एवम् करका र्दरहरूलाई लागत प्रभावी हुने गरी
समय सापेि पररमाजथन गररनेछ ।

30. अपेक्षित उपलब्िी
राजस्व प्रर्ाली लगानी, व्यवसाय र करर्दातामैरी भएको हुने, सबै ककमसमको राजस्व
ववद्युतीय माध्यमबाि भुक्तानी गरी कर सङ्खकलन लागत र करर्दाताको सहभार्गता
लागत घिेको हुने र क
ु ल गाहथस्र् उत्पार्दनको अनुपातमा राजस्व ३० प्रनतशत र
आयकर १० प्रनतशत पुगेको हुनेछ ।

31. राजश्व
कर राजश्व
गैरकर
राजश्व

32. कर
प्रत्यि कर
आयकर सम्पवत्त कर
मनोरछजन
कर
अप्रत्यि कर
मु.अ.कर भन्त्सार अन्त्त:शुल्क

33. गैरकर
शुल्क र्दस्तुर जररवाना

34. नेपाल सरकारले लगाउने प्रदेश सरकारले लगाउने स्थानीय तहले लगाउने
कर गैरकर कर गैरकर कर गैरकर
भन्सार महसुल राहदानी शुल्क घरजग्गा रजजष्ट्रेशन
शुल्क
सेवा शुल्क
दस्तुर
सम्पत्ति कर सेवा शुल्क दस्तुर
अन्त:शुल्क भभसा शुल्क सवारी साधन कर पययटन शुल्क घर बहाल कर पययटन शुल्क
मूल्य अभभवद्धध
कर
पययटन दस्तुर मनोरञ्जन कर दण्ड जररवाना घरजग्गा रजजष्ट्रेशन
शुल्क
दण्ड जररवाना
संस्थागत आय कर सेवा शुल्क दस्तुर त्तवज्ञापन कर सवारी साधन कर
व्यजततगत आय
कर
जुवा/धिठ्ठा,
तयाभसनो
कृ त्ति आयमा कर भूभम कर
(मालपोत)
पाररश्रभमक कर दण्ड जररवाना मनोरञ्जन,
त्तवज्ञापन र व्यवसाय

36. ४.२.३ अन्त्तराथष्टिय ववकास सहायता

37. पृटठभूमम
• लगानीका िेरमा रहेको स्रोतको न्त्यूनता पूनतथ गनथ, व्यापार सन्त्तुलन कायम गनथ र नवीनतम ज्ञान
तर्ा प्रववर्िको अवलम्बन/हस्तान्त्तरर् मार्
थ त ववकास गनथ अन्त्तराष्टिय ववकास सहायता आवश्यक
पर्दथछ ।
• ववगत ६ र्दशकर्देखख नेपालले वैर्देमशक सहायता मलुँर्दै आएको भए तापनन यसको प्रभावकारी उपयोग
हुन सक
े को छैन ।
• नागररकका मौमलक हक अर्िकारहरूको प्रचलन गराउन र संघीय प्रर्ाली अनुरूप समन्त्वयात्मक
रूपमा ववकासका कक्रयाकलाप सछचालन गनथ र्प ववकास सहायताको पररचालन र व्यवस्र्ापन गनुथपने
हुन्त्छ।
• सार्ै, वव.सं. २०७९ सम्ममा ववकासशील मुलुकको रूपमा स्तरोन्त्ननत हुन र वव.सं. २०८७ सम्ममा
मध्यम आय भएको मुलुकमा स्तरोन्त्ननत सहहत हर्दगो ववकासका लक्ष्य हामसल गनथ आवश्यक लगानी
जुिाउन समेत वैर्देमशक सहायता पररचालन गनुथपनेछ ।

38. प्रमुख समस्या
• आयोजना व्यवस्र्ापन तर्ा अनुगमन प्रर्ाली सबल नहुनु,
• ववकास सहायताको न्त्यून ग्रहर् िमता रहनु,
• सबै प्रकारका वैर्देमशक सहायता राष्टिय प्रार्ममकता तर्ा प्रर्ालीमा
आबद्ि हुन नसक्नु,
• सहायतालाई पररयोजना र कायथक्रमको आिारमा भन्त्र्दा बजेि सहायतामा
आबद्ि गनथ नसक्नु,
• द्ववपिीय सहायतालाई राष्टिय बजेि प्रर्ालीमा ल्याउन नसक्नु,

39. चुनौती
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहबीच समन्त्वयात्मक रूपमा ववकास सहायता पररचालन
गनुथ,
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा सछचालन हुने कायथक्रमहरूको खण्डीकरर् र र्दोहोरोपनामा
कमी ल्याउनु,
• सबै तहको सहायता व्यवस्र्ापनमा अपनत्व, आबद्िता, जवार्र्देहहता,
उत्तरर्दानयत्व, पारर्दमशथता जस्ता असल अभ्यास सुननष्श्चत गनुथ,
• सहायताको प्रनतबद्िता र उपयोग बीचको अन्त्तर घिाउनु,
• स्र्ावपत प्रर्ाली तर्ा संरचना मार्
थ त सहायता पररचालन गनुथ,

40. अवसर
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहका सरकार गठन भई कक्रयाशील रहनु,
• राजनैनतक स्र्ानयत्वबाि आम जनतामा उत्साह र आकांिा बढ्नु,
• आयोजना बैंकको स्र्ापना हुनु,
• सहायता प्रभावकाररताका लार्ग भइरहेका अन्त्तराथष्टिय अमभयानमा नेपालको सहभार्गता
तर्ा प्रनतबद्िता रहनु,
• हर्दगो ववकासका लक्ष्य प्राष्प्त र र्दीघथकालीन सोच साकार पानथका लार्ग ववकास सहायता
प्रवाह गनथ ववकास साझेर्दार तत्पर रहनु,
• नवीनतम एवम् गैर-परम्परागत ववकास साझेर्दारको सहयोग बढ्र्दै जानु

41. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• अन्त्तराथष्टिय ववकास सहायताको प्रभावकारी पररचालन मार्
थ त ववक्राुँसेर सेमृद्ि अर्थतन्त्र
ननमाथर् ।
• लक्ष्य
• मुलुकको आवश्यकता र प्रार्ममकताका िेरमा, अुँन्त्रीष्टिय ववकास सहायताको पररचालन
अमभवृद्र्ि गरी राष्टिय िमता अमभवृद्र्ि गर्दै ववकास लक्ष्य हामसलबनथ,सेहयोग पुच्याउने
।
• उद्र्देश्य
• अन्त्तराथष्टिय ववकास सुँहाय्रतीक्रो छनोिपूर्थ उपयोग मार्
थ त उत्पार्दन, उत्पार्दकत्व तर्ा

42. रर्नीनत तर्ा कायथनीनत
2. राष्टिय आवश्यकता, नीनत तर्ा प्रार्ममकताका आिारमा अन्त्तराथष्टिय ववकास सहायताको
पररचालन गने ।
1. वैर्देमशक सहायतालाई राष्टिय, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको आवश्यकता तर्ा प्रार्ममकता
अनुरुप उच्च आर्र्थक प्रनतर्ल प्राप्त हुने राष्टिय पुुँजी ननमाथर्को िेरमा क
े ष्न्त्ित
गररनेछ ।
2. उच्चतम ननतजा प्राप्त हुने गरी ववकास सहायता पररचालनमा प्रभावकाररता हामसल
गररनेछ ।
3. ववकास साझेर्दारहरुलाई तुलनात्मक ववशेषज्ञता र अनुभव हामसल गरेको िेरमा सहायता
पररचालन गनथ प्रोत्साहन गररनेछ । ववकास सहायताको खष्ण्डकरर्लाई ननरुत्साहहत

43. रर्नीनत तर्ा कायथनीनत
2. ववकास सहायता प्रभावकाररता सम्बन्त्िी अन्त्तराथष्टिय प्रनतबद्िता एवम ् राष्टिय नीनत अनुरूप ववकास
सहायताको पररचालन गने
1. सहायता रकम स्र्ानान्त्तरर् गने प्रवृवत्तलाई ननरुत्साहन गर्दै सामान्त्यतया एक ववकास साझेर्दारको
रकम अको ववकास साझेर्दार वा ननकाय मार्
थ त सछचालन नगने नीनतगत व्यवस्र्ा गररनेछ ।
2. वैर्देमशक सहायताको प्रभावकाररताका लार्ग अन्त्तराथष्टिय जगतमा ववकास भएका सष्म्मर्श्रत ववत्त,
र्दक्षिर्/र्दक्षिर् सहयोग, आन्त्तररक स्रोत पररचालन िमता अमभवृद्र्ि र ववकासका लार्ग कर
जस्ता ववकास सहायता सम्बन्त्िी नवीनतम अविारर्ा तर्ा उपकरर्को सान्त्र्दमभथकता अध्ययन गरी
उपयुक्तताको आिारमा उपयोग गररनेछ ।
3. राष्टिय बजेि प्रर्ालीमा आबद्ि हुने गरी ववकास सहायता मलने र सहायता व्यवस्र्ापन सूचना
प्रर्ालीलाई सुद्दृढ गरी ववकास सहायतामा पारर्दमशथता अमभवृद्र्ि गररनेछ।
4. अन्त्तराथष्टिय प्रनतबद्िता र कानूनको ढाुँचामभर रही वैर्देमशक सहायता पररचालन गररनेछ ।

44. रर्नीनत तर्ा कायथनीनत
3. संघीय संरचना बमोष्जम ववकास सहायता प्रर्ाली रुपान्त्तरर् गरी
प्रार्देमशक सन्त्तुलन र समन्त्यानयकताको मसद्र्दान्त्त अनुरुप ववकास सहायता
उपयोग गने ।
1. संघीय संरचना अनुरुप ववकास सहायता पररचालन गनथ नीनतगत,
कानूनी र संस्र्ागत व्यवस्र्ा ममलाइनेछ ।
2. प्रार्देमशक सन्त्तुलन र स्र्ानीय आवश्यकता पररपूती हुने गरी ववकास
सहायता पररचालन गनथ प्रोत्साहहत गररनेछ ।
3. आर्र्थक तर्ा सामाष्जक दृष्टिकोर्बाि पछाडड परेका िेर, वगथ र

45. अपेक्षित उपलब्िी
सबै प्रकारका ववकास सहायता राष्टिय बजेि प्रर्ालीमा आबद्ि भएको हुने,
राष्टिय आवश्यकता, नीनत र प्रार्ममकताका िेरहरुमा ववकास सहायता
पररचालन भएको हुनेछ ।

46. ४.२.४ सावथजननक ऋर्

47. पृटठभूमम
• सरकारको न्त्यून ववत्त पररचालन, समष्टिगत आर्र्थक स्र्ानयत्व, वैर्देमशक पुुँजी तर्ा प्रववर्िको
उपयोग र अन्त्तरपुस्ता समता कायम गनथ सावथजननक क्रर्को महत्त्वपूर्थ भूममका रहेको छ।
• ननजी िेरमा प्रवाह हुने कजाथमा संक
ु चन हुन नहर्दई समष्टिगत आर्र्थक स्र्ानयत्व कायम हुने गरी
राष्टिय आवश्यकता र प्रार्ममकताका िेरमा सावथजननक क्रर् पररचालन गनुथ आवश्यक हुन्त्छ ।
• बढ्र्दो सावथजननक खचथ र सीममत राजस्व तर्ा अनुर्दानका बीचमा तार्दात्म्यता कायम गनथ नेपाल
सरकारले आन्त्तररक एवम् वैर्देमशक क्रर् मलुँर्दै आए तापनन पनछल्ला वषथमा अपेिाकृ त रूपमा
सावथजननक क्रर् पररचालन हुन भने सक
े को छैन।
• आ.व. २०७०५/७६ सम्म क
ु ल गाहथस््य उत्पार्दनको अनुपातमा ३०.२ प्रनतशत नतनथ बाुँकी क्रर् मध्ये
आन्त्तररक क्रर् १३.१ प्रनतशत र वैर्देमशक क्रर् १७.१ प्रनतशत रहेको छ।
• संघीय संरचना बमोष्जम हर्दगो र उच्च प्रनतर्लयुक्त िेरमा सावथजननक क्रर् पररचालन गरी उच्च
आर्र्थक वृद्र्िको लार्ग आवश्यक न्त्यून ववत्त पररचालनमा योजना क
े ष्न्त्ित छ ।

48. प्रमुख समस्या
आन्तररक क्रण पररिालनमा देखिएका समस्या
• राष्टिय आवश्यकता तर्ा प्रार्ममकताका िेरमा अपेक्षित रूपमा सावथजननक क्रर् पररचालन
नहुनु,
• क्रर् पररचालनका उपकरर् सम्बन्त्िी जनचेतनाको कमी हुनु
• उत्पार्दनमूलक िेरमा क्रर् पररचालन गनथ नसक्नु
वैदेभशक क्रण पररिालनमा देखिएका समस्या
• प्रनतबद्िता बमोष्जम क्रर् प्राप्त गनथ नसक्नु,
• सहुमलयतपूर्थ क्रर्को अंश क्रमशः कम हुुँर्दै जानु,
• क्रर्को पररचालन र उपयोग िमतामा कमी हुनु

49. चुनौती
• सावथजननक क्रर्लाई उत्पार्दन तर्ा पूवाथिार ननमाथर्को िेरमा पररचालन गरी हर्दगी र उच्च
प्रनतर्लमुखी बनाउनु,
• सावथजननक क्रर्को प्रभावकारी रूपमा जोखखम व्यवस्र्ापन गनुथ,
• ननजी िेरको लगानी ननरूत्साहहत नहुने गरी आन्त्तररक क्रर् पररचालन गनुथ
• आन्त्तररक पुुँजी पररचालन िमता बढाई, ववर्देशी क्रर्को भार कम गनुथ,
• समष्टिगत आर्र्थक स्र्ानयत्व कायम गनुथ,
• आन्त्तररक क्रर्को पररचालनका अल्पकालीन तर्ा र्दीघथकालीन उपकरर्प्रनत लगानीकताथको आकषथर्
बढाउनु,
• र्दीघथकालीन ऋर्परको उपयोग बढाई पुुँजी बजारको ववकास गनुथ,
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहले पररचालन गने सावथजननक ऋर्को समन्त्वयात्मक रूपमा व्यवस्र्ापन

50. अवसर
• संघीय प्रर्ाली बमोष्जम संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा ववमभन्त्न उपकरर् मार्
थ त
आन्त्तररक क्रर् पररचालन हुने व्यवस्र्ा रहनु,
• सावथजननक ऋर् क
ु ल गाहथस््य उत्पार्दनको अनुपातमा कम रहेकाले र्प पररचालनको
सम्भावना कायम रहनु,
• सावथजननक क्रर्को व्यवस्र्ापनका लार्ग छ
ु ट्िै कायाथलय स्र्ापना भई सछचालनमा
आउनु,
• पुुँजी बजारको ववकास तर्ा ववस्तार र सूचना प्रववर्िको बढ्र्दो उपयोगले ववत्तीय
प्रर्ालीमा लगानीकताथको पहुुँच अमभवृद्र्ि हुनु

51. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• सावथजननक क्रर्को प्रभावकारी पररचालन गरी सबल अर्थतन्त्र ननमाथर् ।
• लक्ष्य
• समष्टिगत आर्र्थक स्र्ानयत्व कायम गर्दै राष्टिय पूवाथिार र उत्पार्दनशील िेरमा
सावथजननक क्रर् पररचालन गने ।
• उद्र्देश्य
• सावथजननक क्रर्को प्रभावकारी व्यवस्र्ापन गरी रोजगारी मसजथना, राष्टिय पुुँजी ननमाथर्
र आर्र्थक वृद्र्िमा योगर्दान पुर्याउनु ।

52. रर्नीत र कायथनीनत
1. मुलुकले िान्त्न सक्ने गरी उच्च प्रनतर्लयुक्त िेरमा सावथजननक ऋर् पररचालन
गने ।
1. समष्टिगत आर्र्थक स्र्ानयत्व कायम हुने गरी सावथजननक क्रर्को पररचालन तर्ा उत्पार्दनशील
र पूवाथिार ननमाथर्का िेरमा उपयोग गररनेछ ।
2. सावथजननक क्रर् पररचालनका जोखखम न्त्यूनीकरर् हुनेगरी उपयुक्त स्रोत पररचालन गने।
पहहचान तर्ा व्यवस्र्ापन गररनेछ ।
3. आन्त्तररक स्रोत पररचालन, आयात व्यवस्र्ापन र ननयाथत प्रवद्थिनमा योगर्दान पुग्ने गरी
सावथजननक क्रर्को पररचालन गररनेछ ।
4. बृहत ् पूवाथिार ननमाथर् र नेपाल सरकारले तोक
े को िेर बाहेकका िेरमा पररचालन हुने क्रर्मा
सरकार जमानत नहर्दने र जमानत नबस्ने नीनत अङ्खगीकार गररनेछ ।

53. रर्नीत र कायथनीनत
2. सावथजननक ऋर् व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी नननतगत, कानुनी र संरचनागत सुिार गने ।
1. सावथजननक क्रर् व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी मध्यमकालीन तर्ा र्दीघथकालीन रर्नीनत तजुथमा गररनेछ
2. संघीय संरचना अनुरूप सावथजननक क्रर्को पररचालन गनथ ऐन/ननयममा संशोिन गरी कानूनी
आिार स्पटि गररनेछ ।
3. सावथजननक क्रर् व्यवस्र्ापन कायाथलयलाई आिुननक, सूचना प्रववर्िमैरी र अनुसन्त्िानमूलक
बनाइनेछ ।
4. सवथजननक क्रर् पररचालन सम्बन्त्िी आिारहरूलाई समयानुक
ू ल पुनरावलोकन तर्ा पररमाजथन
गररनेछ ।
5. पुुँजी बजारको ववकासमा सहयोग गनथ आवश्यक व्यवस्र्ा गररनेछ ।

54. रर्नीत र कायथनीनत
3. संघीय प्रर्ाली अनुरुप सावथजननक ऋर् व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी उपकरर् तर्ा
श्रोतको वववविीकरर् गने ।
1. सरकारी क्रर्परमा लगानीकताथको आकषथर् बढाउन ववत्तीय सािरता प्रवद्थिन,
प्रोत्साहनको व्यवस्र्ा, सरकारी क्रर्परको उपकरर्मा वववविीकरर् र स्वचामलत
कारोबार संयन्त्रको ववकास गरी र्दोस्रो बजारलाई सकक्रय बनाइनेछ ।
2. वैर्देमशक क्रर् सम्बन्त्िी नवीनतम अविारर्ा, स्रोत तर्ा उपकरर्को सान्त्र्दमभथकता
अध्ययन गरी आवश्यकताको आिारमा पररचालन गररनेछ ।
3. प्रर्देश र स्र्ानीय तहको आर्र्थक सम्भावना र ववत्तीय िमता, अपेक्षित प्रनतर्लको
आिारमा उपयुक्त उपकरर् मार्
थ त सावथजननक क्रर् पररचालन हुने व्यवस्र्ा गररनेछ ।

55. अपेक्षित उपलब्िी
वावषथक सावथजननक क्रर् क
ु ल गाहथस््य उत्पार्दनको ४.३ प्रनतशत मभर रहेको हुने र राष्टिय
प्रार्ममकता प्राप्त पुुँजी ननमाथर् तर्ा उत्पार्दनशील िेरमा सावथजननक क्रर्को पररचालन भई
उच्च आर्र्थक वृद्र्िमा योगर्दान पुगेको हुनेछ।

56. ४.२.५ अन्त्तरसरकारी ववत्त

57. अन्त्तरसरकारी ववत्त
• राजश्व बाुँडर्ाुँड
• मूल्य अमभवृद्र्ि कर तर्ा अन्त्तशुल्क (७०%-१५ % -१५ %)
• प्राकृ नतक श्रोतबाि प्राप्त हुने रोयल्िी (५० % -२५ % -२५ %)
• पवथतारोहर्, ववद्युत, वन, खानी तर्ा खननज, पानी तर्ा अन्त्य प्राकृ नतक श्रोत
• अनुर्दान
• समाननकरर् अनुर्दान
• सशतथ अनुर्दान
• ववशेष अनुर्दान
• समपुरक अनुर्दान

58. अन्त्तरसरकारी ववत्त : प्रमुख समस्याहरु
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको ववश्वसनीय र तहगत रुपमा िजण्डकृ त तथ्याङ्क तयार नहुनु
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा ववत्त व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी अनुभवको कमी हुनु
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको िियको आवश्यकता पहहचान हुन नसक्नु
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको राजस्व अर्िकार भए तापनन नतनको वास्तववक राजस्व क्षमता पहहचान
नहुनु
• तीनै तहको सरकारले आन्तररक ऋण पररचालनको लार्ग उपलब्ि बजार र समग्र ववत्तीय
स्र्ानयत्वमा पाने प्रभाव आंकलन गनथ कहठन हुनु
• तीन तहका आर्र्थक पिहरुको सम्बन्त्िमा आवश्यक कानून तथा नीततहरुको अभाव रहनु
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको काययसम्पादनमा दोहोरोपना कायमै रहनु
• ववत्तीय हस्तान्त्तरर्का ववमभन्त्न स्वरुप र उपयोगबारे बुझाइमा एकरुपता कायम नहुनु

59. अन्त्तरसरकारी ववत्त : चुनौतीहरु
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहले संवविानप्रर्दत्त कायथ ष्जम्मेवारी पूरा गनथ
आवश्यक श्रोत पहहिान गरी व्यवस्र्ापन गनुथ
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको तथ्याङ्कलाई ववश्वसनीय र भरपर्दो बनाउनु
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको खचथको आवश्यकता पूनतथ गनथका लार्ग ववमभन्त्न
प्रकारका त्तविीय हस्तान्तरणको उपयोग तत ् तत ् प्रयोजनका लार्ग हुने
सुननष्श्चत गनुथ
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा खचथ र श्रोतको उपयोग सम्बन्त्िी क्षमता त्तवकास गनुथ

60. अन्त्तरसरकारी ववत्त : अवसरहरु
• तीन तहमा आर्र्थक-सामाष्जक कक्रयाकलाप ववस्तार भई र्प श्रोतका लार्ग आिार
तयार हुनु
• तीन तहको सरकारले आ-आफ्नो राजस्व अर्िकार प्राप्त गरेकाले राजस्व पररचालनमा
बढोत्तरी हुने अवस्र्ा रहनु
• स्र्ानीय तह सेवा प्रवाहका अनतररक्त स-साना पूवाथिार ननमाथर्, उद्योग व्यवसाय
ववस्तार र कृ वष उत्पार्दनमा समेत संलग्न हुने हुुँर्दा स्र्ानीय अर्थतन्त्र ववकासको
सम्भावना हुनु
• समग्र आर्र्थक ववकासमा तीत तहका सरकारको अपनत्व कायम हुनु
• ववत्तीय हस्तान्त्तरर्को उपयोग तोककएको प्रयोजनका लार्ग मार गनुथपने भएको हुुँर्दा
अनावश्यक रुपमा श्रोत छररने प्रवृवत्तमा कमी आउने
• उपलब्ि ववत्तीय श्रोतको महत्तम उपयोग गर्दै प्रर्देश र स्र्ानीय तहहरुबीच ववकासमा
प्रनतस्पिाथ गने वातावरर् ननमाथर् हुनु

61. अन्त्तरसरकारी ववत्त : सोच, लक्ष्य र
उद्र्देश्य
• सोच
ववत्तीय संघीयता मार्
थ त समृद्द र समाजवाद उन्मुि अर्थतन्त्र ननमाथर् ।
• लक्ष्य
संघीय प्रर्ाली बमोष्जम र्देशमभर उपलब्ि सबै प्रकारको ववत्तीय श्रोत र सािनको
समतामूलक र न्त्यायोर्चत पररचालन गरी सन्तुभलत र न्यायपूणय त्तवकास गने ।
• उद्र्देश्य
१. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहलाई खचथको आवश्यकता सम्बोिन हुने गरी न्यायोधित,
सन्तुभलत र पररपूरक रुपमा श्रोत उपलब्ध गराउनु
२. तीन तहको त्तविीय आकार (Fiscal Space) वृद्र्ि गनुथ ।

62. अन्त्तरसरकारी ववत्त : रर्नीनत तर्ा
कायथनीनत
१. तीन तहका एकल तर्ा साझा कायथ ष्जम्मेवारीहरु सामछजस्यपूर्थ ढङ्खगबाि पूरा गनथ
श्रोत व्यवस्र्ापन गने
१. तीन तहबाि कायाथन्त्वयन हुने कायथक्रम एक अकाथसुँग नर्दोहोररने र पररपूरक हुने गरी सछचालन
गररनेछ ।
२. प्रर्देश र स्र्ानीय तहबाि पररचालन हुने साझा अर्िकार िेरका करको एकल प्रशासन हुने
व्यवस्र्ा गररनेछ ।
३. अन्त्तरप्रर्देश पररषर्द, अन्त्तरसरकारी ववत्त पररषर्द, प्रर्देश समन्त्वय पररषर्दको भूममका बढाउुँर्दै
अन्त्तरसरकारी समन्त्वय प्रभावकारी बनाइनेछ ।
४. राजस्व तर्ा खचथ गने अर्िकार क्रमश: प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा हस्तान्त्तरर् गर्दै लर्गनेछ ।
५. ववकास कायथक्रम तर्ा आयोजना वगीकरर्का सार्ै अर्िकार िेर अनुसार हस्तान्त्तरर् र
सछचालन गररनेछ ।
६. राष्टिय ववकास कायथक्रमहरुमा समेत प्रर्देश र स्र्ानीय तहको स्वाममत्वबोि हुने गरी
सहभार्गताको वातावारर् ननमाथर् गररनेछ ।

63. अन्त्तरसरकारी ववत्त : रर्नीनत तर्ा
कायथनीनत
२. अन्त्तरसरकारी ववत्त हस्तान्त्तरर्लाई पारर्दशी, अनुमानयोग्य र न्त्यायोर्चत बनाउने
१. प्रर्देश तर्ा स्र्ानीय तहको राजस्व िमता र सम्भाव्यताको अध्ययन गरी राजस्व पररिालनमा
थप सुधार गररनेछ ।
२. अन्त्तरसरकारी ववत्तीय हस्तान्त्तरर्लाई वस्तुगत र पारर्दशी बनाउन आवश्यक तथ्याङ्कीय आधार
तयार गररनेछ ।
३. प्रर्देश तर्ा स्र्ानीय तहबाि प्रवाह हुने सेवा र ववकास ननमाथर्को लागत यककन गरी त्यसका
लार्ग आवश्यक पने श्रोत सुतनजश्ितता गररनेछ ।
४. प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा भएको ववत्तीय हस्तान्त्तरर्को कायथसम्पार्दन र उपयोगको प्रभावकारीताका
आिारमा अन्त्तरसरकारी ववत्त हस्तान्त्तरर् हुने व्यवस्र्ा ममलाइनेछ ।
५. राजस्व पररचालन र श्रोतको बाुँडर्ाुँिमा अन्त्तरसरकारका बीचमा वववार्द हुन नहर्दन पूवथ साविानी
अपनाइनेछ ।
६. ननयममत अध्ययन, अनुसन्त्िान गरी संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहबाि गररने राजस्व असुमलमा
गनुथपने सुिारका िेर पहहचान गररनेछ ।

64. अन्त्तरसरकारी ववत्त : रर्नीनत तर्ा
कायथनीनत
3. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा सावथजननक ववत्त व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी िमता
ववकास गने
१. प्रर्देश र स्र्ानीय तहबाि हुने सावथजननक ववत्त व्यवस्र्ापनका लार्ग प्रर्देश र स्र्ानीय तहको संस्र्ागत
िमता ववकास गर्दै लर्गनेछ ।
२. राष्टिय प्राकृ नतक श्रोत तर्ा ववत्त आयोगको संस्र्ागत िमता ववकास गररनेछ ।
३. ववत्तीय संघीयताका ववववि िेरमा संघ, प्रर्देश, स्र्ानीय तह र अन्त्य सरोकारवालाको िमता ववकास
गररनेछ ।

65. अन्त्तरसरकारी ववत्त : रर्नीनत तर्ा
कायथनीनत
4. संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहमा ववत्तीय सुशासन कायम गने
१. समष्टिगत आर्र्थक पररसूचक, ऋर् मलने र उपयोग गने िमताको आिारमा आन्त्तररक ऋर्
पररचालनलाई वैज्ञाननक र वस्तुगत बनाइनेछ ।
२. प्रर्देश तर्ा स्र्ानीय तहको ववत्तीय सुशासनको जोखखम ववश्लेषर् ववर्िको ववकास र अवलम्बन गरी
ववत्तीय जोखखम न्त्यूनीकरर् गररनेछ ।
३. अन्त्तरसरकारी ववत्त हस्तान्त्तरर्लाई समन्त्यानयक, पूवाथनुमानयोग्य र पारर्दशी बनाउने ववद्युतीय प्रर्ाली
कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ ।

66. अन्त्तरसरकारी ववत्त : अपेक्षित उपलब्िी
• तीन तहका सरकारका एकल तर्ा साझा कायथ ष्जम्मेवारीहरु सामछजस्यतापूर्थ
रुपमा सम्पार्दन हुनेगरी श्रोत व्यवस्र्ा भएको हुने
• अन्त्तरसरकारी ववत्त हस्तान्त्तरर् पारर्दशी, अनुमानयोग्य र न्त्यायोर्चत भएको
हुने
• प्रर्देश र स्र्ानीय तहको संस्र्ागत िमता ववकास भएको हुने
• संघ, प्रर्देश र स्र्ानीय तहको ववत्तीय सुशासन कायम भएको हुने
• तीन तहमा ववत्तीय अन्त्तरआबद्िता भएको हुने

67. समाननकरर् अनुर्दान र राजश्व बाुँडर्ाुँिका
आिारहरु आ.व. 2078
• राजस्व बाुँडर्ाुँि र ववत्तीय समानीकरर् अनुर्दानको अनुमाननत स्रोतको वववरर् अन्त्तर-सरकारी ववत्त व्यवस्र्ापन ऐन, २०७४ को र्दर्ा १८ को
उपर्दर्ा (२) बमोष्जम राष्टिय प्राकृ नतक स्रोत तर्ा ववत्त आयोगको परामशथमा प्रेवषत गररएको छ ।
• अन्त्तर-सरकारी ववत्त ब्यवस्र्ापन ऐन, २०७४ को र्दर्ा ५ बमोष्जम एकल कर प्रशासन अन्त्तगथत संकलन हुने राजस्व यस अनुमाननत
वववरर्मा समावेश गररएको छैन।
• राजस्व बाुँडर्ाुँिको वववरर् तयार गर्दाथ जनसंख्या र जनसांष्ख्यक वववरर्, िेरर्ल, मानव ववकास सूचकाङ्खक, खचथको आवश्यकता,
राजस्व संकलनमा गरेको प्रयास, पूवाथिार ववकास (सडक, ववद्युत, सूचना प्रववर्ि, खानेपानी र सरसर्ाई) एवं ववशेष अवस्र्ा
(अपाङ्खगता भएको जनसंख्या र आर्र्थक सामाष्जक असमानता) लाई आिार मलई राष्टिय प्राकृ नतक स्रोत तर्ा ववत्त आयोगले तयार गरी
मसर्ाररश गरेको आिारमा बाुँडर्ाुँि गररएको छ।
• ववत्तीय समानीकरर् अनुर्दानको सीमा ननिाथरर् गर्दाथ न्त्यूनतम अनुर्दान, सूरमा आिाररत अनुर्दान र कायथसम्पार्दन मूल्याङ्खककनलाई आिार
मलइएको छ । सूरमा आिाररत अनुर्दान ननिाथरर् गर्दाथ मानव ववकास सूचकाङ्खक, आर्र्थक सामाष्जक असमानता, पूवाथिार ववकास,
राजस्वको अवस्र्ा र खचथको आवश्यकतालाई ववश्लेषर् गररएको छ।

68. ववत्तीय समाननकरर् अनुर्दानको उपयोग
• खचथको आवश्यकता र राजस्वको िमता बीचको ववत्तीय अन्त्तर (fiscal gap) पररपूनतथ
गनथमा प्रयोग गनुथपने ।
• सरकारी सेवाहरू न्त्यूनतम र समतामूलक रुपमा नागररकहरूलाई बासस्र्ानको
आिारमा भेर्दभाव नहुने गरी प्रर्दान गनथ उपयुक्त मारामा स्रोत सािनहरू उपलब्ि
गराउन उपयोग गनुथपने ।
• राष्टिय मापर्दण्ड र राष्टिय लक्ष्य बमोष्जम काम कारबाहीहरू सम्पार्दन गनथका लार्ग
उपयोग गनुथपने ।
• संवविानले ननर्देश गरेका मौमलक हक र राज्यका ननर्देशक मसद्िान्त्त तर्ा नीनतहरू
बमोष्जम आर्र्थक ववकासमा योगर्दान पुर्याउन उपयोग गनुथपने ।
• समाजका सबै वगथ, िेर, समुर्दाय, जातजानत, अल्पसंख्यक, मसमान्त्तकृ त, अशक्त
र असहायहरूको सशक्तीकरर् गनथ ववकासको मूलप्रवाहमा ल्याउन उपयोग गनुथपने ।

69. राजश्व बाुँडर्ाुँडको उपयोग
• ननतजामूलक र उद्र्देश्यपरक ढंगले तोककएको कायथमा खचथ गनुथपने।
• संवविानले ननहर्दथटि गरेको ष्जम्मेवारी सम्पार्दन गनथका लार्ग उपयोग गनुथपने ।
• सावथजननक सेवा र आर्र्थक सामाष्जक ववकासका िेरमा उपयोग गनुथपने ।
• अन्त्तर-सरकारी ववत्त व्यवस्र्ापन ऐनको र्दर्ा २१ को उपर्दर्ा (४) बमोष्जम
आन्त्तररक राजस्व र राजस्व बाुँडर्ाुँिबाि प्राप्त हुने रकमबाि त्यस स्र्ानीय
तहको प्रशासननक खचथ पुग्ने गरी राजस्व र व्यय अनुमान पेश गनुथपने
• स्र्ानीय तहमभर न्त्यायोर्चत, सन्त्तुमलत र पारर्दशी रुपमा खचथ गनुथपने।

70. समाननकरर् अनुर्दान : बजेि ववननयोजन र
खचथ
प्रार्ममकता ननिाथरर्
• नेपालको संवविानको अनुसूचीहरूमा उष्ल्लखखत आिारभूत ष्जम्मेवारीमा रहने कायथ, स्र्ानीय
सरकार संचालन ऐन, २०७४ एवं नेपाल सरकारबाि स्वीकृ त कायथ ववस्तृतीकरर् प्रनतवेर्दन
बमोष्जम स्र्ानीय तहबाि सम्पार्दन गनुथपने कायथहरूमध्ये र्देहाय बमोष्जमका कायथका लार्ग
यर्ेटि रकम ववननयोजन गरेपनछ मार अन्त्य कायथक्रम तर्ा आयोजनामा रकम ववननयोजन
गनुथपने,
• आिारभूत तर्ा माध्याममक भशक्षा सम्बन्त्िी कायथ,
• आिारभूत स्वास्थ्य र सरसर्ाई सम्बन्त्िी कायथ,
• कृ त्ति तर्ा पशुपालन, कृ वष उत्पार्दन व्यवस्र्ापन, पशु स्वास््य र सहकारी सम्वन्त्िी कायथ,
• कृ वष प्रसारको व्यवस्र्ापन, संछचालन र ननयमन सम्बन्त्िी कायथ,
• स्र्ानीय िानेपानी सम्बन्त्िी नीनत, योजना कायाथन्त्वयन र ननयमन एवं खानेपानी सेवा व्यवस्र्ापन
सम्बन्त्िी कायथ,
• स्र्ानीय साना सतह तर्ा भूममगत भसंिाई प्रर्ालीको सछचालन र ममथत-संभार सम्बन्त्िी कायथ,
• स्र्ानीय तटबन्ध नर्दी ननयन्त्रर् तर्ा नर्दी व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी कायथ
• सामुर्दानयक भू-संरक्षण, स्र्ानीय पहहरो ननयन्त्रर् र व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी कायथ
• िेलक
ु द बबकास र प्रवद्थिन सम्बन्त्िी कायथ
• स्र्ानीय यातायात व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी कायथ,

71. समाननकरर् अनुर्दान : बजेि ववननयोजन र
खचथ
प्रार्ममकता ननिाथरर्
• साववकमा संघीय सरकारबाि सछचालन हुुँर्दै आएका तर हाल स्र्ानीय तहमा
हस्तान्त्तरर् भएका कायथक्रम/आयोजनाहरूलाई ननरन्त्तरता हर्दनुपने ।
• स्र्ानीय तहले बहन गनुथपने अननवायथ र्दानयत्वका ववषयहरू ।
• सामाष्जक एवं आर्र्थक दृष्टिले कमजोर तर्ा तुलनात्मकरुपमा ववकासको
मूलप्रवाहमा पनछ परेका वगथ वा समूहको उत्र्ान एवं मूलप्रवाहीकरर्मा योगर्दान
पुर्याउने कायथक्रम/आयोजनाहरू।
• प्रशासननक कायथका लार्ग आन्त्तररक राजस्व र राजस्व बाुँडर्ाुँिबाि प्राप्त हुने
रकम मध्येबाि खचथ गनुथ पनेछ।
• समानीकरर् अनुर्दानको रकम अध्ययन भ्रमर्, वैर्देमशक भ्रमर् र अन्त्य
प्रशासननक एवं सछचालन खचथमा ववननयोजन गनथ पाइने छैन।

72. नेपाल सरकारले लगाउने प्रदेश सरकारले लगाउने स्थानीय तहले लगाउने
कर गैरकर कर गैरकर कर गैरकर
भन्त्सार महसुल राहर्दानी शुल्क घरजग्गा रष्जटिेशन
शुल्क
सेवा शुल्क
र्दस्तुर
सम्पवत्त कर सेवा शुल्क र्दस्तुर
अन्त्त:शुल्क मभसा शुल्क सवारी सािन कर पयथिन शुल्क घर बहाल कर पयथिन शुल्क
मूल्य अमभवद्र्ि
कर
पयथिन र्दस्तुर मनोरछजन कर र्दण्ड जररवाना घरजग्गा रष्जटिेशन
शुल्क
र्दण्ड जररवाना
संस्र्ागत आय कर सेवा शुल्क र्दस्तुर ववज्ञापन कर सवारी सािन कर
व्यष्क्तगत आय
कर
जुवा/र्चठ्ठा,
क्यामसनो
कृ वष आयमा कर भूमम कर
(मालपोत)
पाररश्रममक कर र्दण्ड जररवाना मनोरछजन,
ववज्ञापन र
व्यवसाय कर

73. ४.३ सावथजननक संस्र्ान

74. पृटठभूमम
• अत्यावश्यक, सावथजननक र एकार्िकार रहेका वस्तु तर्ा सेवाको उत्पार्दन, बबतरर् र व्यवस्र्ापन
गनथ सावथजननक संस्र्ानको भूममका रहेको हुन्त्छ।
• ननजी िेरको न्त्यून उपष्स्र्नत वा लगानी भएको िेरमा अग्रर्ी एवम् उर्दाहरर्ीय भूममका प्रर्दशथन
गनथ, राष्टिय उद्योगिन्त्र्दा र सािन स्रोतको उपयोग र सरिंर् गनथ, रर्नीनतक महत्त्वका िेरमा
राज्यको उपष्स्र्नत सुदृढ तुल्याउन समेत सावथजननक संस्र्ान स्र्ापना र सछचोलन गनुथपने हुन्त्छ ।
• ववशेष ऐन, संस्र्ान ऐन, सछचार संस्र्ान ऐन र कम्पनी ऐन अन्त्तगथत स्र्ावपत भई हाल ३५ विा
सावथजननक संस्र्ान र १४ विा सहायक संस्र्ा सछचालनमा छन्।
• व्यावसानयक क
ु शलता अमभवृद्र्ि र लागत न्त्यूनीकरर्, सछचालन तर्ा व्यवस्र्ापनमा व्यावसानयक
स्वायत्तता, शेयर स्वाममत्व तर्ा जोखखम बाुँडर्ाुँिमा स्पटिता, उत्पार्दनमा प्रनतस्पिाथ र
व्यवस्र्ापनमा पारर्दमशथता एवम् जवार्र्देहहता र संघीय प्रर्ाली बमीष्जम सावथजननक संस्र्ानको
पुनसंरचना तर्ा स्र्ापना सम्बन्त्िी ववषयमा यो योजना क
े ष्न्त्ित रहेको छ |

75. प्रमुख समस्या
• संस्र्ानहरूको व्यावसानयकता र प्रनतस्पिाथत्मक िमता कमजोर रहनु,
• सछचालन र व्यवस्र्ापनमा एकरूपता नहुनु,
• कनतपय संस्र्ानले ननयामक एवम् वस्तु/सेवा प्रर्दायकको र्दोहोरो भूममका ननवाथह
गनुथ,
• संस्र्ानको ननयमन, समन्त्वय र सुपरीवेिर् र्रक-र्रक ननकायबाि हुनु,
• बन्त्र्द संस्र्ानका सम्पवत्तको उर्चत संरिर् तर्ा उपयोग नहुनु,
• स्रोत व्यवस्र्ा नभएको र्दानयत्व उच्च रहनु,

76. चुनौती
• अत्यावश्यक, सावथजननक र एकार्िकार रहेका वस्तु तर्ा सेवाको उत्पार्दन, ववतरर्,
गुर्स्तर तर्ा मूल्यमा आमनागररकलाई सन्त्तुष्टि प्रर्दान गनुथ,
• संस्र्ानहरूको प्रनतस्पिी र व्यावसानयक िमता बढाउनु,
• आर्र्थक अनुशासन कायम गरी सरकार मार्र्को व्ययभार कम गनुथ,
• बन्त्र्द भएका संस्र्ानको सम्पवत्तको वैकष्ल्पक उपयोग गनुथ,
• ववननवेश गररएका संस्र्ानको वववाहर्दत ववषय िुङ्खगो लगाउनु तर्ा ववननवेशपश्चात्
सछचालनको सुननष्श्चतता कायम गनथ ननयमन गनुथ,
• सछचालनमा रहेका संस्र्ानको संघीय संरचना बमोष्जम व्यवस्र्ापन गनुथ,

77. अवसर
• नीनतगत स्पटिता, स्र्ानयत्व र ष्स्र्रता कायम हुनु,
• संघीय प्रर्ाली बमोष्जम ववमशष्टिकृ त रूपमा संस्र्ानहरूको पुनसंरचना र
स्र्ापना गनुथपने ष्स्र्नत रहनु,
• कनतपय िेरमा ननजी िेर प्रभावकारी नभएकाले सावथजननक संस्र्ानले
प्रनतस्पिाथत्मक बजार मसजथना गनुथपने भूममका ववद्यमान रहनु,
• सावथजननक-ननजी साझेर्दारीको अविारर्ालाई सरकारले अगाडड बढाउनु,

78. सोच, लक्ष्य र उद्र्देश्य
• सोच
• सबलर प्रनतस्पिी सावथजननक संस्र्ान मार्
थ त आत्मननभथर र समाजवार्द उन्त्मुख अर्थतन्त्र ननमाथर्
।
• लक्ष्य
• सावथजननक संस्र्ानको क
ु शल र प्रभावकारी व्यवस्र्ापन गरी अत्यावश्यक, सावथजननक र
एकार्िकार रहेका वस्तु तर्ा सेवाको प्रनतस्पिी, गुर्स्तरीय तर्ा सवथसुलभ उपलब्िता कायम
गने ।
• उद्र्देश्य
• सावथजननक संस्र्ानको स्र्ापना, सछचालन र व्यवस्र्ापन प्रर्ालीमा सुिीर गरी'गुर्स्तरीय

79. रर्नीनत र कायथनीनत
1. आवश्यकता र उपार्देयताका आिारमा संघीय संरचना बमोष्जम उपयुक्त ठहररएका
सावथजननक संस्र्ानको पुनरसंरचना र स्र्ापना तर्ा सान्त्र्दमभथक नर्देखखएका संस्र्ानको
ववननवेश गने |
1. हालै सछचालनमा रहेका संस्र्ानहरूको उद्र्देश्य, कायथिेर र कायथप्रकृ नत अनुसार संघ, प्रर्देश वा
स्र्ानीय तहमा रहने गरी पुनसंरचना गररनेछ ।
2. रर्नीनतक रूपमा संस्र्ानको आवश्यकता, उद्र्देश्य तर्ा कायथिेरका आिारमा एक अकोमा
गाभ्ने/गामभने तर्ा प्राष्प्त गने व्यवस्र्ा गररनेछ ।
3. राज्यले सछचालन गनथ आवश्यक नर्देखखएका सावथजननक संस्र्ानहरूको उपयुक्त नीनत, ववर्ि र
प्रकक्रयाबाि ववननवेश वा खारेजी गररनेछ ।
4. ननजीकरर् गररएका संस्र्ानका वववाहर्दत ववषयलाई ननटकषथमा पुर्याउन र ननयमन गनथ आवश्यक
संयन्त्र ननमाथर् गररनेछ ।
5. खारेजी गररएका संस्र्ानको स्वाममत्वमा रहेका सम्पवत्तको व्यवस्र्ापन तर्ा वैकष्ल्पक उपयोग गररनेछ

80. रर्नीनत र कायथनीनत
2. कानूनी तर्ा संस्र्ागत सुिार र आिुननकीकरर् गरी सावथजननक संस्र्ानको सछचालन,
व्यवस्र्ापन र ननयमनलाई प्रभावकारी बनाउने ।
1. संस्र्ान ननयमन, सछचालन र व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िमा एकीकृ त ऐन तजुथमा लगायत आवश्यक कानूनी
व्यवस्र्ा तर्ा पररमाजथन गररनेछ ।
2. सावथजननक संस्र्ान ननयमन, सछचालन र व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िमा आवश्यक संस्र्ागत एवम् संरचनागत
व्यवस्र्ा गररनेछ ।
3. सावथजननक-ननजी साझेर्दारीमा सावथजननक संस्र्ान सछचालन तर्ा व्यवस्र्ापन सम्बन्त्िी अध्ययन गरी
प्राप्त सुझाव अनुसार आवश्यक कानूनी एवम् संस्र्ागत व्यवस्र्ा गरी कायाथन्त्वयनमा ल्याइनेछ ।
4. सावथजननक संस्र्ानको व्यावसानयकता अमभवृद्र्ि गनथ जनशष्क्त िमता ववकासका कायथक्रम सछचालनमा
ल्याइनेछ ।
5. सावथजननक संस्र्ानको व्यवस्र्ापकीय िमता अमभवृद्र्ि सम्बन्त्िी कायथक्रम सछचालनमा ल्याइनेछ ।
6. सावथजननक संस्र्ानले प्रवाह गने सेवा, उत्पार्दन र उत्पार्दकत्व अमभवृद्र्ि गनथ सूचना प्रववर्ि लगायतका