Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох судалгаа (2016)
- 2. Sant-Maral Foundation
Энýõїї ñуäалгааг Канаäûн Çаñгийн гаçар, Канаäûн Ãаäааä õýргийн яамнû äýмæлýгтýйгýýр õийñýн болно. Суäалгааг
Аçийн Сан, Сант Марал ñантай õамтран явуулñан бºгººä ñуäалгаанû їр äїн нü Канаäûн Çаñгийн гаçар болон Канаäûн
Ãаäааäõýргийняамнûїçýлбоäлûгилýрõийлýýгїйболоõûганõаарнауу.
- 4. АÃУУЛÃА
i
Орøил .............................................................................................................................................................................
Суäалгаанûаргаçїй ......................................................................................................................................................
Суäалгаанûголїрäїн ...................................................................................................................................................
1. Тулгамäñанаñууäлууä ....................................................................................................................................
2. Сонгуулийнилтоä,øуäаргабайäал ..............................................................................................................
3. Авлигûнтївøин ...............................................................................................................................................
4. Авлигûнчигõанäлагûнїнýлгýý ......................................................................................................................
5. Авлигатайтýмцýõ .............................................................................................................................................
6. Авлигатайтýмцýõñанаачилгууä .....................................................................................................................
7. Шуäаргаõанäлага ..............................................................................................................................................
8. Дýýäтївøнийавлига ........................................................................................................................................
9. Өрõийнтївøнийавлига ....................................................................................................................................
Суäалгаанäаøиглаñанаñуулга ....................................................................................................................................
8
9
11
14
20
28
36
42
54
58
64
74
79
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
- 8. 8 АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Аçийн ñан, Сант Марал ñантай õамтран Авлигûн Талаарõ Олон Нийтийн Ойлголт Мýäлýг тогтооõ (SPEAK) 17 äаõü
уäаагийнñуäалгаагаанийñлýлУлаанбаатарõотболонаймаг,ñумäûгõамрууланїнäýñнийõýмæýýнä2016онû3äугаар
ñарäõийæгїйцýтгýлýý.
ЭнýõїїñуäалгаагКанаäûнÃаäааäÕýргийнЯамнûñанõїїæилтýýрАçийнñангийнõýрýгæїїлæбуйТºрийналбанäаõü
АрäчилñаноролцооболонИлтоäбайäлûгñайæруулаõтºñлийн(STEPS)õїрýýнäявуулæбайна.Суäалгаа2006-2011
онûõооронäАНУ-ûнОУÕА-ийнñанõїїæилтýýр “МонголäаõüАвлигûнтївøингтогтооõñуäалгаа”нýрýýрõагаñæил
тутамõийгääýгбайñанбол2012онооñ“АвлигûнТалаарõОлонНийтийнОйлголтМýäлýгТогтооõ”ñуäалгаабуþуSPEAK
гýæнýрлýгäýõболñон.Туññуäалгаагааравлига,ºнäºртївøинийавлига,тºрийнбайгууллагууääаõüавлигûнталаарõ
олон нийтийн ойлголт, тºñººлºл, мýäлýг болон ºрõийн тївøин äýõ авлигûн тоõиолäол, тїїний їр нºлººг ñуäлаõûг
çорüäогþм.
STEPS тºñºл їргýлæлýõ õугацаанû турøиä ýнýõїї ñуäалгааг гурван уäаа явуулна. Суäалгаанû їр äїн нü тºñºл
боловñруулаõ,мýäýýлýлцуглуулаõболонтºñлийнбуñаäїåøатууäаäбаримт,мýäýýлýлболæºгäºгººрººонцлогþм.
Суäалгаа нü олон нийт, õувийн болон иргýний нийгмийн байгууллагууäûн õувüä ñо¸н гýгýýрїїлýõ, ойлголт мýäлýг
тїгýýõчуõаларгаõýрýгñýлболäог.Суäалгаагтогтмолõугацаанääавтанявуулñнааролоннийтийнойлголт,õанäлагаä
гарчбуйººрчлºлтийгтоäорõойлоõачõолбогäолтойболäог.Тїїнчлýнýнýõїїñуäалгаанааñгаäнабиçнåñýрõлýгчäийн
ойлголт, тºñººллийг тоäорõойлоõ çорилгоор Áиçнåñ ýрõлýлтийн орчин äаõü авлигûн нºõцºл байäал ñуäалгааг мºн
явуулäаг.ЭäгýýрñуäалгаанууäааñМонголулñäаõüавлигûннºõцºлбайäлûнåрºнõийäїрçургийгõараõболомæтой
þм.
ÎРØИЛ
Энýõїїñуäалгаанûтайланг2016онû7-рñарäолоннийтýäтанилцуулав.
- 9. Суäалгааг бїтýцлýгäñýн болон ганцаарчилñан ярилцлага аваõ õýлбýрýýр 18 болон тїїнýýñ äýýø наñнû буþу наñанä
õїрýгчäýýñ авñан. Суäалгаа нü ñанамñаргїй тїївýр болон магаäлалûн тарõалтûн аргачлалаар гаçар нутгийн
бїлýглýлийнолонтївøнийгõамарñан.
Эõний øатанä Улаанбаатар õот болон Монгол улñûн äºрвºн бїñ нутаг бїрýýñ õо¸р õїртýлõ аймгийг тїїврийн аргаар
ñонгоæавñан.Эäгýýраймгууäааññумäûг,Улаанбаатарõотооñõорооäûгмºнñанамñаргїйгýýрñонгоñон.Аймгийнтºв
болонñумûнтºвїїäийгтїївýртçайлøгїйõамруулñан.
Õо¸рäугаар øатанä Тїїврийн Анõан Шатнû Нýгæїїäийг (ТАШН) ñонгоñон. Улаанбаатар õотоä ТАШН-їїäийг
тїївýрлýгäñýн õорооäооñ ñонгоñон. Аймгийн тºвїїäýä ТАШН-їїä çаñаг çаõиргаанû õамгийн бага нýгæ болоõ багууä
байñан.Сумûнтºвїїäýäñуäалгаанûбагийнаõлагчºрõїїäийнбїлгийгтоäорõойлñон.ТАШНнüнайманºрõººñтогтñон
бїлгїїäбайñан.
Ãуравäугаарøатанäýõлýõцýгболонºрõїїäийгтоäорõойлñон.Улаанбаатарõотûноронñууцнûõорооллууäûнбайøин
болонõаалганûäугаарбїõийõаягийгñуäлаачäаäºгñºн.Ãýрõорооллууäаäаæлûнаõлагчгуäамæнûäугаарболонýõлýõ
цýгїїäийг ñуäлаачäаä õуваарилñан. Ãýр õороололä ñуäлаачиä ýõлýõ цýгýýñ ýõний ºрõийг алгаñааä õо¸р äаõü ºрõººñ
ýõлýнярилцлагаавч,їїнийäараабаруунгарûнäїрмийгбаримтлангуравäаõüºрõбїрийгñонгонярилцлагûгõийñýн.
Аймгийнтºвболонñумûнтºвїїäýäаõлагчýõлýõцýгийгтоäорõойлñонбаñуäлаачбаруунгарûнäїрмýýргуравäаõüºрõ
бїрийг ñонгоñон. Ярилцлагûг ºрõийн тýргїїн ýñвýл ºрõ гýрийн аñууäлаар õамгийн иõ мýäлýгтýй õїнийг ñонгоæ
явуулñан.
Энýõїїтайланä2016онû3-рñарûн12-нûºäрººñ2016онû4-рñарûн4-нийõооронäõийгäñýнАвлигûнталаарõолон
нийтийн ойлголт мýäлýг тогтооõ VI äаõü ñуäалгаанû їр äїнг танилцуулñан болно. Суäалгаанä Улаанбаатар õотûн
найман äїїрýг, çургаан аймгийн 22 ñумûн нийт 1,360 айл ºрõººñ бїрäñýн 170 анõан øатнû нýгæїїä õамрагäñан1.
Тїїврийнтарõалтûгäарааõõїñнýгтýäõаруулав:
1
Їð дүнгүүд нü 18 ба түүнээñ дээø наñны 1,360 наñанд õүðэгчдээñ авñан ганöааðчилñан ÿðилöлага дээð ñóóðилñан болно. Íийт óлñын
наñанд õүðэгчдийн түүвэðт тóлгóóðлаñан үð дүнгийн õóвüд түүвðийн алдааны õÿзгааð ± 1.6 õóвиаñ (ð =10 õóвü бол, 1-ð = 90 õóвü) ±
2.6 õóвü (õ = 40 õóвü бол, 1-ð=60 õóвü) байõ ба 95%-ийн итгэлийн түвøинд байна. Түүвðийн алдаанааñ гадна, аñóóлтын үг õэллэг
болон ñанал аñóóлга аваõ бодит õүндðэлүүд нü ñóдалгааны гол үð дүнд алдаа болон нөлөөлөл үзүүлж болоõ юм.
9АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
ÑУÄАЛÃААНÛ АРÃА З¯Й
- 10. АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА10
Х¿ñíэãт 1: Т¿¿âðèéí таðõаëт
Б¿ñ Хîт/Аéìаã Ä¿¿ðэã/Ñóì
Ñóäаëãаа аâñаí
ºðõ¿¿ä
Улаанбаатар 600
Õан-Уул 56
Áаянçїрõ 144
Сїõбаатар 72
×ингýлтýй 72
Áаянгол 88
Сонгиноõайрõан 136
Налайõ 16
Áагануур 16
Аéìãóóä 760
Баðóóí Б¿ñ Хîâä 176
Жаргалант(аймгийнтºв) 64
Эрäýнýбїрýн 24
Мянгат 32
Çýрýг 32
Дарви 24
Хаíãаéí Б¿ñ Бóëãаí 88
Áулган(аймгийнтºв) 40
Õангал 32
Раøаант 16
ªâºðõаíãаé 168
Арвайõýýр(аймгийнтºв) 64
Õуæирт 40
Çїїнбаян-Улаан 32
Áаянгол 32
Тºâèéí Б¿ñ Äóíäãîâü 89
Манäалговü(аймгийнтºв) 40
Ãурванñайõан 25
Лууñ 24
Ñэëэíãэ 135
Сїõбаатар(аймгийнтºв) 56
Çїїнбїрýн 23
Манäал(Çїїнõараа) 32
Áаруунбїрýн 16
Õºтºл 8
З¿¿í á¿ñ Ñ¿õáаатаð 104
Áаруун-Урт(аймгийнтºв) 40
Сїõбаатар 16
Уулбаян 16
Эрäýнýцагаан 32
Нèéт 1360
- 11. АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Эäийнçаñгийнõїнäрýлмºнуäаõгїйболоõñонгуулüтайõолбоотойулñтºрийнтогтворгїйнºõцºлбайäал2016онû
ñуäалгаанûäїнäнºлººлñºнõарагäаæбайна.
"Нийгýм ýäийн çаñгийн õямрал" гýñýн ангилал тулгамäñан аñууäлууäûн çургаäугаар байрнааñ õо¸рäугаар
байррууøилææýý.Авлигûнталаарõõанäлагаºмнºõæилїїäтýйаäилõýвýýрбайна.
2006 онооñ õойø анõ уäаа улñ тºрийн намууä авлигаä õамгийн иõ ºртñºн байгууллагууäûн æагñаалтûг
тýргїїллýý. Өмнºõ æилїїäýä гаçрûн алба ýõний байранä бичигääýг байв. Жагñаалтûн ýõний таван
байгууллагûнгурвûгнüулñтºрийнбайгууллагууäбуþуулñтºрийннамууä,УИÕ,Çаñгийнгаçарýçýлæбайна.
Сонгуулийн їйл явц "ил тоä, øуäарга" явагäана гýäýгт олон нийт õангалттай итгýõгїй байна. 2015 онтой
õарüцуулаõаäñуäалгаанäоролцогчäûнñаналбоäолäýýрäñýнчñонгуулийнкомпанитаæлûнñанõїїæилтийн
илтоä,øуäаргабайäалäолоннийтõамгийнитгýлбагатайбайна.
Оролцогчäûнталааñилїїõувüнüñонгуулийнøинýõуулü"огтїрäїнгїй"ýñвýл"маøбагаїрäїнтýй"гýæїçýæ
байна(53.1õувü).
2015 онû ñуäалгаанû їр äїнтýй аäил ñуäалгаанä оролцогчäûн талааñ илїї õувü нü ñїїлийн гурван æилä авлига
нýмýгäñýн гýæ їçýæ байна (2015 онä 59 õувü, 2016 онä 58.8 õувü). Õарин ирýõ гурван æил авлига багаñна гýñýн
ººäрºгїçýлнýмýгäæýý.2016онäñуäалгаанäоролцогчäûнгуравнûнýгнüирýõгурванæилийнõугацаанäавилга
буурнагýæõариулñанбол(34.9õувü)ýнýтоо2015онä24.4õувüбайæýý.
Авлигатай Тýмцýõ Ãаçрûн (АТÃ) їйл аæиллагаанä ºгºõ їнýлгýý 2015 онооñ õойø иõ ººрчлºг人гїй боловч туñ
байгууллагûнавлигûнýñрýгтýмцýлäитгýõитгýлбуурñаарбайна.АТÃ-ûнõараатбуñбайäалäитгýõолоннийтийн
итгýл2014онтойõарüцуулаõаäмºнлбагаññанбайна.
Õїний нºлººлºл, оролцоог багаñгаõ øинý тåõник, тåõнологи нýвтрїїлýõ мºн øинýýр баталñан "Шилýн äанñнû
õуулü”çýргийгавлигûнýñрýгїрäїнтýйñанаачилгагýæїçæýý.
Дýýäтївøнийавлигûннºлººллийгтоäорõойлоõнüæирийнайлºрõїїäýäõїнäрýлтýйõýвýýрбайна.
Өрõийнтºлæбайгааæиæигõýýлõаõуулийнäунäаæõýмæýý2015онû3äугаарñарä277,000тºгрºгбайñанбол2016
онû3äугаарñарä336,000тºгрºгболæºññºнбайна.
11
ÑУÄАЛÃААНÛ ÃÎЛ ¯Р įН
- 15. СУДАЛÃААНÛÃОЛҮРДҮН 15
Суäалгаа õийгäýæ байõ õугацаанä аæилгїйäýл тулгамäñан аñууäлûн äунä нýлýýäгїй äýýгїїрт ороõûн çýрýгцýý
õýлбýлçýл иõтýй байñан þм (Çураг 1.3). Õарüцуулалт õийæ їçýõýä авлига їнäñýн аñууäлûн õувü õýмæýý нü буурñан
байна(Çураг1.4).Энýнüýäийнçаñгийнõїнäрýлийнаñууäлууäолоннийтийнанõаарлûгилїїтатаæбайгаатайõолбоотой
байæболоõþм.
"Аæилгїйäýл"болон"Авлига"-ûнталаарõиõанäлагûгñуäалгаанäоролцогчäûннаñаарнüангилæїçýõýä(Çураг1.5)18-
39наñнûиргýäаæилгїйäлийнаñууäалäилїїиõñанааçовæбайгаабол30-39наñнûбїлгийнõувüäавлигûнталаарилїї
ñанааçовæбайна.
Çураг1.3:Аæилгїйäýл
Àжилгїйäýл
03
ñаð
2006
45.0%
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
09
ñаð
2006
03
ñаð
2007
09
ñаð
2007
03
ñаð
2008
09
ñаð
2008
03
ñаð
2009
09
ñаð
2009
03
ñаð
2010
09
ñаð
2010
03
ñаð
2011
11
ñаð
2012
03
ñаð
2013
03
ñаð
2013
03
ñаð
2014
04
ñаð
2015
03
ñаð
2016
Çураг1.4:Авлига
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
Àвлига
24.6%
39.0%
35.6% 35.2%
29.4%
24.3%
33.2%
35.2%
33.1%
36.0%
39.5%
30.1%
33.8%
24.4%
26.5%
28.4%
27.8%
28.8%
12.5%
27.6%
16.3%
22.2%
18.2%
8.5%
14.3%10.1%
7.4%
4.5%
8.0%
7.4% 7.0%
8.3% 7.8%
7.7%
03
ñаð
2006
09
ñаð
2006
03
ñаð
2007
09
ñаð
2007
03
ñаð
2008
09
ñаð
2008
03
ñаð
2009
09
ñаð
2009
03
ñаð
2010
09
ñаð
2010
03
ñаð
2011
11
ñаð
2012
03
ñаð
2013
03
ñаð
2013
03
ñаð
2014
04
ñаð
2015
03
ñаð
2016
- 16. 16
Çураг1.5:"Аæилгїйäýл"болон"Авлига"-ûгнаñнûбїлгýýрõарüцуулñанбайäал
18-24
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0% 25-29 30-39 40-49 50-59 60+
3.8%
5.2%
9.6%
7.6%
9.0% 8.5%
19.6%
22.2%
25.5%
31.3%
35.5%
32.3%
Авлигûгтулгамäñанаñууäалгýæїçýõнüболовñролûнтївøинтýйøууä õамааралтайбайäалаæиглагäаæбайна(Çураг
1.6).Дунäñургуулийнболовñролтойоролцогчäûнäºнгºæ4.3õувüнüõаринäýýäболовñролтойоролцогчäûн12.1õувü
авлигûгаñууäалгýæїçæýý.
Çураг1.6"Аæилгїйäýл"болон"Авлига"-ûгболовñролûнтївøинýýрõарüцуулñанбайäал
Бага/Бїðýн
буñ äунä
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0% Бїðýн äунä Туñгай äунä Дýýä
12.1%
24.8%
5.6%
19.6%
6.9%
32.2%
26.5%
4.3%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Àжилгїйäýл
Àжилгїйäýл
Àвлига
Àвлига
- 17. 17
պ人ороннутгийниргýäõотñуурингаçартамüäарäагиргýäýýñилїїтýйгýýр“аæилгїйäýл”-ийгголаñууäалгýæїçýæ
байна (Çураг 1.7). պ人 орон нутагт 31.5 õувü нü "Аæилгїйäýл"-ийг аñууäал гýæ їçñýн бол õот ñуурин гаçрûн
оролцогчäûн äºнгºæ 23.4õувü ийм боäолтойбайна. Õарин авлигûн талаарõиõанäлагûн õувüäїїнийýñрýгїçїїлýлт
гарчýý.պ人ороннутгийноролцогчäооñ(6õувü)ñуурингаçрûноролцогчиä(9.8õувü)"Авлига"-ûгголаñууäалгýæ
õýлýõнüилїїбайна.
Çураг1.7:Аæилгїйäýл"болон"Авлига"-ûгñуäалгаанäоролцогчäûнорøинñуугаагаçраарõарüцуулñанбайäал
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
31.5%
6.0%
9.8%
23.4%
Çураг1.8:“Аæилгїйäýл"болон"Авлига"-ûгñуäаалгаанäоролцогчäûнõїйñýýрõарüцуулñанбайäал
Эмýгтýйоролцогчиä"Аæилгїйäýл"-ийгголаñууäалгýæїçýõнüмºнилїїбайна."Авлига"-ûгýрýгтýй,ýмýгтýйõїмїїñ
аäилõанаñууäалгýæїçñýнбайõаäýмýгтýйõїмїїñ"Аæилгїйäýл"-ийнталаарýрýгтýйõїмїїñýýñ4.7õувиарилїїñанаа
çовäогбайна(Çураг1.8).
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
7.8% 7.6%
25.5%
30.2%
СУДАЛÃААНÛÃОЛҮРДҮН
Àжилгїйäýл
Àжилгїйäýл
Àвлига
Àвлига
Õîò Îðîн нуòаг
Ýð Ýм
- 20. 20
2012онûÃаллап(Gallup)ñаналаñуулгûннýгõýñýгболгоæоролцогчäооñäарааõаñуултууäûгаñууñан,"[Улñûннýр]-äта
äарааõçїйлїїäýäитгýлтýйбайäагуу,їгїйþу?Сонгуулийнøуäарга....талаарямарбоäолтойбайгаавý?"Монголûн
арäиргýäñонгуулийнявцаäмаøбагаитгýлтýйбайгаагїрäїнõаруулñан.2Суäалгааõийгäñýн140гаруйорнооñМонгол
улñ Ороñ, Пакиñтан, Аôганиñтан болон ×аä улñууäтай ñїїлийн тавä бичигäñýн. 2012 онû ñуäалгаа нü УИÕ-ûн
ñонгуулийнäараа6ñарäõийгäñýнбаолоннийтитгýлїнýмøилгїйболñоннüçаримталаарааýнýõїїñонгуулüäñанал
тоолоõ маøин нýвтрїїлñýнтýй õолбоотой байæ болоõ þм. Õяналтûг нýмýгäїїлýõ мºн ýнý їл итгýлийг арилгаõ
çорилгоорМонголулñûнирýõ2016онûñонгуулийнñаналõурааõõýñгїїäийнталûгнüñанамñаргїйбайäлаарñонгон
авчñаналûнõууäаñууäûггараргаарäаõинтоолоõþм.
Энýõїїолоннийтýäçарлаæбайгааñаналтоолоõявцûнõяналтûгñайæруулаõаргаõýмæýýнüяагааäарäиргýäийгñанал
аваõõýñýгäýõñаналûнтооллогоболонСонгуулийнЕрºнõийÕороонû(СЕÕ)нýгäñýнñаналтооллогûналüалинäитгýõ
итгýл2016онä2015онтойõарüцуулаõаäбагаçýрýгºнäºрбайгаагтайлбарлаæболоõþм.
Энýнüбагаçýргийнºñºлтõýäийч,ñонгуулийнилтоä,øуäаргабайäлûнталаарõтýäнийõїлýýлтямарбайгаагаñу уõаä,
2015болон2016онууäаäñонгуулийнбýлтгýлїåøатанäñуäалгаанäоролцогчäûн34õувüнü"огтøуäаргабуñ"байна
(Çураг 2.1) гýñýн õїлýýлттýй байñан ба ýнý õугацаанä бїõ оролцогчäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñонгуулийн ýнý їå
øатанä2.17-ñ2.10болæбуурñан(Çураг2.6).
Çураг2.1:Сонгуулüтайõолбоотойäарааõїйлаæиллагааõýрçýрýгилтоäøуäарга
явæбайнагýæтабоäоæбайнавý?Áýлтгýлїåøат.
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
10.6%
7.4%
29.5%
29.2%
34.0%
34.2%
25.9%
29.3%
2
Мэдээллийг õаðна óó: https://sites.google.com/site/electoralintegrityproject4/projects/existing-datasets/public-
perceptions.
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
2. ÑÎНÃУУЛИЙН ИЛ ТÎÄ, ØУÄАРÃА БАЙÄАЛ
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй
õýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Ñîнгуулийн бýлòгýл, Жиøýý нü: ñîнгîг÷äûг бїðòгýõ,
ñîнгуулийн õîðîîä бîлîн ажилòнууäûг бýлòгýõ,
гаäааä äîòîîäûн ажиглаг÷äûг îðîлöуулаõ гýõ мýò
- 21. 21
Сонгуулийн їå øатнааñ оролцогчиä ñонгуулийн компанит аæлûн ñанõїїæилтýä õамгийн итгýл багатай байна.
Суäалгаанäоролцогчäûнбарагталнü(45õувü)ñонгуулийнкомпанитаæлûнñанõїїæилтийг"огтилтоäбиø"гýæїçñýн
(Çураг 2.2). Энý äїн 2015 онû байäлаар бага çýрýг буþу 7.7 õувийн ºñºлттýй аæиглагäаæ байñан þм. Дунäаæ äїнг
õарüцууланõарвалкампанитаæлûнñанõїїæилтийнилтоäбайäалäитгýõитгýлмºнїåийнõýýñ1.8-ааñ1.91болæºññºн
(Çураг2.6).
Çураг2.2:Сонгуулüтайõолбоотойїйлаæиллагааõýрçýрýгилтоäøуäаргаявæ
байнагýæтабоäоæбайнавý?Кампанитаæлûнñанõїїæилт.
60.0%
40.0%
30.0%
20.0%
10.0%
0.0%
7.6%
6.5%
17.3%
22.9%
25.7%
22.5%
45.0%
52.7%
СОНÃУУЛИЙНИЛТОД,ШУДАРÃАÁАЙДАЛ
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй
õýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Ñîнгуулийн ñанõїїжилò
- 22. 22
2016онäñуäалгаанäоролцогчäûнтавнûнýгнüñонгуулийнкампанитаæил"огтилтоäбиø"(20.9õувü)гýæõариулñан
бол 2015 онä оролцогчäûн äºрºвний нýг нü (26.2 õувü) ийм боäолтой байæýý (Çураг 2.3). Дунäаæ їçїїлýлтїїäийг
õарüцуулаõаä ñуäалгаанä оролцогчäûн итгýлийн äунäаæ тївøин ñтатиñтикийн õувüä маø бага ºñºлтийг õаруулæ
байна.2015онû2.45õувüõарин2016онä2.48õувü(Çураг2.6).
Çураг2.3:Сонгуулüтайõолбоотойїйлаæиллагааõýрçýрýгилтоäøуäаргаявæбайнагýæ
табоäоæбайнавý?Сонгуулийнñурталчилгаа.
40.0%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
0.0%
19.0%
15.7%
33.1%
37.9%
25.5%
21.7%20.9%
26.2%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
3 ñаð 2015 3 ñаð 2016
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй
õýмжýýгýýð
Èõ õýмжýýгýýð
Ñîнгуулийн ñуðòал÷илгаанû їе
- 25. 25
УИÕ-ийнñонгуулüболгонûºмнºñонгуулийнõуулин人рчлºлторуулäагчýнýõїїтївýгтýй,цагõугацааøаарäñанїйл
явцûг олон нийт ñºргººр їнýлæ байна (Çураг 2.7). Суäалгаанä оролцогчäûн 38 õувü нü ñонгуулийн õуулийн
ººрчлºлтїїäийг"иõýýõýн"ýñвýл"маøиõ"ачõолбогäолтойгýæїçñýнболñуäалгаанäоролцогчäûнталааñилїїõувüбуþу
53.1õувüнüоäоогийнУИÕ-аартанилцуулñанñонгуулийнõуулийннýмýлтїїäийг"огтїгїй"ýñвýл"багаçýрýг"лїрäїнтýй
байñан гýæ õариулæýý. Иргýäийн äургїйцýл иõýýр байгаа ч гýñýн ñонгуулийн õуулинä байнга ººрчлºлт оруулäаг
байäалººрчлºгäºõгїйбайна.
Çураг2.7.Сонгуулийнøинýõуулийначõолбогäолболонїрнºлºº
20 13.2
21.417.6
9.9
21.8
31.3
27.3
9.7
27.8
СОНÃУУЛИЙНИЛТОД,ШУДАРÃАÁАЙДАЛ
Îгò їгїй
Бага зýðýг
Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ
Маø иõ
Øинý Cîнгуулийн õуулü
õýð ×ÓÕÀË вý?
Øинý Cîнгуулийн õуулü
õýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?
- 28. 28
2006 онооñ õойø авлига õувийн амüäрал, биçнåñийн орчин, улñ тºрийн амüäралä їçїїлýõ нºлºº нü ñуäалгаанä
оролцогчäûнõувüäиõýнõäýýтогтвортойбайна.Авлигûн нºлººнийäунäаæутга(1-"огт"авлигûннºлººлºлбайõгїй,4-
"иõ õýмæýýгýýр" авлигûн нºлººлºлä ºртñºн) маø бага õýлбýлçýлтýй байñан. Õувийн амüäралä авлигûн нºлººлºл
буурñан байгааг Çураг 3.1 äýýрõ øугамнааñ õарæ болно. Áиçнåñийн орчинä бага õýмæýýний бууралт аæиглагäаæ
байõаäулñтºрийнорчинäавлигûнмýäрýгäýõнºлººлºлбагаçýрýгнýмýгäñýнбайна.
Çураг3.1:Авлигûн нºлººлºл
Улñтºрäавлигûнїçїїлýõ нºлººнýмýгäýæбайгаагýõїçýлбайгууллагууäûнїнýлгýýнäмºнõарагäаæбайна.2006онооñ
õойøанõуäааулñтºрийннамууäавлигаäõамгийниõавтñанбайгууллагууäûнæагñаалтûгтýргїїлæбайна.(Çураг3.2).
Оролцогчäûн гуравнû нýг гаруй нü (35.6 õувü) улñ тºрийн намууä "маø иõ" авлигаä автñан гýæ їçñýн (Çураг 3.4).
Оролцогчäûнгуравнûнýгнü(33.3õувü)гаçрûналбûг"маøиõ"авлигаäавтñангýæїçýææагñаалтûнõо¸ртбичигäýæ
байна.
2015онûаäилаар,УИÕ,Улñтºрийннамууä,Çаñгийнгаçаргурававлигаäõамгийниõавтñанбайгууллагûнæагñаалтûн
ýõнийтавäбагтаæбайна.2010онû3äугаарñарûнñуäалгаанааñõойøýäгýýргурванбайгууллагатýргїїлýõбайрруу
тогтвортойгоораõиñанявцûгÕїñнýгт2-ооñõарнауу.Энýõїїнºõцºлбайäлааñїїäýн"Нийгýмýäийнçаñгийнõямрал"улñ
орнûтулгамäñанаñууäлууäûнõо¸рäугаарбайранäорñонгýæäїгнýæболоõоорбайна(Çураг1.1).
4.00
3.50
3.00
2.50
2.00
1.50
1.00
03ñаð2006
0%
09ñаð2006
03ñаð2007
03ñаð2007
03ñаð2008
03ñаð2009
09ñаð2009
03ñаð2010
09ñаð2010
11ñаð2012
03ñаð2013
09ñаð2013
03ñаð2014
04ñаð2015
03ñаð2016
09ñаð2008
2.39
3.15
3.31
2.11
2.99
3.17
2.17
3.08
3.25
2.35
3.16
3.39
2.22
3.20
3.41
2.30
3.02
3.16
2.25
2.93
3.22
2.26
3.12
3.36
2.22
3.24
3.43
2.14
3.19
3.36
2.24
3.28
3.48
2.14
3.13
3.37
2.05
3.11
3.39
1.98
2.98
3.23
1.99
3.02
3.36
2.02
2.97
3.29
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
3. АÂЛИÃÛН Т¯ÂØИН
Õувийн амüäðал Бизнеñийн îð÷ин Óлñ òºðийн амüäðал
Àвлигûн їð нºлºº
- 29. 29
Çураг3.2:Авлигûнтарõалт,2016(1–"огтїгїй"-5–"маøиõýýр"авлигаäавтñан)
Àвлигûн òаðõалò, 2015 îн
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
Àвлигûн òаðõалò, 2016 îн
Çураг3.3:Авлигûнтарõалт,2015(1–"огтїгїй", 5–"маøиõýýр"авлигаäавтñан)
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
3.86
3.83
3.76
3.73
3.64
3.58
3.50
3.50
3.40
3.33
3.28
3.27
3.05
3.04
3.03
2.51
3.92
3.83
3.75
3.71
3.70
3.65
3.61
3.52
3.45
3.42
3.38
3.20
3.16
3.10
2.94
2.55
АÂЛИÃÛНТҮÂШИН
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Óул ууðõайн ñалбаð
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Øїїõийн òîгòîлöîî
Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä
Гаалü
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Óлñ òºðийн намууä
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óул ууðõайн ñалбаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Çаñгийн газаð
Гаалü
Øїїõийн òîгòîлöîî
Îðîн нуòгийн õанган нийлїїлýõ òенäеðууä
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Таòваðûн алба
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
- 30. 30
Çураг3.4:2016онûавлигûнїнýлгýý(ñалбараар)
17.0% 37.0% 29.5% 10.8% 5.7%
11.0%17.3%39.2%29.1%3.5%
15.4%17.6%32.0%25.9%9.1%
5.6% 27.4% 36.6% 17.9% 12.6%
3.8%
3.8%
3.3%
3.1%
3.0%
2.2%
1.5%
3.1%
3.1%
1.6%
1.6%
1.5%
21.1%
21.2%
17.7%
16.9%
17.1%
16.2%
14.9%
14.3%
12.5%
28.2%
10.7%
9.7%
34.5%
34.6%
38.4%
35.5%
30.7%
31.5%
30.8%
28.0%
25.6%
30.2%
24.4%
25.9%
25.1%
24.0%
24.0%
26.0%
25.0%
29.2%
30.1%
25.0%
26.1%
10.3%
30.0%
27.4%
15.5%
16.2%
16.6%
18.5%
24.3%
20.9%
22.7%
29.6%
32.7%
29.6%
33.3%
35.6%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý
їзїїлäýг албаä
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Îðîн нуòгийн
òенäеðууä
Øїїõийн òîгòîлöîî
Гаалü
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага
/Óлñûн Èõ Õуðал/
Óул ууðõайн ñалбаð
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä Íилýýä иõ Маø иõ
- 31. 31
Õїñнýгт2. Авлигаäõамгийниõавтñанбайгууллага
АÂЛИÃÛНТҮÂШИН
Îãíîî 1-ð çэðэãëэë 2-ð çэðэãëэë 3-ð çэðэãëэë 4-ð çэðэãëэë 5-ð çэðэãëэë
03.2006 Ãаçараøиглалт Ãаалü Уулуурõай Шїїгч Öагäаагийнбайгууллага
09.2006 Ãаçараøиглалт Ãаалü Уулуурõай Шїїгч Öагäаагийнбайгууллага
03.2007 Ãаçараøиглалт Ãаалü Уулуурõай Шїїгч
Áїртгýл,çºвøººрлийн
їйлчилгýý
09.2007 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Ãаалü
Áїртгýл,
çºвøººрлийн
їйлчилгýý
Шїїгч
03.2008 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Ãаалü
Áїртгýл,
çºвøººрлийн
їйлчилгýý
Шїїгч
09.2008 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Ãаалü Шїїгч Прокурор
03.2009 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Шїїгч Ãаалü Прокурор
09.2009 Ãаçараøиглалт Шїїгч
Öагäаагийн
байгууллага
Прокурор Уулуурõай
03.2010 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Улñтºрийннамууä Ãаалü
УИÕ/Õуулüтогтооõ
байгууллага
09.2010 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Шїїгч Ãаалü Улñтºрийннамууä
04.2011 Ãаçараøиглалт Уулуурõай Шїїгч Ãаалü Улñтºрийннамууä
11.2012 Ãаçараøиглалт Уулуурõай
Ороннутгийнõанган
нийлїїлýõтåнäåрууä
Мýргýæлийн
õяналтûнгаçар
Улñтºрийннамууä
0.2013 Ãаçараøиглалт
Уулуурõайн
Тºрийнуäирäлага
Ороннутгийнõанган
нийлїїлýõтåнäåрууä
Улñтºрийннамууä Ãаалü
09.2013 Ãаçараøиглалт
Уулуурõайн
Тºрийнуäирäлага
Ороннутгийнõанган
нийлїїлýõтåнäåрууä
Улñтºрийннамууä
Уулуурõайнñалбарäаõü
õувийн
компаниуä
03.2014 Ãаçараøиглалт
Уулуурõайн
Тºрийнуäирäлага
Ороннутгийнõанган
нийлїїлýõтåнäåрууä
Шїїгч Ãаалü
04.2015 Ãаçараøиглалт Улñтºрийннамууä Уулуурõай Çаñгийнгаçар
УИÕ/Õуулüтогтооõ
байгууллага
03.2016
Улñтºрийн
намууä
Ãаçараøиглалт Уулуурõай
УИÕ/Õуулüтогтооõ
байгууллага
Çаñгийнгаçар
- 32. 2016онûбайгууллагатуñбїрийнавлигûнäунäаæтївøингñуäалгаанäоролцогчäûнõїйñýýрõїñнýгтýлæїçвýлонцûн
ялгаа õарагäаõгїй байна (Çураг 3.5). Эмýгтýйчїїä ýрїїл мýнä, боловñрол, орон нутгийн çаñаг çаõиргаа болон уул
уурõайнталаарарайилїїýåрýгїнýлгýýтýйбайна.Эрýгтýйчїїäбанк,ñанõїї,бїртгýлболонçºвøººрлийнїйлчилгýý,
мýргýæлийнõяналтûнбайгууллага,гаалü,татварûналбаболонçаñгийнгаçрûгилїїýåрýгýýрїнýлæýý.
Çураг3.5:2016онûавлигûнїнýлгýý,õїйñýýр(1–"огтїгїй",5–"маøиõýýр"авлигаäавтñан)
Õаринавлигаäавтñанбайгууллагûнїнýлгýýгñуäалгаанäоролцогчäûнаæилýрõлýлтийнбайäлаарнüангилæїçýõýä
õýлбýлçýл илїї иõ аæиглагäлаа (Çураг 3.6). Суäалгаанä оролцогчäûн ñанал боäлûг аæил ýрõлýлтийн байäлаар
õїñнýгтýлæїçвýл(õуваарилалтûгÇураг4.7õарнаїї):
Тºрийналбанõаагчиä
Тºрийнїйлчилгýýнийаæилтнууä(улñûнтºñвººñцалинавäаг)
Õувийнбайгууллага(õувийнõýвøил)
Тºрийнбуñ(иргýнийнийгýм)
3.51 1.5 2 2.5 3 4 4.5
2.54
2.49
3.49
3.42
3.52
3.38
3.82
3.72
3.83
3.8
3.33
3.1
3.03
3.22
2.99
3.07
3.65
3.62
3.74
3.72
3.86
3.85
3.33
3.33
3.49
3.51
3.25
3.31
2.97
3.09
3.6
3.55
32 АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Банк, ñанõїїгийн байгууллагууä
Бîлîвñðîлûн òîгòîлöîî
Бїðòгýл, зºвøººðлийн їйл÷илгýý їзїїлäýг албаä
Îðîн нуòгийн заñаг заõиðгаа
Таòваðûн алба
Ýðїїл мýнäийн òîгòîлöîî
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
Мýðгýжлийн õяналòûн газаð
Îðîн нуòгийн òенäеðууä
Øїїõийн òîгòîлöîî
Гаалü
Çаñгийн газаð
Õуулü òîгòîîõ байгууллага /Óлñûн Èõ Õуðал/
Óул ууðõайн ñалбаð
Газðûн аñууäал ýðõýлñýн албаä
Óлñ òºðийн намууä
Ýм Ýð
- 36. 36
2016онäñуäалгаанäоролцогчäûнäунäавлигûнтївøнийгурванæилийнчигõанäлагûнталаармýäýгäýõїйцººрчлºлт
гараагїй.Суäалгаанäоролцогчäûнтýнõагаñнüñїїлийнг урванæилийнõугацаанäавлигаºññºнõýмýýнїçýæбайгаанü
ºнгºрñºн онû їçїїлýлттýй аäил байгаа þм (2016 онä 58.8 õувü, 2015 онä 59.0 õувü: Çураг 4.1). Õарин ирýýäїйн тºлºв
байäлûн талаар оролцогчиä илїї ººäрºгººр õариулæýý. 2015 онä ñуäалгаанä оролцогчäûн 24.4 õувü нü ирýõ гурван
æилäавлигабуурнаõýмýýнїçýæбайñанбол2016онä34.9õувüнüиймбоäолтойбайна(Çураг4.2).
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Çураг4.1:ӨнгºрñºнгурванæилäМонголäавлигûнтївøинõýрçýрýгººрчлºгäñºнбý?
4. АÂЛИÃÛН ЧИÃ ХАНÄЛАÃÛН ¯НЭЛÃЭЭ
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
0.2%
3.4%
15.1%
18.2%
63.1%
0.0%
4.3%
21.1%
23.9%
50.7%
0.0%
2.6%
20.7%
22.6%
54.0%
0.2%
2.6%
20.8%
24.3%
52.1%
1.0%
7.1%
23.2%
19.9%
48.9%
0.4%
5.4%
21.9%
17.4%
54.9%
1.0%
11.7%
28.0%
25.3%
34.0%
0.8%
9.8%
29.5%
21.4%
38.6%
0.6%
6.1%
22.5%
22.0%
48.8%
0.3%
8.5%
21.0%
26.9%
43.3%
0.9%
12.9%
25.8%
21.5%
38.9%
0.9%
16.7%
34.1%
25.6%
22.7%
1.8%
25.7%
31.5%
22.8%
18.2%
1.3%
25.0%
33.8%
22.5%
17.4%
0.8%
13.2%
26.9%
31.5%
27.5%
0.7%
14.2%
26.3%
30.7%
28.1%
Èõýýõýн бууðñан
Бага зýðýг бууðñан
Õýвýýð їлäñýн
Бага зýðýг ºññºн
Èõýýõýн ºññºн
03ñаð2006
09ñаð2006
03ñаð2007
09ñаð2007
03ñаð2008
03ñаð2009
09ñаð2009
03ñаð2010
09ñаð2010
11ñаð2012
03ñаð2013
09ñаð2013
03ñаð2014
04ñаð2015
03ñаð2016
09ñаð2008
- 37. 37
Авлигûн чиг õанäлагûн їçїїлýлтийг õїйñýýр õарвал 2016 онä ýрýгтýйчїїäийн 29.4 õувü, ýмýгтýйчїїäийн 26.8 õувü
авлигаñїїлийнгурванæилäнýмýгäñýнгýæїçñýн(Çураг4.3).Үїнийаäилýрýгтýйчїїäийн12.7õувü,ýмýгтýйчїїäийн11.4
õувüирýõгурванæилийнõугацаанäавлиганýмýгäýнýгýæõариулñанбайна(Çураг4.4).Энýõїїçºрїїнüñтатиñтикийн
õувüäачõолбогäолбагатайбºгººäбуñаäаñуултууäûнõувüäчçºрїїиõýвчлýниæилбайñан.
Çураг4.3:ӨнгºрñºнгурванæилäМонголäавлигûнтївøинõýрçýрýгººрчлºгäñºнбý?(Õїйñýýр)
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
29.4
0.0%
26.8
29.8
26.5
13.3
1.0
31.7
26.2
15.0
0.3
Çураг4.2:Ирýõгурванæилäавлигûнтївøинõýрçýрýгººрчлºгäºõвý?
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
1.9%
23.9%
35.3%
12.9%
26.0%
3.2%
25.1%
27.8%
16.4%
27.6%
5.5%
29.3%
29.8%
14.3%
21.1%
3.9%
26.7%
27.4%
17.7%
24.3%
3.9%
29.1%
32.8%
15.4%
18.8%
5.9%
23.0%
25.5%
15.3%
30.4%
6.5%
26.2%
27.2%
17.8%
22.2%
7.9%
27.4%
32.9%
11.6%
20.3%
3.8%
21.5%
32.7%
15.2%
26.8%
3.7%
24.5%
31.7%
18.0%
22.1%
6.1%
38.5%
28.9%
14.0%
12.5%
5.9%
42.9%
31.1%
11.0%
9.1%
8.9%
43.6%
27.1%
11.8%
8.5%
7.2%
38.6%
30.8%
14.0%
9.4%
3.9%
23.5%
37.5%
22.6%
12.6%
3.8%
31.1%
36.3%
16.6%
12.1%
АÂЛИÃÛН×ИÃÕАНДЛАÃÛНҮНЭЛÃЭЭ
Èõýýõýн бууðна
Бага зýðýг бууðна
Õýвýýð їлäýнý
Бага зýðýг ºñнº
Èõýýõýн ºñнº
03ñаð2006
09ñаð2006
03ñаð2007
09ñаð2007
03ñаð2008
03ñаð2009
09ñаð2009
03ñаð2010
09ñаð2010
11ñаð2012
03ñаð2013
09ñаð2013
03ñаð2014
04ñаð2015
03ñаð2016
09ñаð2008
Èõýýõýн
бууðñан
Бага зýðýг
бууðñан
Õýвýýð
їлäñýн
Бага зýðýг
ºññºн
Èõýýõýн
ºññºн
Ýð
Ýм
- 38. 38
Авлигûн чиг õанäлагûг аæил ýрõлýлтийн ñалбараар авч їçвýл тºрийн буñ байгууллагûн оролцогчäûн õариулт иõ
ялгаатай байна. Энýõїї ñалбарûн оролцогчäûн бараг тал нü авлига "маø иõ нýмýгäñýн" гýæ їçýæ байõаä (44.8 õувü),
буñаäгурванñалбарûнäунäаæнüäºрºвнийнýгýýñбагаçýрýгилїїбайна(Çураг4.5).Суäалгаанäõамрагäñантºрийнбуñ
байгууллагûн нýг ч оролцогч (0.0 õувü) авлига ирýõ гурван æилä "иõ õýмæýýгýýр буурна" гýæ їçýõгїй байõаä буñаä
ñалбарûноролцогчäоäиймитгýлнайäварбайна(Çураг4.6).
Çураг4.5:ӨнгºрñºнгурванæилäМонголäавлигûнтївøинõýрçýрýг
ººрчлºгäñºнбý?(Аæилýрõлýлтийнñалбараар)
45%
40%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
29.5
0.0%
28.8 27.3
44.8
26.9 26.9
14.1
2.6
23.5
30.0
16.5
1.2
29.7
27.1
15.7
0.2
24.1
20.7
6.9
3.4
Çураг4.4:Ирýõгурванæилäавлигûнтївøинõýрçýрýгººрчлºгäºõвý?(Õїйñýýр)
40%
35.0%
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
12.7
0.0%
11.4
16.6
36.4
31.5
16.7
36.3
30.8
31.5
30.8
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Èõýýõýн
бууðна
Èõýýõýн
бууðñан
Бага зýðýг
бууðна
Бага зýðýг
бууðñан
Õýвýýð
їлäýнý
Õýвýýð
їлäñýн
Бага зýðýг
ºñнº
Бага зýðýг
ºññºн
Èõýýõýн
ºñнº
Èõýýõýн
ºññºн
Ýð
Ýм
Тºðийн алба Тºðийн їйл÷илгýý Õувийн ñекòîð Тºðийн буñ байгууллага
- 43. 43
Авлигатайтýмцýõаргаçамä“õїчтýйаргаõýмæýýаваõ,õатууøийтгýлоногäуулаõ”гýñýнõариултºññºнõарагäаæбайна
(Çураг 5.2). Энý õариулт 2015 онû 21.4 õувиаñ 2016 онä 24.6 õувü болæ ºñчýý. "Тºрийн албан õаагчäûн цалинг
нýмýгäїїлýõ"гýñýнõанäлага2015онû8.3õувиаñ2016онä10.5õувüболæºñºõºäайлºрõїїäýäõїнäýýртуñчбуйýäийн
çаñгийн õїнäрýл нºлººлñºн гýæ їçýæ болоõоор байна. "Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ" арга õýрýгñýл
2015онû9.9õувиаñ2016онä8.6õувüболæ2012онûтївøинäõїрчýý.2015онтойõарüцуулаõаä2016онäцººнтоонû
õїмїїñ çаõиргаанû байгууллагûн їйл аæиллагаанä тºрийн çїгýýñ тавиõ õяналтûг õїчтýй болгоõûг äýмæñýн бºгººä
иргýä,тºрийнбуñбайгууллагууäûнçїгýýñтавиõõяналтûгнýмýгäїїлýõнüїрäїнтýйгýæýý."Çаñагçаõиргаанûøийäвýр
гаргаõїйлявцûгнýýлттýй,илтоäболгоõ"-ûгäýмæñýнõїмїїñ2015онä15.3õувиаñ2016онä12.9õувüболæбуурчýý.
0%
Õї÷òýйаðгаõýмжýýаваõ,
õаòууøийòгýлîнîгäуулаõ
Õуулиаòîгòвîðòîй
õýðýгжїїлýõ
Çаñагзаõиðгаанûøийäвýð
гаðгаõїйлявöûгнýýлòòýй,ил
òîäбîлгîõ
Àвлигûнýñðýгîлîннийòийг
ñî¸нгýгýýðїїлýõ
Тºðийнзїгýýñзаõиðгаанû
байгууллагûнїйлажиллагаанä
òавиõõяналòûгõї÷òýйбîлгîõ
Тºðийналбанõааг÷äûн
öалингнýмýгäїїлýõ
Èðгýä,òºðийнбуñбайгууллагууäûн
зїгýýñòºðийнзаõиðгаанû
байгууллагûнїйлажиллагаанäòавиõ
õяналòûгõї÷òýйбîлгîõ
Буñаä
30.0%
25.0%
20.0%
15.0%
10.0%
5.0%
19.7%
23.0%
22.6%
20.9%
21.4%
24.6%
15.2%
18.0%
15.5%
15.8%
8.6%
5.5%
1.6%
14.8%
12.0%
15.0%
16.5%
10.0%
6.9%
1.8%
16.2%
13.6%
12.8%
13.2%
12.2%
7.7%
1.7%
15.9%
12.0%
14.2%
11.1%
12.9%
11.6%
1.5%
17.4%
15.4%
15.3%
11.9%
9.9%
8.3%
0.4%
16.5%
13.6%
12.9%
13.0%
8.6%
10.5%
0.3%
Çураг5.2:Авлигатайтýмцýõїрäїнтýйаргаçамууä
АÂЛИÃАТАЙТЭМÖЭÕ
11 ñаð 2012 3 ñаð 2013 9 ñаð 2013 3 ñаð 2014 4 ñаð 2015 3 ñаð 2016
- 44. 44
2016 онä ñуäалгаанä оролцогчиä авлигатай тýмцýõýä ñааä болæ буй õїчин çїйлїїäýä бага ач õолбогäол ºгñºн байна
(Çураг5.3)."Авлигатайтýмцýõýäчиглýгäñýнõуулüтогтоомæ,õїлýýлгýõялøийтгýлболовñронгуйбиø"гýñýнõїчинçїйл
õамгийниõýýрбуурñанболовч"Аñууäлûгõýýлõаõуулиарøийäвýрлýõаргатїгýýмýлболñон"гýæїçñýнõїмїїñийнтоо
õýвýýрýýбайна.
Çураг5.3:Авлигатайтýмцýõýäñааäболæбайгааõїчинçїйлñ(1–"огтїгїй",4–"маøиõýýр")
1
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü
äїðмийн äагуу буñ õýýл õаõуулиаð
øийäвýðлýõ аðга òїгýýмýл бîлñîн
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûн
õїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä улñ îðнû òувøинä
авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл
ýðмýлзýл байõгїй
Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн
õуулü òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял
øийòгýл нü бîлîвñðîнгуй биø
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн
òувøинä авлигûн аñууäлûг õянаõ
õїñýл ýðмýлзýл байõгїй
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ
мýðгýжлийн уð ÷аäваð муу
43.532.521.5
3.45
3.37
3.29
3.12
3.12
3.04
3.41
3.21
3.28
3.25
3.28
2.94
3.29
3.19
3.26
3.18
3.26
2.74
3.15
3.08
3.05
3.15
3.05
2.57
3.13
2.99
3.07
2.99
3.07
2.59
3.04
3.09
3.13
2.99
3.13
2.66
3.00
2.98
2.93
2.88
2.97
2.57
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
11 ñаð 2012 3 ñаð 2013 9 ñаð 2013 3 ñаð 2014 4 ñаð 2015 3 ñаð 2016
- 45. 45
Сааä тотгор болæ байгаа õїчин çїйлїїäийн õариултанä õїйñийн ялгаа аæиглагäаагїй (Çураг 5.4). Аæил ýрõлýлтийн
байäлааравчїçýõýäтºрийнбуñбайгууллагаболонтºрийналбанõаагчäийнõооронäтомооõонялгаагарñан(Çураг5.5).
“Улñ тºрийн уäирäаõ äýýä албан туøаалтнууäаä орон нутгийн тувøинä авлигûн аñууäлûг õянаõ õїñýл ýрмýлçýл
байõгїй”,“Улñтºрийнуäирäаõäýýäалбантуøаалтнууäаäулñорнûтувøинäавлигûнаñууäлûгõянаõõїñýлýрмýлçýл
байõгїй”болон“Тºрийнїйлчилгýýїçїїлýõмýргýæлийнурчаäвармуу”гýñýнõїчинçїйлїїäõамгийниõçºрїїтýйбайв.
Тºрийнїйлчилгýýнийñалбарûноролцогчиä"Аñууäлûгõýýлõаõуулиарøийäвýрлýõаргатїгýýмýлболñон"болон"Õуулü
ñаõиулаõбайгууллагûнõїрýýнäавлигагаçаравñан"çýрýгтõамгийниõøїїмæлýлтýйбайна.
Çураг5.4:Авлигатайтýмцýõýäñааäболæбайгааõїчинçїйлñ(õїйñýýр)
3.51 1.5 2 2.5 3 4
3.05
2.90
2.93
3.01
3.05
2.92
2.96
2.54
2.93
2.98
3.03
2.85
2.99
1.61
АÂЛИÃАТАЙТЭМÖЭÕ
Ýм Ýð
Àвлигòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü
òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл нü...
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûн
õїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä
авлигûн ...
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн
уð ÷аäваð муу
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу
буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга
- 46. АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА46
Çураг5.5:Авлигатайтýмцýõýäñааäболæбуйõїчинçїйлñ
(ñуäалгаанäоролцогчäûнаæилýрõлýлтийнñалбараар)
Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага
Àвлигаòай òýмöýõýä ÷иглýгäñýн õуулü
òîгòîîмж, õїлýýлгýõ ял øийòгýл
3.05
1 43.532.521.5
2.96
2.97
2.82
3
2.9
3.01
2.83
3
2.93
3.04
3.19
2.69
3.01
3.03
2.9
2.98
2.6
3.06
3.12
2.85
2.97
2.61
2.77
2.95
2.7
2.89
2.4
Авлигатайтýмцýõаргаõýмæýýнийõариултäýýрõїйñийнялгааилїїтýйгýýрõарагäñан(Çураг5.6).Эмýгтýйчїїä"Õуулиа
тогтвортой õýрýгæїїлýõ", "Авлигûн ýñрýг олон нийтийг ñо¸н гýгýýрїїлýõ" мºн "Тºрийн албан õаагчäûн цалинг
нýмýгäїїлýõ"аргаõýрýгñлийгилїїäýмææýý.Õаринýрýгтýйчїїä"Çаñагçаõиргаанûøийäвýргаргаõїйлявцûгнýýлттýй,
илтоäболгоõ"болон "Иргýä,тºрийнбуñбайгууллагууäûнçїгýýñтавиõõяналтûгõїчтýйболгоõ"аæлууäûгилїїäїçñýн.
Çураг5.6:Авлигатай тýмцýõаргаçам(õїйñýýр)
25.0%1 5.0% 10.0% 15.0% 20.0% 30.0%
25.0%
24.2%
9.7%
13.9%
13.8%
14.6%
7.3%
15.1%
11.4%
11.8%
13.4%
11.4%
9.9%
17.9%
Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл
îнîгäуулаõ
Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ
Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ
Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг
нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ
Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл
ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Õуулий òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Ýм
Ýð
Îлîн нийòийн иäýвõгїй байäал
Õуулü ñаõиулаõ байгууллагûн
õїðýýнä авлига газаð авñан
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä îðîн нуòгийн òївøинä...
Óлñ òºðийн уäиðäаõ äýýä албан
òуøаалòнууäаä улñ îðнû òївøинä
авлигûн ...
Тºðийн їйл÷илгýý їзїїлýõ мýðгýжлийн
уð ÷аäваð муу
Õїнäðýлòýй аñууäлûг õуулü äїðмийн äагуу
буñ õýýл õаõуулиаð øийäвýðлýõ аðга
- 47. 47
Авлигûн ýñрýг аваõ арга õýмæýýг оролцогчäûн аæил ýрõлýлтийн ñалбараар ангилæ їçýõýä ñонирõолтой äїр çураг
õарагäаæ байна (Çураг 5.7). Õувийн õýвøлийн оролцогчиä õуулийг тогтвортой õýрýгæїїлýõ (17.7 õувü) болон тºрийн
çїгýýñçаõиргаанûбайгууллагûнїйлаæиллагаанäтавиõõяналтûгõїчтýйболгоõûг(14.8õувü)тýргїїнäтавüæýý.Тýä
тºрийн албан õаагчäûн цалинг нýмýгäїїлýõийг õамгийн бага їр äїнтýй гýæ їçñýн (9.1 õувü). Õарин тºрийн албанû
оролцогчиä ýнý ñонголтûг илїїä їçñýн (19 õувü). Õїчтýй арга õýмæýý аваõ, õатуу øийтгýл оногäуулаõ нü тºрийн
їйлчилгýýнийаæилýрõýлäýгоролцогчäûнõувüäõамгийнтýргїїлýõñонголтбайñан(26.9õувü).
Çураг5.7:Авлигатайтýмцýõаргаçам(ñуäалгаанäоролцогчäûнаæилýрõлýлтийнñалбараар)
20.2%
0.0% 30.0%25.0%20.0%15.0%10.0%5.0%
26.9%
25.3%
23.3%
19.0%
18.1%
9.1%
16.7%
9.5%
10.7%
10.7%
13.1%
16.7%
10.9%
11.4%
11.9%
8.3%
12.4%
10.2%
14.8%
13.1%
9.2%
17.7%
10.0%
10.0%
13.3%
13.3%
13.3%
АÂЛИÃАТАЙТЭМÖЭÕ
Õї÷òýй аðга õýмжýý аваõ, õаòуу øийòгýл
îнîгäуулаõ
Àвлигûн ýñðýг îлîн нийòийг ñî¸н гýгýýðїїлýõ
Çаñаг заõиðгаанû øийäвýð гаðгаõ їйл явöûг
нýýлòòýй, ил òîä бîлгîõ
Тºðийн зїгýýñ заõиðгаанû байгууллагûн їйл
ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Èðгýä, òºðийн буñ байгууллагууäûн зїгýýñ
òºðийн заõиðгаанû байгууллагûн їйл
ажиллагаанä òавиõ õяналòûг õї÷òýй бîлгîõ
Õуулиа òîгòвîðòîй õýðýгжїїлýõ
Тºðийн албан õааг÷äûн öалинг нýмýгäїїлýõ
Õувийн ñекòîð Тºðийн їйл÷илгýý Тºðийн албаТºðийн буñ байгууллага
- 48. 48
2016 онä ñуäалгаанä оролцогчиä оäоогийн Çаñгийн гаçрûн авлигатай тýмцýõ їйл аæиллагаа ºмнºõ Ерºнõий ñайä
Н.АлтанõуягийнÇаñгийнгаçрааñ(2012-2014)їрäїнбагатайгýæїçñýнõýвýýрýýбайна.Суäалгаанäоролцогчäûнäºнгºæ
8õувüнüоäоогийнçаñгийнгаçарилїїñайнбайõболногýæїçñýнбол30.1õувüнüмуубайнагýæїçæýý(Çураг5.8).
Çураг5.8:ОäоогийнÇаñгийнгаçарºмнºõÇаñгийнгаçартайõарüцуулаõаä
авлигûнаñууäлûгõýрøийäýæбайнавý?
11 ñаð 2012 03 ñаð 2013 09 ñаð 2013 03 ñаð 2014 04 ñаð 2015 03 ñаð 2016
33.4%
10.4%
35.1%
21.1%
20.3%
8.5%
36.1%
35.1%
19.0% 19.0%
23.3%
10.0% 12.6%
26.5%
31.4%
36.4%
43.0%
39.6%
32.0%
7.2%
20.3%
30.1%
41.6%
8.0%
Çаñгийн гаçарт ºгñºн їнýлгýýний нýгýн аäилаар 2016 онä ñуäалгаанä оролцогчиä АТÃ-ûг мºн ñºргººр їнýлæýý.
Оролцогчäûнåр人14õувüАТÃ-тýåрýг,44.9õувüнüñºрºгїнýлгýýºгчýý(Çураг5.9).Тїїнчлýнитгýлїнýмøлийнтївøин
буурчýý(Çураг5.10).2015онäñуäалгаанäоролцогчäûн39.2õувüАТÃ-ûнїйлаæиллагаанäитгýлтýйбайñанбол2016
онäýнýтоо31.9õувüболæбуурñанбайна.
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Àвлигûн аñууäлûг илїї
ñайн øийäвýðлýж байна ªмнºõòýйгýý аäил байна
ªмнºõººñºº äîð байна Õýлж мýäýõгїй /Õаðиулаагїй
Танû бîäлîîð îäîîгийн Çаñгийн газаð ºмнºõ Çаñгийн газаðòай
õаðüöуулаõаä авлигûн аñууäлûг õýð øийäýж байна вý?
- 49. 49
Çураг5.9:АвлигатайтýмцýõгаçрûнїйлаæиллагаагТаõýрõýнїнýлæбайнавý?
03 ñаð 2016
04 ñаð 205
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
04 ñаð 2011
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
1.5% 12.5% 41.1%
100%0%
32.3%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
38.0%
20.9%
27.7%
19.4%
14.5%
33.6%
38.4%
29.8%
40.1%
38.4%
42.0%
38.7%
0.3%
1.0%
1.7%
1.7%
0.9%
1.1%
7.9%
7.7%
6.8%
30.3%
25.8%
24.4%
26.8%
25.8%
1.2%
32.5%
39.3%
15.2%
11.5%
7.7%
10.9%
19.9%
24.4%
21.0%
23.1%
12.6%
2.1% 14.4%
32.9%
03 ñаð 2016
04 ñаð 205
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
04 ñаð 2011
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
2.1% 29.8%
100%0%
50.1%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
35.8%
2.9%
3.8%
2.0%
1.9%
25.4%
27.1%
28.0%
42.8%
42.7%
38.6%
36.5%
1.6%
1.8%
2.5%
43.2%
39.8%
39.4%
41.8%
38.8%
49.4%
47.4%
17.6%
14.5%
14.0%
17.7%
22.8%
29.7%
21.8%
22.2%
17.9%
3.4%
43.3%
Çураг5.10:АвлигатайтýмцýõгаçартТаõýрçýрýгитгýäýгвý?
АÂЛИÃАТАЙТЭМÖЭÕ
Èõ ñайн Õаðüöангїй ñайн Ñайн ÷ биø, муу ÷ биø Тааðууõан Муу
Èõ иòгýäýг Èòгýäýг Баðаг иòгýäýггїй Îгò иòгýäýггїй
- 50. 50
2016 онä олон нийтийн 22.1 õувü нü АТÃ-ûг õуулü ñаõиулаõ õараат буñ байгууллага гýæ їçýæ байгаа нü 2015 онû 21.7
õувиаñ нýг иõ ººрчлºг人гїй байна (Çураг 5.11) . “Авлигûн õýргýýр øийтгýл õїлýýñýн албан туøаалтнууäûн туõай
мýäнý”õýмýýнõариулñаниргýäийнтообагаõýмæýýгýýрбуþу40.4õувиаñ 43.2õувüболæºññºн(Çураг5.12)боловч2013
онû 9 äїгýýр ñарä õїрñýн 51.6 õувиаñ õамаагїй бага байна. Авлигûн туõай мýäýýлýõ утаñнû талаарõ арä иргýäийн
мýäлýг2015онû24.9õувиаñ2016онä29õувüболæºññºнõýäийч(Çураг5.13),нýрýýнууцланавлигûнталаармýäýýлýõ
иргýäийнõувü56-ааñ50.3õувüболæбуурñанбайна(Çураг5.14).
Çураг5.11:ТаАвлигатайтýмцýõгаçарбиåäааñан,алüнýгулñтºрийнõїчнýýñõамааралгїй
їйлаæиллагааявуулæчаääагтитгýäýгїї?
Тийм Үгїй
03 ñаð
2010
03 ñаð
2010
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0% 09 ñаð
2010
09 ñаð
2010
11 ñаð
2012
11 ñаð
2012
03 ñаð
2013
03 ñаð
2013
09 ñаð
2013
09 ñаð
2013
03 ñаð
2014
03 ñаð
2014
04 ñаð
2015
04 ñаð
2015
03 ñаð
2016
03 ñаð
2016
78.1%78.3% 74.0% 69.6% 66.6% 65.3% 78.3% 77.9%
21.9%21.7% 26.0% 30.4% 33.4% 34.7% 21.7% 22.1%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
66.5%63.8% 55.9% 54.7% 48.4% 52.9% 59.6% 56.8%
33.5%36.2% 44.1% 45.3% 51.6% 47.1% 40.4% 43.2%
Çураг5.12:АвлигûнýñрýгøинýõуулüбатлагäñанûäарааТаøинýõуулийнõїрýýнä
алüнýгалбантуøаалтанøийтгїїлñýнтуõайñонññонуу?
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Тийм Үгїй
2006 îнä Àвлигûн ýñðýг øинý õуулü баòлагäñан. Та øинý õуулийн õїðýýнä
алü нýг албан òуøаалòан øийòгїїлñýн òуõай ñîнññîн уу?
- 54. 54 SURVEYONPERCEPTIONSANDKNOWLEDGEOFCORRUPTION
Авлигûн ýñрýг ñанал ñанаачилгûг иргýä илїї боäитоор їнýлñýн. Õїний оролцоотой їйл аæиллагааг багаñгаõ øинý
тåõник,тåõнологинýвтрїїлýõаæилäõамгийниõачõолбогäолºгчýý(Çураг6.1).Суäалгаанäоролцогчäûнбарагталнü
їїнийг"маøиõ"ачõолбогäолтойгýæїçýæгуравнûнýгорчимнü"иõýýõýн"ачõолбогäолтойгýæõариулñанбайна(туñтуñ
37.8õувüба28.2õувü).
Авлигатай тýмцýõ õамгийн чуõал їйл аæиллагаанû õо¸рäугаарт “Нягтлан боäоõ бїртгýлийн ил тоä туõай õуулийг
нýвтрїїлýõ” орæýý. Суäалгаанä оролцогчäûн 29 õувü їїнийг "маø иõ" чуõал гýæ їçýæ байна. Оролцогчäûн ñаналûг
иõýýр авñан ººр нýгýн ñанаачилга нü тºрийн албан õаагчäааñ õºрºнгº орлогûн мýäїїлгийг тогтмол гаргуулæ аваõ
бºгººäоролцогчäûн25õувüїїнийг"маøиõ"ачõолбогäолтойгýæїçñýн.
Суäалгаанäоролцогчäûнäºрºвнийнýгнüñонгуулийнøинýõуулийнталаарямарнýгýнõариултºгººгїй,тавнûнýгнü
ºрøººлийнõуулийнталаарямарнýгñаналбоäолгїйбайñан(туñбїрнü26õувüба18.8õувü).Эäгýýрõуулиуäаäбагаач
õолбогäолºгñºнбºгººäоролцогчäûнäºнгºæ13.4õувüºрøººлийнõуулийг,14.8õувüñонгуулийнõуулийг"маøиõ"ач
õолбогäолтойгýæїçæýý.
Çураг6.1:Дарааõаргаõýмæýýнїїäõýр×УÕАЛгýæтабоäоæбайнавý?
ªðøººлийн õуулü
0%
Øинý Ñîнгуулийн õуулü
Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл
гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг
Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû
їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги
Øилýн äанñнû õуулü
100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
14.3% 17.1% 22.5%14.0% 13.4% 18.8%
9.8%
4.5%
1.6%
2.6%
15.8%
11.8%
7.0%
8.7%
20.6%
23.2%
19.6%
21.5%
13.0%
23.5%
28.3%
21.8%
14.8%
25.0%
37.8%
29.0%
26.0%
12.0%
5.8%
16.3%
6. АÂЛИÃÛН ЭÑРЭÃ ÑАНААЧИЛÃА
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
... õýð ×ÓÕÀË вý?
- 55. 55
ªðøººлийн õуулü
Øинý Ñîнгуулийн õуулü
Тºðийн албан õааг÷ааñ òîгòмîл
гаðгуулж авäаг îðлîгûн мýäїїлýг
Бїðòгýлийн öаõим маøин, нýг öîнõнû
їйл÷илгýý гýõ мýò øинý òеõнîлîги
Øилýн äанñнû õуулü
Суäалгаанäоролцогчиäавлигûнýñрýгñанаачилгууäûнїрäїнгийнталаармºниæилõанäлагатайбайна.Тýäгýýрийн
äийлýнõнüºрøººлийнõуулüболонñонгуулийнøинýõуулüїрäїнтýйýñýõäýýрямарнýгýнñаналбоäолгїйбайв(Çураг
6.2). Иргýä øинý тåõнологи нýвтрїїлýõ нü õамгийн ºнäºр їр äїнтýй гýæ тýмäýглýñýн. Оролцогчäûн äºрºвний нýг нü
ýнýõїї арга õýмæýýг "маø иõ" їр äїнтýй гýæ їçñýн бºгººä äºрºвний нýг гаруй нü "нýлýýä иõ" їр äїнтýй гýæ õариулñан
(25.1 õувü ба 26.9 õувü). Суäалгаанä оролцогчиä ºäºр тутмûн амüäралäаа “Öаõим бїртгýл” болон нýг цонõнû
їйлчилгýýг аøиглаõ нü илїї байäаг учрааñ тýäгýýрийг гýæ їнýлñýн байæ болоõ þм. Õуулийн ñанаачилгûн їр äїн урт
õугацаанäилýрäýгтулилїїалñлагäмал,їнýлýõýäõїнäрýлтýйбайäаг.
Çураг6.2:ДарааõаргаõýмæýýнїїäõýрҮРДҮНТЭЙгýæтабоäоæбайнавý?
0% 100%10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
16.9% 21.7% 20.3% 8.5% 6.9% 25.7%
14.3%
9.3%
3.2%
6.3%
20.6%
18.8%
10.9%
14.9%
17.9%
25.4%
25.8%
23.8%
6.4%
17.3%
26.9%
19.3%
6.5%
9.7%
25.1%
15.5%
34.2%
19.5%
8.2%
20.2%
АÂЛИÃÛНЭСРЭÃСАНАА×ИЛÃА
Îгò їгїй Бага зýðýг Тîäîðõîй õýмжýýнä
Íилýýä иõ Маø иõ Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
... õýð ҮÐ ДҮÍТÝÉ вý?
- 58. 58
2015онûнºõцºлбайäалтайõарüцуулаõаä“øуäаргабуñõанäана”гýñýнїçýлороннутгийнçаñагçаõиргаанааñгаäна
їнýлгýý õийгäñýн бїõ ñалбарууäаä иõ õýмæýýгýýр буурñан байна. Áоловñролûн ñалбарт øуäарга буñ õанäана гýñýн
õариулт2015онû48.1õувиаñ2016онä42.2õувüболæбуурñан(Çураг7.1).Эрїїлмýнäийнñалбарт2015онä56.8õувü
байñнааñ 2016 онä 52 õувü болæ буурчýý (Çураг 7.2). Шїїõийн тогтолцоонä 65.5 õувиаñ 59.1 õувü болñон (Çураг 7.3).
Õуулüñаõиулаõбайгууллагûнõувüä64.9õувиаñ58.8õувüболæбуурñанбайна(Çураг7.4).Õаринороннутгийнçаñаг
çаõиргааøуäаргабуñõанäанагýæїçñýноролцогчäûнõувüõýмæýý2016онäїнäñýнäýýººрчлºг人гїй2015онû48.0
õувüтай õарüцуулаõаä 48.2 õувü õýвýýр байна (Çураг 6.5). Çаñгийн гаçрûн õувüä øуäарга буñ õанäалт 2015 онä 56.2
õувиаñ2016онä52.5õувüболæбуурñанбайна(Çураг6.6).
Ерºнõий人 ñуäалгаанä оролцогчäûн тýн õагаñ нü ýäгýýр байгууллагууä øуäарга õанäана гýäýгт итгýõгїй байгаа
болоõоорõїлýýлтнýлýýнäоогуурбайгаачгýñýнýäгýýртоонüºмнºõñуäалгаанûїрäїнгýýññайæирñан байна.Õамгийн
томººрчлºлтõуулüñаõиулаõбайгууллагаболонøїїõийнтогтолцоонûñалбартгарñанбайна.АвлигûнТалаарõОлон
Нийтийн Ойлголт Мýäлýг Тогтооõ ñуäалгаа анõ явуулæ байõаä оролцогчäûн бараг äºрºвний гурав нü øуäарга буñ
õанäаõõїлýýлттýйбайñан.Сїїлийнїåийнñуäалгаагаарýнýõїїõувüõýмæýýнü буурñаарбайна.
Çураг7.1:Áоловñролûнñалбарäаõüøуäаргаõанäлага
Øуäаðга буñ Øуäаðга
03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
57.8%42.2%
51.9%48.1%
51.7%48.3%
44.4%55.6%
55.3%44.7%
45.4%54.6%
44.2%55.8%
39.9%60.1%
7. ØУÄАРÃА ХАНÄЛАÃА
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Бîлîвñðîлûн ñалбаð
- 59. 59
Çураг7.2:Эрїїлмýнäийнñалбарäаõüøуäаргаõанäлага
Ýðїїл мýнä
57.8%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
42.2%
51.9%
51.7%
44.4%
55.3%
45.4%
44.2%
39.9%
48.1%
48.3%
55.6%
44.7%
54.6%
55.8%
60.1%
Çураг7.3:Шїїõийнтогтолцоонûøуäарга õанäлага
Øїїõийн òîгòîлöîî
40.8%59.1%
34.5 %
29.9%
30.1%
31.2%
25.5%
25.8%
23.3%
65.5%
70.1%
69.9%
68.8%
74.5%
74.2%
76.7%
ШУДАРÃАÕАНДЛАÃА
03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
- 60. 60
Çураг7.4:Õуулüñаõиулаõбайгууллагûнøуäарга õанäлага
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага
41.1%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
09 ñаð 2010
03 ñаð 2010
58.8%
35.1%
30.1%
30.2%
32.9%
24.1%
26.9%
25.7%
64.9%
69.9%
69.8%
67.1%
75.9%
73.2%
74.3%
Çураг7.5:Ороннутгийнçаõиргаанûøуäаргаõанäлага
Îðîн нуòгийн заõиðгаа
51.8%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
48.2%
52.0%
48.8%
41.3%
47.1%
35.8%
48.0%
51.2%
58.7%
52.9%
64.2%
Çураг7.6:Тºрийнçаõиргаанûøуäарга õанäлага
Тºðийн заõиðгаа
47.5%03 ñаð 2016
04 ñаð 2015
03 ñаð 2014
09 ñаð 2013
03 ñаð 2013
11 ñаð 2012
52.5%
43.8%
47.4%
39.5%
45.3%
36.1%
56.2%
52.6%
60.5%
54.7%
63.9%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
Øуäаðга буñ Øуäаðга
- 61. 61
Шуäарга õанäаõ õїлýýлтийг аæил ýрõлýлтийн ñалбараар ангилæ їçýõýä тºрийн албан õаагчиä нü тºрийн
байгууллагууäаä илїї талтай байõ õанäлага аæиглагäñан. Энýõїї ºрººñгºл байäал нü ýрїїл мýнä, боловñрол çýрýг
õувийн õýвøлийн оролцоо тоäорõой байäаг ñалбарт илт аæиглагäаõгїй байгаа. Орон нутгийн çаñаг çаõиргаанû
тївøинä тºрийн буñ ñалбарûн оролцогчиä 20 õувü, õувийн õýвøлийн оролцогчиä 15 õувийн "øуäарга буñ" õанäаõ
õїлýýлттýй байна (Çураг 7.7). Туõайлбал тºрийн їйлчилгýýний ñалбарт аæил ýрõýлäýг ñуäалгаанä оролцогчäûн 11.9
õувü, тºрийн албан õаагчäûн åр人 8.3 õувü Орон нутгийн çаñаг çаõиргаа "øуäарга буñ" õанäана гýñýн õїлýýлттýй
байна.Тºрийнбуñболонõувийнõýвøлийнñалбарûнõаннийлýýäõºäºлмºрýрõýлæбуйнийтõїнамûн67õувийгбуþу
18-ааñäýýøнаñнûнийтõїнамûн42õувийгýçýлæбайна.
18.1%25.0% 16.8% 23.3%
Тºðийн алба
Тºðийн алба
Тºðийн
їйл÷илгýý
Тºðийн
їйл÷илгýý
Õувийн
ñекòîð
Õувийн
ñекòîð
Тºðийн буñ
байгууллага
Тºðийн буñ
байгууллага
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
37.8%34.5% 29.6% 23.3%
25.9%28.6% 29.9% 26.7%
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга
11.9%8.3% 15.0% 20.0%
Çураг7.7:Ороннутгийнçаõиргаанûøуäарга õанäлага(ñалбараар)
Çаñгийн гаçрûн тївøинä "øуäарга буñ" õанäаõ õїлýýлт тºрийн буñ байгууллагûн оролцогчäûн 33.3 õувüтай
õарüцуулаõаä тºрийн албан õаагчäûн õувüä åр人 7.1 õувü байна (Çураг 7.8). Тºрийн їйлчилгýýний ñалбарûн
оролцогчäûн14õувü,õувийнõýвøлийноролцогчäûн12.4õувü"øуäаргабуñ"õанäаõõїлýýлттýйбайна.
Çураг7.8:Тºрийнçаõиргаанûøуäарга õанäлага(ñалбараар)
26.7%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
31.6%34.5% 34.6%
13.3%
30.1%34.5% 26.2%
23.3%
14.0%7.1% 12.4% 33.3%
Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
3.6% 6.2% 8.7% 6.7%
11.1%23.4%
17.9%
3.3%15.7%11.9%6.0%
ШУДАРÃАÕАНДЛАÃА
Îðîн нуòгийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?
Тºðийн заõиðгаа õýð зýðýг øуäаðга вý?
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
- 62. 62
Шїїõ тогтолцоонû õувüä тºрийн албан õаагчäûн 16.7 õувü , õувийн болон тºрийн буñ байгууллагûн ñуäалгаанä
оролцогчäûн23.3õувü"øуäаргабуñ"õанäаõõїлýýлттýйбайна(Çураг7.9).Үїнийннýгýнаäилаартºрийнїйлчилгýýний
ñалбарааññуäалгаанäоролцогчäûн21.2õувü"øуäаргабуñ"õанäаõõїлýýлттýйбайна.
Õуулüñаõиулаõбайгууллагûнøуäаргаõанäаõõїлýýлтнüиæилõанäлагатайбайñан.Тºрийналбанõаагчäûнåр人15.5
õувü"øуäаргабуñ"õанäлагûнõїлýýлттýйбайõаäтºрийнїйлчилгýýнийñалбарûноролцогчиä17.6õувü,õувийнõýвøил
22.6õувüболонтºрийнбуñбайгууллагаäаæилтай оролцогчäûн26.7õувü"øуäаргабуñ"õанäлагûнõїлýýлттýйбайна
(Çураг7.10).
Çураг7.9Шїїõийнтогтолцоонûøуäаргаõанäлага(ñалбараар)
8.3%
15.5% 10.2%
20.0%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
24.4%
33.3% 27.9%
16.7%
33.3%19.0% 21.4%
23.3%
21.2%16.7% 23.3% 23.3%
Çураг7.10:Õуулüñаõиулаõбайгууллагûнøуäаргаõанäлага(ñалбараар)
16.7%
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
30.6%33.3%
30.1%
23.3%
22.3%23.8%
25.9%
23.3%
17.6%15.5% 22.6% 26.7%
20.7%15.5% 17.2% 16.7%
10.9%
15.5%
9.2%
10.0%18.7%11.9% 12.2%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
Тºðийн алба
Тºðийн алба
Тºðийн
їйл÷илгýý
Тºðийн
їйл÷илгýý
Õувийн
ñекòîð
Õувийн
ñекòîð
Тºðийн буñ
байгууллага
Тºðийн буñ
байгууллага
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Øуäаðга буñ Бага зýðýг Õаðüöангїй Øуäаðга Мýäýõгїй/Õаðиулаагїй
Øїїõийн òîгòîлöîî õýð зýðýг øуäаðга вý?
Õуулü ñаõиулаõ байгууллага õýð зýðýг øуäаðга вý?
- 64. 64
Энý æилийн ñуäалгаагаар Дýýä тївøиний авлигûг бїрäїїлýõ õїчин çїйлїїäýä тоäорõойлолтоä иõ ººрчлºлт
аæиглагäаагїй ч цаг õугацаанû явцаä çарим õýлбýлçýл гарñан байна. Жиøýý нü 2012 болон 2016 онû ñонгуулиар
ñуäалгаанä оролцогчäûн äунäæааñ äýýø õувü нü "Улñ тºрийн ºнäºр ñонирõол бїõий õýргїїä"-ийг äурüäаæ байñан
(Çураг 8.1). 2015 болон 2016 онууäаä ñуäалгаанä оролцогчäûн äунäæааñ äýýø õувü нü "äотооä болон гаäааäûн том
биçнåñїїäийн оролцоотой õýргїїä"-ийг äурäñан. Öаг õугацаанû явцаä "Тºрийн ºнäºр албан туøаалтнууä оролцñон
тоõиолäлууä"õамгийнбагаººрчлºлттýйбайñанба2016онäñуäалгаанäоролцогчäûн20.4õувüїїнийггýæїçñýнДТА
байна.
Çураг 8.1: Дýýä тївøиний авлига тоäорõойлолт (çºвõºн õїчин тºгºлäºр õариултууä:
"õýлæмýäýõгїй/õариулаагїй"болон"буñаä"гýñýнñонголтууäороогїйболно).
9.5%
11 ñаð
2012
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
21.3%
11.8%
17.3%
9.9%
9.%
9.9% 11.8% 13.4%
10.3% 9.3% 10.7%
03 ñаð
2013
09 ñаð
2013
03 ñаð
2014
03 ñаð
2015
03 ñаð
2016
Íийò
20.6%
20.1% 21.6% 22.9% 20.4% 21.1%
12.0%
10.1%
9.0% 13.6% 13.5% 11.6%
14.6% 13.9% 13.1% 16.8% 17.9% 15.6%
13.4%
14.0%
11.4% 12.6% 15.0% 12.7%
12.1%
12.6% 11.03%
11.3% 10.7% 11.2%
АÂЛИÃÛНТАЛААРÕОЛОННИЙТИЙНОЙЛÃОЛТМЭДЛЭÃТОÃТООÕСУДАЛÃАА
8. ÄЭЭÄ Т¯ÂØНИЙ АÂЛИÃА
Тºðийн ºнäºð албан òуøаалòнууä îðîлöñîн
Бизнеñ, улñ òºðийн бїлýглїїäийн
ñîниðõîл бїõий
Гаäааäûн бîлîн äîòîîäûн òîм бизнеñийн
îðîлöîîòîй авлига
Óлñ îðîнä иõ õýмжýýний õîõиðîл у÷ðуулñан
Àвлигûн õýмжýý маø иõ
Çîõиîн байуулалòòай бїлýглýл,
ñїлжýýний îðîлöîîòîй
