SlideShare a Scribd company logo
1 of 118
Download to read offline
Qutana Arunakapa
Nayriri Tantachawina Aruskipasitat Sartawipa,
Ukhamaraki Nayrapacha Yatiyawika
Uñt’añataki, qhispiyañataki, imañataki Bolivia markan
Titikaka quta thiyan qamawipakipkarakwakichawipa
AYMARA
COOPERACIÓN TÉCNICA BELGA (CTB):
Edificio Fortaleza, Piso 17, Av. Arce N° 2799 Casilla 1286. La Paz-Bolivia
Teléfono: T + 591 (2) 2 433373 - 2 430918 Fax: F + 591 (2) 2 435371
Email: proyectolagotiticaca@enabel.be
OFICINA DE ENLACE DEL PROYECTO DEL LAGO EN COPACABANA
Dirección de Turismo y Arqueología,
Esq. Av. 6 de Agosto y 16 de Julio (Plaza Sucre)
Titicaca Bolivia
Proyecto del Lago Bolivia
Qutana Arunakapa
Nayriri Tantachawina Aruskipasitat Sartawipa,
Ukhamaraki Nayrapacha Yatiyawika
Wilma Alanoca Mamani
Ministra de Culturas y Turismo
Leonor Cuevas
Directora de Patrimoino MDCyT
José Luís Paz
Jefe UDAM MDCyT
Denisse Rodas
Técnico UDAM MDCyT
Patrick Gaudissart
Representante Residente CTB-Bolivia
Cécile Roux
Asistente Técnico CTB
Proyecto del Lago
Franz Laime
Relacionador comunitario
Proyecto del Lago
La consultoría denominada: “Revalorización de la identidad cultural
comunitaria aymara a través de un mayor conocimiento de las culturas
ancestrales vinculadas al patrimonio arqueológico mediante concursos anuales
y publicaciones, con especial énfasis en las mujeres adultas mayores”,
fue realizada por: GERENSSA SRL.
Marco Antonio Villarroel
Gerente de Proyectos Gerenssa
Martín Céspedes
Celia Asturizaga
Responsables de los talleres de recopilación
de tradiciones orales y saberes ancestrales
Sayuri Loza
Traducción e interpretación
Cristian Rocha
Diagramación
Primera edición
La Paz – Bolivia,agosto 2018
Distribución gratuita
Corrección final Aymara
Clemente Mamani Laruta y Franz Laime
Fotografías
Proyecto del Lago
La serie Radial “Voces del Lago” (con 10 episodios, 5 en español y 5 en aymara)
fue producida por los estudiantes y docentes de la UPEA que se detallan a
continuación,en base a una alianza estratégica,sin costo para el Proyecto del Lago.
Estudiantes:
Abigail Mamani Mamani - Doña Maria
Joaquin Argani Lima - Niño
Carola Ayma Contreras – Relatora
Nieves Vanessa Paxi Loza - Aymara
Maringelica Quispe Mamani - Awicha Aymara
Lorenzo Zuazo Estaca - Aymara
Marlene Incapoma Chura- Jovencita
Sonia Calle Calle - Tawako
Roger Franz Delgado Perez – Patrón
Juan Carlos Mamani Hidalgo - Abuelo
Josias Anconi Sajama- Nieto
Rosmery Maquera Larico - Mama Maria
Ana Huanca Alejo – Narradora
Grover Apaza Tinini – Abuelo
Julia Choquehuanca Serezo – Abuela
Productor:
Roger Luis Paredes Villena
Docentes:
Ramiro Limachi – Director de la Carrera de Comunicación
Boris Miguez – Pdte. Asociación de Docentes
Ramiro Flores Falcón – Director Radio UPEA (Saliente)
Ronald Bautista – Director Radio UPEA (Entrante)
Seguimiento a la serie en Aymara:
Clemente Mamani Laruta
“VOCES DEL LAGO”
Es el Primer Compendio de Tradiciones Orales y Saberes Ancestrales de 13 GAMs.
circundantes al Titicaca.
Proyecto de Identificación, registro y revalorización
del patrimonio cultural en la cuenca del Lago Titicaca, Bolivia.
COPACABANA..................................................................................................................................1
GUAQUI............................................................................................................................................ 13
TIQINA............................................................................................................................................... 21
PUERTO ACOSTA......................................................................................................................... 27
ANCORAIMES............................................................................................................................... 33
TITO YUPANQUI..........................................................................................................................47
CARABUCO....................................................................................................................................59
PUCARANI......................................................................................................................................65
PUERTO PEREZ................................................................................................................................ 71
TIWANAKU.................................................................................................................................... 77
BATALLAS......................................................................................................................................... 81
ESCOMA.......................................................................................................................................... 87
SANTIAGO DE HUATA............................................................................................................97
Contenido
UÑT’ASIÑA
Aka nayriri tantachawina aruskipasita sartawipa,ukhamaraki nayrapachana yatiyawi, apthapitawa
taqi waynanakana ukhamarakiwa jilirinakapana Titikaka qutana thiyaru uka markanakana, nayra
achachilanaka nayrapachana chullpanaka ukhamaraki jaqha yänaka kuyntunaka waqaychaña mu-
napxtwa, ukhamaraki aruskipäsipxatäpa taqi awichanakan imata sarnaqawinakapa, uka lurasaxa,
amuyt’awinakap yupaychaña.
Akaxa jach’a yatjatawïta lurawipanxaEmpresa Gerenssa SRL, luriwa walja markanakana Titikaka
qutana utjawinakana. Kulixyun yatiqirinakaxa achachilanakaparu y awichanakaparu jiskt’apxiwa
yatjatapxarakiwa kunjamans jakañax uka nayra pachanakana uka.
Aka qilqawinakanxa uñt’ayapxtwa munisipiwnakan aruskipata kuyntunaka. Munapxiristwa yatxa-
taña juk’ampi jakawinaka aka Bolivia markasata.
Copacabana
3
Wila k’ank’as, Muru Achachkata
qalas mä thuqhur wakar
tukutapa
Arsuri: Alejandra Tito Ramos
Jiskhiri: Leidy Choquevillca
Nayrax kunjamakirisa ukanak jisk’ikipt´anin sasaw sapxituxa
Ah…Nayraja aka patanxa, wila k’ank’anakax utjiw siwa, aka iram thaki saraskasa, uka patasn wila
k’ank’anakat thuqhunipxi“chhi”sasan papitukiw parlaskixa, ukat jaqirux takjirix sischijaya, jaqirun
taqjiriw jalaqanirix siwa.
¿Ukhamati?
Umh, ukata ukhama jani unch’uktasiña ukat jalaqaniw siwa, jaqiru takjirix siwa, uka patan wali
axsarañiriw siwa,uka ñankhanaka, anchanchunaka sarnaqi siwa. Uka nayra timpunxpatrunax
sultirakin siwa, ukat uka sultirasinx jall akhama ajch’a qala apaqamjapki,jichhakama jall ukham
saykatatarakisa, jall ajch’akiw uñstanxa, ujch’itakipuni jall akhama uka wayst’atapaxa, aksa tuqu
patruna timpux sumiripachaya, jan chukt´asisaw silla apirix siw ukatax qunt’añataki, silla apirix
siw ukawjitaxa.
Jisa
Ukata ukaru qunt’atasinx saña parlapxirix siwa, sapuru parlapxirix jaqi purjama uka qalanpix siwa,
ukat uka qalax mank’antiw siwa.
¿Khitiru? ¿Patrunaru?
Uhm,sultirapan jiwxix siwa, ukham parlawinkirixchixaya, wali phirunpatapachanjaya, jall ukhamaki
yatkta,ukata ukax jichhaxa uka patas timplit sataxa, jani timplit satakaspaxa, ¿kunarakisa?
4
Timplitijiw jichhax¿nuwi?
Timplitijiwa,¿kunas aka pataxa? Muru Achachkata sapxiriwa, khithinakatix sarapkixa ukanjamaxa
luqhirapxiw siwa, ukatarakiw sapurux sarañ munapxi, ukatwa thuqtapxi “chhi” sasina, janiw ikiñ
munapkiti utanakapana, jan chuchasisaw ukan ikiñ munapxi. Phirunipachaw niya ujch’at yatxta.
¿Uka patanx ukhampunirak nayraxa?
Siempre fue así
¿Así cuadrado como es ahora?
Ukhampuniwa
Ukham kuwtratupunirati?
Janiw ukhamakanti.
¿Janiti ukhamakanxa?
Janiwa, jaqi ukha lurt’askixa, mä jaqi lurt’askixa uka, ukhampunipachanay ukax nayrapachay kunja-
machi, ukhamaw akhampuniw uka jaqi ullast’ix ukawjat thaqhantxixa, ukat uka jach’a achachqala
sapxi akam saykatayxixa, uka patar siskirixa ukanakay niya saykayataynxax kamachas sayt’ataki
ajatanaxa, janiw akham jisk’a achachiki uñskanxa, ajch’akipuniwa, akch’akipuni ukats ukax ukham
manqhar ikintas purapxarana, jichhaxa atapallukiriwa, ukham suma lurt’ataw jichhaxa.
Uhm, sumaxiti
Janiw ukhamakanti, atapallukirit uka patpampix yapuskchinjay uka jichhax isti uka… atakan
lurt’atanx muyujarakisa,ukhax yapuskanwa, jichhax janiw yuntamp jak’apsnati jark’asjapiwa.
Ah, jalla ukham jisk’a pusunakasti
Ukhamakipi, ukham jisk’a pusupunikiyukat akapachapi kuwartil latunaxa jisk’a pusukipuniskanwa,
jichhax ukha lurasipkixa.
Uhm, jichhakiti lurasi
Jichhaw lurasipkixa, uka jisk’a pusukinwa, uka pusu taypin qala jall ukham saykattata utji; naxa
wali axsarayasiritxa, janiw nas misturikti, ni jichha kamasa janiw nax sarkipunti. Uka sapxiwa jaqi
5
warmisa akham ñuñus tarpachaw qunuskir siwa, hurasaxa mantan jakxhatataw qunuskix siwa,
janipuniw ukats mistsurikti, janipuniw jichhakamas mistsurikti, uma apanir aynachan ukharuki-
walwatxa sarta wal axsarta, sartan ukhaman uñstasix sapxiriwa, phirunipachaya.
Uhm, janiw ukar jak’achañakixa
Janiwa, anchhi ukhamakiw ukax uka kuyntux yatxa uka wila k’ank’a jalaqaniritxa, siwa, k’ank’ani
khayat jalsutixa ukatsti mä jallux tukusiw siwa.
Ah ¿kawkhampachasa?
Ukankiw uksuri, mä jaqix jiwatax awtupatalakanxa amtama, ayrutaskarakis panqaranaka jall ukha
aynachankiwa; ukhankiw, amanut wawakax sarapxirit ajch’anakax wila k’ank’ani, ukanakax chhiqa
pakitaw jalkatapx siwa, ukat sapxarakie jallupuniskiwa, pakiqara ajch’itaw jallupuniskiwa, janiw
kunakarakiti ukhat jutix siw aka pataru, ukaw akan qallparu, akan qalpatat akarux siqixtanix
siwa, aka pampana ch’ipamanakanwa, jichhaxa uphisiyalanaka kaptayanxix aka pampankaru. jach’a
qalanakanwa inas amuytapx jumanakanwa, uksrisiwiriman ¿pataxa?
Ah ukat iskuylan kimsa qalarakis utjixa, jaqinakjam ukasti
Uka ukaxiya, ukanakaru aptapxapachani, aka pampanx chhaqharatakipuniw ukat uka qalas kaw-
kinkpachasa.
Ah uka pachampis kimsarakisa
Uhm, uka k’usillupaw saw sapxix, uka wak’an qalapatat aywinix siwa, ukat aka patar aywiñsuta-
paxa, ukax k’usillupaw siwa, uka pampanx ukhamaki ukx ujch’akiw yatxa. Akkatamp wakaychi,
ukkhatam aywinchix ukat akx k’usillupax jal ukata, uka pataru.
Uka k’usillupapachaya
Uka k’usillupaw siwa, ukax k’usillupaw siwa, ukat ukhachha aka patatx ukan ist’i ukat ukhatx wila
jallunakax jalaw jaljatakirix sipÏ.
Ukat jaqiru jiwaki takjaspaxa ¿Janicha?
Kamachaskirichixa, ukhamaw llixt’ax yatxi, papitu jiwas arkiris wila jallunakax jalanirixa “kuk kuk
kuk kuk”sasaw sixa papiturusa, mä jisk’a wakullitjamampi mamapax saririn sarakisa, ukat papituxax
sapakichi suyatpachax ukat ukatay amuyaskarakpachaxa.
6
Uhm ukakitixa
Ukata ukhama sarakiw sirix ukataq wali phirunipuniya istix sum yatpachax achattata, jutirix
ukhata anu achjas khä lliktawiri sariri, Khä jisk’a qullu ukharu, ukanx mä jisk’a phujitukiw uma
jalsusiyaski, jall ukhar chuqutaskiw uka papitumax kuynt’asirixa, ukha aynachar mä ninjama utji,
ukar jall uka alaypata jaqi ikir siw sipi, nayrax ikti ukatxay kayuntirix “kayun kayun kayun” sasa,
akham jinchujata kun akham arjatataki ikitat siw siya. ukhatak wal “kunas ukhasti” sas “akham
atix” jallun kawachimpunax jinchuxa “ha” niyaw mantir uka ukham tuyutisupasaw waykatayn
siw siwaya, ukhat sarix siw ukaruxa may aynacha thuxsux ayni kasarat saw sapxirixa, ukarux
phaxchat kurtit ukanix ukji nayrax sasa, Juana jiwatax saw sipxixa khuykatata atkatatasaririx siwa,
ukat kasaratax sapxixa ukanakaru siskipxixa, ukana kun jiskipxir ukax jall ukhamaw sasakiway
khä alayanx “k’ax k’ax” kunapachas ukaxa.
Tukuta
Tukuntata, ukat jichhax ukax aka kunturinisapxi ukhan isti utjchix juphana uka qalampi girupxix
ukatchha hurasan thuqhuntaskatayna “wix” qhipanakax jalaptki wal unch’ukiritaki charampi,
jinchumpi, lakampi sarnaqi siwa, akapat purininxirit ukha tuqu patxax sartxi jiwak wakax thu-
qhuntix,wakjamakipuniw thuqhuntix uka qalakichaxay. Ukat wakar tukutay thuqhuntchix uk
juntupachanjanipuniwa.
¿Kuna kast wakarakiristi?
Qalawakaw ukaxa
¿Qalakipuni?
Qalakipuniwa, wakapuniski akham qalan akham waxrampacha, nasanpacha, nayranpacha ukhamachi
wakapuniskiwa, jik’iriskirism akham k’atatxan akham wakajarux utjiri jichhax siwa, saski ukhama,
chiqapuniw parlir sasjamakiriw thuqhuntaskatanxa. Ist’apxanitxitu ukatakham sapxiritu, ukhawxa
ch’uxñanakanta qulumajinx lakas uka quranak manq’iw siwa, ukharu sarjat akham nayras thaqha-
sipxirit uka pata, ukhama ukhat uchasiwi, ukaxa istipachaw Wakaqarpat satapachay Wakaqarpata
ukhatayaukham sutinispachaxa, ukat aka patanpachax Genarito mistsunpatax jall ujch’ar sart’awirit
ukas sillaw sasaw siya, may kuti sintipun asxaratanwa aka pataxa, ukhamanan janiw jak’apxirikiti
tasiyañakatix siwa, uka patrunax tuqisiw siwa akhama uñt’itax qhaxqipunjam kastillanu parlanw
phaxsixa mayni qalax arjaykaspax ukjanxa arjayaschixay ukat “¿aysí?, ¿aysí?” sis jamaw sirix siya,
7
inajay qalax arjayaschi, jupampi parlaschijaya, uka lukuratjamajasax ukat arjuychipay patrunaxa
amuyasispax ukaru akham parlapxirix siw uka qalampi.
Ukata manq’antawaypacha
Lijsa manq’antawayiw siwa, ukatay artasinitaw sixa, ukat kullakapa akankti ukat kuñatupax mä
jach’u uka militar kurunila “maqhatam karaju, Coronel Manzana carajo” ukanw karajusirat janchi
katjix siwaya, walipuniw walixa maynischi, aka nayjamaw katuwayix chacha.
¿Ukhamati?
Ukhama qatuqi ukat waynaxipi, uk uñjapxirit nayax, khuchhi awatiripxtw walj uñjapxirikti akhata
pastasasawsiña “khap” sarayiri ukax intiris laykujay istipax intiris laykupachax ukats kullakapax
sarasatan siwa, uka tuqupankan uka jilan chacha siski, ukhamaway, nuwasirichaxay, nuwantanjaya.
8
Uka timpliti sataki ukjata,
jintilinakan chullpanakan
sarnaqatapa
Arsuri:Valentin Calderón
Jiskhiri: Lidia Calderón
Jach’a tiyu, may jisk’t’añ munsma
Kuns jisk’asitata
Kunats “timpliti” sataxa
Timpliti satax uka aruxa kastillanu aruwa.Aymar arunxa, kamsaraksna“timpliti”sañ munixa. Nayra
yänaka utxki aka uraqina, ukhamarak ukaw saña munixa akax chullpari, jintili satawa ukaruw
saña munixa timpliti ukaxa.
Kunasa chullpaxa kamsañs muni
Chullpa sañ munixa, nayra nayra janira intis qhantkana, phaxsis utjkana ukhawa uka jaqinakax
utjatayna. Jisk’a jaqinakaki, ukhamarusa ch’uxña nayrani jisk’a jaqinakakiw utjkiritayna ukat
ukaruw sapxi chullpa, jintili sapxarakiwa, jisa ukax ukawa saña muni jichha timpunxa timplitijuka
yänakaxa jichhakamas jakaskiwa.
¡Ah! Ukjamati,awir jukampi yatÏyakita
Jichhaxa uka chullpa, jintili, ukaxa, nayra Tiwsa awkixa utjatayna ukha ch’amaka muntukitay
ch’amaka, tutaki. Janiw intix utjkataynati ni phaxsisa.Alaxpachampisa, akapachampisa alix ch’amaka
ukhamakiwa jakañax utjatayna, ukatwa uka chullpari jintilli saraktanwa, ukaxa ukhama uka jisk’a
jaqinakax jakiritayna, ukata ch’uxña nayranakaniw jakiritayn uka ch’amakana, ch’amakan jaqi-
nakaxjakaspas ukhamaw jakapxiritayna.
9
Kunats ch’uxña nayrani ukax chullpari sista ukaxa, kunapunitix ch’uxña nayrani ukata. Jiwasa
janiy ch’uxña nayranïktantixa.
Ukax uka timpunakax ukhamapiniw jaqix jakiritayna uka jisk’anaki, jichha timpunakax jach’anakakiw
jakjaratanxa ukatapi uka chullpari sistanx ukanakaxa, wali thuru ch’akanakani ukjamarakis laka-
nakapas wali phurtiski, ukarakis qullunakanxa allirtaskixa qunt’ata ukhama suma qala utanakanana,
ukhamarakis jichhurunakax ukarurakis jintili sapxixa, ukata jall ukax arqilujiya sapxarakiwa jichha
timpunakana, uka yänakax jichhurunakanx apsurapxixa allirapxi, ukanakan janiwa qunt’ata ukjam
yänakanikiti, uka ukanakanxa kunaymana rullitunakas utjarakiwa, kuna yänakapasa ukhampacha
uskt’ataskarakiwa ukataw uka chullpa satax jichhurunakanxa.
Uka chullpa jintilin sisktaxa ukawjanakanxa yapuchapxanti u janicha
Ukanakaxa jaqiptirinjaya ukax janira inti qhanax utjkitipanxa, jupanakaxa yapuchapxarakinwa
ukanakawa sataxa juyrwa, jichhurunakanxa uñt’ataw juyrwa. Jupanakanxa ara satapxiw arumaw
aranaqxa phawapxiritayna, ukatawa uka uñt’astan jichhurunakax ara sutimpi, jichhax jiwasax
jakastanx jichha timpu jaqinakaxa, juyrwa yapuchastanxa, nayra uka chullpa siski ukanakax ara-
naqwa qullurux arumakiw yapuchasipxiritayna uka ch’amakana.
Kunats arumakixa yapuchapxanxa
Jupanakax janixay inti qhanxa uñjapkitixa, jupanakax urusa arumasa jupanakanx jakawinakapaxa,
ch’amakan jakiri jaqinaka timpupachinxaya.
¿Ukhamax ch’amakanaki thawapxan ukhamax uka ära sista ukja?
Ukhamanwa
Ay ay ay jitint’askaki chha, uka kuyntumax wali askiwa
Jichhaxa mayasraki kuynt’ama, jichhax uka timplitisiwa aka qullun utjiwa, uka Pukara qullu satawa;
ukanx utji sararakiwa waranq käratanakax qutarkamaw puri, ukamä waranq käratanakaxtuni-
läkaspas ukhamaw puriraki, ukarusti jaya urunakapiniwa quta thiyaru misthuñkamax sarasnaksnaxa.
10
Ah… ukat uka waranq käratanakaxkunjams qutarux uka tmplitit manti-
rixa¿kunjamas uka manqhanx thakhit sarixa?
Ukawaranq käratanakaxukax sañ munix walja käratanapinsaraks naxa hasta quta thiyaru mistsu-
ñkama, uka quta thiyaxKampanani sata lujarajarakiwa, ukax quta thiyawa, ukawjawa Kampanani
sataxa.
Ah, ukats uka Kampanani ukhawjitaxjanwaliwxa chiqati
Ukaxa ancha janwaliwxawa ukax qutarujax mistsuraxchixa, ukaxa jichha timpuxa ukamunulitusa-
pxiwa, uka munulitutwa mantawayi pä jach’a thaki, ukawawaranq käratanakanjamw mä tuniljama
sarawayi, quta thiyaru mistuñkama.
¿Ukats uka manqhana kunas utji, käratanakatiutji? Jan ukax kunjamax uka
manqha thakhix sarixa
Kunayman yänakanaw uka manqhanakanx utjaraki, kunjamatix khä Ururuss markanxa mä tunilja-
maxutjix ukhamarakiwa, uksanxintirisantiwa, ukatawa turistanakax ukanak thaqasax walimunt´apxi.
Ah wali askipuniw uka.Yatiyawista yatiyawixmaxa, mä juk’ampi yatxatañ
munaskastjaya, kuynt’askakit chha
Ukhamawa, ukhar tukt’ayañäni, yaqhar hurat yaqharakwa kuynt’ama, jichhax kunjamatixa Intix
qhanarjatayna ukasti:Tatituxa Intwa lurt’ataynaxa, ukat Inti qhanarxana, Phaxsixa utjaruraki, ukax
warawaranaka.Warawaranakaw arumax qhanana, urux qhanararaki. Ukharusti uka jintili sistana, uka
chullpari sisktan ukanakax uttásinrinx siwa, ukatsti uraqis manqhanqiw jupanakaxa, Intixauka wali
juphanakarux qhapxan uksataw jupanakax ukanqhapxi. Ukata uma juysupi ukha uka jakapkana
jintilinakruxq’ala tukjawayjatanaxa, chullpari siskta ukanakarusa: Uma juysux utjataynawa, ukax
ukhatapi uka uma juysux Intix qhantnxchinxa, uka mara phaxsixa, warawara Tatitunx ukthata,
ukhaxa qhantawayjampiwIntimpi, Phaxsi warawaranakax ukat uka timpumpi jariyir chullpanakax
utjkipana, ukatpi jichhurunakax qullunakans ukham pachparu pachpanjakixa.
Ah… ukasti ukhamax ukax jisk’a utanakax pachparu sayt’ayatskiya
Ukhamawa markanakax qullupatar ukhama markachata, ukhama pampanakans utjarakiwa, wali
musparkañawa, ukham siwtatakaspas ukhama, jichha timpux marakanakax utjixa jall ukhamarakiw
kumunitatanakarakis jichhax timpux utjixa, ukhamarakitanaw khaya timpu jakawinakaxa. ukat
11
jichhas aka nuwixja timpu ukapi jutjataynax ukay Atän, Iwa uskjarakitaynaxa, ukax uma juysump
pasayawayjasin Tatitux, ukat Atän, Iwa ustjatayna, ukata uka Atän Iwax utjkana, ukhat aksaruw
jaqixa utjawayix Tatitu Atänarus Iwarus lurt’atayna, ukat ukhataw jichhurux jaqix jach’anakaxixa,
yaqha jinirasiwnax utjawayjatayna.
Kunats nayrapachankax jaqix jisk’aki jichhapachanakax jach’araki. Kunjatsa
utjpachanxa mayt’ awinakaxa
Ukhamawa ukax muspañawa, muspañawa nayra timpuxa, ukat uka jisk’anakat ukat janipi intin
qhanaspax ni qhanas urus arumas utjkataynatixa, ukatay uka timpunakax ch’uxña nayranixs jaqix
jakiritaynaxa.
Ay walisumapuniw uka kuyntumaxa
Ukatwa aka jichha jinirasiwnax utji.Tatitux inti qhansa, phaxsi qhansa, iskrillanaksa, warawaranaksa,
uks lurt’awayxitayna. Ukhama ukhataw jichhax yäpa tatituxa Atän Iwa, lurtjarakitayna, ukhataw
jichhax ukat jäya maranakawa utjarakitayna, jaya maranakaw Atäna Iwa ukjat jaqinakax mirantja-
rakitayna. Ukhataw jichhax uma juysumpirakiw ukax jaqinakax jiwarjatayna, ukaw jichhax pachax
jintili satäjarakixa, jichhax timpux jiwasanakax ukhama uñt’araktana, ukax uma jiysumpix qullu
patanakarux makhatxapjana jakiri (qhispiri); uka qullu patkamasa umaxa purkataskakitaynawa.
Ukatapi jichhax uka qutanakasa, jawiranakas utjarakixa, ukata jichhakamax ukhamakiskiw qutas
utj, jawiranakas kikparaki, uka qullunakas utjarakiwa, ukhamataynawa.
¡Ay ukataqi sumax kuyntuxa!
Ukhamawa, jichhax arka tuqitaraki kuynt’arakima, arkja Nuwiy uka phamiliakiwa Tatituru sirwi-
rina, tatitux ukhamata mä tiluwyu apayaninama siya, mä jalluxa purimi purintapunwa, ukatsti
pusitunka ururakiw purina, pusitunka arumampi, ukataw jaqix jiwarjarakina, ukax mä Tatitun
mutupxa mutupxärakinwa ukata wajchhax uka jintilix satajarakixa.
¿Ukati ukhamax uka jintilis ukanakax utjpachan ukat uka gintilis, chullparis,
siskta, mä sutimpikiti?
Ukax jichha timpux ukhama uñt’atajikipi: chullpares, jintilis ukaxa. Nayrax ukhamataynay uka-
tay jichhax ukakipka ch’akhanakas utjaskarakiwa, qala utanakana, jichhurunakax ukwa arkilujiya
sasax Juwïrnu tuqitxa apthapxi, taqi chiqana uñt’ataxi ukax castillan arunx sisnapi “uñakipawi”
12
“thaqthapiwi”, janicha, ukhamay aymara arunx arst’axtans, kastillanu aruns uka arkilujiya, janicha
ukhamajarakisa.
Uka chullpares siskta, ¿uka jiwjapxit jiwjasinx, kamachajansa?
Ukax umawa q’ala tatitun mutupa ukax pusitunk urumpi, pusitunk arumampijay awasirux pur-
xpachanxa ukat janipi kawqharus qhispiyasiñax utjpachantis qullu patan akar mistsupki, ukaka-
mas awasirux umax makhataskatpachaya, ukatakipi arka lurt’asipxataynaxa , uka arkansti, Nuwi
phamiliyakipi qhispiwayxataynaxa, animalanakampi ukhamaw yatisixa.
Ukhama jan kawkhansa, qhisphiyasinti qullurux maqhatapachans; ukatay
timpliti satax ukhanx utjpachaxa ukhamaw sistajaya
Ukhamawa, ukataw jichhurunakanx castillan aruta ukax “timpliti” sataxix ukawjitana, jiwasanakax
aymar aruna sisknati, uka yänakaxa ukatay jiwarapkatayanaxa, ukax kamisas jiwasax jistan jichhu-
runakanx uñt’tanwa “simintiriyu” sasay sutichst’anxa, jaqix jiwji ukax simintiryuruy apasktana,
ukhamapi khaya urunakan ukanx timpliti ukaxa, ukax ukhamajatapaxa.
Ah wali askiwa
Ukatwa uka yänakxa, apthapxi jichhurux juwirnunakax uka thaqthapiyixa, ukatawa turismu sataxa,
turismo tantachaw taypinx ukhama uñt’atajaraki, kastillanu arunxa.
¡Ay ukhataq sumapunisti!
Guaqui
15
Tiwanakuta Kuskukama
manqhapachana sariri thaki
Arsuri: Elena Mamani Calzado
Jiskhiri: Nancy Jihuacuti
Mamita, ¿nayra timpun kuyntunaka yatiyitaya? Kunanakas uñtayata, kun-
jamans ukajakawixa
Nayaxa uñjiritxa uka maymara phat’apxixa, ch’apiki phat’asiskan maqinamp lurañataki, ukat mä
jisk’a michaw uka quntitu phaqt’anixa, jintili qutitu phat’asiskanxa, ukaru mä jisk’a utita unshjatana,
qala utita ukax ukaya arkanjatanaxa, ukat p’atasiskiw p’atantaski p’atantaski. Janiw kuns katkitixa,
arumaxi arumjam kawrinakatix allirix ukakix thakhix uka inchhitayna, wisinuxa.
Ya.
Ukhama, ukatxa ukax nayra timpu awichanaw nar kuyntaskiri, yamas ukax thakinchiriw Tiwanaku-
narak ukaxa, inkanakarakiw lurayari siw uka ancha niyas qhanaskiwa, inkanakan lurataskarakisa
ukat ancha qala wayitunakaxa, ukatjay uka Tiwanakux inkaniw satachixa, ukatxa nayraxa inkanakaw
mantiriw siw qalanakxa, khäya chunchu inchhi markarux mansukiw siwa, ukax kun satasa, ar-
mt’astanchä chhuy kun sañasa? Kusku markaru mantirix siya, uka mäkiw sarir siwa uka qalanakax
aywiskiri siya uka Kusku marakaruxa, sarañaw nayrax siya uraq manqkhanama, quta manqhar
mantawayaña, uka pusitux iwalaki qhanaski, uka pusitupax ukat ukat may mantawasisaw sarawa-
yañax laqapiniw siwa, Kusku markaru mistxaña, ukhamaw siya.Awichitaxaxa ukhama kuyntaskiri.
Uka qhipatarakiw jichhax ukham luri, wisinujax katjawarakiw mä quri iwal jach’a yäna, ukat
ukampixa sarawayi jaya markaru sari; kutt’aniw willtat kut’anxi jiwxiwa, ukat qamasxan utapana
ukat justupakiw jiwawayxi. Ukhamakiw nayra timpux ukhamakiy sarnaqañaxa.
16
Mistunkir Intina markaru
nakhantatapa
Arsuri: Salomé Santella
Jiskhiri: Guido Sánchez
Mä th’aki utji siwa, tisawatirutxa, Waqikama, Andamarka pasiri siwa. ¿Uka
arunaka chiqati? Kunjamasa, uka yatiña munta. Nayra pachax kunjamas
uka Jawira uka kuna
Ukaja mä jach’a markakaspas ukjamaw siwa, ukat inka timpux uka jistjatanakaxa jalan tuqits mist-
suninixa, ukat awichunakax sixa, Intix uksa qhayax jalsu tuqit uñtatatasinchixa, anchhita jalsunki
uksatkama aksar uñtatkamaki lurasiptana, ukat yasta kawqha uka jalsu tuqita jalsunjarakitayna
Intix ukat uksaw uñtatkamat q’ala ninax nakharxatanax siwa. Nayraxa phaxsikamakiw qhanana
siwa, Intix janiw anchhikjamakantix siwa, ukatjay ukjax q’al jiwarayix siwa. ukanakata aka chullpa
awichunakax utjixa.
Ukhatxa makhatixa, aka Pukararu makhatixa. Pukara uka mä iklisya utjanwa siwa, uka mä jach`a
markjama, suma jach’a püylun siwa, mä jach`a markjama, ukat ukaw ukax inka timpux ukj qala
iklisya aynacha uñtataña, ukax ukha Yanarik tuqi uñtatawa siwa, uka iklisyax uka, ukat ukax
inkantasxiritaw siwa, ukat uk mayaxa alay uka Pukara mä itiphisyu Inkan mantatax ukax Chila1
uñtataw siwa, ukat itiphisyux itiphisyu uñtata, ukat ukax mayax aynach manqhajanx utjarakisa
sukawun utt´at kunaxa, uka Inka manta ukax kimsa chuqtañkiw uka sukawunanxa, jichhäx uka
aptarapxaraktaw uka tukuyaw uka inka satapa [¿Mamaniri?] Mamaniri, inka ist´ixa, inka ukhama
uka uksat ukat jalsunjatan ukharuw ukax tukusjatanax siwa [Inti katjawa askichawina] inti katja
wayjataynaw siwa, jall ukaw jichhaki yatisi ukxata.
1	 Chila, Waqiri pasir jawiraw.
17
Ukata sikturax Chillax utjaskakiwa, ukax ukat sikturax uñstiw chullpa ch´aqa, ukax mistsux
alayapini hasta Chillaru purixa, mä istwa uma utt´ayaniw siw uka Chillaxa, mä uyjamaw palatunx
utji siw ukax uka patana ukjix inkantuxa Chillarx ukawjampuni, ukax qutanix siw uka qulluxa,
ukhama lurasiwayxiw siwa, anchhitaw uka manqhankiw ukax utjamaxa utjaskiw siwa uka umax
ch’ach’askiw siw ukawx ukawxatáta.
Jichhasti nayraqatax sum yatxatan muniristwa Pukaranx kunanakas utjana,
kunjamansa iklisyaxa, kuna jach´a markanakapachans utjana, khaw uksas
chhaqhatañjamaxa, uka katjirist ukanaka, utanaka kunjamapachasa, ukanak
chiqans suma yatjatañ muniristwa
Ukax Mamanir muyta uka sirkax uka itiphisyun siwa, juysu alay uñtata ukat ukax ak aynacha
ukaxaw ukax iglishax uka itiphisuwpachay ukax uk mistpachay ukax puywlupachay ukat iklisyax
ukay aynacha uñtata uka muralla jach’a murallan siwa, ukaxa ukhatay qatupxasmaxa.
Ya, uka kawqha kuna quntu sistasa, uka aynachaxa
Aynacha Jawirapachita
Jawirapachita ¿No ve? Ukan jaqi imaspachanxa ukhan chullpanaka utji sata
Chullpanaka ukaxana utjan sumaya, ukax mä simintiryu, mä utapi utan siwa, ukat ukaxa Intit
qhanantatkamaya, ukax jaqi pachpa ikiratkama jiwatayatanaxa, papitujamp nanaka allipkirit ukxa.
Phichinakax mä phiskan, suxtan, kimsa p’iqi ukhamanwa, phich’inakas aykatat pächa ukhamay
nanakax allipxatxa, uhm papitujan yapuchayapxjiritu ukawxa, walpin nanakax alljapxirita qalanaka
apsupxirita.
Anchhita uka kimsa pä quntu utji, ukatxa mä chinkanjama aski maya paysin khuchhurata, mayax
aksi muytatak,i utjaraki maya chinkana, jach’a chinkana utjkana, ukanx jach’a qala sayaskiwa. Ukat
ukapanxa uñst’inakay utjixa jisch’a rusaryrunakjama: lila, azula, ukat ch’iyaranaka ukhamanaya,
uka phich’isitunakax utjirinxa, uka wallqatjama uka isti ramitjama ukham ukhamarakiw utjirinxa,
nanaka uka qatupxayata, utaru uchapxirita chhaqharakiri ukanakaxa.
18
Intunsi jay kuchaqa mä jach’amarkjama ukat uka uraqi alljsma ukat jach’a
siwtata katjasnaya
Katjsnaya, ukax manqhan suma isti qala pirqatanchinxa, ukat suma utax lurata ukaw qhilliwiri,
suma urnuqata uka qhirichiri, suma phukunakas irqattata ukhama nanakax qatuptxa, ukhamay
nanakax qatupxirita.
Ukat uka ukana yatiyatxaru uka phukunaka aruma qhaniriw sa ukham
siri ist’iritxi
Ukax lusjama qhananxki ukax nanakatakix qhanapqhirituw mistupxirita, jalla akhama lusa
phukhjamax qhanirixa, uka nanakasa awisisa pachax uñjam satjamaw chhaqhawayjiri janiw nanakax
jikxapurixti, nanakaru ukhar sapxiriniw chuchillumpi jaqt’añani saña, janiw ukax jaqt’iripxiw ukx
nanaka yatipkirikti chiqasasta, nayax ukham qhaniri sasaw mamitaxaru awisasirita, ukat janiwa ut-
jarakiriti, ukhamanakaw utjix quri phukunakawjana, utjiw lusat phukut ch’axiri, uñjapjirita nanakax
wali suma intirisanti, chhaqt’arax iwalarakiw Pukaranxa quri k’ajkiri iklisyaw siwa, uka manqhanxa.
Ukatsti utjiwa mä jach’a uta, mä jach’a iklisya Pukarana wali inkantatawa
siwa ¿janicha? Jisa, qhanaskiwa, munstaxa uñjiri sarsnawa , uka p’iya utjki
ukaru ¿Nayrax kamsapxtasa?
Mä sukawunjama ukax siwa, mä inkatimpux ukat Chilla inkaskiw siwa, ukax pataran ukawx mantï
Yanariku pasix siwa, khä Wakullan ukx pasix siw sukawunaw uka manqha manqhanxa, ukarakix
uka manqhat utt´at manqhawxaniwa, ukan utjixiw mä chinkana ukawjan ukatx thakiw sarix siwa,
Puyrtu Isi, jani sum yattixa, kawkh janiw na uk sum uñtirktix ja rakutixa, nayan awuyljaw uk
kuyntisiskirixi, uka nanakax uñjapxiritay sumay tukasiris waylis mä pinkillata. janis tukusirikasp
ukhamiriwa. Nanakax suma ist’apxiristi Pukarana.
¿Pukara pata?
Sukawunjama uka Pukara manqhaxa ukatx itiphisyuw uka latunki, janiw ancha jayakataxa … uhm
…ukhamaw uka sukawunanakax wali uñstirixa, jichhas uñstaskiw awasiru timpuna, ukat uñjani-
pxasmay ukat wali uñjañamaspaya.
19
Ukhamaxa Pukara patax mä jach’a uta pachawa, mäwjita mä palasani ukan
utjpachawa walja q’awanaka purpachaa Chakaru,Yanamaniru, Chillaru, jaqha
lujaranakata Pataraniru,Tiwanakunjamxa, kamisatix mä markaxa ukhamaya,
mä thakix purkaspas ukhama, ukhamapachawa
Jisa, Jisa thakjamay jiktakpachax mä jach’a saratay ukax qalltixa siwa, ukjata taqi chaqtaru aywi-
tayna siwa, taqi chhaqtaruw purixa, siwinka ukanakas ukaya, jichhax uka anchhitax turus sayt’qixa
ukjaya. Waqit akarus sumay ukaejanxama uka thakix sarixa.
Inkan thakipxa jiqhatapxiya, jutiwa TIsawatirunjama,Waqi tuqi utsa.Anda-
mark uksatsa, sapxarakiwa San Antuniwnjama ¿janicha? Nayaxa sistwa uksa
tuqita uñstanpacha aksaru utjpachanwa markanaka utji walja q’awanaka.
Ukan utjanwa mä marka jichhatix uka mark thaqsnaxa, yatiqaraksnawa
kunaymana lurawinaka.
Ukaya, ukay janixa nan awuylujaw ukhan kuyntasispxi, naya ukay katuqirit uka nay anchhitaw
ukanat amthapiristxa uka anchhitax ukakiy kuynt’asmaxayanina.
Ah ya.
Tiqina
23
Chuqu Pirqan inkantata qala
Arsuri: María Limachi
Jiskhiri: Esmeralda Coela y Gisela Avendaño
Pä akhama, pä purakan ukhar mä thuru ampara, ukharu thuru ampara wakt’ayat chikatana, mä
awtumpi kunawa, pä jisk’a awtump kunay jalaqaschixaya ¿nuwï? Akham sujanakampiw katun-
tayapxi ukat awturux chinkatixa, ukat jitt’asasin awtupiy jithintanxi, ukat alljapxi janiy qalax
tumpakat nasa tuqi. nasax akham p’iqpacha nayrpacha qala x ukhampachaya, ukat ukjakiw jitxi,
ukat ukham inxtayaxa “phullch phullchx” sistaniwaya, sarut aliqa sarut q’illu umakiw uka qala
manqhat mistunixa, phullch phullchstayaniw ukat tijxapxiwa, ñanqhaniw siwa, ukat jichhax janiw
ukax wali qalakataynat siwa, katar sirpintinakaw uka manqhanx utji siwa.
¿Uka qalana?
Uka qala manqhana, katar sirpintinakaw utji siwa, ñanqhaniw siwa, uka rayununakaw pasiyasixa
“apsuñani”siya ukat jan atjapxi, ukat tijawayxapxiwa, ukhat walja kuti juti rynkunakax uñirix ukat
janiw uñsxapxitixa, ukham inas usuntas jiwxapxchi niyas ñanqhaniw jischxaya.
¿Qutasti?
¿Jay?
¿Qutat yattati?
Qutat akham uñt’astha janiw yatkti qutat niyas akham qutak uñjasktha.
¿Janiti kuyntunakapxa yatkta?
Janiw
24
Ah… ya tiya
Kunjamachinx akham qutax khaysanakans quta utjpaniya.
25
Umana p’ulthintata timplu
Arsuri: Juan Carlos Coila
Jiskhiri: Josefina Mamani Arratia
Akaxa, akaxa Säwat’a Säwat’aw utjixa.Aka pata pampanxa, yaqha qullu utji nayax suma nayrajampi
uñantaniwayta, kawki thayachinx tartiki, akat saraqapxi ukarux wutita, kallisti uka timpux José
Mamani jakaskana, chacha warmi uñantapxtaxa, ukax limax aka qulljamaw Wichiwichi, limax quta
manqhanxa akhanxam akhama khiwixa, pata pampanxa ukarakis Lawra wanitaynaxa
Ukapi.
Ukaxa khä Säwat’ajamakiway uka pampan utjataynax Inti ujch’a, uñantanta ukjax ukat q’illu
challwanakataynaya, ukawjanxa walipuniy q’illu challwanakax suturtaski, challwax uñantawapxi
inti ukjawxaw qalltapxi, ukat ukatxa uka qalanakax utji khä jach’a Ch’uku Pirqan kikipaki, khayan
qalanakax ukham qalanakaw ukan utjixa, ukat nayra Sipitat anakinirix chikutimpun inkanakax
sarakisa, ukat ukakarux kiratax siwa, akaru jiwasan uksaw qamasirix siwa, akax aka… inkanakan
thakhipax Ch’uku Pirqaru.
Ukatxa nayranakax akatxa kawki timpujaya, kunirischinsay kawkirinschinsay jaqi jark’aschijay
kunarak munirix jark’asir jaqisti, ukat ukan jark’aski, ukatja jaqix tijaki, kawqha kutthay akarux
purinchi uka turistanakasa, uñanchataw Manuel Koylax katuqañapanw akharu mä wila kamyum
ch’uxña awtuw purinixa, Manuel Chilaskix ukax akan kuna awturitatanakampiskanwa, Jaqix akan
phuqhawa ukat awtun purinipxi, juwinas, siñuritas, kringos, ya jaqix nä janiw katuqkiti ; may
k’añaskunakat thuqhuqawayxi qhä jach’a qalarus ukharuw sayt’apxi, ukat jaqix q’alaw saraqi uk
uñiriwa manthawixa.
26
Ukati jaqix ukha maranakax yä sis apuyt’apxaspan nana chacharuxa Ch’uku Pirqas kawki sumas-
panwa, janiw aka jaqinakax ni kuns janiw munapkanti ni kuna, ni kuna aka jaqinakax jan luraña
akan munapkiti. Ukata sawayi akan aka jaqinakax wawanakapasa jupanakham jan kunankatapask
yatiskiti, ukham kanchanakan anataski wawanaka juvinanaka, akana parlir ist’asax naru jiskt´apxita,
jupanakan mä urux jiqxataspan akamarka apxataspa apxaruspa siw.
Yawa, nayaxa parlt’askakiw aka, wali irnaqaña tuqita aka jaqinakax janiw kuns munkiti, natakix ni
aka lusa munkiti, ni aka phiryas munikiti, aka phiryas “kunas aka qhillapata” sapxiwa, ukataqiw
qhä Waqitxa khä lancha kunranjamas akarus mistuni, waliti aka phriryas sayt’awayixa. Uka tim-
punxa uka anchkamasa uka Kuylanakax uka uraqitxa istiskixa, ukatxa anchhitax aka Julio Koylas
uka Marcos Koylas riklamaskixa, tayka, awkipampiw ukax Luisitu Koyla, Juan Koyla, uka inachi Julio
Kuyla yatpachana ukax phirmaspachan aka aka pustat janiw kuna riklamañakapas utjiti, janiw kuna
irpirir lurañapas ukjiti, Koylanakax churawayix uka uraqxi janiw kunas riklamañapäkiti aka Marcos
Koylasa, Julio Koylasa awkinapaxay churawaychixa.
Uka timput akax qalltawayi, nayratjay akax taqikunassti ch’amapxa chhapxwantixa, kawki timpuw
khä Ch’uku Pirqas jach´a markaspana, aka manqhanakas aka palasas akhamakichhixa, kuns chiqan
chachaxan arupatsa wajcha wawajam jalanukt’ata, ni kuna jaqinakax amtapkiti. Jichhaki amptasipxixa.
¿Ch´uku pirqani?
Ukatxa, uka Ch’uku Pirqatx istiw jutir nayrax Alberto Arratiakiwa. Ukxa wal katuqasiskiwa, wali uñjir
chachajaxa, ukax niya awtunakax purixa, niya ukankixixa , jark’asipxchinxa jark’asipxant uka purka-
tata, ukat qhipanakat purini aka mä aka mä qutaru natiri jaqinaka, aka manqharu mantapxi, ukat
ukham kapuchanjam, punchun, ch’iyar punchunjama punchuntasipxi, ukat Liminaru mistupxana,
uka jaqinakax ukat akan Säwat’a wich’inkhani qurix utjix siwa,jupanakax uhm, quri utjiw siwa.
Jiwasana ukha qurisakiwa siwa ukana, ukhamanakaw wayna, nayax ukakirak ist’irikta, ukampis mä
timpunxa aka jichhawjansa aka jaqinakaxa, aka uraqits mitisiñani, jiwasanakarux kunañani saskiwa.
Naxa niya kawqha kimsaqalqu maranipachatwa ukha timpunakaxa, ukax Boliviarux jaqukiptaskix
nas peruana siriptxi, Täphuqhichinjay Boliviaxa, akax kampiyat kampïxa, aka uraqi jiwasax Pirwa
uraqikinkayaana; nayax Pirwat suti katurisjaya, Pirwata aka jilir jaqinakaxa, Pirwat suti katuqi, Pirwat
kasarasipxi, nayrax Pirwaru sirwiñachinxay awturitatasasa, ukat Pirwa uraqinkakstan jumanankir
jiwasanakaxa, akax lawakchaxay awir parlt’apxan jumanakax ukha.
Ya, aka Ch’uku Pirkat saptaxay Ch’uka Pirqa.
Puerto Acosta
29
Titat Qullu
Arsuri: Julia Mamani
Jiskhiri: Richard Quispe
Awichu, kuna kuyntunakas yattaxa kuynt’itaya
Naxa khä qullunakati yatxa.
¿Uka qullux kuna sutinisa?
Titat qullu satawa, uka qulluxa. Awichunakax nayrjaj utjirixa, uka qullun jintil awichunakax utji,
chullpa sataw uka jintil awichuxa, chullpa. Uka chullpax utjixa umanakan ukat wal makatanini,
awasirus uruya aruma purinti, ukat ukax uka patxanakar puripxi, ukampis lumanakaru awichunakax
utachasixa, qatampus ayllajatanw suma qalanakan pirqatata, ukarux apkatasipxan jintil awichu-
nakax wakullata, tina satan nayrxa, tinat apkatapxan jichhax wakull sapxisa ukaruxa, tinaqallut
apkatasipxan uka jintil awichunakaxa, uka chullpanakaxa. Uka chullpawjatxa, janiw uka chullparux
sarjatañakiti, janirakiw uka chullparus thusxatañati, allqumachasiriqchixaya ukaxa, jichhax ch’akha-
nakax ukhampachaskisa, chullpan uka ch’akhax isikilitu ukankaski; janiw ukax uñañati, uka uñata
janiw allqumachasiriw nayranakts juykhupt’ayasiri, janiwa jaqtasiñaki utjana, janiw uka jak’an
jaqusiñakiti, janirakiw jachañas ukat jachatanjam allqamachasiri, lakar larunakata allqumachasixa,
uka yasta ch’akhanaka aywirasixa, wirnis martisaxay walipuniw ususixa, uruya arumaw nayrax
ukhamiyrixa, jachirist lakhata mistsusiri ch’akhanak t’uxurayasirita, uka t’uqirayatakiw qhipajarax
walijarakirita. Niya ukhat ukhamajarakiw charanakatx mistsusiri uka jintil awichuxa, charanakat
yastaa uruya arumaw jacht’askirita, khä ukkat t’uxsusipxarakirita, niya qurwari t’uqsusipjirita,
ukax mayiri nayra awichux uka chullpaxa.
30
Ukata khä qullur janiw jumanakast thusxatapxari, jichhakamas allqumachasixa ukat janiw thusxa-
tapjati, jani jaqtasipjatati ukawjana, kayux kujupun kun lurasixa, janiw jaqusiñat ukawjaru, ukham
kuyntunakaki nax yatx nayrjatxa. Uka chullpataki yatxa ukatxa yatkti, maya chi kuyntunaka
utjaskipi, janipÏ, armaskpi, awichuyñax p’iqi pasarataxtanwa, p’iqi wulataxsnaya, awichux janijay
sumx nayx amuyxchitix ukanaqxa.
31
Jach’a Qalani
Arsuri: Augusto Villca Quispe
Jiskhiri: Magaly Villca Pachajaya
Nayrjawa kuna kulturanaka kuna kustumrinakasa, achilanakatxa kunanakas
ukxi ukay kuynt’ita.
Ya, waliki Magaly Villca Pachajaya nayrja utjanwa kustumrinaka: yanqhanaka, timunyunaka ukati
chullparanaka. Ukanakax wali jach’a parlañanakaw utjixa,ukampis aka Colegio 24 de Septiembre uka,
aka jach’a yatiqaña utawjanxa, ukan mä jithiqa uta utji mä yatichirinakar alujt’añataki. uka utanak
lurata“Jach’a Qalani”sata yänakampi, ukax Suna Qullarakanan ukatawa, ukxar mä kursumpiw utji
ukana“Primaria”sata, mä kullaka yatichiriw ukan yatichi ukakipanx ukawjana jichhaxa wawanakaw
anatapxana, uka pä qalat mayayriruw mistsupxan warmiriru intunsis uka qala wali yanqhaninwa,
ukat uka yankhani jichhaxa wawanak usuntayana, uka anatasiwinx walli amuyasiñapuniwa, ukat
ukharuxa uka sunan qamiri jaqinakaruxa arumanakas jan sartañati, thaqharka ukawsax kuna nina
jällunakjamas anunakjamas ukhawjanx uñsukiwa.
Ukataw mä ulaqana jichhax apruwapxi kumunitata “kumunpacha irnaqaña” sat ukan ukat war-
miri jichha jiwataxix ukata chachayrix ukankaskiw ukata uka nayrtaxa minerunwa Antonio Huanca
Tola ukhamaraki Cirilo Quenallata jupanakax jichhax phinatujapkiwa, ukham jupanakaru yawluw
mä juk’itat manq’antxapxi, jall ukham ukata uka tinamitampiw t’urjattata2
uka qalanakax utili-
satajaraki, jichhax karpa sularwa jall uka qalanakamp lurjapxi, yaqha vivienda de complementación
uka yatichirinakataki, ukata jichhaxa uka qalaxa yanqhanipichixay ukat jilata Valentín Huaychu
2	 “t’hurjattata” siwa, chiqa aru “t’unjattata” wa
32
juparus anjama arkataynax uka mä qalaxa, katusinx iksuriw jaljatayna ukat jichhakamasa jupa
ukham mä juk’a usutjamaskixa.
Yamakis jall ukhaman yanqhanaka utji, aka chiqawjanakanxa, niyakijay juk’ampi nayra yawlux
tuminataynax ukat jall ukat jichhakamax saraskakiwa. Ukipanay jall ukhama jan walt’awinaka utjix
aka Suna Qullarakana, Jach’a Qalani Uyu sata jall ukana, ukaspaw ukata tuqita.
Ukata uka pä qalata chacha warmichixaya, ukat kunats warmirkix t’unjatax
ukat chachax ukankaskiti ukay qhananchapxita
Uka wali yanqhan uyu yamakis wawanaka sinti iskuyla jaq’ankiw ukata uk payri t’unjapxan uka
chachayri ukankaskiw ukayri khurjankaski ukat ukayrixa mä juk’ita janiw sinti iskuyila jaq’ankiti.
Ah ya, walikisa.
Ancoraimes
35
Sutalayanx kunsa
lurapxpachanxa jalluñapatäki
Arsuri: Santusa Huata Flores
Jiskhiri: Esmeralda Ticona
Chhixriyax utjchixa
¿Ah, nayrat utji?
Nayratpun utjataynax uka Chhixriyax utjapunitaynawa, janiw jichhax luraskiti, nayrat puniw
chhixrix utjapunitaynawa, khä wat’a achilas utjapunitaynawa.
Ah… ukat jichhaxa ¿Wat’at kunjamas jutpachasti?
Uka umaw apanist sarakisa. khaysata apanitayn sarakisa.Apanita umawa, tuyuskatapaw ukat ukhar
acht’ixix sasarakis sapxixa.
Ukatay khayax ukhankixa.
Ukataw sarakisa, uma apanitayna saya, khaysat jutataynaxa siwa, nayratpuniw jutpachaynaxa,
nayra jutpachanaxa.
Ukatay laq’as mayj yaqha kastaraki laq’asa?
Yaqha kastkarakisa. phukhu laq’aw sarakisa. Khawkhatjay apanchi, khaysa anqachak sanqa uksa-
nakan ukhanakan ukham jisk’a kullunakarakis utjixa. ukhamäpachanaw akaxa, ukhamäpachan ukat
ukata uksat apanpachaxa, uma apanpachaxa.
36
¿Ya wi?
Jichhay uksat apanix siwa, uka sasaw sixaya.
¿Ukat jichhax kha Chhixriyax ukhamax nayratapiniya?
Nayratpuniw Chhixriyax utjataynaxa, Chhixriñax ukhampunitaynawa, janiw jichhakikiti, wat’iyax
niyas jichhakiw acht’ix saw sapxixa, uma apant siwa, ukat ukjaru acht’ix ukirix siwa, janiw
Chhixriyirist nayratpunxay utjpachaxa, nayratpuniy utjpachaxa. ¿Ukat ukanak jiskhinipxam siti?
Uhm, ukanak sikt’anipxama, jall ukhamjay sischi ukata ¿jichhaxa nayrax
akax Sutalay satapuninati?
Sutalaya satapunaw sarakisa, satäpachapi, Sutalay satapunipachaya.
Ah, ¿ya wi? Sutalaya. Ukat jichhax jalluw janira puririkit sarakisa ¿nu wi?
Ukata jichhax jallu jan puripanx khawkharus sarapxiristi, ukhamata jallu
puriñapatakisti?
Jalluxa jan purixa, khä churi patanakaru wawa intiru mistupxiri, niyas sarapxiriwa, wawanakamp
kunaw mayiripxirixa, janipun purxix ukaxa, sarapxarkiriw khawkhantix jaya awasiru umax utjchix
ukaru, uka aptiriw sarapxiri.
Ay ¿yawi? Ukat jichhax khawkhitarus uka uma apsuris sarapxiristi ruykjam
lurapxiw sarakisa
¿Ja?
Awasiru puriñapataki chhijchhi umawa ¿kunanakaw sasjamaraki ist’iritxa?
Khayaxa ukan qulluñ qhutirkis Wankajan utjixa, Kutilin qullapaw sarakis ukankiw sarakisa awasir
umaxa.
Ah… ¿yawi?
Ukat jiwirixa utjarakiy saririjatx ukax janiw purxatirikitixa, ukatxay sarapxirichix ukat jiwxchixay
uka jaqixa, María Machaca, ukampiw sarapxirichix ukat Chikaniru ukampi, ukat kimsataynaw siw
uka umaxa.
37
Ah… ¿yawi?
Qhuphiñawa, ukat qhupirsi llamirpayir siwa, janiw akaxa anchhit awasir umakiti chhijchhi umaw
ch’umir umawa, juyphi umaw llamirpayiri siwa,Akirikaw awasir umax apanipxam sasa, ukat nanakax
jisk’a wayuñ machaq ñiqi wayuchir apapxirita, ukat ukampiw panqaramp ukaruw apsupxt umxa,
ukat uka panqara lluphantata ukhamw puriyanirixa. Khaya utarakis Marthan utapaw sasaxa. Ukja
apanita sapxkirita siwa, mayak aksat uksat awasirux apthaptanit siw urpuxa.
¡Ay ukaxaya!
Mayaki phusasjam tumpanist chhaqhatajir uka urpuruxa chachjaya, jachiritxa kamachxarakin
sasa sustuki, yaqha irat jutanschitaya, yaqha ukax janiw suma uñt’iktatix ukaxa, jiwschixay Sisku
Coaquira achila sataxa.
Ah ¿yawi? Ukax nayrapachaxaya,nayra tiyunakax jakayapxpachan ukanakxa.
Nayra achilanakapi uka Siskuxa, ukat jichhu utaparu, ukhankarakisa. Rijuchun utapaw kutintirix mä
uta, ukhankarakiris uka achilaxa, ukaxa ukat ukapi uka chikanirakisk sarnakirit ukat nax jachiris-
tha, janipunixay puririxchitix jaqis tuqisxapxichixaya, phuchharutix awasirux walit sarnaqañawa,
maych’a awichunikux siritchaxay ukat saririx ukax uka achilaxa, ukat jutatayna “jan jachamti
imilla, jan jachamti, purxataskaniw”kimsaqallkun ukats purxataskaniwa, phichhantix akatjay niyajay
pay phichhantixa, ukat sarapxiri arumax apxarupxam sischijaya, mä wutilla awrintir puru, ukat
ukwa wayxarupxiri, ukat ukhamaw wayt’antayxi mistuwapxiri ukawjitan amstaruw Pasturitan utap
amsta ukawjitarakis jawirixa, qalats umax mistunixa, ukhat apsunitaynaxa, ukat khununtiriw uka
arumaxa, khunu umataynax ukawjitaxa.
Ukhamax khunu umapachanaya.
Khunu umanitapaya, ukat puni apsunitaynaxa, ukat puni purxatirixa, ukham nayrax, sinti nayrax
chha inchhi chimpur qutar siwa, ukax siti akawjanak sarapxir siwa. awasirurux akax Yanaqarqaw
sasaj kun lintixakan ch’ijipampan lintix yana qarka satax ukat apsunirixa, ukax ukan utjir siwa,
ukukanak sarnaqapxirixa.
Añchhitax jumax kawqha maranixtasa.
¿ja?
38
¿Kawqha maranixtasa?
Kimsaqallquxiw sarakisa
Ah kimsaqallqu
Kimsaqallku jichhampixa, jichha aka kimsa phaxsikixiw sarakisa.
Ah kimsa phaxsi
Añu nuywiruxa
Uhm ukhakixipi
Ukat ukampix patakaxaspaya
¡Pataka!
Patakanixtawa sapxituwa, patakkama nayra jaqinakax jakanxa siwa, patakkamaw mamitaja jakaxixa,
patakkamapini jakaska.
Uhm, jakasiskata
Jakaska, janiw jiwañs amtkti, janipunixay usuntirikstixa
¿Yawi?
Lakas q’ara, nayras q’ala, janipuniw lakanixti
¿Yawi?
Laka awrstita, q’arapuniw ukhama jakatax sapxchituxaya, ukat aka ukan patakayapï.
Ukat ¿sutimax kunasa? ¿Sutimaxa?
Santusa
¿Apillitumasti?
Wat’a
39
Wat’a, Santusa Wat’a ¿ukharusti?
Phulurisaratwa
Flores, ah…
Tataxan sutipa Wat’a, mamaxan sutipa Phulurisa
Uhm, ukaxay ¿ya wi?…
Mä jalsurakis utijixa? Chacha sumapuniw umaxa sayaskixa, ina lichikipuniw sayaskixa, jichhakama
utjaskpachaw ukhat aptawayirst siwa. Phuqhatanakax Waki awasir umatapaw ukaxa.
Phuqhatanakas jutapxiritapa aksarixa ¿janitii?
Phuqhatax jutiw sipi, awasiruma apsurix Qaqachururuw jutir sasaw sisa, ukhat apsurit siwa.
Ay ukaxaya, ukax awasirutakiya ¿janiti?
Uhm ukatawa awasiru purxatapuniya.
Ah ¿yawi? Purxatapuniya
Puriyanipuni uk waranuqapxchixa yanqar wart’apx ukat mä juk’itas purxatanipuniya, jichhax
janit saraqanxitixa.
¿Janirakisa?
Janirakisa
40
Alapata, Qhaqhachuru, Pajchir
Qullu, Qutalaka ukawjitan
kuyntunakapa, ukhamaraki
nayra pachan thuqhurinaka
Arsuri: Santusa Huata Flores
Jiskhiri: Esmeralda Ticona y Rodrigo López
Uka chullpaxa aka uraqinkanwa ñasa, ukat qhipax inchhijaniw kunaw sisa, ukaw Inti mistunjan-
chipanxa, qullu patanakaru sarxanx sarakisa, chullpax ukawjan utachasinxa.
Ah…
Qullunakar qullunakan uka qullunakan utjaskarakisa, chhixi patarus chullpax utatatjamax qullu
patanakan utjarakinxa, ukata ukarux utachasinix siya.
Ah…
Ch’amakapuninwa siya, jayri, janiw intix utjakanatix siya.
Janiw intix utjpachanatixa.
Janiw utjkatan siwa, ch’amak timpunachaxaya, ukat mayaki Intix mistunxchixa, awqa mistunin
sisa, ukat mayaki Intix mistsunxchi, ukat qullu patanakaru uka chullpanakax mistsusipxi qhu-
phintasiskamaki, qhuphintasiskakchixaya, Intixa aksat mistunxchitanaxa, aksat mistuniniw sasay
sapxichitanaxa, aksat Intixa mistunxixa, jalantkina.
Uhm.
Uksat sasax ukat aksat mistunxix siya, ukat qhuphintasxapxi chullpanakax siya, ukat chullpaxa
qullupatanakankakiw siwa.
41
Ay ukata pachparuti jiwarxapachaxa.
Ukat uta mankhanx jiwaratkataynax siwa. Ukat uka qullusa patar sata iskuyla, ukhat utjaraskinas
nayriri Alapataw sasa. Ukaynaw phuqhataskanaw sarakisa: jaqins p’iqipa, ñikhutapax ch’umpi-
naka, phuqhatapuniskanaw siwa. Ukat uka thaki luririwa allinukuwayx sirir uka q’ala. Chacha
sumanakaw siwa: phukhunakasa, wayuchanakasa, phiykasinakasa, qhunanakasa. Chacha suma ukat
ukawjita jak’ankiririx ukanak utanakaparu apantasixchi, apantaspachaw siwa, ukhamarakiw piru
utanakapanx siwaya.
Ay… uka chullpanakax jaqinakaya ¿janicaha?
Nayra jaqipachaya, nayra ch’amak timpunx jaqipachaya, ch’amak timpunxa janiw Intis kunas utjiri-
kanti siwa, ukat mayak aka Intix mistuniway siya,“llix”sisa mistsuniw siwa, nayraw mistumpachax
uhm ukhamaw situwa, utwa saskirixa.
Ay… ¿ukhamat chullpaninakasti?
Ukhamanata
Ukat jichhaxa chullpan chuqawjanakax kamachistaspasa jiwasanakaruxa
Ukapi… ukata chullpax utji, uka chullpaxa qullu patana akankti, ukat pachparkamaw qhuphirasisinx
jiwarxix siya, jaqi pachaskarakiw siwa, uka kurus patatsa, chullpax jaqpachaskanaw siwa, jaqpachapa-
tawa. Uka thaki luriri ukha q’ala allinuquwayxi siya.
Ay ukataw ukham suma lursutaxixa.
Ukatpi, ukatja uka lurapxchixa.
Ah ¿ukhamati? Ukat jichhax Qhaqhachuruta kunjamasa? Kunatarak ukaru
ch’allasipxisti.
Ukaxa, Qhaqhachuru apachita achilawa sarakisa.
Ay… ¿apachita achila?
Uhm, apachita achilawa siwa. Ukata ukawjarux ch’allasipxixa.
42
Ukat uka achilasax kunjamsa ukana jakpachana
Ukapi kunjamaschiy nayra pachaxa, kunjamas jakasipxchi; llamas khaysa Kurukuru tuq sasarik
naxa. Uksa llamas inchisa: ch’ankhanakasa, ch’iqa ch’ankhanaka, lip’ichisa, llaych´upach llaych’pa-
chawa. Uka qullun warkatataskirixa, wutillanakas ukhampachaw waykatataskirixa, ukax inchhiw
siya, puru awarinti siya ukax, uka achilanakaru waykatawayix siya, achilanakax umasispachaxa,
nayra achilarakipachanaya.
Ah… nayra achilanaka ukhan jakpachaxa.
Sinti nayra achilanakapachaw ukaxa uhm, ukanaka sinti nayra achilanakaw utjiwa
Ukat uka p’iya lluskhuñaw utji sarakisa, ukax mayja chinkananakax chijiniti.
¿Chinkana?
Uka… uksa… uka Qhaqhachuruxa janiw lluskhuñakit sarakisa, ukata janiw
ukawjanakanx mistsuñakiti jiwjakiriw sarakis ¿ukhamati?
Ah… Jach’a Qhaqhachuru achila ukanxa,p’iya lluskhsuñaw utjix siwa
Uhm, ukpi.
Aliqakiw ukax ukham nayratpuniw ukham utjpachanxa. Kunaw satix aka uraqix yurkix ukhata
waynachanaw ukat ukh jiwir jakiri lluskhsiris siwaya.
¿Uka yatipunpachati?
Yatipuniy yati, kunjamachi janiw nä uk uñti, janiw uka p’iya lluskhsur uñjirikti. P’iya lluskhsuñaw
sakiwsis ukh, jiwir jakiriw, ukh lluskhsupxi sas parlapxiri, janiw naw uk uñjirikt, janiraki uka pats
saririktirakt uhm jichhapi, p’iya lluskhsuña sipï.
Ah… ¿ukat khä wat’atsti? Wat’a
Uka wat’api, uka wat’axa, khaysata jutpachaxa, khaysat nayrax jutataynax sarakisa, umawa apanitana
sarakisa, umay apanpachaxa, uka tuyuspachana, tuyuspachanaw ukata ukax umax sinti aka khati
k’uchunkanaw sarakis uma qutaxa.
43
Ukhatpachanaya
Uka nayratapacha, nayrathäpacha.
Ay ukatay ukharu ukat.
Ukats jutchi, apanch umanx tuyunti, ukata ukharu wañaqt kunachi, ukhamapachawa, ukataw
ukharu acht’ixpachaxa.
Ah… ukat ist’ayat uk Qhaqhachur achilaw uka jakaskaniw siw siya ukat
ukampiw p’iqipat chhuxuntasin ukharuw acht’ayix siw siwaya.
Ah, inas ukachi janiwa yatkti.
Ukham saskir ist’iritxa. Ah, ukhamati
Ukhampixa, jach’a Qhaqhachur achilaxa kuna ch’allampiw llus “khü” chaya,utanchit willkataynaw
situwa, ukat ukharu acht’ix siw sat ist’arakiyatwa uka, nayr mamaxa parlisiskir ukat ukharu acht’ix
siw, khaysat ukax jutix siw siy khaysata uma apanitapax, tuyuspachana.
Ah tuyuspachaya
Tuyuspachanwa, ukata chä uma khaysat juk’at juk’at wañachi, ukata ukharux acht’pachaxa.
¿Yawi? Ukhamaya
Ukhaam sakiw saskirita
Ah… ukat rayun puritanak sutipanak yattacha, rayun puritanakata.
¿Rayun puritanaka?
Qhixu qhixun puritanaka.
Ukanakan puritaw sipÏ, ukat ajch’anakaw jiruwalax sipï, utjiw khays ukana… Pachjir Qullunw sas
Achakachi khurkatana, aynachankatanaw mä kimsa qullu, ukha sarapxirix jiwirijawa usutana
ukata, ukat sarapuyiritwa, ukat uñjanithanxa, ajch’itanakaw walax mä kimsa, maya ukhansti chullpa
payañaw siwa, mayaw ukanxs ñanqha phayañaw siwa, maya ukham kuna payañaw siwa, ukanakawaw
saskamwa, palatjamaw asxayasiskixa, ukat ukankiw uka jisk’a walanakaxa, ch’iti wulitanakawa, jiru
muruq’jamanakawa.
44
jiru
Uhm, ukaw sipï
Ukataya ukharuxa rayuxa purpachaxa.
Ukharupï, ch’usawjanakaru purix sarakisa, ukat ukat chächa uka jalanaqisa (corretea de aquí allá)
sarakis purixinxa, uk sarak siri, ukat ukharu ach’tixa, ukax ukata uka walja aptanipachax aptanipchi,
uka uraqin mant´chi, kunjamachi ukawxixa.
Ay uka rayum purita ukhama jisk’a qalanakaru ukham mayja balanakjama
ukhamay purpachaxa ¿janicha?
Ukhamapi purpachaxa, purpachaxa.
Ukata ukaru jak’achiñax janiw walikitpachati, ukham rayun yaqhipax jaqi-
nakax rayun puritarakisa.Yaqhipax usuntapxi ukhamarakisa.
Uhm, yaqhipaxa chhuyu puritar sarjatapchaxa, chhuyu puritarut sarjatapachaxa, aka pamparakis
uka pachjaxa sañati ukxa uñjaptaya ¿Quta lakaki?
Uhm, Quta lakankiti.
Ukhana ukat jichhax janiw utjpachatixa, uka wali ukar payañaw sischixa, ukarux payapchi, ukatawa
jaqiru sumtaypachaxa, ukat jichhax kuns sumajtaypacha, uka chachat umajay uka chhaqharaqjayan-
chixa, naxa uka qalanakar qarqanakaru purischijaya, ukat uka qalanakax uksarax ch’ixqatarakisnasa
chacha ch’ixtanuqata, Tatitu ukhar purisxiw sisa, ukata ukax inchhiw sipï, Tatitux pantatapax
uka… niya inchhika jararankhunaka asirunakaniya, uka ñanqha arqanaqasipxarakisa, ukanakaxa
ukat ukarux jalantpachaxa, ukataw uka arqanaki, ujtarakisa ukaxa. Uhm, ukaru ukanakax siwa.
¿Yawi?
Uhm, ukhan sakiw sasipkï, kunjamaschixaya. Jall ukhamapk saskitu, ukat qala ch’isxtixi parkina-
taki, chhuyu qalax ch’isqxatanaki ukat chhuyu mays samananiy thujsaw siwa, ukat ukaru jaqix
makhatix ukatay usuntayasipxixa, ukat ukaru yasta payjapxixa, ukaw sisa payjapxi, ukats ukataki
payañajix ukat jaqir usuntayaxpachaxa, ukat Tatitun puritaw sasax sapunixa khä chhusay patat
iskuyla patajan utjarakinsa.
45
¿ukhamati?
Ukata ukax Tatitun puritaw sasa, ukana laqi chiliqas palatunakas utji, ukhamarakiw ari pala-
tunakas uchataskarakis ukharuxa, uhm khayuraskiraya.
Ah… ¿yawi? Ukham ukat nayrax kunjamas akan nayrjax thuqt’asipxirina,
kuna thuqhuñanakasa uñachtataxa, nayrax kunanaksa thuqt’asipxiritasti.
Sinti nayraxa sikurinakaki thuqhurixa, sikuri, uka sikuriw sisa kunaw sasa kunat sikuris uka
sikuri saskitu, inkanaka, utjiw siw muqhululunaka, utjiw siya. Ukanakit nayrax thuqhurixa,
jichha janiw ukanak thuqhupxitixa.
Janirakisa.
Nayra ukanaka thuqhurixa siya, ukat sikurinaka thuqhuri, ajch’a sikunaka, ajch’anakiripis
sikuxa, ukat sikun ukat mayjisiniwa, mayjisiniw thuqhuxa, ukhama, ukat ukax Jachakachita
apaniw siwa, uka isix apanipxix siya.
Ay… akanay thuqt’asipxiripachaxa.
Akampi thuqhupxix ukat jichhax thuqhataxix pasataxix apjarakhankirix apjarakinschi.
Ay… ¿ya wi?
Ukanaka nayrax thuqhurinajaya, jichhax janikiw ukanak thuqhutaxchitixa.
Janirakisa
Jichhax uka wantakijarakisa, ukanaka thuqhurix nayraxa, jaqiki thuqhurixa, jaqi kayumpikiw
thuqhurixa, muqhululun sasa ukanaka thuqhunxa, sikuriw siw sasa, inkawa siw sisa, ukanaka
thuqhurijaya, nayr mulluwa siw sisa, mulluna akha pantalunaniti akham pantalunanikiya,
jisk’a qunqur q’aranakaki thuqhux mullu sisaxa, ukanakaw thuqhurinx nayraxa uhm, jichhax
janiw ukanakax utjiti.
Ah ya, walikiwa. ¿Kunas sutimaxa?
¿Ja?
¿Sutima kunasa?
Santusa
46
Santusa, apillituma kunasa?
¿Ja?
Santusa Kunatasa?
Santusa Wat’a
Satusa Wat’a?
Uhm, Phulurisa
Flores, ¿kawqha maranitasa? ¿Kawqhs phuqtasti?
Niya patakaxiw siwaya, patakaxpachawa, ukatjay jakaskakpachasti, patakaw jakatax sasajay
Hilariu jaxay sischittanxa; sinti nayraxa, siwarakijay manq’añachixa, naxa ni uka arusa phiriwsa
utjkantixa, janipuniw utjkanatixa, jiwasa yapuchasiraktana, siwaraki khitusiñax sillp’in pacha
phukhituruxa, ukakiw manq’añaxa, phirina, uka jawasakanakiy manq’añirixa. Ukham manq’irix
hasta uka nayra jaqinakax sumanjaya, ukat uk pataka marankamaw jakasinxa siwa, mamita
ukhampi jakatax sañakix situxa, ukat jichhax ukhampunirakis jakta jakañxä.
Uhm, jakaskaraktasa
Jani aka jiwañx amktixa
¿Ya wi?
Janipiniwa jiwaña ampti, ukat nayriritpï q’ala juykhutxwa, nayriritwa q’ala juykhupinixtjaya,
kamachaskirakï sarnaqakixaya? Janijay lakaniktsa, lakaska q’araxchixaya, akankti jan lakaniqti.
¿Ya wi? Ukhamapachawa
Ukhamawa jaktxa.
Ukhama jakasiskataw awicha
Jakasiskatixa, kamacharakisa.
Uhm, jakasiskatawa, ch’amanisktaya.
Khitiraki irpanakitanixa.
Tito Yupanqui
49
Mä chacharuxa janchiparu
anchanchux mantawayi
Arsuri: Saturnina Mamani
Jiskhiri: Amalia Pucho
¿Qawqha maranitas jumaxa?
Nayax llätunktunka aka niya payan maraniri phuqhatax situwa.
Ah… profesorax sapxituw uka Wankaran k’uchunxa musparkañaw utji sasa,
nayra timpux kunjamansa uka amstastati.
¿Ukatsti?
Ukata, kuynt’ituya nayrax kunjamansa ukaxa.
Ah nayra timpuxa,ukanax turka apañanwa,anu jiwatas uka misi jiwatas ukanpiw usuturu turkapxiri,
uka apañapunitaynawa, ukhamapunitaynaw ukanxa. Janiw uka k’uchurux makhatañakitixa, may
¿kampananjamarakisa?. Ukax phiruniw siwa, uka qhipats ukax mistuskapunitaway anchanchuni
tapawa, ukaxay ukax aka… Patraciajan jilapa, Sawasti tíyux jutaskpachanxa, khaykatjay jutchi uka
tartixa,“pilutiri pilutirimp uñtanixa”sasa uka alayaruy sarjchi uka iramiram sari ukat ukay khursax
jupa saraqatapawa jall ukat mä juwinaw jalaqanitaynax siwa, asul kamisani, asul pantalunani, p’iqits
hasta wali suma ina sulul piynjata, akax ukhama ratukiw jaljatanixa siya, uka aynach saraskayat
siw siwa, ukat “¡tiyu! Kamisaki tiyu”“ay walik juwina” sasay sistpachaxa “kawks sarata”“saraskt
nayax utax tuqiruwa, jumasti?” “aksaruw saraxa, uka uksarux niya pilutirinakax jutaski” sasay
sispachaxa “uksaru jalakipuniway amparat wayt’aptituwa “kamisak tiyu” sasax siwa.“Ukat ukaxa
ñanqhapachawa” siw siwa; ukhat mayjatwa sasa parlasinxja siwa, ukata jiwjapunirakisa,“janchiruwa
ristilmituxa” siw siwa.
50
Mayax saraki ukawjani, pä wawanipachat nayaxa, ukharaki ukha istu kunas ukaxa? Uka Ayra Dio-
nicio, Dioniciot kuna ukax kunas khä milkini, Juanitapampiw kasaruxa? Jall ukax jutchi khaya alaya
yapuru ukat ukatja yast tuksuwayakipuniñaya, janiw akax istkiristi“nay kutinkirista”sasayruxa may
chhaqthapxi jall ukhay tuqsti, hasta ukats jalaqaniwaychi, jalanchi uk uka jalanchi uka alaya iram
uk saraqchi mä ninjamakiw lliphkitaynaxa siw siwa, uka k’uchuru ukat uka aynach saraqs saraqs
mayak nina muruq’ux qulu wakanay siw siya; uka nina muruq’ux nayraqatajaru purix siw siwa,
ukharux qalarjamakiw chukkatixa, janiw puyrkti kawksar sari kawkiws jan pasañsa siw siya, uka
mä sirsakisix ukhataq mayjata siw siya, uka usuntarakisa wali usutarakinsa nayraqatax jaljchijaya,
ukat jalxstasiri, qhipat chikhan ukatapay ukaxa, ukat saraskta, uka usutakipin usutakipiniwa, ukat
janipiniw walikkiritixa, ukatwa khaysarux wawanakapa irpxpachaxa.
Ñanqhanipachay ukax ukat, jichha kunjamat uka allsusipjchi lakitarakis wali thakinakas luratakisa,
pagpachaya pajarakpachaya pagarsasan uka sipsarakis wali jach’a qalanakarakisa ukaru iraman
utjana, janita uñjirijtaxa.
Uñjatirixa, janiw jak’añakit sapxirituw ukats uka jichharanakan jak’japjarakisa.
Jak´jakjipï uka pajpachapi brasa asanuku sipx sarakisa? alcaltijay yatpachaxa, ukay asanuqpachax
ukat sarakisa, uk lurix ukat uka irama janiw sarañäkantix siwa, ukat nanakax aka akharux utt’asax
jupawx sarapxi, uka Ñuñujuru uka alayaxa irama, pustikisa jall ukawjita uka iram ukhawisarux
sarapxirita, uka jawira makhatapjan niya alay k’uchuru, askix saran uka puriqktixa, awatisipxi urux
uwijitsa, kunas uka k’uchurux janipiniw nä askix awatirikti, inax awatirinakan uwija makhatayas-
karakchijaya. Ukanakaw nayrax turka apañanaya, phisix jiwataski, anux jiwataski, wank’u jiwataski,
usuta jaqinakaw ukarux turka apayasiritapaxa, usunti ukawsaxa, katjirich kamachirich ukat jall
uka ukawjaruw turkasipxiripachaa, uka ukarux pajpachaxa.
Jichhax sapxarakis uka p’ïysusinxi pä jaqirakis ukan jiwixa mä aka Sillu
tiyun istipaxa, uka tiyu ukat Eusebio tiyunakarakis jiwixa, ukjata juma
kuns sistasa ukhama usuntayiripatxa
Uka ukatjaspawa ukaxa
Ukpi yatiñ muntxa
Ukat katjaspa, ukat ina ch’usatjamaki ukaxa uka kurintirus makataspaxa ina ch’usatjamati, uka
istux Sawasti tiyu ukhatax “janchiñax mayix ristilmituxa, ukat janikiw sumakitix kuyrpujax aliqaki
51
ukj tatinta tatiñakiw jutit siwa siya” uka awatiskarakiriw uwijitaxa, nä awatirit uka pampa latuna,
uka Q’illu q’illun patjana, ukharuw uka tiranaka ukhanw anatirija, uka irama jak´´ana awatirita,
anatirita. Qarwanakamp uwijanakampi uka alay parkiraki uka Sawasti tiyux awatiri, ukan ukaja
chha patja k’uchu uyu k’uchunakaru qunt’asisax ikitapayaj aywisirix qunt’asina liwitatxi, kamis
chhaqhatakiri utjna “ikiki purt’askitux” siw siwa, ukat uka usutapinirakinsa, usuntarakis ukat
kharisiris kharpacha sasajay sapchinxa, kunatpinjay ukhatak ukhamat usurnukstixa, kuyrpuna
janiy walikitix wali ristilmitawa siw siwa, ukham parlt’ix siwa, narux ukxa kuynt’askarakituw ju-
pawa ,Champiru ukax inyiksiyunamp uskuyasiri, sariritapax ukaruy ukhamax kuynt’atapaxa, ukat
“janiray uka anux kunas jumanakarux mulljapxiritama”“janiwa” sistmaya.
Khä alay Lucikunx ukax uka pataru uka warminakan yasta Maríyax uka usuntawayarakisa, ukast
ukax estupachaw Hectoru uka kuns satas ukax ataki churpachanxa, ukatx usuntpachax p’iqits
sakirakis ukats Silvia ukax qarwampixay ukanpi kamwyaschixa, kamaschi qarwax maypacharu uks
ukan jaquntxapxataynaxa ukata ukax waliskpachaxa, lukjama luqiwarjama luqirayitanax siwaya,
luqjama luqxirayiritapayna.
Janiw nanakax akhanx awatipti, aynachanaqarux awatiptxa, uka anaycha aka narus sawsirix uk
sarxix tirictuxa mä patawa, ukha alayax patarus saririt sawuñ apt’ata, pastu ukan k’uchunakan
utjiri, ukawjita iramanakan ukat uka jak’anakaru uwija chint’asiriw sarapxirita, wawanakax isku-
ylanpachanxa.
52
Nayrapacha yatiyawi: puruma
uraqiru satañata
Arsuri: Saturnina Mamani
Jiskhiri: Amalia Pucho
Qalata luratax chullpanakax ukanakax utjiti.
Ukaxa turkapachanakapanxa, ukaxa turka apañapuniwa, ukapachan lakapaxa, anu jiwatasa, ukan
phisi jiwatasa, wank’u jiwatasa, ukana willinuqutapuniwa.
Ah ya ukats isti nayra uka utjampunti u jichhakit uñstawayi.
Nayra ukhamana,aka kasarasipti ukat aka Gregorio wawanit jall ukawsawa,uka patrinujan ukapachanx
lakap uka Qhinan Qhinankarakinsa,Kupakawana mantir wiraxuchaja allch’i ukanakax sarayata,nayax
ukat“ayjata uk llipxama”sä jach’a uka aynachatpachawa, jach’aw uka uraqixa, ukat qhulliñipxirikti,
pusi umaw alay patan phisqa uman tukuñawa, ukhaw qhullañapxirikt mä uru, pä uma, mä uru, pä
uma, mä uru. Alay pataxa ukhats “patrinu, matrina nax yapu jutasin iraqasirista” sasawa “akajay
purumaxa, uka alayan ukapachan Lakaphunta, uka jach’a iranaskipï puruma, janiw yapuchañakiti
ukaxa” situw “ukay qhullim ukharux satasita, ukharuw ukat jumanakaxax, iraqasiwayatax ch’uqs,
kunasa” sasa ukham siwa, qhullsusichkananich sasaw qhullinutxa, uru sunipxtay walijay yapur
umatapawa, qhullunipxta ukat ukx q’upsupta. Satanipxtwa ch’uqix walipuniw achuxa, walipuniw
achurixa, ukat ukjix nanakay satasipxta, uka patrinujampix waki lurapxta, jaya wakis lurapxta uka
ukat jupax llamayt’ir mayakiw jutxi, alapxarapxta jupha jatha alapxapxaratxa. Ukata ukampiw sata-
pxta: jawasa, apillsa.Waki lurta, jawas waks lurapta iram iramaruxa, jwirit jalt’asipxta, ukamp jwira.
53
Wanqaran jaqi
Arsuri: Saturnina Mamani
Jiskhiri: Amalia Pucho
Ukhama mä chi’yar anux jaqir tukusina, mä ch’iyar sunkhatarar jaqix tukusini, “nämpipuniw
axañanixa” sasaw situ, kuna pachas ukaxa ”sasa “jintiliw ukaxa” sasaw sapxituxa, ukham ukax
hasta usuñapunituwa,“kunatsa ukhamapachatxa” sasaw sistwa, ukat ukhama ukax p’iqi usuyitu,
ukhama ukat yatiriru saraskta “kunats ukaxa” sáatwa “janiw naw ukham samkasiñ yatirikti” sasaw
ukat khayjanakakiti, mä jaqiw jutix ukaru akhullt´ayasiri “ukat jintiliw” situwa “uka jaqhinax jintili
utjatapaxa” situwa, ukat “jichhasti kamachirista?” sasaw sista, “jichhax kamachatax jichhax ukax
kurpu mantataparakisa ukatpi usuntax p’iqis ustamxa uk samkastaxa” sasaw situ, ukax “jichhax
kunampis qullasirista?”sasaw sista“phukut t’amata junt’uchasima, ukats junt’uchasitax ukarux mä
tasaru uka phukut t’amata junt’uchasinxa warsuyasita laturuxa ajcht´ayata ch’iyar millu, laturuxa
janq’u milluraki, ukat jichhax martisa, wirnisaw ukxa ukxa umaña, nä janiw jumar kuyntirismati
”situwa”, mamajarux ukaxa ispusujaru ukhama kuyntawataynaxa, ukata jani naru awisapkituti,
nax awisaya “ukhama samkasta” say uka ukhamax samkaskarakti, kunarakipacha ukaxa ”sistwa”
“chullpatapawa” siwa sasa, jall ukaki nax yatista ukat ukaxa “jayp’uwa arumarak risañax rusayru,
jall uka jayp’u ikintañataki martis jayp’u jall ukhaw uka t’amatx umantayax sataynaya, ukats
jichhax akatjamataki ukx apsunitapaxa, ukat ukhamax ukats kuchillumpi uk kurusi ukay jirtixa,
jirtasanaya, hasta “umantam ratuki, ratukiy chhuy umantama” sas uka alphinika irt’ata, kunatayna
umanthaya uschitujay p’iqi kurpunakajay uschituxa, ukata umanta.
“Janiw kutsuyanitataxa akampi t’urxatama” sa alphinika irjarayapxitu ukampi t’urjataxa, ukat
ukhamakata kaqt’ita chuymata mallkt’a kaqt’itaxa, akata markax jaqipxt’atax hasta kutsuyasiñka-
54
mapuni munta ukaxa, ukhama, ukats jichhax ukana ukhama ikti yast ukhatjama. Ukhatjama, uka
usus chhaqhawayxituwa.
Mä arumaxa jall ukax samkastxa uka mä ch’iyar ninkru jaqha anu qatatt’ata nayaxa, ukat uka jaqi
patarus samkana ukax qatataxa, ukat qutat walpin ch’uxña qutaw ukat larama larama qhutañani
ukaruya jaquntxa. Anuxa “jan jaquntistati” situya, anux parliya jaquntaskaktwaya “khunx” sasay
mantawayixa. Ukats jichhax jan uñtasisay nax t’ijuntxa, yasta umaruy mantawayaxa sasa, ukax
ukat ukham jaquntxa.
“Kunapachasa” siw ukax” t’amata umantataxa, ukat uka chullpax jiwpachay kurpumana, ukay “ja-
quntpachataxa”situya.“ukay jaquntpachataxa”sasawa, chullpan kunatapaw uka jaqixa, uka khayaxa
Qhirampini saraqapxiritu, nanakax khursa pampan saraña qhathur saririx ukpini sarapxta, ukat
jichhay aka iranx thakitakiwa, ukay nax alayanxiya, ukat ukay makhatirist ukhama, ukhat janiw
kunsa ukhama samkasisaxa.
Yasta arsusiñaw siw“ay parlasituw ayi”sasaw sir siwa,“uka yaqix chullpanitapawa, jintilinitapawa siya,
ukatpi ukx uka jaqi akankstajay qhipatay situxa, uka jaqix kuyntituxa, ukham samkasisax “ukam
samkasta, akhamay ukat parlasituxa” sasaw sir siwa, janiw mayampis samkasxatatixa, arsusiñaw
awisasiñawa siwa, ukax sasay situxa, ay yuspagar quli tata suma tata.“Anuta anut jaqiptirix ukat
ukhamax jintilinitapay uka jintilitapay jintili kuspi mantatapaxa”sawa“samkant ukhamax samkanti
ukham samkasiriktxa” sasay situ,“ukas sapa ikiskirit wawampixa” mä wawanikisktxaya “ukat ikis-
kiriti ukax ukhamax sapa uñjasin uka purkiriyax mantaskpachatamxa ikirixa situya. ukat ukhama
samkaspachataxa qhiya akansktajaya, ukhamaw ukan janit waliktix akha, aynachar jithiqjañani,
sasaw ukatjaya khä alasisktxa. ukat alasiskta ukat akharu janiw kuns samkastxa, janipiniw ni kuna
kunaxa, janirakiw chhaqhti, ukhama yapuruki alayarus sartwa, uka alayan laqayanx alisnuqtwa.
55
Kunjamatsa Wat’apampa, Pächita
ukat Parkipujyu takpacha Bolivia
uraqisaru, ukhamaraki kunjamas
iklishyax Tikipatan nakhantapa
Arsuri: Juana Pucho
Jiskhiri: Rosario Velasco
Kulijyun nanakaru yatichirinakaxaw churapxitu mä trabajo. Taykanakaru isti
jiskt’anipxata kunjamas kumunitatanakax sutinakapx uchapxixa, siy sasaw
sapxituxa.
¿Kuna suti?
Kunatas Wat’apampa satax siwa.
Ah, aka qulluya wat’antaxa.
Ah, ¿kunjamas ukaxa?
Isla de amor, Isla de Amor.
¿Ukat Wat’apampax satawa?
Ukat Wat’apampawa,wali alawataw aka Wat’apampaxa,Ch’allawat’a,Ch’allawat’a nayrat wali alawatawa:
Sampaya,Titikachi, Sicuyani,Wayrapata, Isla del Sol ukanakax wali rispitañawa, aka Wat’apamparu,
akay wat’antatax, Isla del Amor sasa, akat makhatsapan khayat ukham lurxapxix mayni aka utjatan
sintikatux ukataynawa, kun sapxchi uka akat maqhatasapana, sapxirit sarapxatama.Jutaskiwa.
56
Ukats kunats purxañapawa, Piruwa warminakaw ukax jichhax Piruwaxcha, interPirwaxchixaya,Tiqinas-
pachaw Piruwasaphanxa, Winisuylamp kunampiw siwa, ukaw wal thuqtasix siya, uka apaqaschituxa,
Tiqinathasapan Pirwa, jiwasax piruwasnanxa. Ukhama jichhax Bolivia apaqataxay sas akanakax janiw
papilanikitixa, Tikipatanakax uraqitxa.
¿Janiti?
Jichhä sarnaqasipki aptasipxixa, nax awturitatanak lurawayta aka uraqinakatxa, istï uka kumisaryu
ukanakar luqtaniñawa, jach’a La Pazaru apañawa.Wat’apampa, Pächita, Parkipujyu. kimsachi juntu
apañax La Pazar ukax pajanjañaxa, uka Contribución satan ukax, impuestuki payxixa, ukan im-
puystux jiwasanxa, nayra awuylunakasa aka pinut janiw liptu utjkatanita, qantutat ukax panqarat
ukat akax qullaxa, aka kiswara ukat impuystx pajasipxpuniritaynaxa ukatsti aka liptuxa mä jaqs
jiwayksnax ukhamaw sixa, impuystunixix nan akhanakan utjitana. uka apthapixtwa tres pesos
pajïritxa… sapa liptux ukhamana, ukhamakiw wawanaka.
Uka liptu jaksupxixa ukata ¿Pajäsiptati janicha?
Janit pajäsisti. Ukharu pajxaniw sischixaya.
Ukat isti Tikipatan iklishyarakis phichhantasixa. ¿Uk yattatï?
Uhm, ukaxa wila qhankatawapxatayna jani phust’awayapxataynatixa, nayray ukaxa.
Uhm nayra uka yattati.
Uk q’ala nakhantayataynaxa, ukat q’ala uka Santa Kurus tatax nakhanchixaya, ukayat ritukayanxix,
ritukataxix ukaxa, khuri alay iklisyat alayaxa? iklisyat alay parkinw qantutanakawa ¿walixisa?
Uhm ukpi.
Ukharuw puritaynax siw Tatituxa, kurusa lawampikiniw ukhama, ukham puritaynax ukat Santa
Kurus tataxa, qaqa lawankakix wawanak yatipxama, ¿khithis uk yatkiti? mm nayax Tikipa wawasktwa,
Murún Estiban Churan wawaptwa ist´irinakaxa: Jilaxawa: Mario, Serapio ukanakax jilajawa. ¿Kunas
ukaxa? kunsatasa kullakajaxa Feliximpiwa,Murún Felixumpiw kullakaxaxa,Siphirinax sullkaxawa,wawanaka.
Ah ya uñtapti.
Sullkawa. Tatituxa. Simunaxa juk’ampi sullkawa, mayni kullakajaxa jiwxiwa, partumpiw jiwxi.
57
¿Kuna sutinis uka kullakamax?
Uka jiwxi ukax janiw amtaskti, partupiniw jiwixa, may sunsitjama ukhamanwa, ukat jan waliki
niwy jaqis wurlaschixa, phuruna uka suprinupar naw q’ipinaqaskiristha, Yhony Mendoza janiw
ukax Phurun nasirukiti uka Mendozaxa, sultiran wawapawa, imill wawax k’utusixa,Wawachxixa, jall
ukham wawachatan yuqallwawa ukx Manuelitu sataw Phirin mamitajax Tikipatana, ukaw uyt’asipxix
imillwawkamaki walik apañkamaki ay uywasixayi.
Carabuco
61
Mä suma jaylli ukast San
juwanan kuyntupa
Arsuri: Elena Pacosillo
Jiskhiri: Lizeth Gamarra
Nanakas mä timpux qhachwiñiwa, nanakan ukham qhachwiñixa, akhamakiy qhachwawinxa,
jichhax chhaqtataxiwa.
Panqara panqara pilpintu
Ya wara wara wara
Jilata jaltasimay jilata pilpintu
Iyaw iyaw kullaka pilpintu
Ya nayrankiri jilata pilpintu
Ya ukarakis jilata pilpintu
Wara waran istrilla pilpintu
Ya, istrilla istrilla pilpintu
Ya wara wara istrilla pilpintu
Ya.
Ya, ukhawa.
Juliansituy, arkasirutintay
62
Juliansituy, khitin sunsupatasay
Juliansituy, jumankaraktay!!
Juliansituy, jaltasimay jilatay
Juliansituy, taqjatamaw jilatay
Juliansituy, yaw iyaw jilatay
Juliansituy, qhanay panqaray
Juliancituy, jumarakis ukajay
Juliancituy.
Uksakiw, mayasti
Nayrankiri sultira, pilpintu
Ya panqara panqara pilpintu
Ya, khitin sunsupatasa
Jumankarakstaya, pilpintu
Ya warawara istrilla pilpintu
Ya, istrilla istrilla pilpintu
Ya.
Ujch’achi. Jall ukatsti
Jichhax janit mä kuyntu amtaskta?
Kawkirispaxa, mayakispaxa. Sajuwancha, Sajuwana umarinsinchaxa.
Ya, walikiniwa
Jupax Sajuwana sarasaw
Sajuwana, jilata, jaltama! Sajuwan!! Qhalsusiruriñani
63
Yawiyawiya qhalsusiñaniwaw jaltamay!!!
Yawiyawiyaw jilata qhalsusiñaniway
ukarakixa
Wiyawiyaw jilata jumaru jaljatata, qhalsusiñaniwa
Ujch’akiraki yatixta, ujch’akirakiwa, ¿akawayasti? aka achila yatpachaway ¿janicha?
¿Kuna achila?
Aka awki
Pucarani
67
Mä llakiskaña kuntinatuna
kuyntupa
Arsuri: Gerónimo Colque
Jiskhiri: Adela Quispe
Ukhamakiwa parlasipkanwa mä kuyntitunakxa: uka tawaqumpi irpasipxi uka, mä waynax tawaqurux
uñt’atapay ukat munasitaparakiya, ukat ukay irpasinpachhax ukhamaki tatapan utjawiparu, ukat
waynan tatapax satayna “janiw nä uka tawaq munti, kunati aka tawaqu irpanta”. Ukhama aka
tataxaj mamaxampix janipinis munkitixa, kamacharakiñan jichhasti, sasaw waynax lup´itana. Ukat
tawaqumpi waynampix amtapxi jayar sarjañani” sasa. Munasirinakax uru jurnalaw saripkana,ukata
waynaxa“kara, armasinitata”sasaw awkipan utapar kutt’awayi, kara“apt’asiniwaxakipini”sasaw ku-
tt’askana, ukat kutt’awasinxa arumaxiwa, arumaw utapar mantxatapa, ukat tatapa uñjatapa“karaju
lunthataw mantani ”jach’a hachampiw jisktatan siya, ukatxa yuqapat thiyawxan jiwatax uñjaski siwa.
Ukata jiwat waynaruxa jichhax imanjapxchaaya, ukat imantasinxa, waynax muniripa laykux
kuntinasinxataynaya, ukata kuntinasisinx jichha tawaquruw jikxatapaxa, tawaqux suyaskana ukat
walikirakiy katuqxatanax thakhinxa.Ukat sarax jaypachanjapxanwa. Arumaxatanawa thayipanx
qurpachaw thaqapxana, ukhamipanx mä awichana utaparuw puripxana, awichax satapay “uta
manqhati ikhapxama, thayachixay anqaxa kamisarak anqa ikipxatasti”, kuntinatu waynax jan
amuykañax “janipiniw anq ikkiristi, nax janipiniw uta manqha ikkisti” sasaw sarakitayna. Sinti
arumaxataynawa ukata awichax satayna “kunatpinrak jan ikiñ munpacha, awir uñtan chha¨.. utu-
turakisa, wali mulljakañawai” sasa mistusin satayna. Kuntinatur qhumantataki tawaqux ikiski siya,
ukat qhumantata ikiskakchi, jichhax uruxipanxa taykax uruxatapay ututux jaqikjarakiw siya, ukat
taykax tawaqurux jawsaqasax sispachaxa“ukax“imilla, janis waliktatixa, mä alma lluch’uni jaqimpis
iktaxa, kuntinaruw janiti amuyasta” sasa. ukat tawaqu sustjasischi siwa,“janijay apanchitanaxaya[
pira, winchawi, janiw jiwatakaspati” sasaw si “ukat ukhamas kamacharakiristi”, utjaruw awichax
68
kunsijatana: yatiñatakixa “Saraqawayxam khä jach’a jawiraru, uka jawir pasawayxam satawa,
chhaxrañampi sanump churawayam uk aktarux apnuqawayataxa” sasaw “yaw” sasaw tawaqux
satan siya, ukat uka tawaquxa uka uma jawir quta paskatawayxatan siwa; kuntinadu jurnal akan
thuqhuskiw “pasxa, pasxa” sasaxa. Chhaxrañax muntiruw tukpachaxa, sanux ch´umiw tukxchixa.
Ukat jichhaxa tukusinchhaxa “jichhasti, kamachakis jichhast karaju” sasaw ututx chuchasitay-
na,kuntinatux phiñasitaw taykar manq’antawatana siwa, ukanx sasina: “Uñt’atajaru aru churiri,
munirijaru aru churiri, munatajaru aru churiri, kuns churta” sasaw taykar p’atantawatän siwa,
manq’antawataynawa siya. arumirixirppachay ukatwiyaji saririnakaw jutatan siwa ukaru qhisphiya-
tanax tawaqurux ukham siwa, ukat ratuki tawaqur jikhxatasin kawkantakirikitix puriyapjatayna,
tawaqux nijasikipiniw siya, maya umakiy paskataninx ukata, jani tawaqux ututmpix katuyasjantixa.
ukat kamachxapinchi, ujch’aki yatta.
…
Inti wawa
Iklisharakistan siwa, kuna urarakirichapasti ukat uka urax sixa wayramama sarnaqatapaxa ukatay
ukax qulluru yurpachaxa ukat nasxasincha chachapax qullus mä qarkar ist’ataki jilsuwayxatapax
mä paqalq marachiya, suxta marachi, ukhaw wawax ukankastapax ukat mä mirintapachkaraki
ñuñuyasinkaraksti ukhamatapaya, ukat jichhax ukata tatapa katxatapa tawaqurux “kuna phantills
ch’ukuyta, kuna chacha wawani chachamaxa” amukiski tawaqux siwa, ukat ukat nuwxasista Ti-
wanakuta uka pachaxaya, ukat jichhaxa uka qarqat wawa irpxaranijatay ichtapinuwajatayna, ukat
achilapar itjatatapax uka “kunarakisti, kawkitatsa jutta” sasa “janira jawirana uka paqaratwa uru
apanim nä ukax pallthapi” sasaw siya, uka uraw mä ch’iwix qalanakax sijwa sijwa tukuwayschiya,
ukat jichhaxa achilapa awichampix muspatapakixana janiw taqupas lunthatapach kunaspacha.
Ukax Inti wawatapaya, Inti wawatapaya, ukat uka inti waynapt’away siwa, ukat waynapt’awasin
ukham sarnaqaskan siwa, uka kawks sariripiniw siya, ukat jichhax ukat waynaxpachaxa ukat Intiru
sarawayxatan siw Intit warmi irpaqasinxatan siwa, intita ukata intit irpaqir sari, qunt’ata uka mama
Uqllupachay ukax uka irpaqasintan siwa, inkax ukat jichhax juk´ampi wawanakaniy siwa, ukat
ukhamaxatapaya, ukat uka inka iklishayan lujaratapaw Tiwanakuna, Waki, uka akanx Lukurmatas
pirimuchinxa, ukay mult’iwayxatapax uka iklisharakin siya umh, ujch’aki näx yatwa.
69
Tiwulan arumanakax mä suma
waynaru tukutapa
Arsuri: Dionisio Licoña Aduviri
Jiskhiri: Wilmer Gutiérrez Amaru
walikiya, waynuchunaka kulijyut jutawayapxpachataxa, aywisaxa naya ukham nayrxa kuyntunak
yatirakpi, nayana sutixaxa Dionicio Licuña Aduviri, yuritapwa nueve de octubre de 1951, itatakx suxta-
tunka maranipwa. ukham maranixt naya ya waliki, kuynt’awapxamaw nayrxa timpuxa, utjatanaw
sipi nayrxa nayan achachilajaw narux kuyntawayitu, nayrxa qhachwañax utjatanaw siy aruma,
aruma qhachwañax utjatan siwa. ukat wayna tawaquxa arumakiw qhachwapxiritanax siwa, ukat sapa
simanan mä kutjani, pä kutjani jall ukham qhachwapxiritanax wayn tawaqunakaxa, ukharupï mä
tiwulaxa waynat tukt’asaw jikxatiritaynax siya,“ay kullakitanaka, jilatanaka nayaxa qhacht’iri jutta”
sasax ukham pirisint’askchi siwa, ay waynuchu qhachwt’awañaniya sasa. Jiwakirakitasa, jiwa wik’uña
chalinani, wik’uñ punchituni ukhamakitasa, sasaw tawaqunakas amparanakat qhapirxaptanaw sixa,
“wali amparamax wali suma, wali quña amparakirakisa” sasan sapxatanaxa uka tawaqunakaxa sipï.
Yasta ukata qhipa arumaxa, yast ukax aruma jikxatatanaw siwa, ukax arumaxa qhachwarakchi, yast
qhipa kikiparaki. Ukas sapxatana“qhärayp’u jutarakwi qhachwirixa”sas ukat“jutatapi jilata”sasaw
uka wayna tiwularuxa sapxatan siya, qhipatan yast pantilla sipxrakitanaxa, qhachwapxiritanaw siya
ukarus tiwulax jutjarakitanaw siwa “kullakitanaka, qhachwiri jutta”, qhachwiripxitanays, yast jilata
qhachwañani sasin qhachwapxatan siws, ukats pirisint’asirakiw suman uñt’atjam ukhama sasina,
janiw uñkatasiñ munkiti siya. ukat aka jilatajasta, wali jiwa waynakipinirakisa sapxataynawa, wik’uñ
punchituni, wik’uñ chalinani, jiwa waynitukipunitawa sasaw tawaqunakax wal munapayapxatayna
siya, arumax uka wayna tiwularuxa, ya ukat jichhaxa tawaqunakax parlt’asipxatanaw siwa: akasti
khiti waynuchurakipachasti jiwakiw wik’uñ punchitunixa kithipunix sasasina, jichhaxa jichharmax
janipiniw tijkañaniti, hasta arumamtiw uñt’añanixa, khiti waynapinitanas utja, nayax maysa amparat
70
katuntaxa, jumax mays amparat katuntataxa, janipiniw jiwasax tijt’añaniti sasaw ukham tawaqunakax
uka jayp’ux arust´apxtayna.Yasta janiw tijapxañaniti, qhachwasipkitanawa, wal qhachwapxatana,
ruytapxatan siya, nayrax ukham wayu wayu, wayu wayañjampiki qhachwarxatanxa siya, ukat
yasta niya qharapachanxiw siya, niya qhanxtanxiw siwa ukat yasta uka tiwulax satana:“yasta an-
tut’ita” sasaw sischi, janipuniw antut’añ munapxataniki “antut’it ay kullakitanaka”, qharayp’unaka
qhachwapxañaniw sasaw tiwulax satayna. janipuniw yasta uka pä tawaqux phisaykatanati, hasta
janipiniw purap amparatpas tijapxkanati siya, ukat yast ukhaw suma urupinijatana, yast urutatan
qhanatatanx siya, yast pachaw qharxtanxiya. Tiwulas sanwa: kullakita yasta antut’itaj kullakita
antut’ita kullakita” yasta ukax tiwularux “ñañak, ñañak, ñañak” ukhaki tawaqunak chach jutja-
rawayxatanaxa, ukaxa tiwulay thuqsuwayxatanax sipi, nayrxaxa ukham arum qhachwirinakaruxa,
ukham waynar tukusaw tiwula jutiritapaxa, ukhamawa.
…
Niyasa uka aywisa nayrxa sawinaka utjipï, nayrxa uka achachilanakasa sapxirinxa, nayrxaxa aywisaxa
achachilanakasaxa mä wisit qatuqtasipxiritanax uta punkuru, uta punkuru jichhax uka qatuqasiñax
janiw utjiti, mä wisitarux uta punkur qatupt’apxi ukat uta punkur qatupt’asinix mä jisk’a kuns
jiwasa phayastan uk mä jisk’a kunapasaya, mä juk’a phutisitupas kunapas inwit’asipxiritanawa, ukat
jichhaxa janiw uñxataxiti,, jichha timpux janiw uka jawillañax utjiti, kunas utxitij uka sawix utjixa
“janiw uta punkur qunutati wawa, janiw uta punkunakarus kunasa, ina ch’usat jaqix k’arintatama,
jumarux janiw ukat qunutat wawa” sasaw anchkam ixwasirixa.
Jichha timpunakax iwjasxapxixa ukaxa, nayraqa janiw ukhamakatati, qhipa kustumkri ukham
sarxaraktan janijay nayrax ukhamakhitantixa, antisas suma munasiñampijay qunt’ayasirichiyatanxa,
ukat tumpirirus qatukt’asirichitanxa.
Puerto Perez
73
Jisk’a quta utjkanxa Phiñut
jak’ana
Arsuri: Marcelina Machaca Colque
Jiskhiri: Wismarck Corazón Flores
Jisk’a qutanjamakiw ukhaxa, uka jaya uka Phiñuta wali mik’iyakisa jall ukatjay nax uñjta, ukat
khuripampanakax lix laq’akiw purumpurkat siwa, ukhat kut’anisinch umax kutsumpt’awarikixa
kutt’anx ukhat jichhax ukhan jan wañitixa,ukhama pasanitaxa.
¿Ukatsti?
Ukhamax mamajaw parlitu saskaraksmasa, mamajaw ukham parlxi, ch’usan laq’a pampaw uñistaski,
ukat ukax anchhitax sarski kharunakat pallaskiriti wakataki sasaw parli, uka pampax jup kutir,
ukati umirit apaniri, kutint pampkam wañiriw siwa, ukham ukats inchhix uk kutt’anix umax
sarakasaxa, ukham saxra uta laq’an mamax awisaski, ukhamirit sisa, ukat tuturax q’arapata tutura
sari, ukhakamaw anakirina , ukawjitan ukhat umax phurmuraskiriw siwa, ch’uq uxchanakiriti, janiw
nax ukjankti, sarata umax mä jisk’a jawiranki siwa, ukax tam tam umax chhaqt’atiriw siwa, tarwan
ch’akt’atiriw jant’a wariy jawirayiriw siwa, ukax jichhax chhaqtataw saw sirixa, uka pat pasanirakiw
siwa, pajäski uma, janiw nax yatki, uñjirist suma, ukajay umax sumaw jalaski, ukat ukas sumas
pasawayki, ukhamarusa jayamaratjay pasaschixa, nax wawanixt ukhata. ¿Ah?
Janiwaya
Jisk’a lawan chiqt’ata makhatanipxirix Kurkuyawa, ukax pat satay Kuyampampay kuyaw khay
ukat Kuyaw khurkataxa khuyaw Patapatanina, ukax Ch’ililaya justupin purintam siriw siwa,
kayuki, ni umax utjirikiti siwa, uka pampanx nayrax ukat ukham sapxtana.
74
Nayrapachan yatitawi: Liqiliqi
ukampirus yaqha yänakampita
Arsuri: Paulina Siñani Huallpa
Jiskhiri: Wilmer Siñani Siñani
Uka Pantini k’uchunx wali yatiyawinakaw utji, ukatsti nanaka liqiliqita wal nanakax sijiripxa, akax
niya ch’uxñapacha apasipxiriti, nayraqats k’awnas siptimwri 14t nayraqata k’awnas wali suma chu-
xñakischix ukax wali suma marañapatakiwa, qapäkischix ukax waña maraniwa, ch’uxñakipunichix
ukax jallu maraniwa, jach’ana uka k’awnapax uñjatañax wali jach’anak muntakiw sas wali jach’a
muntan muntan jichha alinjama, ukat munta nayraqat uka k’awnax utjas axraskiniw ch’uqix sasa
juphanakana, cswaranakana. Ukhamay kuns k’awnanakat unt’añax utjixa, ukat taypi janitix ukham
jach’anakan llikhachix k’awnax utjaxa taypi maraniw sischijaya, janitix ukhama taypins utjix
uka qhipa mä qhipa k’awnaki ukanakaki kimsanaki k’awnchixa, ukham k’awnki ukats yast t’una
maraxaniwa, taypi maranti utji jach’anakxa ukaniw sasi, janiti utjki yast qhipa maranti jach’anakax
k’awnxixa suma chu’xñaki jay ukax ch´uqix utjaniw sas uñataxa, p’uxrunakan k’awnixa ukaw-
saxa waña maratakiya, pataru jan ukatix k’awnixa ukaxa jallu maraniwa maraniw satawa, yamas
p´uxruwxan k’awnkixa ukaxa waña marapuniw satawa, ukhama ukhamawa lumasa yatisipxki,
ukhamaw sasaw uka jakaw chimpunaka sarayasipxta.
Ukhat tiwulaw yatirakiwa ¿janicha? Tiwulax parlchi, kunawtix warari awust qalltanx janiw ukatx
suma marakaniti, ukat wararix sumti tukt’ayixa sumakipun tukt’ayix ukax suma maraya, ultimka-
matix askin jank´aki tukt’ayix ukax suma maraskakiwa, qhipakipuni jayask tukuchi arsutapax
qhipa marax janiw kusakaniti, jall ukham qullu tuqin tiwulaxa sarnaqchix Parki’uñtanxay Pantin
¿janicha? Uka k’uchun wali sum parlchi tiwulanakax chhikhikichixaya.
Ukataxa añapanqu uka parkinakan achuxa wali aski nayraqatax panqart’ix wali sumaniw nayra
maraxa, sank’ayutixa nayra mistuxa nayra marax kusaniwa. Janiti sank’ayuxa lupimpi jullurtschijay
75
ukawsax janiw juyrax uktjkanit sixa, ukat taypin panqaraskikchi uka taypi maraniwa. ukham lupins
willirstaskakixa ukjaa janirakiw juyrax utjkanitixa, sank’ayutix aywiratakiski ukat sank’ayux ukans
utjaskakchixa taypi maraniw ch’uqixa.
Jichhas ultimu qhipa marantix uka qhipakama sank’ayux ¿janicha? Qhipamarakama sank’ayux utjixa.
Ukax qhipa mara tuqt’awayixa ch’uqix qhipa satakiniwa, ukham willirtawayjan sank’ayuschi janiw
utjkaniti ch’uqixa. Uka Añapankux yatiyawayixa. Qullu k’uchunkay ukaxa, qullu k’uchunstamay
ukanakaw aka Pantirinx utjawayix uka k’uchuna.
Tiwanaku
79
Minirunakan chhaqtatapa.
Achaca markanxa ch’usawi
saruki
Arsuri: Pascuala Evarista Quispe
Jiskhiri: Eliza Calle Patti
Pä achakan trawajitapan panini, alkülakichi nayraxa, alkül alarakañakitapay akhitanxa ukhatay
paypachax ukakitanaya, ukarakijay uka mantanix ukat uka alawapchi ukarmayni minirinakax
lthuqhuraskatapakiya, ukat mistuñani inti jalantaki sasaw makatanxapxi siwa, uka jaya qulluchixay
ukanksta akat akarux pä hura, kimsa, pusi hurat makhataniw khä pusi turux janiw jayats ukankiti,
jak’akiti ukhama, ukat uka thuquri sata yast ukat minirunakaxa, yasta may thuqhurisipkan ukata
jall ukham“khun”ukats pallantaway siya, Kimsachata uka Antuk sataw uka kimsachita… Mikaylit
sataw uka, uka kimsaki jall akhama khaya kimsita akhamachixay khaysa lau ukax Kimsitax ukarux
Siprikita satawa, ukharu Antuñit sataw akir machaqa katjcha ukhaxa, uka machaqitawa ukaw
Mikaylit sataxa, ukham sutinkamakiwa.
Ukata,“khun” sistasa inti jalantapiniw siw ukhaxa janiw ukhama katkatasi chika iramjama paninix
ukatax ukat awichax Kimsachixa, awichitax maya jach’a ukax khaysatjaya, ukax khaysat jaya khaysa
quta tuqixa uksatakiwa, Kimsachit awichita, uka awichax ukat jan akan pruphisiwnalunakx utjit sipï,
sumanxa. Ukat machaqanijata khayanakan pruphisiwnalanakax utjiya, nayrax pruphisiwnalanaka
wali injiniwrunaka ukham tukturnaka ukhaman akar janitija sipï akar jiwasa awichanitana siwa,
awichan alchhipatan siwa. Janiw kawks sarañapäkiti, qurin qulqinita sasaw siri siwa, uka awichax
janiw kawkharus irnaqawin phasilaxs jarksnatixa ¿janiti? Aksanx ni kunas utjanti, khaynirux ukham
ukata uka awichux päninix sustukichhaxa, ukat maynikx man’anjatanawa, q’al inkantana ukat ukham
muyta “phun” sasaki, ñiq’iki mistuway siya. niya chhaqhata ukat mä tíya ukaw jiyintawayitu, mä
80
tíya, qhipakamaw uka jakasway uka tiyaxa, imillaski tawaquskiw siya, ukanakanay utjakpachan utan
ukat qullun uywataspacha, ukat manq’iriki saraspachana, yast chhaqhat uka pinkill tukurinakasa,
ni kunat q´ala chhaqhatapinis unskiti.
Ya.
Ukata uka pänini makhatchi ya q’al akham ina qhillak uka ch´aqapxa tukuypachaxa, q’al ni kunas
ch´akhanakas chhaqharata, ukat uka minirunakan warminakapax jutiri, walpin jachir siwa, ukax
janiw katuwaykit siwa, ukas mä minirux jaqha jutaskarakiw ukan yänakapa apnaqataskarakiriw
siwa, ukan minirutakix ukawxam utjaskiw sumaskiwa, wali sum luratawa.
Ukharuwa. Uka kimsachatax ukhan lurasix siwa. Uka awichaxa janiwa unch’ukiñakiti siwa, uka
awichitax ni kawkhans ni khitis ukhan walja qurin qullqinit siwa, wali qurikamakiw siya, uka
awichita kuns jaykiya, uka Kimsa chat awichux wali qurikamakipiniwa quripax utji, qurix ukat
janit kawki profesional ni kawki suma profesional akan janiw utjiti uñtati? Janiw suma profesionala
utjiti, no hay. Mä kawqhakiw doctoras utji mä kawqhakiw utjix akan ukham, uka kastanaka utjix.
¿Kawkhankis Kimsachataxa? ¿ Achakana?
Achaka,Achakankapi, ukati pusinichixay, akham pusiw khaysan uñtata, khaysan uñtata aksa ladu
uñtata jach’pacha, khayax Chillaw akawjita ¿no ve? Ukham, tayka Kimsachat sata akhama.
¿Castellan arunxa kuns sañ muni Kimsachataxa?
“Tres montañitas” o… sutipakiw Kimsachat satax pero akhamapxiw, Kimsachat Awicha sataw ukax
ukat akaxa ukapi Mikaelita, Antoñitsataw aka Ciprikit; akaw Mikaylitax, akax Ciprikita, Antoñito,
machaq qulluw jichha aka, machaqa akat q’alluqawxapxit aka sint altu akham mä paradupiniw
nayraqat akatsipan juk’altupiniw akax, ukan inkantki ukax, machaqaw katuski mayra achakankampi.
Batallas
83
Ñanqha chuymani Franz Tamayu
Arsuri: Fermin Villaverde Cutipa
Jiskhiri: Esmeralda Poma
Janit chhaqhichi wiya ukat Tamayux alataynaxa, Franz Tamayux uka patronat alix ukat ukax
waynitukinx siy
¿Franz Tamayux?
Franz Tamayuxa, ukaxa janiy aka Luisampikataynatix, rinjutaynay warmipaxa Franz Tamayunxa, pä
warmitanitaynay ukat jichhax mä wawax Eduardo satän siwa, ukat jichha qhipa aka warmixa Luisa
sataxiya. janiw jumanaka uñt’ataxtatixa, Luisa Galindoxa nina phayiripätaynay Franz Tamayunxa.
Ya.
Ukhamata ukax sañani warmix gringa nuwatayna, ukat warm iskapxix siy iskapxasina, arkarakchi
ukat mä hacienda alxatpach qulqi chhaqhayjataynaw Tamayux kutinxs chi ukat kutinxasin uka
cocinerapampi juntasxixa.
¿Cocinerapampi?
Cocinerapampi, sirwintapampi sañachi ¿ya? Ukat ukapi Luisa Galindo utji ukax uka mama Luisampi
juntasjasinti yamakis uka Luisa Galindonipi isti jupanakax wawanakaniya: Jaime, Jaime Tamayo.
Ya.
UKatxa Elvira, Carolina ukatxa ah… Carolina, Arnoria,Qhipatxa. Teresa, Teresa Tamayo ukampiw
niyas ukhamatapaxa, ukati Luisa Galindopi jaqirux wal kastijapxixa, nayraqataxa ringat masin wali
suma jaqinakanx siwa, ukhamakan siwa ukampi ukan istinaka uxt’ayxit kunas jilaqatanaka, man-
84
tunanaka, jall ukhamanaki ukat ukaw mayurtumunaka ukhama utxantix ukatay maran marani
yast ukhamaskixa, ukhamat mantasta ukat ukaw jaqiru jawq’irina. tijamus jaqi mayurtumus jall
ukhamanaka utjan ukat ukax hacienda wal kimsankama haciendaluririxa.
Ya.
Llamayu kimsanipiniw mä phamiliatxa
¿Kimsa?
Kimsani, janitix mayni qhapxixa, pä chacha warmipxi ukax prenda, multapaxa alxañan sapuru:
sumriru, lluch’u, kapachu, kustala, mantil, ukhama utxapxix; uka jaqixa säñani uka may kimsani-
takix achikasiñaparakinwa.
Ya.
Yaqha jaqit jila jaqi ukat arsta, ukat ukaruxa, uka achikt’asta ukax pagañapaw mä suk mä urux.
¿Mä uruna?
Mä urunx, mä suka pajama yap qhipurutakix yaqha sukampix qhipuru, tunkürutaqix, tunka suka
uka jaqix llamaysusxañapaw ukhamaw, ukhamaw wali isklawumpi ukata Tata Franz Tamayo satawa,
wali jaqi phawurjamanwa, ukat ancha wali jall qhurunwa ukhamaya , janiw ukhamakitix wali liy
yatirixa, liy yatiqañ munirixa wal jawq’a, karsilaru apayarapxirinwa, ukat janitix utjiti. Tamayux
jichhakamas ukat uñisit Tamay sutixa; ukatxa Tamayutix sumaysipanxa, akax wali suma markasapan
ciudad suma kulijyun uskutapana, nanakax janiw akhamapkiriskatix suma prepart’atapwa Wari-
sata, ukhama apxiriskat nanakax, jumanaka kunana ajch’in apanxiy todavía ukhamana. Ukatxa
Tamayuxa “nayax liy yatichaytwa, jaqiya janiw munkit liy yatiqañx, trabaju munix niyatix jaqijay
amparixa anu amparjamaw janiw lápiz katjapirjamakiti” ukhamataynay Tamayun istipaxa,“ukat jan
yatiñ munkitix” sas “jaqixa hacienda trabajañapaki” ukat jichha wali jach’aspaw juchaninaka ukaruxa
este yaqhipaxa uka mandonanaka ukar janik askit ukat Tamayo awisjapxit ukat jawsayix uka este
wakawiraxa ukawira utjanxa.
Ya.
Wakawirja satapi ukamp sañaxaspasa nervio, qhuluchat chachasumaw “ñitu” nayra aruntasiñaxa
“ñitu” sas sumirus aqtasipini makatatayna “ñitu” jani jiski kuna jisktix uka chika p’iq jaljtayix ya
ukha ukaki arreglañax nini juchanitat chiqapinikama niy yati ukhampi yati uka jaqix jarisiskt,
qullayasiskti, kamachaskchix jupa yati ukampix arreglataw ukax sarasimpi, ukats narux hunurist’si-
pxanx“ñit”sata ukat phuchanaka phuchanakax jutapxanxa“ñitu”sasnax ukhampi nanak sart’asipxi
85
ukhaman pero ukhamäkipanwa uka Jaime Tamayo jilir yuqapa ukax awujadumpi yast ukhamapin
awujadunx doctorata, ukawa wali jach’a kuynt’apxirismax pero ukaw jiwi, jiwasin anchhit uka
Teresa Tamayux ¿no ve? amuyasiptatix Teresa ukha uka peruanochachanijampi, uka… kunajansa?
Portocarrero, Juan Antonio Portocarrero satan uka, uka kasarasiñampi takintan sasin altusatixa.
…
Kustala, mantil, ukhama utxapxix; uka jaqixa digamos uka may kimsanitakix achikasiñaparakiw.
Ya
Yaqha jaqit jila jaqi ukat arsta ukat ukaruxa uka achikt’asta ukax pajañapaw mä suk mä uruxa.
Mä uruna?
Mä urunxa, mä suka pamayap qhipurutakix yaqha sukampix qhipuru, tunkurutaqix, tunka suka
uka jaqix llamaysusxañapaw ukhamaw, ukhamaw wali esclavunpi pero Tata Franz Tamayo sataw,
wali jaqi phawurana wali jall ukhamaya, janiw ukhamakitix wali liy yatirixa, liy yatiqañ munirixa wal
jawq’a, karsilaru apayarapxirinxix, ukat janistix utjiti.Tamayux jichhakamas ukat uñisit Tamay sutix;
ukatxa Tamayutix sumaysapanxa akax wali suma markasapan ciudad suma kuligiun uskusapan
nanaka janiw akhamapkiriskatix suma prepart’ata peor que Warisata, ukhama apxiriskat nanakax,
jumanaka kunana ajch’in apanxiy todavía ukhaman. Ukatxa Tamayuxa “nayax liy yatichaytwa,
jaqiya janiw munkit liy yatiqañx, trabajomunix porque jaqijan amparix anu amparjamaw janiw lápiz
katjapirjamakiti” ukhamataynay Tamayun istipax, “ukat jan yatiñ munkitix” sas “jaqixa hacienda
trabajañapaki” ukat jichha wali jach’aspaw juchaninaka ukaruxa este yaqhipaxa uka mandonanaka
ukar janik askit ukat Tamayo awisjapxit ukat jawsayix uka este wakawiraxa ukawira utjanxa.
Ya.
Wakawirj satapi ukamp sañaxaspasa nervio, qhuluchat chachasumaw “ñit” nayra aruntasiñax “ñit”
sas sumirisaqtasipini makatayna “ñit” jani jiski kuna jisktix uka chika p’iq jaljtayix ya ukha ukaki
ariglañax nini juchanitat chiqapinikama nit yati ukhampi yati uka jaqix jarisiskt, qullayasiskt, ka-
machaskchix jupa yati ukampix arreglataw ukax sarasimpi ukats narux hunurist’sipxanx “ñit” sata
ukat phuchanaka phuchanakax jutanakapax“ñitu”sasaki, ukampiw nanakax sart’asipxta. ukhaman
yamakis ukhamäkipanwa uka Jaime Tamayo jilir yuqapa ukax awujatumpiw yast ukhamapipana
awujatunx TUkturat, ukawa wali jach’a kuynt’apxirismax ukampis ukaw jiwi, jiwasinx anchhitax
uka Teresa Tamayux ¿janicha? amuyasiptatixa Teresa ukha uka pirwanu chachanijampï, uka…
kunajansa. Portocarrero, Juan Antonio Portocarrero satan ukaxa, uka kasarasiñampi takintan
sasin altusatixa sasa.
86
Tiwulan arumanakax mä suma
waynaru tukupa
Arsuri: Gregoria Lopez de Ayllón
Jiskhiri: Olivia Micaela Pocoata
Sallqantiwa, kunas ukaxaya, suma wik’uñ punchituni ukhama, wik’uñ punchitumpi suma waynituy
tawaqurux injañixa. Jichhax nayra timpu qhachwañaw utjiw siya, ukat uka qhachwañanx maya kutix
uka waynax sumana tawaqumpiw qhachwapxirix siya, uka qamaqi tiwulax paqaraw tawaqump
qhachwaskaki. paqarapun qhachwapxatayna ukat jichhax tiwulax sirix siy“antutitay kullakay tijitay
kullakay” sasa. Tawaqux jani tijirikitixa siya, ukat jichhax “pachaqharixiw kullaka, pachaqharixiw
kullaka”tiwulax sasaw siri, qhantaniwayxatapaya urjatat jall ukhama. Jichhax ukawxa misturix siya,
kunas ukirix ukat jichha janiw tawaqux tijitapakitix ukat tijasi, may jichha tawaquruxa “qan qan”
thatharuwayxix siya, ukat sarjirix tiwula siya. Ukhama tawaqurux injañatanaxam ukat tawaqux
siriw siwa “suma wik’uñ punchun waynachixaya” uka, “suma wik’uñ punchun waynituwa” uka
tiwukarakitaynasa saw satayna umh, ukhamakiw ukaxa.
Ah, ya tiya
Jichha ukti karawatati.
Escoma
89
Nanakan nayra awichunaka
Arsuri: Juan Chambi Cocarico
Jiskhiri: Limberth Yana
Ukan kiriyinsiyaparukiw nanakax sarnaqapxata, nayrjax yaqha jaysawix janiw utjkanti, qhipawa
qhipaw iwanjilikax utjaski, qhipawa sawatistas utjaski, janiw utjankti nayrjatxa.Ukaspawa.
Ukatsti akana, ¿utjanpuniti ukanakaxa akanxa?
Uka religión católica utjapinimpï nayrxatpacha, nayrat uka istitpacha kunapachatix uka Ispañat
purinkixa, ukjatpachajay utjchix religión católica. Taqikunasa, ukarjamakiw akan jakirinakax sarna-
qasipkiri, jaqinakax janiw yaqha jaysaw apnaqapkanti. Ukakiwa.
Kunjamasa qhipa maranakax achilanakax jakapxana.
Nayra timpux achilanakax jupanakax ukatxa walisuma yapunakaxa manq’asixq, walisuma ju-
panakax qamasipxana, jilamaranakan akawjanakanx jakapxanxa, jichhax janiw ukham awantxiti
patakapätunkani maranak alayaru, jaqinakax qamapxana jichhax janiw ukhamaxiti, walita jichha
pacha jaqinakax kamxixa päqaltunka maranaka, päqalqtunka maratx jiwxapxakiwa, ukhamarakiw
nayraxa walisumanwa, laq’a wali suma wakichata, jichhaxa qaritaxiw ukat jan sumaxitixa.
¿Chullpanakan akan utjiti?
Utjiwa, utjiw chullparis ukax utjiwa: Titimani jach’a chullpaxa, Titimani ukata utjiw khä Llawini
Qarqani, juk’ampi khäyskapanx utji, Tikarlasinq utji chullpanakaxa.
¿Kawqhas ukax?
Laq’a Amaypatankiw Tikarlasinqa.
90
¿Kawkhans mä jach’a jaysawixa utji akana?
Titimani
¿Titimani utji?
Titimani, ukat juk’ampix utjiw uka patana: Piqañani,Wililaq’i, Ullumachi, Jisk’a Ullumachi ukanakaw
creencia utjixa, ukanakaru sirwipxiri achilanakax nayraxa.
91
Mink’a, ayni, ukanak tuqita
Arsuri: Francisca Mamani
Jiskhiri: Maribel Yucra
¿Kunjamas utachasipxiripta nayra?
¿Uta? Aruwiski, aruwisa, ukhama aruwit junta jaqinaka ukham uta kulintañanak jutix ukham uta
sayt´ayirixa, ujch’apachaw jutix aruwirixa, ukat yanapt’am jutasinxa “ya” sasaya yanaptapxchixa,
ukat irpanakas walx aruwtápxixa, ukax urunxa phutisitumpi kaltitumpi ukham manq’apxixa, walja
ukat maya aruwix waljatapuni aruwipxixa, ukat ukhan utachaña yatipxi, junturaki ukhama pirqa
akhamata pirqasipxi, pirqa pirqapxix ukawsax yatisiwai. Ukata warmi phamiliyax nayrax utachjati
warmit phamiliyax nayraxa, chachat phamiliyarax qhipaxa, apachinjanay jichhu, qalanaka apt’ata,
jichhunak apt’ata, lawanak apt’ata sarañaxa; jichhunak apt’ata, ukham sarañaxa, ukham ukax apa-
ñaxa, lawanak akham patarux kawki suma apjatañaxa, akhamiriwa.
Uka ayniwa ¿janicha?
Ayniw ukaxa, ukhama; mink’anak ukaxa. Imillwawaniw ukax qhipaxa apxatix ukaxa; yaqhanaka uka
aynxasiriw sarapxiriixa ukaxa jichhumpi, uka lawanakampi, ukham apix ukat ukat imilla wawanix
ukat nayray pachtaphix ukatay nayrax apxatixa, utax qal jichhux uktátaya, yuqalla wawanix qhi-
paxa ukax irxatixa.Yasta ukanakans mink’atanakas kaltumpi ukhamay phuthisitunakampi kunay
manq’asipxixa.Yasta ukhat ukax qhipat qarutimpiw uñtanxa ukat qhachwirina qarasiñampi, tun-
qu puyunakampi ukham uka tullqarux tumpapxana, tunqupuyampi kuna,ukata qachwxana uka
qarasiñaw sasa, ukhamaw nayraxa.
92
Qhipar manti yast achuqall katuwañan sas<, achuqallas katjaxis wankha pillasqhipa achuqalla
katt’astay katt’astay achuqallu sasaw wawanakas imillanakas achuqallanx jayllipxiri thuqhupxiri,
achuqalla katt’astay sasaw jaqinakax wal umart´asipxixa. ukhamakiriw ukhanxa, uhm, ukhamakiwa.
93
Chullpanaka ukhamarak
pukaranaka
Arsuri: Andrea Cocarico
Jiskhiri: María Magdalena Yujra Mollericona
Qhä phuqhat Unichataynaw siwa, uka k’uchuxa uka chullp sataya, ukata aka patanx wañupatasa,
chullpanirakiw sari ukat parlasipki jintilinakampi, akapan uka utaqañanak sasa, jamarakis ukham
utjixa ¿aka pä phuntanxa? ¿janit saririktaxa?
Maykutita suma qhananchasma
Uta qallunakjama q’ala p´iythapitarakisa ¿janicha? Punkun, punkun qhanaskarakisa, ukaw uka jintil
utawa sasaw sasi uhm, ukaw siwa. Chullpaya, ukat akirix ukhamarakiya, akaw khä achilaxan uka
pata ¿janicha? Qhuri Uyuwa uka pataxa. Uka patax chullpaw siwa, chullpaniw sakiw sapxi, kuns
janiw phiñasiñati kawqhantix chullpaniukjanx sakiwaya, chullpanakax phuqhataynay ukhapï uka
Chillajawira satawa, ukhaw uka q’uchuxa, wali chika awichamanjaya ukharuy Chillajawira sataxa,
ukax uka chullpaniw sipï.
¿Kuna qullus uka qulluxa? ¿Kuna satasa?
Pukara sataya
Pukara.
Ukhamawa, Pukara sataya, ukata aka patanx jintiliniwa utjixa sapxiwa, Ukatay chiparkanix sañas-
paya, maran patanichaxaya, Uka chillaymaran sataw ukaxa.
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)
Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)

More Related Content

More from Franz G. Laime Pérez

Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Acosta
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto AcostaLey de Protección del Patrimonio de Puerto Acosta
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto AcostaFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Tito Yupanqui
Ley de Protección del Patrimonio de Tito YupanquiLey de Protección del Patrimonio de Tito Yupanqui
Ley de Protección del Patrimonio de Tito YupanquiFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de Huata
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de HuataLey de Protección del Patrimonio de Santiago de Huata
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de HuataFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de Tiquina
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de TiquinaLey de Protección del Patrimonio de San Pedro de Tiquina
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de TiquinaFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Perez
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto PerezLey de Protección del Patrimonio de Puerto Perez
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto PerezFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Pucarani
Ley de Protección del Patrimonio de PucaraniLey de Protección del Patrimonio de Pucarani
Ley de Protección del Patrimonio de PucaraniFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Guaqui
Ley de Protección del Patrimonio de GuaquiLey de Protección del Patrimonio de Guaqui
Ley de Protección del Patrimonio de GuaquiFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Escoma
Ley de Protección del Patrimonio de EscomaLey de Protección del Patrimonio de Escoma
Ley de Protección del Patrimonio de EscomaFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Ancoraimes
Ley de Protección del Patrimonio de AncoraimesLey de Protección del Patrimonio de Ancoraimes
Ley de Protección del Patrimonio de AncoraimesFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Carabuco
Ley de Protección del Patrimonio de CarabucoLey de Protección del Patrimonio de Carabuco
Ley de Protección del Patrimonio de CarabucoFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Batallas
Ley de Protección del Patrimonio de BatallasLey de Protección del Patrimonio de Batallas
Ley de Protección del Patrimonio de BatallasFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Tiahuanacu
Ley de Protección del Patrimonio de TiahuanacuLey de Protección del Patrimonio de Tiahuanacu
Ley de Protección del Patrimonio de TiahuanacuFranz G. Laime Pérez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Copacabana
Ley de Protección del Patrimonio de CopacabanaLey de Protección del Patrimonio de Copacabana
Ley de Protección del Patrimonio de CopacabanaFranz G. Laime Pérez
 
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZ
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZINTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZ
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZFranz G. Laime Pérez
 
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime Pérez
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime PérezGénero y Despatriarcalización + Franz G. Laime Pérez
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime PérezFranz G. Laime Pérez
 
Separata Construyendo la Democracia Intercultural
Separata Construyendo la Democracia InterculturalSeparata Construyendo la Democracia Intercultural
Separata Construyendo la Democracia InterculturalFranz G. Laime Pérez
 
Democracia Intercultural + Franz Laime Pérez
Democracia Intercultural + Franz Laime PérezDemocracia Intercultural + Franz Laime Pérez
Democracia Intercultural + Franz Laime PérezFranz G. Laime Pérez
 

More from Franz G. Laime Pérez (20)

Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Acosta
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto AcostaLey de Protección del Patrimonio de Puerto Acosta
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Acosta
 
Ley de Protección del Patrimonio de Tito Yupanqui
Ley de Protección del Patrimonio de Tito YupanquiLey de Protección del Patrimonio de Tito Yupanqui
Ley de Protección del Patrimonio de Tito Yupanqui
 
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de Huata
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de HuataLey de Protección del Patrimonio de Santiago de Huata
Ley de Protección del Patrimonio de Santiago de Huata
 
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de Tiquina
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de TiquinaLey de Protección del Patrimonio de San Pedro de Tiquina
Ley de Protección del Patrimonio de San Pedro de Tiquina
 
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Perez
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto PerezLey de Protección del Patrimonio de Puerto Perez
Ley de Protección del Patrimonio de Puerto Perez
 
Ley de Protección del Patrimonio de Pucarani
Ley de Protección del Patrimonio de PucaraniLey de Protección del Patrimonio de Pucarani
Ley de Protección del Patrimonio de Pucarani
 
Ley de Protección del Patrimonio de Guaqui
Ley de Protección del Patrimonio de GuaquiLey de Protección del Patrimonio de Guaqui
Ley de Protección del Patrimonio de Guaqui
 
Ley de Protección del Patrimonio de Escoma
Ley de Protección del Patrimonio de EscomaLey de Protección del Patrimonio de Escoma
Ley de Protección del Patrimonio de Escoma
 
Ley de Protección del Patrimonio de Ancoraimes
Ley de Protección del Patrimonio de AncoraimesLey de Protección del Patrimonio de Ancoraimes
Ley de Protección del Patrimonio de Ancoraimes
 
Ley de Protección del Patrimonio de Carabuco
Ley de Protección del Patrimonio de CarabucoLey de Protección del Patrimonio de Carabuco
Ley de Protección del Patrimonio de Carabuco
 
Ley de Protección del Patrimonio de Batallas
Ley de Protección del Patrimonio de BatallasLey de Protección del Patrimonio de Batallas
Ley de Protección del Patrimonio de Batallas
 
Ley de Protección del Patrimonio de Tiahuanacu
Ley de Protección del Patrimonio de TiahuanacuLey de Protección del Patrimonio de Tiahuanacu
Ley de Protección del Patrimonio de Tiahuanacu
 
Ley de Protección del Patrimonio de Copacabana
Ley de Protección del Patrimonio de CopacabanaLey de Protección del Patrimonio de Copacabana
Ley de Protección del Patrimonio de Copacabana
 
Convocatoria voces del lago 2018
Convocatoria voces del lago 2018 Convocatoria voces del lago 2018
Convocatoria voces del lago 2018
 
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZ
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZINTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZ
INTERCULTURAL BOLIVIA - FRANZ LAIME PEREZ
 
Despatriarcalización y género
Despatriarcalización y géneroDespatriarcalización y género
Despatriarcalización y género
 
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime Pérez
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime PérezGénero y Despatriarcalización + Franz G. Laime Pérez
Género y Despatriarcalización + Franz G. Laime Pérez
 
Separata Construyendo la Democracia Intercultural
Separata Construyendo la Democracia InterculturalSeparata Construyendo la Democracia Intercultural
Separata Construyendo la Democracia Intercultural
 
Democracia Intercultural + Franz Laime Pérez
Democracia Intercultural + Franz Laime PérezDemocracia Intercultural + Franz Laime Pérez
Democracia Intercultural + Franz Laime Pérez
 
Pido la palabra!
Pido la palabra!Pido la palabra!
Pido la palabra!
 

Qutana Arunakapa (Voces del Lago 2017)

  • 1. Qutana Arunakapa Nayriri Tantachawina Aruskipasitat Sartawipa, Ukhamaraki Nayrapacha Yatiyawika Uñt’añataki, qhispiyañataki, imañataki Bolivia markan Titikaka quta thiyan qamawipakipkarakwakichawipa AYMARA COOPERACIÓN TÉCNICA BELGA (CTB): Edificio Fortaleza, Piso 17, Av. Arce N° 2799 Casilla 1286. La Paz-Bolivia Teléfono: T + 591 (2) 2 433373 - 2 430918 Fax: F + 591 (2) 2 435371 Email: proyectolagotiticaca@enabel.be OFICINA DE ENLACE DEL PROYECTO DEL LAGO EN COPACABANA Dirección de Turismo y Arqueología, Esq. Av. 6 de Agosto y 16 de Julio (Plaza Sucre) Titicaca Bolivia Proyecto del Lago Bolivia
  • 2.
  • 3. Qutana Arunakapa Nayriri Tantachawina Aruskipasitat Sartawipa, Ukhamaraki Nayrapacha Yatiyawika
  • 4. Wilma Alanoca Mamani Ministra de Culturas y Turismo Leonor Cuevas Directora de Patrimoino MDCyT José Luís Paz Jefe UDAM MDCyT Denisse Rodas Técnico UDAM MDCyT Patrick Gaudissart Representante Residente CTB-Bolivia Cécile Roux Asistente Técnico CTB Proyecto del Lago Franz Laime Relacionador comunitario Proyecto del Lago La consultoría denominada: “Revalorización de la identidad cultural comunitaria aymara a través de un mayor conocimiento de las culturas ancestrales vinculadas al patrimonio arqueológico mediante concursos anuales y publicaciones, con especial énfasis en las mujeres adultas mayores”, fue realizada por: GERENSSA SRL. Marco Antonio Villarroel Gerente de Proyectos Gerenssa Martín Céspedes Celia Asturizaga Responsables de los talleres de recopilación de tradiciones orales y saberes ancestrales Sayuri Loza Traducción e interpretación Cristian Rocha Diagramación Primera edición La Paz – Bolivia,agosto 2018 Distribución gratuita Corrección final Aymara Clemente Mamani Laruta y Franz Laime Fotografías Proyecto del Lago La serie Radial “Voces del Lago” (con 10 episodios, 5 en español y 5 en aymara) fue producida por los estudiantes y docentes de la UPEA que se detallan a continuación,en base a una alianza estratégica,sin costo para el Proyecto del Lago. Estudiantes: Abigail Mamani Mamani - Doña Maria Joaquin Argani Lima - Niño Carola Ayma Contreras – Relatora Nieves Vanessa Paxi Loza - Aymara Maringelica Quispe Mamani - Awicha Aymara Lorenzo Zuazo Estaca - Aymara Marlene Incapoma Chura- Jovencita Sonia Calle Calle - Tawako Roger Franz Delgado Perez – Patrón Juan Carlos Mamani Hidalgo - Abuelo Josias Anconi Sajama- Nieto Rosmery Maquera Larico - Mama Maria Ana Huanca Alejo – Narradora Grover Apaza Tinini – Abuelo Julia Choquehuanca Serezo – Abuela Productor: Roger Luis Paredes Villena Docentes: Ramiro Limachi – Director de la Carrera de Comunicación Boris Miguez – Pdte. Asociación de Docentes Ramiro Flores Falcón – Director Radio UPEA (Saliente) Ronald Bautista – Director Radio UPEA (Entrante) Seguimiento a la serie en Aymara: Clemente Mamani Laruta “VOCES DEL LAGO” Es el Primer Compendio de Tradiciones Orales y Saberes Ancestrales de 13 GAMs. circundantes al Titicaca. Proyecto de Identificación, registro y revalorización del patrimonio cultural en la cuenca del Lago Titicaca, Bolivia.
  • 5. COPACABANA..................................................................................................................................1 GUAQUI............................................................................................................................................ 13 TIQINA............................................................................................................................................... 21 PUERTO ACOSTA......................................................................................................................... 27 ANCORAIMES............................................................................................................................... 33 TITO YUPANQUI..........................................................................................................................47 CARABUCO....................................................................................................................................59 PUCARANI......................................................................................................................................65 PUERTO PEREZ................................................................................................................................ 71 TIWANAKU.................................................................................................................................... 77 BATALLAS......................................................................................................................................... 81 ESCOMA.......................................................................................................................................... 87 SANTIAGO DE HUATA............................................................................................................97 Contenido
  • 6.
  • 7. UÑT’ASIÑA Aka nayriri tantachawina aruskipasita sartawipa,ukhamaraki nayrapachana yatiyawi, apthapitawa taqi waynanakana ukhamarakiwa jilirinakapana Titikaka qutana thiyaru uka markanakana, nayra achachilanaka nayrapachana chullpanaka ukhamaraki jaqha yänaka kuyntunaka waqaychaña mu- napxtwa, ukhamaraki aruskipäsipxatäpa taqi awichanakan imata sarnaqawinakapa, uka lurasaxa, amuyt’awinakap yupaychaña. Akaxa jach’a yatjatawïta lurawipanxaEmpresa Gerenssa SRL, luriwa walja markanakana Titikaka qutana utjawinakana. Kulixyun yatiqirinakaxa achachilanakaparu y awichanakaparu jiskt’apxiwa yatjatapxarakiwa kunjamans jakañax uka nayra pachanakana uka. Aka qilqawinakanxa uñt’ayapxtwa munisipiwnakan aruskipata kuyntunaka. Munapxiristwa yatxa- taña juk’ampi jakawinaka aka Bolivia markasata.
  • 8.
  • 10.
  • 11. 3 Wila k’ank’as, Muru Achachkata qalas mä thuqhur wakar tukutapa Arsuri: Alejandra Tito Ramos Jiskhiri: Leidy Choquevillca Nayrax kunjamakirisa ukanak jisk’ikipt´anin sasaw sapxituxa Ah…Nayraja aka patanxa, wila k’ank’anakax utjiw siwa, aka iram thaki saraskasa, uka patasn wila k’ank’anakat thuqhunipxi“chhi”sasan papitukiw parlaskixa, ukat jaqirux takjirix sischijaya, jaqirun taqjiriw jalaqanirix siwa. ¿Ukhamati? Umh, ukata ukhama jani unch’uktasiña ukat jalaqaniw siwa, jaqiru takjirix siwa, uka patan wali axsarañiriw siwa,uka ñankhanaka, anchanchunaka sarnaqi siwa. Uka nayra timpunxpatrunax sultirakin siwa, ukat uka sultirasinx jall akhama ajch’a qala apaqamjapki,jichhakama jall ukham saykatatarakisa, jall ajch’akiw uñstanxa, ujch’itakipuni jall akhama uka wayst’atapaxa, aksa tuqu patruna timpux sumiripachaya, jan chukt´asisaw silla apirix siw ukatax qunt’añataki, silla apirix siw ukawjitaxa. Jisa Ukata ukaru qunt’atasinx saña parlapxirix siwa, sapuru parlapxirix jaqi purjama uka qalanpix siwa, ukat uka qalax mank’antiw siwa. ¿Khitiru? ¿Patrunaru? Uhm,sultirapan jiwxix siwa, ukham parlawinkirixchixaya, wali phirunpatapachanjaya, jall ukhamaki yatkta,ukata ukax jichhaxa uka patas timplit sataxa, jani timplit satakaspaxa, ¿kunarakisa?
  • 12. 4 Timplitijiw jichhax¿nuwi? Timplitijiwa,¿kunas aka pataxa? Muru Achachkata sapxiriwa, khithinakatix sarapkixa ukanjamaxa luqhirapxiw siwa, ukatarakiw sapurux sarañ munapxi, ukatwa thuqtapxi “chhi” sasina, janiw ikiñ munapkiti utanakapana, jan chuchasisaw ukan ikiñ munapxi. Phirunipachaw niya ujch’at yatxta. ¿Uka patanx ukhampunirak nayraxa? Siempre fue así ¿Así cuadrado como es ahora? Ukhampuniwa Ukham kuwtratupunirati? Janiw ukhamakanti. ¿Janiti ukhamakanxa? Janiwa, jaqi ukha lurt’askixa, mä jaqi lurt’askixa uka, ukhampunipachanay ukax nayrapachay kunja- machi, ukhamaw akhampuniw uka jaqi ullast’ix ukawjat thaqhantxixa, ukat uka jach’a achachqala sapxi akam saykatayxixa, uka patar siskirixa ukanakay niya saykayataynxax kamachas sayt’ataki ajatanaxa, janiw akham jisk’a achachiki uñskanxa, ajch’akipuniwa, akch’akipuni ukats ukax ukham manqhar ikintas purapxarana, jichhaxa atapallukiriwa, ukham suma lurt’ataw jichhaxa. Uhm, sumaxiti Janiw ukhamakanti, atapallukirit uka patpampix yapuskchinjay uka jichhax isti uka… atakan lurt’atanx muyujarakisa,ukhax yapuskanwa, jichhax janiw yuntamp jak’apsnati jark’asjapiwa. Ah, jalla ukham jisk’a pusunakasti Ukhamakipi, ukham jisk’a pusupunikiyukat akapachapi kuwartil latunaxa jisk’a pusukipuniskanwa, jichhax ukha lurasipkixa. Uhm, jichhakiti lurasi Jichhaw lurasipkixa, uka jisk’a pusukinwa, uka pusu taypin qala jall ukham saykattata utji; naxa wali axsarayasiritxa, janiw nas misturikti, ni jichha kamasa janiw nax sarkipunti. Uka sapxiwa jaqi
  • 13. 5 warmisa akham ñuñus tarpachaw qunuskir siwa, hurasaxa mantan jakxhatataw qunuskix siwa, janipuniw ukats mistsurikti, janipuniw jichhakamas mistsurikti, uma apanir aynachan ukharuki- walwatxa sarta wal axsarta, sartan ukhaman uñstasix sapxiriwa, phirunipachaya. Uhm, janiw ukar jak’achañakixa Janiwa, anchhi ukhamakiw ukax uka kuyntux yatxa uka wila k’ank’a jalaqaniritxa, siwa, k’ank’ani khayat jalsutixa ukatsti mä jallux tukusiw siwa. Ah ¿kawkhampachasa? Ukankiw uksuri, mä jaqix jiwatax awtupatalakanxa amtama, ayrutaskarakis panqaranaka jall ukha aynachankiwa; ukhankiw, amanut wawakax sarapxirit ajch’anakax wila k’ank’ani, ukanakax chhiqa pakitaw jalkatapx siwa, ukat sapxarakie jallupuniskiwa, pakiqara ajch’itaw jallupuniskiwa, janiw kunakarakiti ukhat jutix siw aka pataru, ukaw akan qallparu, akan qalpatat akarux siqixtanix siwa, aka pampana ch’ipamanakanwa, jichhaxa uphisiyalanaka kaptayanxix aka pampankaru. jach’a qalanakanwa inas amuytapx jumanakanwa, uksrisiwiriman ¿pataxa? Ah ukat iskuylan kimsa qalarakis utjixa, jaqinakjam ukasti Uka ukaxiya, ukanakaru aptapxapachani, aka pampanx chhaqharatakipuniw ukat uka qalas kaw- kinkpachasa. Ah uka pachampis kimsarakisa Uhm, uka k’usillupaw saw sapxix, uka wak’an qalapatat aywinix siwa, ukat aka patar aywiñsuta- paxa, ukax k’usillupaw siwa, uka pampanx ukhamaki ukx ujch’akiw yatxa. Akkatamp wakaychi, ukkhatam aywinchix ukat akx k’usillupax jal ukata, uka pataru. Uka k’usillupapachaya Uka k’usillupaw siwa, ukax k’usillupaw siwa, ukat ukhachha aka patatx ukan ist’i ukat ukhatx wila jallunakax jalaw jaljatakirix sipÏ. Ukat jaqiru jiwaki takjaspaxa ¿Janicha? Kamachaskirichixa, ukhamaw llixt’ax yatxi, papitu jiwas arkiris wila jallunakax jalanirixa “kuk kuk kuk kuk”sasaw sixa papiturusa, mä jisk’a wakullitjamampi mamapax saririn sarakisa, ukat papituxax sapakichi suyatpachax ukat ukatay amuyaskarakpachaxa.
  • 14. 6 Uhm ukakitixa Ukata ukhama sarakiw sirix ukataq wali phirunipuniya istix sum yatpachax achattata, jutirix ukhata anu achjas khä lliktawiri sariri, Khä jisk’a qullu ukharu, ukanx mä jisk’a phujitukiw uma jalsusiyaski, jall ukhar chuqutaskiw uka papitumax kuynt’asirixa, ukha aynachar mä ninjama utji, ukar jall uka alaypata jaqi ikir siw sipi, nayrax ikti ukatxay kayuntirix “kayun kayun kayun” sasa, akham jinchujata kun akham arjatataki ikitat siw siya. ukhatak wal “kunas ukhasti” sas “akham atix” jallun kawachimpunax jinchuxa “ha” niyaw mantir uka ukham tuyutisupasaw waykatayn siw siwaya, ukhat sarix siw ukaruxa may aynacha thuxsux ayni kasarat saw sapxirixa, ukarux phaxchat kurtit ukanix ukji nayrax sasa, Juana jiwatax saw sipxixa khuykatata atkatatasaririx siwa, ukat kasaratax sapxixa ukanakaru siskipxixa, ukana kun jiskipxir ukax jall ukhamaw sasakiway khä alayanx “k’ax k’ax” kunapachas ukaxa. Tukuta Tukuntata, ukat jichhax ukax aka kunturinisapxi ukhan isti utjchix juphana uka qalampi girupxix ukatchha hurasan thuqhuntaskatayna “wix” qhipanakax jalaptki wal unch’ukiritaki charampi, jinchumpi, lakampi sarnaqi siwa, akapat purininxirit ukha tuqu patxax sartxi jiwak wakax thu- qhuntix,wakjamakipuniw thuqhuntix uka qalakichaxay. Ukat wakar tukutay thuqhuntchix uk juntupachanjanipuniwa. ¿Kuna kast wakarakiristi? Qalawakaw ukaxa ¿Qalakipuni? Qalakipuniwa, wakapuniski akham qalan akham waxrampacha, nasanpacha, nayranpacha ukhamachi wakapuniskiwa, jik’iriskirism akham k’atatxan akham wakajarux utjiri jichhax siwa, saski ukhama, chiqapuniw parlir sasjamakiriw thuqhuntaskatanxa. Ist’apxanitxitu ukatakham sapxiritu, ukhawxa ch’uxñanakanta qulumajinx lakas uka quranak manq’iw siwa, ukharu sarjat akham nayras thaqha- sipxirit uka pata, ukhama ukhat uchasiwi, ukaxa istipachaw Wakaqarpat satapachay Wakaqarpata ukhatayaukham sutinispachaxa, ukat aka patanpachax Genarito mistsunpatax jall ujch’ar sart’awirit ukas sillaw sasaw siya, may kuti sintipun asxaratanwa aka pataxa, ukhamanan janiw jak’apxirikiti tasiyañakatix siwa, uka patrunax tuqisiw siwa akhama uñt’itax qhaxqipunjam kastillanu parlanw phaxsixa mayni qalax arjaykaspax ukjanxa arjayaschixay ukat “¿aysí?, ¿aysí?” sis jamaw sirix siya,
  • 15. 7 inajay qalax arjayaschi, jupampi parlaschijaya, uka lukuratjamajasax ukat arjuychipay patrunaxa amuyasispax ukaru akham parlapxirix siw uka qalampi. Ukata manq’antawaypacha Lijsa manq’antawayiw siwa, ukatay artasinitaw sixa, ukat kullakapa akankti ukat kuñatupax mä jach’u uka militar kurunila “maqhatam karaju, Coronel Manzana carajo” ukanw karajusirat janchi katjix siwaya, walipuniw walixa maynischi, aka nayjamaw katuwayix chacha. ¿Ukhamati? Ukhama qatuqi ukat waynaxipi, uk uñjapxirit nayax, khuchhi awatiripxtw walj uñjapxirikti akhata pastasasawsiña “khap” sarayiri ukax intiris laykujay istipax intiris laykupachax ukats kullakapax sarasatan siwa, uka tuqupankan uka jilan chacha siski, ukhamaway, nuwasirichaxay, nuwantanjaya.
  • 16. 8 Uka timpliti sataki ukjata, jintilinakan chullpanakan sarnaqatapa Arsuri:Valentin Calderón Jiskhiri: Lidia Calderón Jach’a tiyu, may jisk’t’añ munsma Kuns jisk’asitata Kunats “timpliti” sataxa Timpliti satax uka aruxa kastillanu aruwa.Aymar arunxa, kamsaraksna“timpliti”sañ munixa. Nayra yänaka utxki aka uraqina, ukhamarak ukaw saña munixa akax chullpari, jintili satawa ukaruw saña munixa timpliti ukaxa. Kunasa chullpaxa kamsañs muni Chullpa sañ munixa, nayra nayra janira intis qhantkana, phaxsis utjkana ukhawa uka jaqinakax utjatayna. Jisk’a jaqinakaki, ukhamarusa ch’uxña nayrani jisk’a jaqinakakiw utjkiritayna ukat ukaruw sapxi chullpa, jintili sapxarakiwa, jisa ukax ukawa saña muni jichha timpunxa timplitijuka yänakaxa jichhakamas jakaskiwa. ¡Ah! Ukjamati,awir jukampi yatÏyakita Jichhaxa uka chullpa, jintili, ukaxa, nayra Tiwsa awkixa utjatayna ukha ch’amaka muntukitay ch’amaka, tutaki. Janiw intix utjkataynati ni phaxsisa.Alaxpachampisa, akapachampisa alix ch’amaka ukhamakiwa jakañax utjatayna, ukatwa uka chullpari jintilli saraktanwa, ukaxa ukhama uka jisk’a jaqinakax jakiritayna, ukata ch’uxña nayranakaniw jakiritayn uka ch’amakana, ch’amakan jaqi- nakaxjakaspas ukhamaw jakapxiritayna.
  • 17. 9 Kunats ch’uxña nayrani ukax chullpari sista ukaxa, kunapunitix ch’uxña nayrani ukata. Jiwasa janiy ch’uxña nayranïktantixa. Ukax uka timpunakax ukhamapiniw jaqix jakiritayna uka jisk’anaki, jichha timpunakax jach’anakakiw jakjaratanxa ukatapi uka chullpari sistanx ukanakaxa, wali thuru ch’akanakani ukjamarakis laka- nakapas wali phurtiski, ukarakis qullunakanxa allirtaskixa qunt’ata ukhama suma qala utanakanana, ukhamarakis jichhurunakax ukarurakis jintili sapxixa, ukata jall ukax arqilujiya sapxarakiwa jichha timpunakana, uka yänakax jichhurunakanx apsurapxixa allirapxi, ukanakan janiwa qunt’ata ukjam yänakanikiti, uka ukanakanxa kunaymana rullitunakas utjarakiwa, kuna yänakapasa ukhampacha uskt’ataskarakiwa ukataw uka chullpa satax jichhurunakanxa. Uka chullpa jintilin sisktaxa ukawjanakanxa yapuchapxanti u janicha Ukanakaxa jaqiptirinjaya ukax janira inti qhanax utjkitipanxa, jupanakaxa yapuchapxarakinwa ukanakawa sataxa juyrwa, jichhurunakanxa uñt’ataw juyrwa. Jupanakanxa ara satapxiw arumaw aranaqxa phawapxiritayna, ukatawa uka uñt’astan jichhurunakax ara sutimpi, jichhax jiwasax jakastanx jichha timpu jaqinakaxa, juyrwa yapuchastanxa, nayra uka chullpa siski ukanakax ara- naqwa qullurux arumakiw yapuchasipxiritayna uka ch’amakana. Kunats arumakixa yapuchapxanxa Jupanakax janixay inti qhanxa uñjapkitixa, jupanakax urusa arumasa jupanakanx jakawinakapaxa, ch’amakan jakiri jaqinaka timpupachinxaya. ¿Ukhamax ch’amakanaki thawapxan ukhamax uka ära sista ukja? Ukhamanwa Ay ay ay jitint’askaki chha, uka kuyntumax wali askiwa Jichhaxa mayasraki kuynt’ama, jichhax uka timplitisiwa aka qullun utjiwa, uka Pukara qullu satawa; ukanx utji sararakiwa waranq käratanakax qutarkamaw puri, ukamä waranq käratanakaxtuni- läkaspas ukhamaw puriraki, ukarusti jaya urunakapiniwa quta thiyaru misthuñkamax sarasnaksnaxa.
  • 18. 10 Ah… ukat uka waranq käratanakaxkunjams qutarux uka tmplitit manti- rixa¿kunjamas uka manqhanx thakhit sarixa? Ukawaranq käratanakaxukax sañ munix walja käratanapinsaraks naxa hasta quta thiyaru mistsu- ñkama, uka quta thiyaxKampanani sata lujarajarakiwa, ukax quta thiyawa, ukawjawa Kampanani sataxa. Ah, ukats uka Kampanani ukhawjitaxjanwaliwxa chiqati Ukaxa ancha janwaliwxawa ukax qutarujax mistsuraxchixa, ukaxa jichha timpuxa ukamunulitusa- pxiwa, uka munulitutwa mantawayi pä jach’a thaki, ukawawaranq käratanakanjamw mä tuniljama sarawayi, quta thiyaru mistuñkama. ¿Ukats uka manqhana kunas utji, käratanakatiutji? Jan ukax kunjamax uka manqha thakhix sarixa Kunayman yänakanaw uka manqhanakanx utjaraki, kunjamatix khä Ururuss markanxa mä tunilja- maxutjix ukhamarakiwa, uksanxintirisantiwa, ukatawa turistanakax ukanak thaqasax walimunt´apxi. Ah wali askipuniw uka.Yatiyawista yatiyawixmaxa, mä juk’ampi yatxatañ munaskastjaya, kuynt’askakit chha Ukhamawa, ukhar tukt’ayañäni, yaqhar hurat yaqharakwa kuynt’ama, jichhax kunjamatixa Intix qhanarjatayna ukasti:Tatituxa Intwa lurt’ataynaxa, ukat Inti qhanarxana, Phaxsixa utjaruraki, ukax warawaranaka.Warawaranakaw arumax qhanana, urux qhanararaki. Ukharusti uka jintili sistana, uka chullpari sisktan ukanakax uttásinrinx siwa, ukatsti uraqis manqhanqiw jupanakaxa, Intixauka wali juphanakarux qhapxan uksataw jupanakax ukanqhapxi. Ukata uma juysupi ukha uka jakapkana jintilinakruxq’ala tukjawayjatanaxa, chullpari siskta ukanakarusa: Uma juysux utjataynawa, ukax ukhatapi uka uma juysux Intix qhantnxchinxa, uka mara phaxsixa, warawara Tatitunx ukthata, ukhaxa qhantawayjampiwIntimpi, Phaxsi warawaranakax ukat uka timpumpi jariyir chullpanakax utjkipana, ukatpi jichhurunakax qullunakans ukham pachparu pachpanjakixa. Ah… ukasti ukhamax ukax jisk’a utanakax pachparu sayt’ayatskiya Ukhamawa markanakax qullupatar ukhama markachata, ukhama pampanakans utjarakiwa, wali musparkañawa, ukham siwtatakaspas ukhama, jichha timpux marakanakax utjixa jall ukhamarakiw kumunitatanakarakis jichhax timpux utjixa, ukhamarakitanaw khaya timpu jakawinakaxa. ukat
  • 19. 11 jichhas aka nuwixja timpu ukapi jutjataynax ukay Atän, Iwa uskjarakitaynaxa, ukax uma juysump pasayawayjasin Tatitux, ukat Atän, Iwa ustjatayna, ukata uka Atän Iwax utjkana, ukhat aksaruw jaqixa utjawayix Tatitu Atänarus Iwarus lurt’atayna, ukat ukhataw jichhurux jaqix jach’anakaxixa, yaqha jinirasiwnax utjawayjatayna. Kunats nayrapachankax jaqix jisk’aki jichhapachanakax jach’araki. Kunjatsa utjpachanxa mayt’ awinakaxa Ukhamawa ukax muspañawa, muspañawa nayra timpuxa, ukat uka jisk’anakat ukat janipi intin qhanaspax ni qhanas urus arumas utjkataynatixa, ukatay uka timpunakax ch’uxña nayranixs jaqix jakiritaynaxa. Ay walisumapuniw uka kuyntumaxa Ukatwa aka jichha jinirasiwnax utji.Tatitux inti qhansa, phaxsi qhansa, iskrillanaksa, warawaranaksa, uks lurt’awayxitayna. Ukhama ukhataw jichhax yäpa tatituxa Atän Iwa, lurtjarakitayna, ukhataw jichhax ukat jäya maranakawa utjarakitayna, jaya maranakaw Atäna Iwa ukjat jaqinakax mirantja- rakitayna. Ukhataw jichhax uma juysumpirakiw ukax jaqinakax jiwarjatayna, ukaw jichhax pachax jintili satäjarakixa, jichhax timpux jiwasanakax ukhama uñt’araktana, ukax uma jiysumpix qullu patanakarux makhatxapjana jakiri (qhispiri); uka qullu patkamasa umaxa purkataskakitaynawa. Ukatapi jichhax uka qutanakasa, jawiranakas utjarakixa, ukata jichhakamax ukhamakiskiw qutas utj, jawiranakas kikparaki, uka qullunakas utjarakiwa, ukhamataynawa. ¡Ay ukataqi sumax kuyntuxa! Ukhamawa, jichhax arka tuqitaraki kuynt’arakima, arkja Nuwiy uka phamiliakiwa Tatituru sirwi- rina, tatitux ukhamata mä tiluwyu apayaninama siya, mä jalluxa purimi purintapunwa, ukatsti pusitunka ururakiw purina, pusitunka arumampi, ukataw jaqix jiwarjarakina, ukax mä Tatitun mutupxa mutupxärakinwa ukata wajchhax uka jintilix satajarakixa. ¿Ukati ukhamax uka jintilis ukanakax utjpachan ukat uka gintilis, chullparis, siskta, mä sutimpikiti? Ukax jichha timpux ukhama uñt’atajikipi: chullpares, jintilis ukaxa. Nayrax ukhamataynay uka- tay jichhax ukakipka ch’akhanakas utjaskarakiwa, qala utanakana, jichhurunakax ukwa arkilujiya sasax Juwïrnu tuqitxa apthapxi, taqi chiqana uñt’ataxi ukax castillan arunx sisnapi “uñakipawi”
  • 20. 12 “thaqthapiwi”, janicha, ukhamay aymara arunx arst’axtans, kastillanu aruns uka arkilujiya, janicha ukhamajarakisa. Uka chullpares siskta, ¿uka jiwjapxit jiwjasinx, kamachajansa? Ukax umawa q’ala tatitun mutupa ukax pusitunk urumpi, pusitunk arumampijay awasirux pur- xpachanxa ukat janipi kawqharus qhispiyasiñax utjpachantis qullu patan akar mistsupki, ukaka- mas awasirux umax makhataskatpachaya, ukatakipi arka lurt’asipxataynaxa , uka arkansti, Nuwi phamiliyakipi qhispiwayxataynaxa, animalanakampi ukhamaw yatisixa. Ukhama jan kawkhansa, qhisphiyasinti qullurux maqhatapachans; ukatay timpliti satax ukhanx utjpachaxa ukhamaw sistajaya Ukhamawa, ukataw jichhurunakanx castillan aruta ukax “timpliti” sataxix ukawjitana, jiwasanakax aymar aruna sisknati, uka yänakaxa ukatay jiwarapkatayanaxa, ukax kamisas jiwasax jistan jichhu- runakanx uñt’tanwa “simintiriyu” sasay sutichst’anxa, jaqix jiwji ukax simintiryuruy apasktana, ukhamapi khaya urunakan ukanx timpliti ukaxa, ukax ukhamajatapaxa. Ah wali askiwa Ukatwa uka yänakxa, apthapxi jichhurux juwirnunakax uka thaqthapiyixa, ukatawa turismu sataxa, turismo tantachaw taypinx ukhama uñt’atajaraki, kastillanu arunxa. ¡Ay ukhataq sumapunisti!
  • 22.
  • 23. 15 Tiwanakuta Kuskukama manqhapachana sariri thaki Arsuri: Elena Mamani Calzado Jiskhiri: Nancy Jihuacuti Mamita, ¿nayra timpun kuyntunaka yatiyitaya? Kunanakas uñtayata, kun- jamans ukajakawixa Nayaxa uñjiritxa uka maymara phat’apxixa, ch’apiki phat’asiskan maqinamp lurañataki, ukat mä jisk’a michaw uka quntitu phaqt’anixa, jintili qutitu phat’asiskanxa, ukaru mä jisk’a utita unshjatana, qala utita ukax ukaya arkanjatanaxa, ukat p’atasiskiw p’atantaski p’atantaski. Janiw kuns katkitixa, arumaxi arumjam kawrinakatix allirix ukakix thakhix uka inchhitayna, wisinuxa. Ya. Ukhama, ukatxa ukax nayra timpu awichanaw nar kuyntaskiri, yamas ukax thakinchiriw Tiwanaku- narak ukaxa, inkanakarakiw lurayari siw uka ancha niyas qhanaskiwa, inkanakan lurataskarakisa ukat ancha qala wayitunakaxa, ukatjay uka Tiwanakux inkaniw satachixa, ukatxa nayraxa inkanakaw mantiriw siw qalanakxa, khäya chunchu inchhi markarux mansukiw siwa, ukax kun satasa, ar- mt’astanchä chhuy kun sañasa? Kusku markaru mantirix siya, uka mäkiw sarir siwa uka qalanakax aywiskiri siya uka Kusku marakaruxa, sarañaw nayrax siya uraq manqkhanama, quta manqhar mantawayaña, uka pusitux iwalaki qhanaski, uka pusitupax ukat ukat may mantawasisaw sarawa- yañax laqapiniw siwa, Kusku markaru mistxaña, ukhamaw siya.Awichitaxaxa ukhama kuyntaskiri. Uka qhipatarakiw jichhax ukham luri, wisinujax katjawarakiw mä quri iwal jach’a yäna, ukat ukampixa sarawayi jaya markaru sari; kutt’aniw willtat kut’anxi jiwxiwa, ukat qamasxan utapana ukat justupakiw jiwawayxi. Ukhamakiw nayra timpux ukhamakiy sarnaqañaxa.
  • 24. 16 Mistunkir Intina markaru nakhantatapa Arsuri: Salomé Santella Jiskhiri: Guido Sánchez Mä th’aki utji siwa, tisawatirutxa, Waqikama, Andamarka pasiri siwa. ¿Uka arunaka chiqati? Kunjamasa, uka yatiña munta. Nayra pachax kunjamas uka Jawira uka kuna Ukaja mä jach’a markakaspas ukjamaw siwa, ukat inka timpux uka jistjatanakaxa jalan tuqits mist- suninixa, ukat awichunakax sixa, Intix uksa qhayax jalsu tuqit uñtatatasinchixa, anchhita jalsunki uksatkama aksar uñtatkamaki lurasiptana, ukat yasta kawqha uka jalsu tuqita jalsunjarakitayna Intix ukat uksaw uñtatkamat q’ala ninax nakharxatanax siwa. Nayraxa phaxsikamakiw qhanana siwa, Intix janiw anchhikjamakantix siwa, ukatjay ukjax q’al jiwarayix siwa. ukanakata aka chullpa awichunakax utjixa. Ukhatxa makhatixa, aka Pukararu makhatixa. Pukara uka mä iklisya utjanwa siwa, uka mä jach`a markjama, suma jach’a püylun siwa, mä jach`a markjama, ukat ukaw ukax inka timpux ukj qala iklisya aynacha uñtataña, ukax ukha Yanarik tuqi uñtatawa siwa, uka iklisyax uka, ukat ukax inkantasxiritaw siwa, ukat uk mayaxa alay uka Pukara mä itiphisyu Inkan mantatax ukax Chila1 uñtataw siwa, ukat itiphisyux itiphisyu uñtata, ukat ukax mayax aynach manqhajanx utjarakisa sukawun utt´at kunaxa, uka Inka manta ukax kimsa chuqtañkiw uka sukawunanxa, jichhäx uka aptarapxaraktaw uka tukuyaw uka inka satapa [¿Mamaniri?] Mamaniri, inka ist´ixa, inka ukhama uka uksat ukat jalsunjatan ukharuw ukax tukusjatanax siwa [Inti katjawa askichawina] inti katja wayjataynaw siwa, jall ukaw jichhaki yatisi ukxata. 1 Chila, Waqiri pasir jawiraw.
  • 25. 17 Ukata sikturax Chillax utjaskakiwa, ukax ukat sikturax uñstiw chullpa ch´aqa, ukax mistsux alayapini hasta Chillaru purixa, mä istwa uma utt´ayaniw siw uka Chillaxa, mä uyjamaw palatunx utji siw ukax uka patana ukjix inkantuxa Chillarx ukawjampuni, ukax qutanix siw uka qulluxa, ukhama lurasiwayxiw siwa, anchhitaw uka manqhankiw ukax utjamaxa utjaskiw siwa uka umax ch’ach’askiw siw ukawx ukawxatáta. Jichhasti nayraqatax sum yatxatan muniristwa Pukaranx kunanakas utjana, kunjamansa iklisyaxa, kuna jach´a markanakapachans utjana, khaw uksas chhaqhatañjamaxa, uka katjirist ukanaka, utanaka kunjamapachasa, ukanak chiqans suma yatjatañ muniristwa Ukax Mamanir muyta uka sirkax uka itiphisyun siwa, juysu alay uñtata ukat ukax ak aynacha ukaxaw ukax iglishax uka itiphisuwpachay ukax uk mistpachay ukax puywlupachay ukat iklisyax ukay aynacha uñtata uka muralla jach’a murallan siwa, ukaxa ukhatay qatupxasmaxa. Ya, uka kawqha kuna quntu sistasa, uka aynachaxa Aynacha Jawirapachita Jawirapachita ¿No ve? Ukan jaqi imaspachanxa ukhan chullpanaka utji sata Chullpanaka ukaxana utjan sumaya, ukax mä simintiryu, mä utapi utan siwa, ukat ukaxa Intit qhanantatkamaya, ukax jaqi pachpa ikiratkama jiwatayatanaxa, papitujamp nanaka allipkirit ukxa. Phichinakax mä phiskan, suxtan, kimsa p’iqi ukhamanwa, phich’inakas aykatat pächa ukhamay nanakax allipxatxa, uhm papitujan yapuchayapxjiritu ukawxa, walpin nanakax alljapxirita qalanaka apsupxirita. Anchhita uka kimsa pä quntu utji, ukatxa mä chinkanjama aski maya paysin khuchhurata, mayax aksi muytatak,i utjaraki maya chinkana, jach’a chinkana utjkana, ukanx jach’a qala sayaskiwa. Ukat ukapanxa uñst’inakay utjixa jisch’a rusaryrunakjama: lila, azula, ukat ch’iyaranaka ukhamanaya, uka phich’isitunakax utjirinxa, uka wallqatjama uka isti ramitjama ukham ukhamarakiw utjirinxa, nanaka uka qatupxayata, utaru uchapxirita chhaqharakiri ukanakaxa.
  • 26. 18 Intunsi jay kuchaqa mä jach’amarkjama ukat uka uraqi alljsma ukat jach’a siwtata katjasnaya Katjsnaya, ukax manqhan suma isti qala pirqatanchinxa, ukat suma utax lurata ukaw qhilliwiri, suma urnuqata uka qhirichiri, suma phukunakas irqattata ukhama nanakax qatuptxa, ukhamay nanakax qatupxirita. Ukat uka ukana yatiyatxaru uka phukunaka aruma qhaniriw sa ukham siri ist’iritxi Ukax lusjama qhananxki ukax nanakatakix qhanapqhirituw mistupxirita, jalla akhama lusa phukhjamax qhanirixa, uka nanakasa awisisa pachax uñjam satjamaw chhaqhawayjiri janiw nanakax jikxapurixti, nanakaru ukhar sapxiriniw chuchillumpi jaqt’añani saña, janiw ukax jaqt’iripxiw ukx nanaka yatipkirikti chiqasasta, nayax ukham qhaniri sasaw mamitaxaru awisasirita, ukat janiwa ut- jarakiriti, ukhamanakaw utjix quri phukunakawjana, utjiw lusat phukut ch’axiri, uñjapjirita nanakax wali suma intirisanti, chhaqt’arax iwalarakiw Pukaranxa quri k’ajkiri iklisyaw siwa, uka manqhanxa. Ukatsti utjiwa mä jach’a uta, mä jach’a iklisya Pukarana wali inkantatawa siwa ¿janicha? Jisa, qhanaskiwa, munstaxa uñjiri sarsnawa , uka p’iya utjki ukaru ¿Nayrax kamsapxtasa? Mä sukawunjama ukax siwa, mä inkatimpux ukat Chilla inkaskiw siwa, ukax pataran ukawx mantï Yanariku pasix siwa, khä Wakullan ukx pasix siw sukawunaw uka manqha manqhanxa, ukarakix uka manqhat utt´at manqhawxaniwa, ukan utjixiw mä chinkana ukawjan ukatx thakiw sarix siwa, Puyrtu Isi, jani sum yattixa, kawkh janiw na uk sum uñtirktix ja rakutixa, nayan awuyljaw uk kuyntisiskirixi, uka nanakax uñjapxiritay sumay tukasiris waylis mä pinkillata. janis tukusirikasp ukhamiriwa. Nanakax suma ist’apxiristi Pukarana. ¿Pukara pata? Sukawunjama uka Pukara manqhaxa ukatx itiphisyuw uka latunki, janiw ancha jayakataxa … uhm …ukhamaw uka sukawunanakax wali uñstirixa, jichhas uñstaskiw awasiru timpuna, ukat uñjani- pxasmay ukat wali uñjañamaspaya.
  • 27. 19 Ukhamaxa Pukara patax mä jach’a uta pachawa, mäwjita mä palasani ukan utjpachawa walja q’awanaka purpachaa Chakaru,Yanamaniru, Chillaru, jaqha lujaranakata Pataraniru,Tiwanakunjamxa, kamisatix mä markaxa ukhamaya, mä thakix purkaspas ukhama, ukhamapachawa Jisa, Jisa thakjamay jiktakpachax mä jach’a saratay ukax qalltixa siwa, ukjata taqi chaqtaru aywi- tayna siwa, taqi chhaqtaruw purixa, siwinka ukanakas ukaya, jichhax uka anchhitax turus sayt’qixa ukjaya. Waqit akarus sumay ukaejanxama uka thakix sarixa. Inkan thakipxa jiqhatapxiya, jutiwa TIsawatirunjama,Waqi tuqi utsa.Anda- mark uksatsa, sapxarakiwa San Antuniwnjama ¿janicha? Nayaxa sistwa uksa tuqita uñstanpacha aksaru utjpachanwa markanaka utji walja q’awanaka. Ukan utjanwa mä marka jichhatix uka mark thaqsnaxa, yatiqaraksnawa kunaymana lurawinaka. Ukaya, ukay janixa nan awuylujaw ukhan kuyntasispxi, naya ukay katuqirit uka nay anchhitaw ukanat amthapiristxa uka anchhitax ukakiy kuynt’asmaxayanina. Ah ya.
  • 28.
  • 30.
  • 31. 23 Chuqu Pirqan inkantata qala Arsuri: María Limachi Jiskhiri: Esmeralda Coela y Gisela Avendaño Pä akhama, pä purakan ukhar mä thuru ampara, ukharu thuru ampara wakt’ayat chikatana, mä awtumpi kunawa, pä jisk’a awtump kunay jalaqaschixaya ¿nuwï? Akham sujanakampiw katun- tayapxi ukat awturux chinkatixa, ukat jitt’asasin awtupiy jithintanxi, ukat alljapxi janiy qalax tumpakat nasa tuqi. nasax akham p’iqpacha nayrpacha qala x ukhampachaya, ukat ukjakiw jitxi, ukat ukham inxtayaxa “phullch phullchx” sistaniwaya, sarut aliqa sarut q’illu umakiw uka qala manqhat mistunixa, phullch phullchstayaniw ukat tijxapxiwa, ñanqhaniw siwa, ukat jichhax janiw ukax wali qalakataynat siwa, katar sirpintinakaw uka manqhanx utji siwa. ¿Uka qalana? Uka qala manqhana, katar sirpintinakaw utji siwa, ñanqhaniw siwa, uka rayununakaw pasiyasixa “apsuñani”siya ukat jan atjapxi, ukat tijawayxapxiwa, ukhat walja kuti juti rynkunakax uñirix ukat janiw uñsxapxitixa, ukham inas usuntas jiwxapxchi niyas ñanqhaniw jischxaya. ¿Qutasti? ¿Jay? ¿Qutat yattati? Qutat akham uñt’astha janiw yatkti qutat niyas akham qutak uñjasktha. ¿Janiti kuyntunakapxa yatkta? Janiw
  • 32. 24 Ah… ya tiya Kunjamachinx akham qutax khaysanakans quta utjpaniya.
  • 33. 25 Umana p’ulthintata timplu Arsuri: Juan Carlos Coila Jiskhiri: Josefina Mamani Arratia Akaxa, akaxa Säwat’a Säwat’aw utjixa.Aka pata pampanxa, yaqha qullu utji nayax suma nayrajampi uñantaniwayta, kawki thayachinx tartiki, akat saraqapxi ukarux wutita, kallisti uka timpux José Mamani jakaskana, chacha warmi uñantapxtaxa, ukax limax aka qulljamaw Wichiwichi, limax quta manqhanxa akhanxam akhama khiwixa, pata pampanxa ukarakis Lawra wanitaynaxa Ukapi. Ukaxa khä Säwat’ajamakiway uka pampan utjataynax Inti ujch’a, uñantanta ukjax ukat q’illu challwanakataynaya, ukawjanxa walipuniy q’illu challwanakax suturtaski, challwax uñantawapxi inti ukjawxaw qalltapxi, ukat ukatxa uka qalanakax utji khä jach’a Ch’uku Pirqan kikipaki, khayan qalanakax ukham qalanakaw ukan utjixa, ukat nayra Sipitat anakinirix chikutimpun inkanakax sarakisa, ukat ukakarux kiratax siwa, akaru jiwasan uksaw qamasirix siwa, akax aka… inkanakan thakhipax Ch’uku Pirqaru. Ukatxa nayranakax akatxa kawki timpujaya, kunirischinsay kawkirinschinsay jaqi jark’aschijay kunarak munirix jark’asir jaqisti, ukat ukan jark’aski, ukatja jaqix tijaki, kawqha kutthay akarux purinchi uka turistanakasa, uñanchataw Manuel Koylax katuqañapanw akharu mä wila kamyum ch’uxña awtuw purinixa, Manuel Chilaskix ukax akan kuna awturitatanakampiskanwa, Jaqix akan phuqhawa ukat awtun purinipxi, juwinas, siñuritas, kringos, ya jaqix nä janiw katuqkiti ; may k’añaskunakat thuqhuqawayxi qhä jach’a qalarus ukharuw sayt’apxi, ukat jaqix q’alaw saraqi uk uñiriwa manthawixa.
  • 34. 26 Ukati jaqix ukha maranakax yä sis apuyt’apxaspan nana chacharuxa Ch’uku Pirqas kawki sumas- panwa, janiw aka jaqinakax ni kuns janiw munapkanti ni kuna, ni kuna aka jaqinakax jan luraña akan munapkiti. Ukata sawayi akan aka jaqinakax wawanakapasa jupanakham jan kunankatapask yatiskiti, ukham kanchanakan anataski wawanaka juvinanaka, akana parlir ist’asax naru jiskt´apxita, jupanakan mä urux jiqxataspan akamarka apxataspa apxaruspa siw. Yawa, nayaxa parlt’askakiw aka, wali irnaqaña tuqita aka jaqinakax janiw kuns munkiti, natakix ni aka lusa munkiti, ni aka phiryas munikiti, aka phiryas “kunas aka qhillapata” sapxiwa, ukataqiw qhä Waqitxa khä lancha kunranjamas akarus mistuni, waliti aka phriryas sayt’awayixa. Uka tim- punxa uka anchkamasa uka Kuylanakax uka uraqitxa istiskixa, ukatxa anchhitax aka Julio Koylas uka Marcos Koylas riklamaskixa, tayka, awkipampiw ukax Luisitu Koyla, Juan Koyla, uka inachi Julio Kuyla yatpachana ukax phirmaspachan aka aka pustat janiw kuna riklamañakapas utjiti, janiw kuna irpirir lurañapas ukjiti, Koylanakax churawayix uka uraqxi janiw kunas riklamañapäkiti aka Marcos Koylasa, Julio Koylasa awkinapaxay churawaychixa. Uka timput akax qalltawayi, nayratjay akax taqikunassti ch’amapxa chhapxwantixa, kawki timpuw khä Ch’uku Pirqas jach´a markaspana, aka manqhanakas aka palasas akhamakichhixa, kuns chiqan chachaxan arupatsa wajcha wawajam jalanukt’ata, ni kuna jaqinakax amtapkiti. Jichhaki amptasipxixa. ¿Ch´uku pirqani? Ukatxa, uka Ch’uku Pirqatx istiw jutir nayrax Alberto Arratiakiwa. Ukxa wal katuqasiskiwa, wali uñjir chachajaxa, ukax niya awtunakax purixa, niya ukankixixa , jark’asipxchinxa jark’asipxant uka purka- tata, ukat qhipanakat purini aka mä aka mä qutaru natiri jaqinaka, aka manqharu mantapxi, ukat ukham kapuchanjam, punchun, ch’iyar punchunjama punchuntasipxi, ukat Liminaru mistupxana, uka jaqinakax ukat akan Säwat’a wich’inkhani qurix utjix siwa,jupanakax uhm, quri utjiw siwa. Jiwasana ukha qurisakiwa siwa ukana, ukhamanakaw wayna, nayax ukakirak ist’irikta, ukampis mä timpunxa aka jichhawjansa aka jaqinakaxa, aka uraqits mitisiñani, jiwasanakarux kunañani saskiwa. Naxa niya kawqha kimsaqalqu maranipachatwa ukha timpunakaxa, ukax Boliviarux jaqukiptaskix nas peruana siriptxi, Täphuqhichinjay Boliviaxa, akax kampiyat kampïxa, aka uraqi jiwasax Pirwa uraqikinkayaana; nayax Pirwat suti katurisjaya, Pirwata aka jilir jaqinakaxa, Pirwat suti katuqi, Pirwat kasarasipxi, nayrax Pirwaru sirwiñachinxay awturitatasasa, ukat Pirwa uraqinkakstan jumanankir jiwasanakaxa, akax lawakchaxay awir parlt’apxan jumanakax ukha. Ya, aka Ch’uku Pirkat saptaxay Ch’uka Pirqa.
  • 36.
  • 37. 29 Titat Qullu Arsuri: Julia Mamani Jiskhiri: Richard Quispe Awichu, kuna kuyntunakas yattaxa kuynt’itaya Naxa khä qullunakati yatxa. ¿Uka qullux kuna sutinisa? Titat qullu satawa, uka qulluxa. Awichunakax nayrjaj utjirixa, uka qullun jintil awichunakax utji, chullpa sataw uka jintil awichuxa, chullpa. Uka chullpax utjixa umanakan ukat wal makatanini, awasirus uruya aruma purinti, ukat ukax uka patxanakar puripxi, ukampis lumanakaru awichunakax utachasixa, qatampus ayllajatanw suma qalanakan pirqatata, ukarux apkatasipxan jintil awichu- nakax wakullata, tina satan nayrxa, tinat apkatapxan jichhax wakull sapxisa ukaruxa, tinaqallut apkatasipxan uka jintil awichunakaxa, uka chullpanakaxa. Uka chullpawjatxa, janiw uka chullparux sarjatañakiti, janirakiw uka chullparus thusxatañati, allqumachasiriqchixaya ukaxa, jichhax ch’akha- nakax ukhampachaskisa, chullpan uka ch’akhax isikilitu ukankaski; janiw ukax uñañati, uka uñata janiw allqumachasiriw nayranakts juykhupt’ayasiri, janiwa jaqtasiñaki utjana, janiw uka jak’an jaqusiñakiti, janirakiw jachañas ukat jachatanjam allqamachasiri, lakar larunakata allqumachasixa, uka yasta ch’akhanaka aywirasixa, wirnis martisaxay walipuniw ususixa, uruya arumaw nayrax ukhamiyrixa, jachirist lakhata mistsusiri ch’akhanak t’uxurayasirita, uka t’uqirayatakiw qhipajarax walijarakirita. Niya ukhat ukhamajarakiw charanakatx mistsusiri uka jintil awichuxa, charanakat yastaa uruya arumaw jacht’askirita, khä ukkat t’uxsusipxarakirita, niya qurwari t’uqsusipjirita, ukax mayiri nayra awichux uka chullpaxa.
  • 38. 30 Ukata khä qullur janiw jumanakast thusxatapxari, jichhakamas allqumachasixa ukat janiw thusxa- tapjati, jani jaqtasipjatati ukawjana, kayux kujupun kun lurasixa, janiw jaqusiñat ukawjaru, ukham kuyntunakaki nax yatx nayrjatxa. Uka chullpataki yatxa ukatxa yatkti, maya chi kuyntunaka utjaskipi, janipÏ, armaskpi, awichuyñax p’iqi pasarataxtanwa, p’iqi wulataxsnaya, awichux janijay sumx nayx amuyxchitix ukanaqxa.
  • 39. 31 Jach’a Qalani Arsuri: Augusto Villca Quispe Jiskhiri: Magaly Villca Pachajaya Nayrjawa kuna kulturanaka kuna kustumrinakasa, achilanakatxa kunanakas ukxi ukay kuynt’ita. Ya, waliki Magaly Villca Pachajaya nayrja utjanwa kustumrinaka: yanqhanaka, timunyunaka ukati chullparanaka. Ukanakax wali jach’a parlañanakaw utjixa,ukampis aka Colegio 24 de Septiembre uka, aka jach’a yatiqaña utawjanxa, ukan mä jithiqa uta utji mä yatichirinakar alujt’añataki. uka utanak lurata“Jach’a Qalani”sata yänakampi, ukax Suna Qullarakanan ukatawa, ukxar mä kursumpiw utji ukana“Primaria”sata, mä kullaka yatichiriw ukan yatichi ukakipanx ukawjana jichhaxa wawanakaw anatapxana, uka pä qalat mayayriruw mistsupxan warmiriru intunsis uka qala wali yanqhaninwa, ukat uka yankhani jichhaxa wawanak usuntayana, uka anatasiwinx walli amuyasiñapuniwa, ukat ukharuxa uka sunan qamiri jaqinakaruxa arumanakas jan sartañati, thaqharka ukawsax kuna nina jällunakjamas anunakjamas ukhawjanx uñsukiwa. Ukataw mä ulaqana jichhax apruwapxi kumunitata “kumunpacha irnaqaña” sat ukan ukat war- miri jichha jiwataxix ukata chachayrix ukankaskiw ukata uka nayrtaxa minerunwa Antonio Huanca Tola ukhamaraki Cirilo Quenallata jupanakax jichhax phinatujapkiwa, ukham jupanakaru yawluw mä juk’itat manq’antxapxi, jall ukham ukata uka tinamitampiw t’urjattata2 uka qalanakax utili- satajaraki, jichhax karpa sularwa jall uka qalanakamp lurjapxi, yaqha vivienda de complementación uka yatichirinakataki, ukata jichhaxa uka qalaxa yanqhanipichixay ukat jilata Valentín Huaychu 2 “t’hurjattata” siwa, chiqa aru “t’unjattata” wa
  • 40. 32 juparus anjama arkataynax uka mä qalaxa, katusinx iksuriw jaljatayna ukat jichhakamasa jupa ukham mä juk’a usutjamaskixa. Yamakis jall ukhaman yanqhanaka utji, aka chiqawjanakanxa, niyakijay juk’ampi nayra yawlux tuminataynax ukat jall ukat jichhakamax saraskakiwa. Ukipanay jall ukhama jan walt’awinaka utjix aka Suna Qullarakana, Jach’a Qalani Uyu sata jall ukana, ukaspaw ukata tuqita. Ukata uka pä qalata chacha warmichixaya, ukat kunats warmirkix t’unjatax ukat chachax ukankaskiti ukay qhananchapxita Uka wali yanqhan uyu yamakis wawanaka sinti iskuyla jaq’ankiw ukata uk payri t’unjapxan uka chachayri ukankaskiw ukayri khurjankaski ukat ukayrixa mä juk’ita janiw sinti iskuyila jaq’ankiti. Ah ya, walikisa.
  • 42.
  • 43. 35 Sutalayanx kunsa lurapxpachanxa jalluñapatäki Arsuri: Santusa Huata Flores Jiskhiri: Esmeralda Ticona Chhixriyax utjchixa ¿Ah, nayrat utji? Nayratpun utjataynax uka Chhixriyax utjapunitaynawa, janiw jichhax luraskiti, nayrat puniw chhixrix utjapunitaynawa, khä wat’a achilas utjapunitaynawa. Ah… ukat jichhaxa ¿Wat’at kunjamas jutpachasti? Uka umaw apanist sarakisa. khaysata apanitayn sarakisa.Apanita umawa, tuyuskatapaw ukat ukhar acht’ixix sasarakis sapxixa. Ukatay khayax ukhankixa. Ukataw sarakisa, uma apanitayna saya, khaysat jutataynaxa siwa, nayratpuniw jutpachaynaxa, nayra jutpachanaxa. Ukatay laq’as mayj yaqha kastaraki laq’asa? Yaqha kastkarakisa. phukhu laq’aw sarakisa. Khawkhatjay apanchi, khaysa anqachak sanqa uksa- nakan ukhanakan ukham jisk’a kullunakarakis utjixa. ukhamäpachanaw akaxa, ukhamäpachan ukat ukata uksat apanpachaxa, uma apanpachaxa.
  • 44. 36 ¿Ya wi? Jichhay uksat apanix siwa, uka sasaw sixaya. ¿Ukat jichhax kha Chhixriyax ukhamax nayratapiniya? Nayratpuniw Chhixriyax utjataynaxa, Chhixriñax ukhampunitaynawa, janiw jichhakikiti, wat’iyax niyas jichhakiw acht’ix saw sapxixa, uma apant siwa, ukat ukjaru acht’ix ukirix siwa, janiw Chhixriyirist nayratpunxay utjpachaxa, nayratpuniy utjpachaxa. ¿Ukat ukanak jiskhinipxam siti? Uhm, ukanak sikt’anipxama, jall ukhamjay sischi ukata ¿jichhaxa nayrax akax Sutalay satapuninati? Sutalaya satapunaw sarakisa, satäpachapi, Sutalay satapunipachaya. Ah, ¿ya wi? Sutalaya. Ukat jichhax jalluw janira puririkit sarakisa ¿nu wi? Ukata jichhax jallu jan puripanx khawkharus sarapxiristi, ukhamata jallu puriñapatakisti? Jalluxa jan purixa, khä churi patanakaru wawa intiru mistupxiri, niyas sarapxiriwa, wawanakamp kunaw mayiripxirixa, janipun purxix ukaxa, sarapxarkiriw khawkhantix jaya awasiru umax utjchix ukaru, uka aptiriw sarapxiri. Ay ¿yawi? Ukat jichhax khawkhitarus uka uma apsuris sarapxiristi ruykjam lurapxiw sarakisa ¿Ja? Awasiru puriñapataki chhijchhi umawa ¿kunanakaw sasjamaraki ist’iritxa? Khayaxa ukan qulluñ qhutirkis Wankajan utjixa, Kutilin qullapaw sarakis ukankiw sarakisa awasir umaxa. Ah… ¿yawi? Ukat jiwirixa utjarakiy saririjatx ukax janiw purxatirikitixa, ukatxay sarapxirichix ukat jiwxchixay uka jaqixa, María Machaca, ukampiw sarapxirichix ukat Chikaniru ukampi, ukat kimsataynaw siw uka umaxa.
  • 45. 37 Ah… ¿yawi? Qhuphiñawa, ukat qhupirsi llamirpayir siwa, janiw akaxa anchhit awasir umakiti chhijchhi umaw ch’umir umawa, juyphi umaw llamirpayiri siwa,Akirikaw awasir umax apanipxam sasa, ukat nanakax jisk’a wayuñ machaq ñiqi wayuchir apapxirita, ukat ukampiw panqaramp ukaruw apsupxt umxa, ukat uka panqara lluphantata ukhamw puriyanirixa. Khaya utarakis Marthan utapaw sasaxa. Ukja apanita sapxkirita siwa, mayak aksat uksat awasirux apthaptanit siw urpuxa. ¡Ay ukaxaya! Mayaki phusasjam tumpanist chhaqhatajir uka urpuruxa chachjaya, jachiritxa kamachxarakin sasa sustuki, yaqha irat jutanschitaya, yaqha ukax janiw suma uñt’iktatix ukaxa, jiwschixay Sisku Coaquira achila sataxa. Ah ¿yawi? Ukax nayrapachaxaya,nayra tiyunakax jakayapxpachan ukanakxa. Nayra achilanakapi uka Siskuxa, ukat jichhu utaparu, ukhankarakisa. Rijuchun utapaw kutintirix mä uta, ukhankarakiris uka achilaxa, ukaxa ukat ukapi uka chikanirakisk sarnakirit ukat nax jachiris- tha, janipunixay puririxchitix jaqis tuqisxapxichixaya, phuchharutix awasirux walit sarnaqañawa, maych’a awichunikux siritchaxay ukat saririx ukax uka achilaxa, ukat jutatayna “jan jachamti imilla, jan jachamti, purxataskaniw”kimsaqallkun ukats purxataskaniwa, phichhantix akatjay niyajay pay phichhantixa, ukat sarapxiri arumax apxarupxam sischijaya, mä wutilla awrintir puru, ukat ukwa wayxarupxiri, ukat ukhamaw wayt’antayxi mistuwapxiri ukawjitan amstaruw Pasturitan utap amsta ukawjitarakis jawirixa, qalats umax mistunixa, ukhat apsunitaynaxa, ukat khununtiriw uka arumaxa, khunu umataynax ukawjitaxa. Ukhamax khunu umapachanaya. Khunu umanitapaya, ukat puni apsunitaynaxa, ukat puni purxatirixa, ukham nayrax, sinti nayrax chha inchhi chimpur qutar siwa, ukax siti akawjanak sarapxir siwa. awasirurux akax Yanaqarqaw sasaj kun lintixakan ch’ijipampan lintix yana qarka satax ukat apsunirixa, ukax ukan utjir siwa, ukukanak sarnaqapxirixa. Añchhitax jumax kawqha maranixtasa. ¿ja?
  • 46. 38 ¿Kawqha maranixtasa? Kimsaqallquxiw sarakisa Ah kimsaqallqu Kimsaqallku jichhampixa, jichha aka kimsa phaxsikixiw sarakisa. Ah kimsa phaxsi Añu nuywiruxa Uhm ukhakixipi Ukat ukampix patakaxaspaya ¡Pataka! Patakanixtawa sapxituwa, patakkama nayra jaqinakax jakanxa siwa, patakkamaw mamitaja jakaxixa, patakkamapini jakaska. Uhm, jakasiskata Jakaska, janiw jiwañs amtkti, janipunixay usuntirikstixa ¿Yawi? Lakas q’ara, nayras q’ala, janipuniw lakanixti ¿Yawi? Laka awrstita, q’arapuniw ukhama jakatax sapxchituxaya, ukat aka ukan patakayapï. Ukat ¿sutimax kunasa? ¿Sutimaxa? Santusa ¿Apillitumasti? Wat’a
  • 47. 39 Wat’a, Santusa Wat’a ¿ukharusti? Phulurisaratwa Flores, ah… Tataxan sutipa Wat’a, mamaxan sutipa Phulurisa Uhm, ukaxay ¿ya wi?… Mä jalsurakis utijixa? Chacha sumapuniw umaxa sayaskixa, ina lichikipuniw sayaskixa, jichhakama utjaskpachaw ukhat aptawayirst siwa. Phuqhatanakax Waki awasir umatapaw ukaxa. Phuqhatanakas jutapxiritapa aksarixa ¿janitii? Phuqhatax jutiw sipi, awasiruma apsurix Qaqachururuw jutir sasaw sisa, ukhat apsurit siwa. Ay ukaxaya, ukax awasirutakiya ¿janiti? Uhm ukatawa awasiru purxatapuniya. Ah ¿yawi? Purxatapuniya Puriyanipuni uk waranuqapxchixa yanqar wart’apx ukat mä juk’itas purxatanipuniya, jichhax janit saraqanxitixa. ¿Janirakisa? Janirakisa
  • 48. 40 Alapata, Qhaqhachuru, Pajchir Qullu, Qutalaka ukawjitan kuyntunakapa, ukhamaraki nayra pachan thuqhurinaka Arsuri: Santusa Huata Flores Jiskhiri: Esmeralda Ticona y Rodrigo López Uka chullpaxa aka uraqinkanwa ñasa, ukat qhipax inchhijaniw kunaw sisa, ukaw Inti mistunjan- chipanxa, qullu patanakaru sarxanx sarakisa, chullpax ukawjan utachasinxa. Ah… Qullunakar qullunakan uka qullunakan utjaskarakisa, chhixi patarus chullpax utatatjamax qullu patanakan utjarakinxa, ukata ukarux utachasinix siya. Ah… Ch’amakapuninwa siya, jayri, janiw intix utjakanatix siya. Janiw intix utjpachanatixa. Janiw utjkatan siwa, ch’amak timpunachaxaya, ukat mayaki Intix mistunxchixa, awqa mistunin sisa, ukat mayaki Intix mistsunxchi, ukat qullu patanakaru uka chullpanakax mistsusipxi qhu- phintasiskamaki, qhuphintasiskakchixaya, Intixa aksat mistunxchitanaxa, aksat mistuniniw sasay sapxichitanaxa, aksat Intixa mistunxixa, jalantkina. Uhm. Uksat sasax ukat aksat mistunxix siya, ukat qhuphintasxapxi chullpanakax siya, ukat chullpaxa qullupatanakankakiw siwa.
  • 49. 41 Ay ukata pachparuti jiwarxapachaxa. Ukat uta mankhanx jiwaratkataynax siwa. Ukat uka qullusa patar sata iskuyla, ukhat utjaraskinas nayriri Alapataw sasa. Ukaynaw phuqhataskanaw sarakisa: jaqins p’iqipa, ñikhutapax ch’umpi- naka, phuqhatapuniskanaw siwa. Ukat uka thaki luririwa allinukuwayx sirir uka q’ala. Chacha sumanakaw siwa: phukhunakasa, wayuchanakasa, phiykasinakasa, qhunanakasa. Chacha suma ukat ukawjita jak’ankiririx ukanak utanakaparu apantasixchi, apantaspachaw siwa, ukhamarakiw piru utanakapanx siwaya. Ay… uka chullpanakax jaqinakaya ¿janicaha? Nayra jaqipachaya, nayra ch’amak timpunx jaqipachaya, ch’amak timpunxa janiw Intis kunas utjiri- kanti siwa, ukat mayak aka Intix mistuniway siya,“llix”sisa mistsuniw siwa, nayraw mistumpachax uhm ukhamaw situwa, utwa saskirixa. Ay… ¿ukhamat chullpaninakasti? Ukhamanata Ukat jichhaxa chullpan chuqawjanakax kamachistaspasa jiwasanakaruxa Ukapi… ukata chullpax utji, uka chullpaxa qullu patana akankti, ukat pachparkamaw qhuphirasisinx jiwarxix siya, jaqi pachaskarakiw siwa, uka kurus patatsa, chullpax jaqpachaskanaw siwa, jaqpachapa- tawa. Uka thaki luriri ukha q’ala allinuquwayxi siya. Ay ukataw ukham suma lursutaxixa. Ukatpi, ukatja uka lurapxchixa. Ah ¿ukhamati? Ukat jichhax Qhaqhachuruta kunjamasa? Kunatarak ukaru ch’allasipxisti. Ukaxa, Qhaqhachuru apachita achilawa sarakisa. Ay… ¿apachita achila? Uhm, apachita achilawa siwa. Ukata ukawjarux ch’allasipxixa.
  • 50. 42 Ukat uka achilasax kunjamsa ukana jakpachana Ukapi kunjamaschiy nayra pachaxa, kunjamas jakasipxchi; llamas khaysa Kurukuru tuq sasarik naxa. Uksa llamas inchisa: ch’ankhanakasa, ch’iqa ch’ankhanaka, lip’ichisa, llaych´upach llaych’pa- chawa. Uka qullun warkatataskirixa, wutillanakas ukhampachaw waykatataskirixa, ukax inchhiw siya, puru awarinti siya ukax, uka achilanakaru waykatawayix siya, achilanakax umasispachaxa, nayra achilarakipachanaya. Ah… nayra achilanaka ukhan jakpachaxa. Sinti nayra achilanakapachaw ukaxa uhm, ukanaka sinti nayra achilanakaw utjiwa Ukat uka p’iya lluskhuñaw utji sarakisa, ukax mayja chinkananakax chijiniti. ¿Chinkana? Uka… uksa… uka Qhaqhachuruxa janiw lluskhuñakit sarakisa, ukata janiw ukawjanakanx mistsuñakiti jiwjakiriw sarakis ¿ukhamati? Ah… Jach’a Qhaqhachuru achila ukanxa,p’iya lluskhsuñaw utjix siwa Uhm, ukpi. Aliqakiw ukax ukham nayratpuniw ukham utjpachanxa. Kunaw satix aka uraqix yurkix ukhata waynachanaw ukat ukh jiwir jakiri lluskhsiris siwaya. ¿Uka yatipunpachati? Yatipuniy yati, kunjamachi janiw nä uk uñti, janiw uka p’iya lluskhsur uñjirikti. P’iya lluskhsuñaw sakiwsis ukh, jiwir jakiriw, ukh lluskhsupxi sas parlapxiri, janiw naw uk uñjirikt, janiraki uka pats saririktirakt uhm jichhapi, p’iya lluskhsuña sipï. Ah… ¿ukat khä wat’atsti? Wat’a Uka wat’api, uka wat’axa, khaysata jutpachaxa, khaysat nayrax jutataynax sarakisa, umawa apanitana sarakisa, umay apanpachaxa, uka tuyuspachana, tuyuspachanaw ukata ukax umax sinti aka khati k’uchunkanaw sarakis uma qutaxa.
  • 51. 43 Ukhatpachanaya Uka nayratapacha, nayrathäpacha. Ay ukatay ukharu ukat. Ukats jutchi, apanch umanx tuyunti, ukata ukharu wañaqt kunachi, ukhamapachawa, ukataw ukharu acht’ixpachaxa. Ah… ukat ist’ayat uk Qhaqhachur achilaw uka jakaskaniw siw siya ukat ukampiw p’iqipat chhuxuntasin ukharuw acht’ayix siw siwaya. Ah, inas ukachi janiwa yatkti. Ukham saskir ist’iritxa. Ah, ukhamati Ukhampixa, jach’a Qhaqhachur achilaxa kuna ch’allampiw llus “khü” chaya,utanchit willkataynaw situwa, ukat ukharu acht’ix siw sat ist’arakiyatwa uka, nayr mamaxa parlisiskir ukat ukharu acht’ix siw, khaysat ukax jutix siw siy khaysata uma apanitapax, tuyuspachana. Ah tuyuspachaya Tuyuspachanwa, ukata chä uma khaysat juk’at juk’at wañachi, ukata ukharux acht’pachaxa. ¿Yawi? Ukhamaya Ukhaam sakiw saskirita Ah… ukat rayun puritanak sutipanak yattacha, rayun puritanakata. ¿Rayun puritanaka? Qhixu qhixun puritanaka. Ukanakan puritaw sipÏ, ukat ajch’anakaw jiruwalax sipï, utjiw khays ukana… Pachjir Qullunw sas Achakachi khurkatana, aynachankatanaw mä kimsa qullu, ukha sarapxirix jiwirijawa usutana ukata, ukat sarapuyiritwa, ukat uñjanithanxa, ajch’itanakaw walax mä kimsa, maya ukhansti chullpa payañaw siwa, mayaw ukanxs ñanqha phayañaw siwa, maya ukham kuna payañaw siwa, ukanakawaw saskamwa, palatjamaw asxayasiskixa, ukat ukankiw uka jisk’a walanakaxa, ch’iti wulitanakawa, jiru muruq’jamanakawa.
  • 52. 44 jiru Uhm, ukaw sipï Ukataya ukharuxa rayuxa purpachaxa. Ukharupï, ch’usawjanakaru purix sarakisa, ukat ukat chächa uka jalanaqisa (corretea de aquí allá) sarakis purixinxa, uk sarak siri, ukat ukharu ach’tixa, ukax ukata uka walja aptanipachax aptanipchi, uka uraqin mant´chi, kunjamachi ukawxixa. Ay uka rayum purita ukhama jisk’a qalanakaru ukham mayja balanakjama ukhamay purpachaxa ¿janicha? Ukhamapi purpachaxa, purpachaxa. Ukata ukaru jak’achiñax janiw walikitpachati, ukham rayun yaqhipax jaqi- nakax rayun puritarakisa.Yaqhipax usuntapxi ukhamarakisa. Uhm, yaqhipaxa chhuyu puritar sarjatapchaxa, chhuyu puritarut sarjatapachaxa, aka pamparakis uka pachjaxa sañati ukxa uñjaptaya ¿Quta lakaki? Uhm, Quta lakankiti. Ukhana ukat jichhax janiw utjpachatixa, uka wali ukar payañaw sischixa, ukarux payapchi, ukatawa jaqiru sumtaypachaxa, ukat jichhax kuns sumajtaypacha, uka chachat umajay uka chhaqharaqjayan- chixa, naxa uka qalanakar qarqanakaru purischijaya, ukat uka qalanakax uksarax ch’ixqatarakisnasa chacha ch’ixtanuqata, Tatitu ukhar purisxiw sisa, ukata ukax inchhiw sipï, Tatitux pantatapax uka… niya inchhika jararankhunaka asirunakaniya, uka ñanqha arqanaqasipxarakisa, ukanakaxa ukat ukarux jalantpachaxa, ukataw uka arqanaki, ujtarakisa ukaxa. Uhm, ukaru ukanakax siwa. ¿Yawi? Uhm, ukhan sakiw sasipkï, kunjamaschixaya. Jall ukhamapk saskitu, ukat qala ch’isxtixi parkina- taki, chhuyu qalax ch’isqxatanaki ukat chhuyu mays samananiy thujsaw siwa, ukat ukaru jaqix makhatix ukatay usuntayasipxixa, ukat ukaru yasta payjapxixa, ukaw sisa payjapxi, ukats ukataki payañajix ukat jaqir usuntayaxpachaxa, ukat Tatitun puritaw sasax sapunixa khä chhusay patat iskuyla patajan utjarakinsa.
  • 53. 45 ¿ukhamati? Ukata ukax Tatitun puritaw sasa, ukana laqi chiliqas palatunakas utji, ukhamarakiw ari pala- tunakas uchataskarakis ukharuxa, uhm khayuraskiraya. Ah… ¿yawi? Ukham ukat nayrax kunjamas akan nayrjax thuqt’asipxirina, kuna thuqhuñanakasa uñachtataxa, nayrax kunanaksa thuqt’asipxiritasti. Sinti nayraxa sikurinakaki thuqhurixa, sikuri, uka sikuriw sisa kunaw sasa kunat sikuris uka sikuri saskitu, inkanaka, utjiw siw muqhululunaka, utjiw siya. Ukanakit nayrax thuqhurixa, jichha janiw ukanak thuqhupxitixa. Janirakisa. Nayra ukanaka thuqhurixa siya, ukat sikurinaka thuqhuri, ajch’a sikunaka, ajch’anakiripis sikuxa, ukat sikun ukat mayjisiniwa, mayjisiniw thuqhuxa, ukhama, ukat ukax Jachakachita apaniw siwa, uka isix apanipxix siya. Ay… akanay thuqt’asipxiripachaxa. Akampi thuqhupxix ukat jichhax thuqhataxix pasataxix apjarakhankirix apjarakinschi. Ay… ¿ya wi? Ukanaka nayrax thuqhurinajaya, jichhax janikiw ukanak thuqhutaxchitixa. Janirakisa Jichhax uka wantakijarakisa, ukanaka thuqhurix nayraxa, jaqiki thuqhurixa, jaqi kayumpikiw thuqhurixa, muqhululun sasa ukanaka thuqhunxa, sikuriw siw sasa, inkawa siw sisa, ukanaka thuqhurijaya, nayr mulluwa siw sisa, mulluna akha pantalunaniti akham pantalunanikiya, jisk’a qunqur q’aranakaki thuqhux mullu sisaxa, ukanakaw thuqhurinx nayraxa uhm, jichhax janiw ukanakax utjiti. Ah ya, walikiwa. ¿Kunas sutimaxa? ¿Ja? ¿Sutima kunasa? Santusa
  • 54. 46 Santusa, apillituma kunasa? ¿Ja? Santusa Kunatasa? Santusa Wat’a Satusa Wat’a? Uhm, Phulurisa Flores, ¿kawqha maranitasa? ¿Kawqhs phuqtasti? Niya patakaxiw siwaya, patakaxpachawa, ukatjay jakaskakpachasti, patakaw jakatax sasajay Hilariu jaxay sischittanxa; sinti nayraxa, siwarakijay manq’añachixa, naxa ni uka arusa phiriwsa utjkantixa, janipuniw utjkanatixa, jiwasa yapuchasiraktana, siwaraki khitusiñax sillp’in pacha phukhituruxa, ukakiw manq’añaxa, phirina, uka jawasakanakiy manq’añirixa. Ukham manq’irix hasta uka nayra jaqinakax sumanjaya, ukat uk pataka marankamaw jakasinxa siwa, mamita ukhampi jakatax sañakix situxa, ukat jichhax ukhampunirakis jakta jakañxä. Uhm, jakaskaraktasa Jani aka jiwañx amktixa ¿Ya wi? Janipiniwa jiwaña ampti, ukat nayriritpï q’ala juykhutxwa, nayriritwa q’ala juykhupinixtjaya, kamachaskirakï sarnaqakixaya? Janijay lakaniktsa, lakaska q’araxchixaya, akankti jan lakaniqti. ¿Ya wi? Ukhamapachawa Ukhamawa jaktxa. Ukhama jakasiskataw awicha Jakasiskatixa, kamacharakisa. Uhm, jakasiskatawa, ch’amanisktaya. Khitiraki irpanakitanixa.
  • 56.
  • 57. 49 Mä chacharuxa janchiparu anchanchux mantawayi Arsuri: Saturnina Mamani Jiskhiri: Amalia Pucho ¿Qawqha maranitas jumaxa? Nayax llätunktunka aka niya payan maraniri phuqhatax situwa. Ah… profesorax sapxituw uka Wankaran k’uchunxa musparkañaw utji sasa, nayra timpux kunjamansa uka amstastati. ¿Ukatsti? Ukata, kuynt’ituya nayrax kunjamansa ukaxa. Ah nayra timpuxa,ukanax turka apañanwa,anu jiwatas uka misi jiwatas ukanpiw usuturu turkapxiri, uka apañapunitaynawa, ukhamapunitaynaw ukanxa. Janiw uka k’uchurux makhatañakitixa, may ¿kampananjamarakisa?. Ukax phiruniw siwa, uka qhipats ukax mistuskapunitaway anchanchuni tapawa, ukaxay ukax aka… Patraciajan jilapa, Sawasti tíyux jutaskpachanxa, khaykatjay jutchi uka tartixa,“pilutiri pilutirimp uñtanixa”sasa uka alayaruy sarjchi uka iramiram sari ukat ukay khursax jupa saraqatapawa jall ukat mä juwinaw jalaqanitaynax siwa, asul kamisani, asul pantalunani, p’iqits hasta wali suma ina sulul piynjata, akax ukhama ratukiw jaljatanixa siya, uka aynach saraskayat siw siwa, ukat “¡tiyu! Kamisaki tiyu”“ay walik juwina” sasay sistpachaxa “kawks sarata”“saraskt nayax utax tuqiruwa, jumasti?” “aksaruw saraxa, uka uksarux niya pilutirinakax jutaski” sasay sispachaxa “uksaru jalakipuniway amparat wayt’aptituwa “kamisak tiyu” sasax siwa.“Ukat ukaxa ñanqhapachawa” siw siwa; ukhat mayjatwa sasa parlasinxja siwa, ukata jiwjapunirakisa,“janchiruwa ristilmituxa” siw siwa.
  • 58. 50 Mayax saraki ukawjani, pä wawanipachat nayaxa, ukharaki ukha istu kunas ukaxa? Uka Ayra Dio- nicio, Dioniciot kuna ukax kunas khä milkini, Juanitapampiw kasaruxa? Jall ukax jutchi khaya alaya yapuru ukat ukatja yast tuksuwayakipuniñaya, janiw akax istkiristi“nay kutinkirista”sasayruxa may chhaqthapxi jall ukhay tuqsti, hasta ukats jalaqaniwaychi, jalanchi uk uka jalanchi uka alaya iram uk saraqchi mä ninjamakiw lliphkitaynaxa siw siwa, uka k’uchuru ukat uka aynach saraqs saraqs mayak nina muruq’ux qulu wakanay siw siya; uka nina muruq’ux nayraqatajaru purix siw siwa, ukharux qalarjamakiw chukkatixa, janiw puyrkti kawksar sari kawkiws jan pasañsa siw siya, uka mä sirsakisix ukhataq mayjata siw siya, uka usuntarakisa wali usutarakinsa nayraqatax jaljchijaya, ukat jalxstasiri, qhipat chikhan ukatapay ukaxa, ukat saraskta, uka usutakipin usutakipiniwa, ukat janipiniw walikkiritixa, ukatwa khaysarux wawanakapa irpxpachaxa. Ñanqhanipachay ukax ukat, jichha kunjamat uka allsusipjchi lakitarakis wali thakinakas luratakisa, pagpachaya pajarakpachaya pagarsasan uka sipsarakis wali jach’a qalanakarakisa ukaru iraman utjana, janita uñjirijtaxa. Uñjatirixa, janiw jak’añakit sapxirituw ukats uka jichharanakan jak’japjarakisa. Jak´jakjipï uka pajpachapi brasa asanuku sipx sarakisa? alcaltijay yatpachaxa, ukay asanuqpachax ukat sarakisa, uk lurix ukat uka irama janiw sarañäkantix siwa, ukat nanakax aka akharux utt’asax jupawx sarapxi, uka Ñuñujuru uka alayaxa irama, pustikisa jall ukawjita uka iram ukhawisarux sarapxirita, uka jawira makhatapjan niya alay k’uchuru, askix saran uka puriqktixa, awatisipxi urux uwijitsa, kunas uka k’uchurux janipiniw nä askix awatirikti, inax awatirinakan uwija makhatayas- karakchijaya. Ukanakaw nayrax turka apañanaya, phisix jiwataski, anux jiwataski, wank’u jiwataski, usuta jaqinakaw ukarux turka apayasiritapaxa, usunti ukawsaxa, katjirich kamachirich ukat jall uka ukawjaruw turkasipxiripachaa, uka ukarux pajpachaxa. Jichhax sapxarakis uka p’ïysusinxi pä jaqirakis ukan jiwixa mä aka Sillu tiyun istipaxa, uka tiyu ukat Eusebio tiyunakarakis jiwixa, ukjata juma kuns sistasa ukhama usuntayiripatxa Uka ukatjaspawa ukaxa Ukpi yatiñ muntxa Ukat katjaspa, ukat ina ch’usatjamaki ukaxa uka kurintirus makataspaxa ina ch’usatjamati, uka istux Sawasti tiyu ukhatax “janchiñax mayix ristilmituxa, ukat janikiw sumakitix kuyrpujax aliqaki
  • 59. 51 ukj tatinta tatiñakiw jutit siwa siya” uka awatiskarakiriw uwijitaxa, nä awatirit uka pampa latuna, uka Q’illu q’illun patjana, ukharuw uka tiranaka ukhanw anatirija, uka irama jak´´ana awatirita, anatirita. Qarwanakamp uwijanakampi uka alay parkiraki uka Sawasti tiyux awatiri, ukan ukaja chha patja k’uchu uyu k’uchunakaru qunt’asisax ikitapayaj aywisirix qunt’asina liwitatxi, kamis chhaqhatakiri utjna “ikiki purt’askitux” siw siwa, ukat uka usutapinirakinsa, usuntarakis ukat kharisiris kharpacha sasajay sapchinxa, kunatpinjay ukhatak ukhamat usurnukstixa, kuyrpuna janiy walikitix wali ristilmitawa siw siwa, ukham parlt’ix siwa, narux ukxa kuynt’askarakituw ju- pawa ,Champiru ukax inyiksiyunamp uskuyasiri, sariritapax ukaruy ukhamax kuynt’atapaxa, ukat “janiray uka anux kunas jumanakarux mulljapxiritama”“janiwa” sistmaya. Khä alay Lucikunx ukax uka pataru uka warminakan yasta Maríyax uka usuntawayarakisa, ukast ukax estupachaw Hectoru uka kuns satas ukax ataki churpachanxa, ukatx usuntpachax p’iqits sakirakis ukats Silvia ukax qarwampixay ukanpi kamwyaschixa, kamaschi qarwax maypacharu uks ukan jaquntxapxataynaxa ukata ukax waliskpachaxa, lukjama luqiwarjama luqirayitanax siwaya, luqjama luqxirayiritapayna. Janiw nanakax akhanx awatipti, aynachanaqarux awatiptxa, uka anaycha aka narus sawsirix uk sarxix tirictuxa mä patawa, ukha alayax patarus saririt sawuñ apt’ata, pastu ukan k’uchunakan utjiri, ukawjita iramanakan ukat uka jak’anakaru uwija chint’asiriw sarapxirita, wawanakax isku- ylanpachanxa.
  • 60. 52 Nayrapacha yatiyawi: puruma uraqiru satañata Arsuri: Saturnina Mamani Jiskhiri: Amalia Pucho Qalata luratax chullpanakax ukanakax utjiti. Ukaxa turkapachanakapanxa, ukaxa turka apañapuniwa, ukapachan lakapaxa, anu jiwatasa, ukan phisi jiwatasa, wank’u jiwatasa, ukana willinuqutapuniwa. Ah ya ukats isti nayra uka utjampunti u jichhakit uñstawayi. Nayra ukhamana,aka kasarasipti ukat aka Gregorio wawanit jall ukawsawa,uka patrinujan ukapachanx lakap uka Qhinan Qhinankarakinsa,Kupakawana mantir wiraxuchaja allch’i ukanakax sarayata,nayax ukat“ayjata uk llipxama”sä jach’a uka aynachatpachawa, jach’aw uka uraqixa, ukat qhulliñipxirikti, pusi umaw alay patan phisqa uman tukuñawa, ukhaw qhullañapxirikt mä uru, pä uma, mä uru, pä uma, mä uru. Alay pataxa ukhats “patrinu, matrina nax yapu jutasin iraqasirista” sasawa “akajay purumaxa, uka alayan ukapachan Lakaphunta, uka jach’a iranaskipï puruma, janiw yapuchañakiti ukaxa” situw “ukay qhullim ukharux satasita, ukharuw ukat jumanakaxax, iraqasiwayatax ch’uqs, kunasa” sasa ukham siwa, qhullsusichkananich sasaw qhullinutxa, uru sunipxtay walijay yapur umatapawa, qhullunipxta ukat ukx q’upsupta. Satanipxtwa ch’uqix walipuniw achuxa, walipuniw achurixa, ukat ukjix nanakay satasipxta, uka patrinujampix waki lurapxta, jaya wakis lurapxta uka ukat jupax llamayt’ir mayakiw jutxi, alapxarapxta jupha jatha alapxapxaratxa. Ukata ukampiw sata- pxta: jawasa, apillsa.Waki lurta, jawas waks lurapta iram iramaruxa, jwirit jalt’asipxta, ukamp jwira.
  • 61. 53 Wanqaran jaqi Arsuri: Saturnina Mamani Jiskhiri: Amalia Pucho Ukhama mä chi’yar anux jaqir tukusina, mä ch’iyar sunkhatarar jaqix tukusini, “nämpipuniw axañanixa” sasaw situ, kuna pachas ukaxa ”sasa “jintiliw ukaxa” sasaw sapxituxa, ukham ukax hasta usuñapunituwa,“kunatsa ukhamapachatxa” sasaw sistwa, ukat ukhama ukax p’iqi usuyitu, ukhama ukat yatiriru saraskta “kunats ukaxa” sáatwa “janiw naw ukham samkasiñ yatirikti” sasaw ukat khayjanakakiti, mä jaqiw jutix ukaru akhullt´ayasiri “ukat jintiliw” situwa “uka jaqhinax jintili utjatapaxa” situwa, ukat “jichhasti kamachirista?” sasaw sista, “jichhax kamachatax jichhax ukax kurpu mantataparakisa ukatpi usuntax p’iqis ustamxa uk samkastaxa” sasaw situ, ukax “jichhax kunampis qullasirista?”sasaw sista“phukut t’amata junt’uchasima, ukats junt’uchasitax ukarux mä tasaru uka phukut t’amata junt’uchasinxa warsuyasita laturuxa ajcht´ayata ch’iyar millu, laturuxa janq’u milluraki, ukat jichhax martisa, wirnisaw ukxa ukxa umaña, nä janiw jumar kuyntirismati ”situwa”, mamajarux ukaxa ispusujaru ukhama kuyntawataynaxa, ukata jani naru awisapkituti, nax awisaya “ukhama samkasta” say uka ukhamax samkaskarakti, kunarakipacha ukaxa ”sistwa” “chullpatapawa” siwa sasa, jall ukaki nax yatista ukat ukaxa “jayp’uwa arumarak risañax rusayru, jall uka jayp’u ikintañataki martis jayp’u jall ukhaw uka t’amatx umantayax sataynaya, ukats jichhax akatjamataki ukx apsunitapaxa, ukat ukhamax ukats kuchillumpi uk kurusi ukay jirtixa, jirtasanaya, hasta “umantam ratuki, ratukiy chhuy umantama” sas uka alphinika irt’ata, kunatayna umanthaya uschitujay p’iqi kurpunakajay uschituxa, ukata umanta. “Janiw kutsuyanitataxa akampi t’urxatama” sa alphinika irjarayapxitu ukampi t’urjataxa, ukat ukhamakata kaqt’ita chuymata mallkt’a kaqt’itaxa, akata markax jaqipxt’atax hasta kutsuyasiñka-
  • 62. 54 mapuni munta ukaxa, ukhama, ukats jichhax ukana ukhama ikti yast ukhatjama. Ukhatjama, uka usus chhaqhawayxituwa. Mä arumaxa jall ukax samkastxa uka mä ch’iyar ninkru jaqha anu qatatt’ata nayaxa, ukat uka jaqi patarus samkana ukax qatataxa, ukat qutat walpin ch’uxña qutaw ukat larama larama qhutañani ukaruya jaquntxa. Anuxa “jan jaquntistati” situya, anux parliya jaquntaskaktwaya “khunx” sasay mantawayixa. Ukats jichhax jan uñtasisay nax t’ijuntxa, yasta umaruy mantawayaxa sasa, ukax ukat ukham jaquntxa. “Kunapachasa” siw ukax” t’amata umantataxa, ukat uka chullpax jiwpachay kurpumana, ukay “ja- quntpachataxa”situya.“ukay jaquntpachataxa”sasawa, chullpan kunatapaw uka jaqixa, uka khayaxa Qhirampini saraqapxiritu, nanakax khursa pampan saraña qhathur saririx ukpini sarapxta, ukat jichhay aka iranx thakitakiwa, ukay nax alayanxiya, ukat ukay makhatirist ukhama, ukhat janiw kunsa ukhama samkasisaxa. Yasta arsusiñaw siw“ay parlasituw ayi”sasaw sir siwa,“uka yaqix chullpanitapawa, jintilinitapawa siya, ukatpi ukx uka jaqi akankstajay qhipatay situxa, uka jaqix kuyntituxa, ukham samkasisax “ukam samkasta, akhamay ukat parlasituxa” sasaw sir siwa, janiw mayampis samkasxatatixa, arsusiñaw awisasiñawa siwa, ukax sasay situxa, ay yuspagar quli tata suma tata.“Anuta anut jaqiptirix ukat ukhamax jintilinitapay uka jintilitapay jintili kuspi mantatapaxa”sawa“samkant ukhamax samkanti ukham samkasiriktxa” sasay situ,“ukas sapa ikiskirit wawampixa” mä wawanikisktxaya “ukat ikis- kiriti ukax ukhamax sapa uñjasin uka purkiriyax mantaskpachatamxa ikirixa situya. ukat ukhama samkaspachataxa qhiya akansktajaya, ukhamaw ukan janit waliktix akha, aynachar jithiqjañani, sasaw ukatjaya khä alasisktxa. ukat alasiskta ukat akharu janiw kuns samkastxa, janipiniw ni kuna kunaxa, janirakiw chhaqhti, ukhama yapuruki alayarus sartwa, uka alayan laqayanx alisnuqtwa.
  • 63. 55 Kunjamatsa Wat’apampa, Pächita ukat Parkipujyu takpacha Bolivia uraqisaru, ukhamaraki kunjamas iklishyax Tikipatan nakhantapa Arsuri: Juana Pucho Jiskhiri: Rosario Velasco Kulijyun nanakaru yatichirinakaxaw churapxitu mä trabajo. Taykanakaru isti jiskt’anipxata kunjamas kumunitatanakax sutinakapx uchapxixa, siy sasaw sapxituxa. ¿Kuna suti? Kunatas Wat’apampa satax siwa. Ah, aka qulluya wat’antaxa. Ah, ¿kunjamas ukaxa? Isla de amor, Isla de Amor. ¿Ukat Wat’apampax satawa? Ukat Wat’apampawa,wali alawataw aka Wat’apampaxa,Ch’allawat’a,Ch’allawat’a nayrat wali alawatawa: Sampaya,Titikachi, Sicuyani,Wayrapata, Isla del Sol ukanakax wali rispitañawa, aka Wat’apamparu, akay wat’antatax, Isla del Amor sasa, akat makhatsapan khayat ukham lurxapxix mayni aka utjatan sintikatux ukataynawa, kun sapxchi uka akat maqhatasapana, sapxirit sarapxatama.Jutaskiwa.
  • 64. 56 Ukats kunats purxañapawa, Piruwa warminakaw ukax jichhax Piruwaxcha, interPirwaxchixaya,Tiqinas- pachaw Piruwasaphanxa, Winisuylamp kunampiw siwa, ukaw wal thuqtasix siya, uka apaqaschituxa, Tiqinathasapan Pirwa, jiwasax piruwasnanxa. Ukhama jichhax Bolivia apaqataxay sas akanakax janiw papilanikitixa, Tikipatanakax uraqitxa. ¿Janiti? Jichhä sarnaqasipki aptasipxixa, nax awturitatanak lurawayta aka uraqinakatxa, istï uka kumisaryu ukanakar luqtaniñawa, jach’a La Pazaru apañawa.Wat’apampa, Pächita, Parkipujyu. kimsachi juntu apañax La Pazar ukax pajanjañaxa, uka Contribución satan ukax, impuestuki payxixa, ukan im- puystux jiwasanxa, nayra awuylunakasa aka pinut janiw liptu utjkatanita, qantutat ukax panqarat ukat akax qullaxa, aka kiswara ukat impuystx pajasipxpuniritaynaxa ukatsti aka liptuxa mä jaqs jiwayksnax ukhamaw sixa, impuystunixix nan akhanakan utjitana. uka apthapixtwa tres pesos pajïritxa… sapa liptux ukhamana, ukhamakiw wawanaka. Uka liptu jaksupxixa ukata ¿Pajäsiptati janicha? Janit pajäsisti. Ukharu pajxaniw sischixaya. Ukat isti Tikipatan iklishyarakis phichhantasixa. ¿Uk yattatï? Uhm, ukaxa wila qhankatawapxatayna jani phust’awayapxataynatixa, nayray ukaxa. Uhm nayra uka yattati. Uk q’ala nakhantayataynaxa, ukat q’ala uka Santa Kurus tatax nakhanchixaya, ukayat ritukayanxix, ritukataxix ukaxa, khuri alay iklisyat alayaxa? iklisyat alay parkinw qantutanakawa ¿walixisa? Uhm ukpi. Ukharuw puritaynax siw Tatituxa, kurusa lawampikiniw ukhama, ukham puritaynax ukat Santa Kurus tataxa, qaqa lawankakix wawanak yatipxama, ¿khithis uk yatkiti? mm nayax Tikipa wawasktwa, Murún Estiban Churan wawaptwa ist´irinakaxa: Jilaxawa: Mario, Serapio ukanakax jilajawa. ¿Kunas ukaxa? kunsatasa kullakajaxa Feliximpiwa,Murún Felixumpiw kullakaxaxa,Siphirinax sullkaxawa,wawanaka. Ah ya uñtapti. Sullkawa. Tatituxa. Simunaxa juk’ampi sullkawa, mayni kullakajaxa jiwxiwa, partumpiw jiwxi.
  • 65. 57 ¿Kuna sutinis uka kullakamax? Uka jiwxi ukax janiw amtaskti, partupiniw jiwixa, may sunsitjama ukhamanwa, ukat jan waliki niwy jaqis wurlaschixa, phuruna uka suprinupar naw q’ipinaqaskiristha, Yhony Mendoza janiw ukax Phurun nasirukiti uka Mendozaxa, sultiran wawapawa, imill wawax k’utusixa,Wawachxixa, jall ukham wawachatan yuqallwawa ukx Manuelitu sataw Phirin mamitajax Tikipatana, ukaw uyt’asipxix imillwawkamaki walik apañkamaki ay uywasixayi.
  • 66.
  • 68.
  • 69. 61 Mä suma jaylli ukast San juwanan kuyntupa Arsuri: Elena Pacosillo Jiskhiri: Lizeth Gamarra Nanakas mä timpux qhachwiñiwa, nanakan ukham qhachwiñixa, akhamakiy qhachwawinxa, jichhax chhaqtataxiwa. Panqara panqara pilpintu Ya wara wara wara Jilata jaltasimay jilata pilpintu Iyaw iyaw kullaka pilpintu Ya nayrankiri jilata pilpintu Ya ukarakis jilata pilpintu Wara waran istrilla pilpintu Ya, istrilla istrilla pilpintu Ya wara wara istrilla pilpintu Ya. Ya, ukhawa. Juliansituy, arkasirutintay
  • 70. 62 Juliansituy, khitin sunsupatasay Juliansituy, jumankaraktay!! Juliansituy, jaltasimay jilatay Juliansituy, taqjatamaw jilatay Juliansituy, yaw iyaw jilatay Juliansituy, qhanay panqaray Juliancituy, jumarakis ukajay Juliancituy. Uksakiw, mayasti Nayrankiri sultira, pilpintu Ya panqara panqara pilpintu Ya, khitin sunsupatasa Jumankarakstaya, pilpintu Ya warawara istrilla pilpintu Ya, istrilla istrilla pilpintu Ya. Ujch’achi. Jall ukatsti Jichhax janit mä kuyntu amtaskta? Kawkirispaxa, mayakispaxa. Sajuwancha, Sajuwana umarinsinchaxa. Ya, walikiniwa Jupax Sajuwana sarasaw Sajuwana, jilata, jaltama! Sajuwan!! Qhalsusiruriñani
  • 71. 63 Yawiyawiya qhalsusiñaniwaw jaltamay!!! Yawiyawiyaw jilata qhalsusiñaniway ukarakixa Wiyawiyaw jilata jumaru jaljatata, qhalsusiñaniwa Ujch’akiraki yatixta, ujch’akirakiwa, ¿akawayasti? aka achila yatpachaway ¿janicha? ¿Kuna achila? Aka awki
  • 72.
  • 74.
  • 75. 67 Mä llakiskaña kuntinatuna kuyntupa Arsuri: Gerónimo Colque Jiskhiri: Adela Quispe Ukhamakiwa parlasipkanwa mä kuyntitunakxa: uka tawaqumpi irpasipxi uka, mä waynax tawaqurux uñt’atapay ukat munasitaparakiya, ukat ukay irpasinpachhax ukhamaki tatapan utjawiparu, ukat waynan tatapax satayna “janiw nä uka tawaq munti, kunati aka tawaqu irpanta”. Ukhama aka tataxaj mamaxampix janipinis munkitixa, kamacharakiñan jichhasti, sasaw waynax lup´itana. Ukat tawaqumpi waynampix amtapxi jayar sarjañani” sasa. Munasirinakax uru jurnalaw saripkana,ukata waynaxa“kara, armasinitata”sasaw awkipan utapar kutt’awayi, kara“apt’asiniwaxakipini”sasaw ku- tt’askana, ukat kutt’awasinxa arumaxiwa, arumaw utapar mantxatapa, ukat tatapa uñjatapa“karaju lunthataw mantani ”jach’a hachampiw jisktatan siya, ukatxa yuqapat thiyawxan jiwatax uñjaski siwa. Ukata jiwat waynaruxa jichhax imanjapxchaaya, ukat imantasinxa, waynax muniripa laykux kuntinasinxataynaya, ukata kuntinasisinx jichha tawaquruw jikxatapaxa, tawaqux suyaskana ukat walikirakiy katuqxatanax thakhinxa.Ukat sarax jaypachanjapxanwa. Arumaxatanawa thayipanx qurpachaw thaqapxana, ukhamipanx mä awichana utaparuw puripxana, awichax satapay “uta manqhati ikhapxama, thayachixay anqaxa kamisarak anqa ikipxatasti”, kuntinatu waynax jan amuykañax “janipiniw anq ikkiristi, nax janipiniw uta manqha ikkisti” sasaw sarakitayna. Sinti arumaxataynawa ukata awichax satayna “kunatpinrak jan ikiñ munpacha, awir uñtan chha¨.. utu- turakisa, wali mulljakañawai” sasa mistusin satayna. Kuntinatur qhumantataki tawaqux ikiski siya, ukat qhumantata ikiskakchi, jichhax uruxipanxa taykax uruxatapay ututux jaqikjarakiw siya, ukat taykax tawaqurux jawsaqasax sispachaxa“ukax“imilla, janis waliktatixa, mä alma lluch’uni jaqimpis iktaxa, kuntinaruw janiti amuyasta” sasa. ukat tawaqu sustjasischi siwa,“janijay apanchitanaxaya[ pira, winchawi, janiw jiwatakaspati” sasaw si “ukat ukhamas kamacharakiristi”, utjaruw awichax
  • 76. 68 kunsijatana: yatiñatakixa “Saraqawayxam khä jach’a jawiraru, uka jawir pasawayxam satawa, chhaxrañampi sanump churawayam uk aktarux apnuqawayataxa” sasaw “yaw” sasaw tawaqux satan siya, ukat uka tawaquxa uka uma jawir quta paskatawayxatan siwa; kuntinadu jurnal akan thuqhuskiw “pasxa, pasxa” sasaxa. Chhaxrañax muntiruw tukpachaxa, sanux ch´umiw tukxchixa. Ukat jichhaxa tukusinchhaxa “jichhasti, kamachakis jichhast karaju” sasaw ututx chuchasitay- na,kuntinatux phiñasitaw taykar manq’antawatana siwa, ukanx sasina: “Uñt’atajaru aru churiri, munirijaru aru churiri, munatajaru aru churiri, kuns churta” sasaw taykar p’atantawatän siwa, manq’antawataynawa siya. arumirixirppachay ukatwiyaji saririnakaw jutatan siwa ukaru qhisphiya- tanax tawaqurux ukham siwa, ukat ratuki tawaqur jikhxatasin kawkantakirikitix puriyapjatayna, tawaqux nijasikipiniw siya, maya umakiy paskataninx ukata, jani tawaqux ututmpix katuyasjantixa. ukat kamachxapinchi, ujch’aki yatta. … Inti wawa Iklisharakistan siwa, kuna urarakirichapasti ukat uka urax sixa wayramama sarnaqatapaxa ukatay ukax qulluru yurpachaxa ukat nasxasincha chachapax qullus mä qarkar ist’ataki jilsuwayxatapax mä paqalq marachiya, suxta marachi, ukhaw wawax ukankastapax ukat mä mirintapachkaraki ñuñuyasinkaraksti ukhamatapaya, ukat jichhax ukata tatapa katxatapa tawaqurux “kuna phantills ch’ukuyta, kuna chacha wawani chachamaxa” amukiski tawaqux siwa, ukat ukat nuwxasista Ti- wanakuta uka pachaxaya, ukat jichhaxa uka qarqat wawa irpxaranijatay ichtapinuwajatayna, ukat achilapar itjatatapax uka “kunarakisti, kawkitatsa jutta” sasa “janira jawirana uka paqaratwa uru apanim nä ukax pallthapi” sasaw siya, uka uraw mä ch’iwix qalanakax sijwa sijwa tukuwayschiya, ukat jichhaxa achilapa awichampix muspatapakixana janiw taqupas lunthatapach kunaspacha. Ukax Inti wawatapaya, Inti wawatapaya, ukat uka inti waynapt’away siwa, ukat waynapt’awasin ukham sarnaqaskan siwa, uka kawks sariripiniw siya, ukat jichhax ukat waynaxpachaxa ukat Intiru sarawayxatan siw Intit warmi irpaqasinxatan siwa, intita ukata intit irpaqir sari, qunt’ata uka mama Uqllupachay ukax uka irpaqasintan siwa, inkax ukat jichhax juk´ampi wawanakaniy siwa, ukat ukhamaxatapaya, ukat uka inka iklishayan lujaratapaw Tiwanakuna, Waki, uka akanx Lukurmatas pirimuchinxa, ukay mult’iwayxatapax uka iklisharakin siya umh, ujch’aki näx yatwa.
  • 77. 69 Tiwulan arumanakax mä suma waynaru tukutapa Arsuri: Dionisio Licoña Aduviri Jiskhiri: Wilmer Gutiérrez Amaru walikiya, waynuchunaka kulijyut jutawayapxpachataxa, aywisaxa naya ukham nayrxa kuyntunak yatirakpi, nayana sutixaxa Dionicio Licuña Aduviri, yuritapwa nueve de octubre de 1951, itatakx suxta- tunka maranipwa. ukham maranixt naya ya waliki, kuynt’awapxamaw nayrxa timpuxa, utjatanaw sipi nayrxa nayan achachilajaw narux kuyntawayitu, nayrxa qhachwañax utjatanaw siy aruma, aruma qhachwañax utjatan siwa. ukat wayna tawaquxa arumakiw qhachwapxiritanax siwa, ukat sapa simanan mä kutjani, pä kutjani jall ukham qhachwapxiritanax wayn tawaqunakaxa, ukharupï mä tiwulaxa waynat tukt’asaw jikxatiritaynax siya,“ay kullakitanaka, jilatanaka nayaxa qhacht’iri jutta” sasax ukham pirisint’askchi siwa, ay waynuchu qhachwt’awañaniya sasa. Jiwakirakitasa, jiwa wik’uña chalinani, wik’uñ punchituni ukhamakitasa, sasaw tawaqunakas amparanakat qhapirxaptanaw sixa, “wali amparamax wali suma, wali quña amparakirakisa” sasan sapxatanaxa uka tawaqunakaxa sipï. Yasta ukata qhipa arumaxa, yast ukax aruma jikxatatanaw siwa, ukax arumaxa qhachwarakchi, yast qhipa kikiparaki. Ukas sapxatana“qhärayp’u jutarakwi qhachwirixa”sas ukat“jutatapi jilata”sasaw uka wayna tiwularuxa sapxatan siya, qhipatan yast pantilla sipxrakitanaxa, qhachwapxiritanaw siya ukarus tiwulax jutjarakitanaw siwa “kullakitanaka, qhachwiri jutta”, qhachwiripxitanays, yast jilata qhachwañani sasin qhachwapxatan siws, ukats pirisint’asirakiw suman uñt’atjam ukhama sasina, janiw uñkatasiñ munkiti siya. ukat aka jilatajasta, wali jiwa waynakipinirakisa sapxataynawa, wik’uñ punchituni, wik’uñ chalinani, jiwa waynitukipunitawa sasaw tawaqunakax wal munapayapxatayna siya, arumax uka wayna tiwularuxa, ya ukat jichhaxa tawaqunakax parlt’asipxatanaw siwa: akasti khiti waynuchurakipachasti jiwakiw wik’uñ punchitunixa kithipunix sasasina, jichhaxa jichharmax janipiniw tijkañaniti, hasta arumamtiw uñt’añanixa, khiti waynapinitanas utja, nayax maysa amparat
  • 78. 70 katuntaxa, jumax mays amparat katuntataxa, janipiniw jiwasax tijt’añaniti sasaw ukham tawaqunakax uka jayp’ux arust´apxtayna.Yasta janiw tijapxañaniti, qhachwasipkitanawa, wal qhachwapxatana, ruytapxatan siya, nayrax ukham wayu wayu, wayu wayañjampiki qhachwarxatanxa siya, ukat yasta niya qharapachanxiw siya, niya qhanxtanxiw siwa ukat yasta uka tiwulax satana:“yasta an- tut’ita” sasaw sischi, janipuniw antut’añ munapxataniki “antut’it ay kullakitanaka”, qharayp’unaka qhachwapxañaniw sasaw tiwulax satayna. janipuniw yasta uka pä tawaqux phisaykatanati, hasta janipiniw purap amparatpas tijapxkanati siya, ukat yast ukhaw suma urupinijatana, yast urutatan qhanatatanx siya, yast pachaw qharxtanxiya. Tiwulas sanwa: kullakita yasta antut’itaj kullakita antut’ita kullakita” yasta ukax tiwularux “ñañak, ñañak, ñañak” ukhaki tawaqunak chach jutja- rawayxatanaxa, ukaxa tiwulay thuqsuwayxatanax sipi, nayrxaxa ukham arum qhachwirinakaruxa, ukham waynar tukusaw tiwula jutiritapaxa, ukhamawa. … Niyasa uka aywisa nayrxa sawinaka utjipï, nayrxa uka achachilanakasa sapxirinxa, nayrxaxa aywisaxa achachilanakasaxa mä wisit qatuqtasipxiritanax uta punkuru, uta punkuru jichhax uka qatuqasiñax janiw utjiti, mä wisitarux uta punkur qatupt’apxi ukat uta punkur qatupt’asinix mä jisk’a kuns jiwasa phayastan uk mä jisk’a kunapasaya, mä juk’a phutisitupas kunapas inwit’asipxiritanawa, ukat jichhaxa janiw uñxataxiti,, jichha timpux janiw uka jawillañax utjiti, kunas utxitij uka sawix utjixa “janiw uta punkur qunutati wawa, janiw uta punkunakarus kunasa, ina ch’usat jaqix k’arintatama, jumarux janiw ukat qunutat wawa” sasaw anchkam ixwasirixa. Jichha timpunakax iwjasxapxixa ukaxa, nayraqa janiw ukhamakatati, qhipa kustumkri ukham sarxaraktan janijay nayrax ukhamakhitantixa, antisas suma munasiñampijay qunt’ayasirichiyatanxa, ukat tumpirirus qatukt’asirichitanxa.
  • 80.
  • 81. 73 Jisk’a quta utjkanxa Phiñut jak’ana Arsuri: Marcelina Machaca Colque Jiskhiri: Wismarck Corazón Flores Jisk’a qutanjamakiw ukhaxa, uka jaya uka Phiñuta wali mik’iyakisa jall ukatjay nax uñjta, ukat khuripampanakax lix laq’akiw purumpurkat siwa, ukhat kut’anisinch umax kutsumpt’awarikixa kutt’anx ukhat jichhax ukhan jan wañitixa,ukhama pasanitaxa. ¿Ukatsti? Ukhamax mamajaw parlitu saskaraksmasa, mamajaw ukham parlxi, ch’usan laq’a pampaw uñistaski, ukat ukax anchhitax sarski kharunakat pallaskiriti wakataki sasaw parli, uka pampax jup kutir, ukati umirit apaniri, kutint pampkam wañiriw siwa, ukham ukats inchhix uk kutt’anix umax sarakasaxa, ukham saxra uta laq’an mamax awisaski, ukhamirit sisa, ukat tuturax q’arapata tutura sari, ukhakamaw anakirina , ukawjitan ukhat umax phurmuraskiriw siwa, ch’uq uxchanakiriti, janiw nax ukjankti, sarata umax mä jisk’a jawiranki siwa, ukax tam tam umax chhaqt’atiriw siwa, tarwan ch’akt’atiriw jant’a wariy jawirayiriw siwa, ukax jichhax chhaqtataw saw sirixa, uka pat pasanirakiw siwa, pajäski uma, janiw nax yatki, uñjirist suma, ukajay umax sumaw jalaski, ukat ukas sumas pasawayki, ukhamarusa jayamaratjay pasaschixa, nax wawanixt ukhata. ¿Ah? Janiwaya Jisk’a lawan chiqt’ata makhatanipxirix Kurkuyawa, ukax pat satay Kuyampampay kuyaw khay ukat Kuyaw khurkataxa khuyaw Patapatanina, ukax Ch’ililaya justupin purintam siriw siwa, kayuki, ni umax utjirikiti siwa, uka pampanx nayrax ukat ukham sapxtana.
  • 82. 74 Nayrapachan yatitawi: Liqiliqi ukampirus yaqha yänakampita Arsuri: Paulina Siñani Huallpa Jiskhiri: Wilmer Siñani Siñani Uka Pantini k’uchunx wali yatiyawinakaw utji, ukatsti nanaka liqiliqita wal nanakax sijiripxa, akax niya ch’uxñapacha apasipxiriti, nayraqats k’awnas siptimwri 14t nayraqata k’awnas wali suma chu- xñakischix ukax wali suma marañapatakiwa, qapäkischix ukax waña maraniwa, ch’uxñakipunichix ukax jallu maraniwa, jach’ana uka k’awnapax uñjatañax wali jach’anak muntakiw sas wali jach’a muntan muntan jichha alinjama, ukat munta nayraqat uka k’awnax utjas axraskiniw ch’uqix sasa juphanakana, cswaranakana. Ukhamay kuns k’awnanakat unt’añax utjixa, ukat taypi janitix ukham jach’anakan llikhachix k’awnax utjaxa taypi maraniw sischijaya, janitix ukhama taypins utjix uka qhipa mä qhipa k’awnaki ukanakaki kimsanaki k’awnchixa, ukham k’awnki ukats yast t’una maraxaniwa, taypi maranti utji jach’anakxa ukaniw sasi, janiti utjki yast qhipa maranti jach’anakax k’awnxixa suma chu’xñaki jay ukax ch´uqix utjaniw sas uñataxa, p’uxrunakan k’awnixa ukaw- saxa waña maratakiya, pataru jan ukatix k’awnixa ukaxa jallu maraniwa maraniw satawa, yamas p´uxruwxan k’awnkixa ukaxa waña marapuniw satawa, ukhama ukhamawa lumasa yatisipxki, ukhamaw sasaw uka jakaw chimpunaka sarayasipxta. Ukhat tiwulaw yatirakiwa ¿janicha? Tiwulax parlchi, kunawtix warari awust qalltanx janiw ukatx suma marakaniti, ukat wararix sumti tukt’ayixa sumakipun tukt’ayix ukax suma maraya, ultimka- matix askin jank´aki tukt’ayix ukax suma maraskakiwa, qhipakipuni jayask tukuchi arsutapax qhipa marax janiw kusakaniti, jall ukham qullu tuqin tiwulaxa sarnaqchix Parki’uñtanxay Pantin ¿janicha? Uka k’uchun wali sum parlchi tiwulanakax chhikhikichixaya. Ukataxa añapanqu uka parkinakan achuxa wali aski nayraqatax panqart’ix wali sumaniw nayra maraxa, sank’ayutixa nayra mistuxa nayra marax kusaniwa. Janiti sank’ayuxa lupimpi jullurtschijay
  • 83. 75 ukawsax janiw juyrax uktjkanit sixa, ukat taypin panqaraskikchi uka taypi maraniwa. ukham lupins willirstaskakixa ukjaa janirakiw juyrax utjkanitixa, sank’ayutix aywiratakiski ukat sank’ayux ukans utjaskakchixa taypi maraniw ch’uqixa. Jichhas ultimu qhipa marantix uka qhipakama sank’ayux ¿janicha? Qhipamarakama sank’ayux utjixa. Ukax qhipa mara tuqt’awayixa ch’uqix qhipa satakiniwa, ukham willirtawayjan sank’ayuschi janiw utjkaniti ch’uqixa. Uka Añapankux yatiyawayixa. Qullu k’uchunkay ukaxa, qullu k’uchunstamay ukanakaw aka Pantirinx utjawayix uka k’uchuna.
  • 84.
  • 86.
  • 87. 79 Minirunakan chhaqtatapa. Achaca markanxa ch’usawi saruki Arsuri: Pascuala Evarista Quispe Jiskhiri: Eliza Calle Patti Pä achakan trawajitapan panini, alkülakichi nayraxa, alkül alarakañakitapay akhitanxa ukhatay paypachax ukakitanaya, ukarakijay uka mantanix ukat uka alawapchi ukarmayni minirinakax lthuqhuraskatapakiya, ukat mistuñani inti jalantaki sasaw makatanxapxi siwa, uka jaya qulluchixay ukanksta akat akarux pä hura, kimsa, pusi hurat makhataniw khä pusi turux janiw jayats ukankiti, jak’akiti ukhama, ukat uka thuquri sata yast ukat minirunakaxa, yasta may thuqhurisipkan ukata jall ukham“khun”ukats pallantaway siya, Kimsachata uka Antuk sataw uka kimsachita… Mikaylit sataw uka, uka kimsaki jall akhama khaya kimsita akhamachixay khaysa lau ukax Kimsitax ukarux Siprikita satawa, ukharu Antuñit sataw akir machaqa katjcha ukhaxa, uka machaqitawa ukaw Mikaylit sataxa, ukham sutinkamakiwa. Ukata,“khun” sistasa inti jalantapiniw siw ukhaxa janiw ukhama katkatasi chika iramjama paninix ukatax ukat awichax Kimsachixa, awichitax maya jach’a ukax khaysatjaya, ukax khaysat jaya khaysa quta tuqixa uksatakiwa, Kimsachit awichita, uka awichax ukat jan akan pruphisiwnalunakx utjit sipï, sumanxa. Ukat machaqanijata khayanakan pruphisiwnalanakax utjiya, nayrax pruphisiwnalanaka wali injiniwrunaka ukham tukturnaka ukhaman akar janitija sipï akar jiwasa awichanitana siwa, awichan alchhipatan siwa. Janiw kawks sarañapäkiti, qurin qulqinita sasaw siri siwa, uka awichax janiw kawkharus irnaqawin phasilaxs jarksnatixa ¿janiti? Aksanx ni kunas utjanti, khaynirux ukham ukata uka awichux päninix sustukichhaxa, ukat maynikx man’anjatanawa, q’al inkantana ukat ukham muyta “phun” sasaki, ñiq’iki mistuway siya. niya chhaqhata ukat mä tíya ukaw jiyintawayitu, mä
  • 88. 80 tíya, qhipakamaw uka jakasway uka tiyaxa, imillaski tawaquskiw siya, ukanakanay utjakpachan utan ukat qullun uywataspacha, ukat manq’iriki saraspachana, yast chhaqhat uka pinkill tukurinakasa, ni kunat q´ala chhaqhatapinis unskiti. Ya. Ukata uka pänini makhatchi ya q’al akham ina qhillak uka ch´aqapxa tukuypachaxa, q’al ni kunas ch´akhanakas chhaqharata, ukat uka minirunakan warminakapax jutiri, walpin jachir siwa, ukax janiw katuwaykit siwa, ukas mä minirux jaqha jutaskarakiw ukan yänakapa apnaqataskarakiriw siwa, ukan minirutakix ukawxam utjaskiw sumaskiwa, wali sum luratawa. Ukharuwa. Uka kimsachatax ukhan lurasix siwa. Uka awichaxa janiwa unch’ukiñakiti siwa, uka awichitax ni kawkhans ni khitis ukhan walja qurin qullqinit siwa, wali qurikamakiw siya, uka awichita kuns jaykiya, uka Kimsa chat awichux wali qurikamakipiniwa quripax utji, qurix ukat janit kawki profesional ni kawki suma profesional akan janiw utjiti uñtati? Janiw suma profesionala utjiti, no hay. Mä kawqhakiw doctoras utji mä kawqhakiw utjix akan ukham, uka kastanaka utjix. ¿Kawkhankis Kimsachataxa? ¿ Achakana? Achaka,Achakankapi, ukati pusinichixay, akham pusiw khaysan uñtata, khaysan uñtata aksa ladu uñtata jach’pacha, khayax Chillaw akawjita ¿no ve? Ukham, tayka Kimsachat sata akhama. ¿Castellan arunxa kuns sañ muni Kimsachataxa? “Tres montañitas” o… sutipakiw Kimsachat satax pero akhamapxiw, Kimsachat Awicha sataw ukax ukat akaxa ukapi Mikaelita, Antoñitsataw aka Ciprikit; akaw Mikaylitax, akax Ciprikita, Antoñito, machaq qulluw jichha aka, machaqa akat q’alluqawxapxit aka sint altu akham mä paradupiniw nayraqat akatsipan juk’altupiniw akax, ukan inkantki ukax, machaqaw katuski mayra achakankampi.
  • 90.
  • 91. 83 Ñanqha chuymani Franz Tamayu Arsuri: Fermin Villaverde Cutipa Jiskhiri: Esmeralda Poma Janit chhaqhichi wiya ukat Tamayux alataynaxa, Franz Tamayux uka patronat alix ukat ukax waynitukinx siy ¿Franz Tamayux? Franz Tamayuxa, ukaxa janiy aka Luisampikataynatix, rinjutaynay warmipaxa Franz Tamayunxa, pä warmitanitaynay ukat jichhax mä wawax Eduardo satän siwa, ukat jichha qhipa aka warmixa Luisa sataxiya. janiw jumanaka uñt’ataxtatixa, Luisa Galindoxa nina phayiripätaynay Franz Tamayunxa. Ya. Ukhamata ukax sañani warmix gringa nuwatayna, ukat warm iskapxix siy iskapxasina, arkarakchi ukat mä hacienda alxatpach qulqi chhaqhayjataynaw Tamayux kutinxs chi ukat kutinxasin uka cocinerapampi juntasxixa. ¿Cocinerapampi? Cocinerapampi, sirwintapampi sañachi ¿ya? Ukat ukapi Luisa Galindo utji ukax uka mama Luisampi juntasjasinti yamakis uka Luisa Galindonipi isti jupanakax wawanakaniya: Jaime, Jaime Tamayo. Ya. UKatxa Elvira, Carolina ukatxa ah… Carolina, Arnoria,Qhipatxa. Teresa, Teresa Tamayo ukampiw niyas ukhamatapaxa, ukati Luisa Galindopi jaqirux wal kastijapxixa, nayraqataxa ringat masin wali suma jaqinakanx siwa, ukhamakan siwa ukampi ukan istinaka uxt’ayxit kunas jilaqatanaka, man-
  • 92. 84 tunanaka, jall ukhamanaki ukat ukaw mayurtumunaka ukhama utxantix ukatay maran marani yast ukhamaskixa, ukhamat mantasta ukat ukaw jaqiru jawq’irina. tijamus jaqi mayurtumus jall ukhamanaka utjan ukat ukax hacienda wal kimsankama haciendaluririxa. Ya. Llamayu kimsanipiniw mä phamiliatxa ¿Kimsa? Kimsani, janitix mayni qhapxixa, pä chacha warmipxi ukax prenda, multapaxa alxañan sapuru: sumriru, lluch’u, kapachu, kustala, mantil, ukhama utxapxix; uka jaqixa säñani uka may kimsani- takix achikasiñaparakinwa. Ya. Yaqha jaqit jila jaqi ukat arsta, ukat ukaruxa, uka achikt’asta ukax pagañapaw mä suk mä urux. ¿Mä uruna? Mä urunx, mä suka pajama yap qhipurutakix yaqha sukampix qhipuru, tunkürutaqix, tunka suka uka jaqix llamaysusxañapaw ukhamaw, ukhamaw wali isklawumpi ukata Tata Franz Tamayo satawa, wali jaqi phawurjamanwa, ukat ancha wali jall qhurunwa ukhamaya , janiw ukhamakitix wali liy yatirixa, liy yatiqañ munirixa wal jawq’a, karsilaru apayarapxirinwa, ukat janitix utjiti. Tamayux jichhakamas ukat uñisit Tamay sutixa; ukatxa Tamayutix sumaysipanxa, akax wali suma markasapan ciudad suma kulijyun uskutapana, nanakax janiw akhamapkiriskatix suma prepart’atapwa Wari- sata, ukhama apxiriskat nanakax, jumanaka kunana ajch’in apanxiy todavía ukhamana. Ukatxa Tamayuxa “nayax liy yatichaytwa, jaqiya janiw munkit liy yatiqañx, trabaju munix niyatix jaqijay amparixa anu amparjamaw janiw lápiz katjapirjamakiti” ukhamataynay Tamayun istipaxa,“ukat jan yatiñ munkitix” sas “jaqixa hacienda trabajañapaki” ukat jichha wali jach’aspaw juchaninaka ukaruxa este yaqhipaxa uka mandonanaka ukar janik askit ukat Tamayo awisjapxit ukat jawsayix uka este wakawiraxa ukawira utjanxa. Ya. Wakawirja satapi ukamp sañaxaspasa nervio, qhuluchat chachasumaw “ñitu” nayra aruntasiñaxa “ñitu” sas sumirus aqtasipini makatatayna “ñitu” jani jiski kuna jisktix uka chika p’iq jaljtayix ya ukha ukaki arreglañax nini juchanitat chiqapinikama niy yati ukhampi yati uka jaqix jarisiskt, qullayasiskti, kamachaskchix jupa yati ukampix arreglataw ukax sarasimpi, ukats narux hunurist’si- pxanx“ñit”sata ukat phuchanaka phuchanakax jutapxanxa“ñitu”sasnax ukhampi nanak sart’asipxi
  • 93. 85 ukhaman pero ukhamäkipanwa uka Jaime Tamayo jilir yuqapa ukax awujadumpi yast ukhamapin awujadunx doctorata, ukawa wali jach’a kuynt’apxirismax pero ukaw jiwi, jiwasin anchhit uka Teresa Tamayux ¿no ve? amuyasiptatix Teresa ukha uka peruanochachanijampi, uka… kunajansa? Portocarrero, Juan Antonio Portocarrero satan uka, uka kasarasiñampi takintan sasin altusatixa. … Kustala, mantil, ukhama utxapxix; uka jaqixa digamos uka may kimsanitakix achikasiñaparakiw. Ya Yaqha jaqit jila jaqi ukat arsta ukat ukaruxa uka achikt’asta ukax pajañapaw mä suk mä uruxa. Mä uruna? Mä urunxa, mä suka pamayap qhipurutakix yaqha sukampix qhipuru, tunkurutaqix, tunka suka uka jaqix llamaysusxañapaw ukhamaw, ukhamaw wali esclavunpi pero Tata Franz Tamayo sataw, wali jaqi phawurana wali jall ukhamaya, janiw ukhamakitix wali liy yatirixa, liy yatiqañ munirixa wal jawq’a, karsilaru apayarapxirinxix, ukat janistix utjiti.Tamayux jichhakamas ukat uñisit Tamay sutix; ukatxa Tamayutix sumaysapanxa akax wali suma markasapan ciudad suma kuligiun uskusapan nanaka janiw akhamapkiriskatix suma prepart’ata peor que Warisata, ukhama apxiriskat nanakax, jumanaka kunana ajch’in apanxiy todavía ukhaman. Ukatxa Tamayuxa “nayax liy yatichaytwa, jaqiya janiw munkit liy yatiqañx, trabajomunix porque jaqijan amparix anu amparjamaw janiw lápiz katjapirjamakiti” ukhamataynay Tamayun istipax, “ukat jan yatiñ munkitix” sas “jaqixa hacienda trabajañapaki” ukat jichha wali jach’aspaw juchaninaka ukaruxa este yaqhipaxa uka mandonanaka ukar janik askit ukat Tamayo awisjapxit ukat jawsayix uka este wakawiraxa ukawira utjanxa. Ya. Wakawirj satapi ukamp sañaxaspasa nervio, qhuluchat chachasumaw “ñit” nayra aruntasiñax “ñit” sas sumirisaqtasipini makatayna “ñit” jani jiski kuna jisktix uka chika p’iq jaljtayix ya ukha ukaki ariglañax nini juchanitat chiqapinikama nit yati ukhampi yati uka jaqix jarisiskt, qullayasiskt, ka- machaskchix jupa yati ukampix arreglataw ukax sarasimpi ukats narux hunurist’sipxanx “ñit” sata ukat phuchanaka phuchanakax jutanakapax“ñitu”sasaki, ukampiw nanakax sart’asipxta. ukhaman yamakis ukhamäkipanwa uka Jaime Tamayo jilir yuqapa ukax awujatumpiw yast ukhamapipana awujatunx TUkturat, ukawa wali jach’a kuynt’apxirismax ukampis ukaw jiwi, jiwasinx anchhitax uka Teresa Tamayux ¿janicha? amuyasiptatixa Teresa ukha uka pirwanu chachanijampï, uka… kunajansa. Portocarrero, Juan Antonio Portocarrero satan ukaxa, uka kasarasiñampi takintan sasin altusatixa sasa.
  • 94. 86 Tiwulan arumanakax mä suma waynaru tukupa Arsuri: Gregoria Lopez de Ayllón Jiskhiri: Olivia Micaela Pocoata Sallqantiwa, kunas ukaxaya, suma wik’uñ punchituni ukhama, wik’uñ punchitumpi suma waynituy tawaqurux injañixa. Jichhax nayra timpu qhachwañaw utjiw siya, ukat uka qhachwañanx maya kutix uka waynax sumana tawaqumpiw qhachwapxirix siya, uka qamaqi tiwulax paqaraw tawaqump qhachwaskaki. paqarapun qhachwapxatayna ukat jichhax tiwulax sirix siy“antutitay kullakay tijitay kullakay” sasa. Tawaqux jani tijirikitixa siya, ukat jichhax “pachaqharixiw kullaka, pachaqharixiw kullaka”tiwulax sasaw siri, qhantaniwayxatapaya urjatat jall ukhama. Jichhax ukawxa misturix siya, kunas ukirix ukat jichha janiw tawaqux tijitapakitix ukat tijasi, may jichha tawaquruxa “qan qan” thatharuwayxix siya, ukat sarjirix tiwula siya. Ukhama tawaqurux injañatanaxam ukat tawaqux siriw siwa “suma wik’uñ punchun waynachixaya” uka, “suma wik’uñ punchun waynituwa” uka tiwukarakitaynasa saw satayna umh, ukhamakiw ukaxa. Ah, ya tiya Jichha ukti karawatati.
  • 96.
  • 97. 89 Nanakan nayra awichunaka Arsuri: Juan Chambi Cocarico Jiskhiri: Limberth Yana Ukan kiriyinsiyaparukiw nanakax sarnaqapxata, nayrjax yaqha jaysawix janiw utjkanti, qhipawa qhipaw iwanjilikax utjaski, qhipawa sawatistas utjaski, janiw utjankti nayrjatxa.Ukaspawa. Ukatsti akana, ¿utjanpuniti ukanakaxa akanxa? Uka religión católica utjapinimpï nayrxatpacha, nayrat uka istitpacha kunapachatix uka Ispañat purinkixa, ukjatpachajay utjchix religión católica. Taqikunasa, ukarjamakiw akan jakirinakax sarna- qasipkiri, jaqinakax janiw yaqha jaysaw apnaqapkanti. Ukakiwa. Kunjamasa qhipa maranakax achilanakax jakapxana. Nayra timpux achilanakax jupanakax ukatxa walisuma yapunakaxa manq’asixq, walisuma ju- panakax qamasipxana, jilamaranakan akawjanakanx jakapxanxa, jichhax janiw ukham awantxiti patakapätunkani maranak alayaru, jaqinakax qamapxana jichhax janiw ukhamaxiti, walita jichha pacha jaqinakax kamxixa päqaltunka maranaka, päqalqtunka maratx jiwxapxakiwa, ukhamarakiw nayraxa walisumanwa, laq’a wali suma wakichata, jichhaxa qaritaxiw ukat jan sumaxitixa. ¿Chullpanakan akan utjiti? Utjiwa, utjiw chullparis ukax utjiwa: Titimani jach’a chullpaxa, Titimani ukata utjiw khä Llawini Qarqani, juk’ampi khäyskapanx utji, Tikarlasinq utji chullpanakaxa. ¿Kawqhas ukax? Laq’a Amaypatankiw Tikarlasinqa.
  • 98. 90 ¿Kawkhans mä jach’a jaysawixa utji akana? Titimani ¿Titimani utji? Titimani, ukat juk’ampix utjiw uka patana: Piqañani,Wililaq’i, Ullumachi, Jisk’a Ullumachi ukanakaw creencia utjixa, ukanakaru sirwipxiri achilanakax nayraxa.
  • 99. 91 Mink’a, ayni, ukanak tuqita Arsuri: Francisca Mamani Jiskhiri: Maribel Yucra ¿Kunjamas utachasipxiripta nayra? ¿Uta? Aruwiski, aruwisa, ukhama aruwit junta jaqinaka ukham uta kulintañanak jutix ukham uta sayt´ayirixa, ujch’apachaw jutix aruwirixa, ukat yanapt’am jutasinxa “ya” sasaya yanaptapxchixa, ukat irpanakas walx aruwtápxixa, ukax urunxa phutisitumpi kaltitumpi ukham manq’apxixa, walja ukat maya aruwix waljatapuni aruwipxixa, ukat ukhan utachaña yatipxi, junturaki ukhama pirqa akhamata pirqasipxi, pirqa pirqapxix ukawsax yatisiwai. Ukata warmi phamiliyax nayrax utachjati warmit phamiliyax nayraxa, chachat phamiliyarax qhipaxa, apachinjanay jichhu, qalanaka apt’ata, jichhunak apt’ata, lawanak apt’ata sarañaxa; jichhunak apt’ata, ukham sarañaxa, ukham ukax apa- ñaxa, lawanak akham patarux kawki suma apjatañaxa, akhamiriwa. Uka ayniwa ¿janicha? Ayniw ukaxa, ukhama; mink’anak ukaxa. Imillwawaniw ukax qhipaxa apxatix ukaxa; yaqhanaka uka aynxasiriw sarapxiriixa ukaxa jichhumpi, uka lawanakampi, ukham apix ukat ukat imilla wawanix ukat nayray pachtaphix ukatay nayrax apxatixa, utax qal jichhux uktátaya, yuqalla wawanix qhi- paxa ukax irxatixa.Yasta ukanakans mink’atanakas kaltumpi ukhamay phuthisitunakampi kunay manq’asipxixa.Yasta ukhat ukax qhipat qarutimpiw uñtanxa ukat qhachwirina qarasiñampi, tun- qu puyunakampi ukham uka tullqarux tumpapxana, tunqupuyampi kuna,ukata qachwxana uka qarasiñaw sasa, ukhamaw nayraxa.
  • 100. 92 Qhipar manti yast achuqall katuwañan sas<, achuqallas katjaxis wankha pillasqhipa achuqalla katt’astay katt’astay achuqallu sasaw wawanakas imillanakas achuqallanx jayllipxiri thuqhupxiri, achuqalla katt’astay sasaw jaqinakax wal umart´asipxixa. ukhamakiriw ukhanxa, uhm, ukhamakiwa.
  • 101. 93 Chullpanaka ukhamarak pukaranaka Arsuri: Andrea Cocarico Jiskhiri: María Magdalena Yujra Mollericona Qhä phuqhat Unichataynaw siwa, uka k’uchuxa uka chullp sataya, ukata aka patanx wañupatasa, chullpanirakiw sari ukat parlasipki jintilinakampi, akapan uka utaqañanak sasa, jamarakis ukham utjixa ¿aka pä phuntanxa? ¿janit saririktaxa? Maykutita suma qhananchasma Uta qallunakjama q’ala p´iythapitarakisa ¿janicha? Punkun, punkun qhanaskarakisa, ukaw uka jintil utawa sasaw sasi uhm, ukaw siwa. Chullpaya, ukat akirix ukhamarakiya, akaw khä achilaxan uka pata ¿janicha? Qhuri Uyuwa uka pataxa. Uka patax chullpaw siwa, chullpaniw sakiw sapxi, kuns janiw phiñasiñati kawqhantix chullpaniukjanx sakiwaya, chullpanakax phuqhataynay ukhapï uka Chillajawira satawa, ukhaw uka q’uchuxa, wali chika awichamanjaya ukharuy Chillajawira sataxa, ukax uka chullpaniw sipï. ¿Kuna qullus uka qulluxa? ¿Kuna satasa? Pukara sataya Pukara. Ukhamawa, Pukara sataya, ukata aka patanx jintiliniwa utjixa sapxiwa, Ukatay chiparkanix sañas- paya, maran patanichaxaya, Uka chillaymaran sataw ukaxa.