2. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .
5. Proces
karny
Część ogólna
redakcja
Grażyna Artymiak
Maciej Rogalski
Zbigniew Sobolewski
Grażyna Artymiak
Monika Klejnowska
Czesław Paweł Kłak
Maciej Rogalski
Zbigniew Sobolewski
Piotr Krzysztof Sowiński
seria akademicka
7. Spis treści
Wykaz skrótów .............................................................................................................................9
Wykaz podstawowej literatury...............................................................................................13
Od Autorów ................................................................................................................................15
Rozdział pierwszy
Zagadnienia wstępne................................................................................................................17
1. Pojęcia podstawowe..........................................................................................................17
2. Cele procesu karnego .......................................................................................................22
3. Funkcje procesu karnego .................................................................................................23
4. Źródła prawa karnego procesowego .............................................................................25
5. Gwarancje procesowe ......................................................................................................26
6. Wykładnia przepisów prawa karnego procesowego ..................................................27
7. Obowiązywanie prawa karnego procesowego ............................................................28
8. Nauka procesu karnego ...................................................................................................30
Rozdział drugi
Naczelne zasady procesu karnego.........................................................................................32
1. Pojęcie naczelnych zasad procesu karnego ..................................................................32
2. Zasada prawdy materialnej .............................................................................................34
3. Zasada obiektywizmu ......................................................................................................36
4. Zasada swobodnej oceny dowodów .............................................................................38
5. Zasada bezpośredniości ...................................................................................................43
6. Zasada ścigania z urzędu .................................................................................................48
7. Zasada legalizmu...............................................................................................................51
8. Zasada skargowości ..........................................................................................................55
9. Zasada kontroli orzeczeń .................................................................................................57
10. Zasada kontradyktoryjności ............................................................................................58
11. Zasada równouprawnienia stron ...................................................................................60
12. Zasada domniemania niewinności ................................................................................60
13. Zasada in dubio pro reo .......................................................................................................62
14. Zasada jawności ................................................................................................................63
15. Zasada ustności i pisemności ..........................................................................................67
16. Zasada koncentracji ..........................................................................................................68
17. Zasada prawa do obrony .................................................................................................69
18. Zasada rzetelności .............................................................................................................73
5
8. 19. Zasada udziału czynnika społecznego ..........................................................................75
20. Zasada ekonomii procesowej ..........................................................................................77
Rozdział trzeci
Uczestnicy procesu karnego ...................................................................................................81
1. Zagadnienia wstępne .......................................................................................................81
2. Organy procesowe ............................................................................................................81
2.1. Prokuratura .................................................................................................................83
2.2. Sąd ...............................................................................................................................86
3. Strony procesowe ...........................................................................................................108
3.1. Pojęcie strony procesowej oraz jej rodzaje ..........................................................108
3.2. Kumulacja ról procesowych ...................................................................................110
3.3. Oskarżyciel publiczny .............................................................................................110
3.4. Pokrzywdzony..........................................................................................................111
3.5. Oskarżyciel posiłkowy ............................................................................................113
3.6. Oskarżyciel prywatny .............................................................................................116
3.7. Powód cywilny .........................................................................................................117
3.8. Oskarżony .................................................................................................................119
4. Reprezentanci stron procesowych ..............................................................................122
4.1. Obrońca .....................................................................................................................122
4.2. Pełnomocnicy............................................................................................................126
4.3. Przedstawiciele ustawowi .....................................................................................127
5. Rzecznicy interesu społecznego ...................................................................................128
6. Inni uczestnicy procesu..................................................................................................129
Rozdział czwarty
Przesłanki procesowe .............................................................................................................135
I. Zagadnienia ogólne ........................................................................................................135
1. Rozwój instytucji przesłanek procesu karnego.....................................................135
2. Spór o istotę przesłanek procesu karnego..............................................................137
3. Pojęcie przesłanki procesu karnego ........................................................................138
4. Podział przesłanek procesu karnego.......................................................................140
5. Zbieg ujemnych przesłanek procesowych .............................................................144
6. Konsekwencje prawne zaistnienia negatywnej przesłanki procesowej ...........146
II. Poszczególne przesłanki procesu karnego..................................................................148
1. Brak dostatecznych podstaw faktycznych do ścigania karnego ........................148
2. Nieprzestępność czynu .............................................................................................149
3. Znikomość społecznej szkodliwości czynu ............................................................149
4. Niekaralność czynu ....................................................................................................150
5. Śmierć oskarżonego ...................................................................................................151
6. Przedawnienie karalności .........................................................................................151
7. Powaga rzeczy osądzonej oraz zawisłość sporu ...................................................153
8. Podsądność sprawy karnej .......................................................................................158
9. Brak skargi uprawnionego oskarżyciela .................................................................160
10. Brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku
o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej .................................................161
11. Inna okoliczność wyłączająca ściganie ...................................................................162
6
9. Rozdział piąty
Czynności procesowe .............................................................................................................165
1. Zagadnienie wstępne .....................................................................................................165
2. Klasyfikacje czynności procesowych ...........................................................................166
3. Porządek czynności procesowych ................................................................................171
4. Terminy .............................................................................................................................174
5. Protokoły ..........................................................................................................................177
6. Narada i głosowanie .......................................................................................................181
7. Doręczenia........................................................................................................................185
Rozdział szósty
Środki przymusu ....................................................................................................................190
1. Środki przymusu w procesie karnym – zagadnienia wprowadzające ..................190
2. Zatrzymanie .....................................................................................................................193
2.1. Ujęcie obywatelskie .................................................................................................194
2.2. Zatrzymanie właściwe ............................................................................................195
2.3. Zatrzymanie osoby podejrzanej na zarządzenie prokuratora .........................197
2.4. Zatrzymanie podejrzanego lub oskarżonego w razie
nieusprawiedliwionego niestawiennictwa do organu procesowego..............197
2.5. Czas zatrzymania .....................................................................................................197
2.6. Zażalenie na zatrzymanie.......................................................................................198
2.7. Odszkodowanie za „niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie” ...........................199
3. Środki zapobiegawcze ....................................................................................................200
3.1. Pojęcie i podział środków zapobiegawczych ......................................................200
3.2. Funkcje środków zapobiegawczych .....................................................................201
3.3. Stosowanie środków zapobiegawczych ...............................................................202
3.4. Kontrola stosowania środków zapobiegawczych ...............................................203
3.5. Podstawy stosowania środków zapobiegawczych .............................................205
3.6. Tymczasowe aresztowanie .....................................................................................211
3.7. Nieizolacyjne środki zapobiegawcze ....................................................................216
4. Poszukiwanie oskarżonego i list gończy .....................................................................222
5. List żelazny.......................................................................................................................223
6. Środki wymuszające spełnienie obowiązków procesowych ...................................224
6.1. Uwagi wprowadzające............................................................................................224
6.2. Kary porządkowe.....................................................................................................225
6.3. Przymusowe doprowadzenie do organu procesowego ....................................226
6.4. Obciążenie dodatkowymi kosztami postępowania ...........................................226
6.5. Immunitety w zakresie środków wymuszających spełnienie
obowiązków procesowych .....................................................................................226
7. Środki wymuszające zachowanie porządku podczas rozprawy ............................226
8. Zabezpieczenie majątkowe ...........................................................................................227
Rozdział siódmy
Dowodzenie ..............................................................................................................................233
1. Istota dowodzenia ..........................................................................................................233
2. Pojęcie dowodu ...............................................................................................................234
7
10. 3. Warunki dopuszczalności dowodu .............................................................................235
4. Zakazy dowodowe .........................................................................................................236
4.1. Definicja zakazu dowodowego ............................................................................236
4.2. Bezwzględne zakazy dowodowe ..........................................................................237
4.3. Względne zakazy dowodowe ...............................................................................251
5. Systematyka dowodów ..................................................................................................258
6. Postępowanie dowodowe ..............................................................................................259
6.1. Uwagi wprowadzające............................................................................................259
6.2. Przedmiot postępowania dowodowego (dowodzenia) ....................................259
6.3. Udowodnienie i uprawdopodobnienie ...............................................................260
6.4. Ciężar dowodu .........................................................................................................261
6.5. Ułatwienia w postępowaniu dowodowym .........................................................263
6.6. Tryb dowodzenia ....................................................................................................264
7. Klasyczne źródła i środki dowodowe ..........................................................................275
7.1. Oskarżony i jego wyjaśnienia ................................................................................275
7.2. Świadek i jego zeznania ..........................................................................................277
7.3. Biegły i jego opinia...................................................................................................285
7.4. Dowód rzeczowy .....................................................................................................288
7.5. Dokument .................................................................................................................289
7.6. Wywiad środowiskowy i badanie osoby oskarżonego ......................................294
8. Nowe metody dowodzenia ...........................................................................................295
Suplement .................................................................................................................................304
11. WYKAZ SKRÓTÓW
ABW – Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego
ENA – Europejski Nakaz Aresztowania
MTK – Międzynarodowy Trybunał Karny
RPO – Rzecznik Praw Obywatelskich
SA – Sąd Apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
TK – Trybunał Konstytucyjny
TS – Trybunał Stanu
Źród³a prawa
k.c. – ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny
(Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.)
KE – Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności
z 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284)
k.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny
(Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.)
k.k.s. – ustawa z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks karny skarbowy
(Dz. U. Nr 83, poz. 930 z późn. zm.)
k.k.w. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy
(Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.)
Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
(Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.)
k.p.c. – ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania
cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.)
k.p.k. – ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego
(Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
k.p.k. z 1969 r. – ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 roku – Kodeks postępowania
karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.)
9
12. MPPOiP – Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych
z dnia 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. 1977 r. Nr 38, poz. 167)
P.u.s.p. – ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.)
u. o p. – ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U.
z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn. zm.)
u. S.N. – ustawa z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym (Dz. U.
Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.)
Czasopisma i inne publikatory
Annales UMCS – Annales Universitatis Mariae Curie -Skłodowska w Lublinie
AUL – Acta Universitatis Lodziensis, Folia Iuridica
AUWr – Acta Universitatis Wratislaviensis
Biul. SN – Biuletyn Biura Orzecznictwa Sądu Najwyższego
Dz. U. – Dziennik Ustaw
EP – Edukacja Prawnicza
GP – Gazeta Prawnicza
GS – Gazeta Sądowa
GSP – Gdańskie Studia Prawnicze
GSP – Prz.Orz. – Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa
KSP – Krakowskie Studia Prawnicze
KZS – Krakowskie Zeszyty Sądowe (Biuletyn Sądu Apelacyjnego
w Krakowie w sprawach karnych)
M.P. – Monitor Polski
M. Praw. – Monitor Prawniczy
NP – Nowe Prawo
OSA – Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych
OSN – Orzecznictwo Sądu Najwyższego
OSNKW – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa
OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, wyd. Prokuratury Generalnej
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
Pal. – Palestra
PiP – Państwo i Prawo
PPK – Problemy Prawa Karnego
Pr. – Prokurator
Probl. Praw. – Problemy Praworządności
10
13. Prok. i Pr. – Prokuratura i Prawo
Prok. i Pr.-orz. – Prokuratura i Prawo – dodatek Orzecznictwo
Przegl. Pol. – Przegląd Policyjny
PS – Przegląd Sądowy
RPEiS – Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny
SI – Studia Iuridica
St. Praw. – Studia Prawnicze
W – Wokanda
WPP – Wojskowy Przegląd Prawniczy
ZN UJ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego
ZN UŁ – Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego
14.
15. WYKAZ PODSTAWOWEJ LITERATURY
Aktualne problemy prawa i procesu karnego. Księga ofiarowana Profesorowi Janowi Grajewskie-
mu, Gdańsk 2003
Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A., Kodeks postępowania karnego. Komen-
tarz, Warszawa 2005
Bratoszewski J., Gardocki L., Gostyński Z., Przyjemski S.M., Stefański R.A., Zabłocki S.,
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, pod red. Z. Gostyńskiego, t. I–III, Warsza-
wa 2004
Blusiewicz A., Jeż-Ludwichowska M., Kala D., Osowska D., Przebieg procesu karnego, To-
ruń 2003
Cieślak M., Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984
Daszkiewicz W., Prawo karne procesowe – zagadnienia ogólne, t. I, Poznań 2000; t. II, Poznań 2001
Doda Z., Gaberle A., Dowody w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Komentarz,
Warszawa 1996
Doda Z., Gaberle A., Kontrola odwoławcza w procesie karnym. Orzecznictwo Sądu Najwyższe-
go. Komentarz, Warszawa 1997
Grajewski J., Przebieg procesu karnego, Warszawa 2001
Grajewski J., Paprzycki L.K., Płachta M., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–II,
Kraków 2003
Grajewski J., Paprzycki L.K., Steinborn S., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–II,
Kraków 2005
Grzegorczyk T., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Kraków 2005
Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005
Grzeszczyk W., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2003
Hofmański P Sadzik E., Zgryzek K., Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I–III, War-
.,
szawa 2004
Hofmański P., Zabłocki S., Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych, Kraków
2006
Kalinowski S., Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1979
Kmiecik R., Skrętowicz E., Proces karny. Część ogólna, Kraków 2006
Kompensacyjna funkcja prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Zbigniewa Gostyń-
skiego, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych, nr 2, Kraków 2002
13
16. Lipczyńska M., Polski proces karny. Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986
Lipczyńska M., Kordik A., Kegel E., Świda-Łagiewska Z., Polski proces karny, Warszawa 1975
Marszał K., Stachowiak S., Zgryzek K., Proces karny, Katowice 2003
Murzynowski A., Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994
Nowa kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, wyd. MS, Warszawa 1997–1999
Nowa kodyfikacja prawa karnego, pod red. L. Boguni, Wrocław 1997–2005
Nowe prawo karne procesowe. Zagadnienia wybrane. Księga ku czci Profesora Wiesława Daszkie-
wicza, Poznań 1999
Nowicki M.A., Europejska Konwencja Prawa Człowieka. Wybór orzecznictwa, Warszawa 1998
Polska lat dziewięćdziesiątych. Przemiany państwa i prawa. Materiały konferencji naukowej, Lu-
blin 1997
Problemy kodyfikacji prawa karnego. Księga ku czci Profesora Mariana Cieślaka, Warszawa 1993
Problemy znowelizowanej procedury karnej. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej, pod
red. Z. Sobolewskiego, G. Artymiak, Cz.P. Kłaka, Kraków 2004
Prusak F., Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. I–II, Warszawa 1999
Środki zaskarżenia w procesie karnym. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Dody,
Kraków 2000
U progu nowych kodyfikacji karnych. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Leonowi Tysz-
kiewiczowi, Katowice 1999
Waltoś S., Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005
W kręgu teorii i praktyki prawa karnego. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Wąska,
Lublin 2005
Współczesne problemy procesu karnego i jego efektywność. Księga pamiątkowa Profesora Andrzeja
Blusiewicza, Toruń 2004
Współczesne problemy procesu karnego i wymiaru sprawiedliwości. Księga pamiątkowa ku czci
Profesora Kazimierza Marszała, Katowice 2003
Współczesny proces karny. Księga ofiarowana Profesorowi Tadeuszowi Nowakowi, Poznań 2000
Zasada prawdy materialnej. Materiały konferencji naukowej Krasiczyn 2005, pod red. Z. Sobo-
lewskiego i G. Artymiak, Kraków 2006
Zasady procesu karnego wobec wyzwań współczesności. Księga ku czci Profesora Stanisława Wal-
tosia, Warszawa 2000
17. OD AUTORÓW
Podręcznik zawiera wykład podstawowych wiadomości z zakresu prawa karnego
procesowego, dotyczących zarówno zagadnień części ogólnej procesu karnego, jak i czę-
ści szczególnej. Instytucje procesu karnego zostały omówione według stanu prawnego
obowiązującego w dniu 15 kwietnia 2007 r.
Według zamysłu Profesora Zbigniewa Sobolewskiego, podręcznik miał zawierać nie
tylko omówienie poszczególnych uregulowań kodeksu postępowania karnego, ale rów-
nież przedstawiać poglądy doktryny oraz orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów ape-
lacyjnych. Do jego napisania Profesor zaprosił jeszcze w grudniu 2005 r. wszystkich swo-
ich najbliższych współpracowników z Zakładu Postępowania Karnego Wydziału Prawa
Uniwersytetu Rzeszowskiego. Niestety śmierć Profesora zmusiła współpracowników do
ukończenia rozpoczętej przez Profesora pracy i zapewne pozbawiła tego, co mógłby On
jeszcze wnieść do tworzonej publikacji.
Podręcznik jest adresowany przede wszystkim do studentów prawa, lecz może rów-
nież stanowić pomoc dla aplikantów przygotowujących się do zawodów prawniczych
oraz praktyków organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, tym bardziej, że jego au-
torzy w większości nie są wyłącznie pracownikami naukowo-dydaktycznymi, ale także
osobami czynnie wykonującymi zawody prawnicze.
Autorzy:
G. Artymiak – suplement
M. Klejnowska – rozdział VII
Cz.P Kłak
. – rozdział VI
M. Rogalski – rozdział II, IV
Z. Sobolewski, M. Rogalski – rozdział I
Z. Sobolewski, P Sowiński
. – rozdział III pkt 3
P Sowiński
. – rozdział III pkt 1, 2, 4–6, V
15
18.
19. Rozdzia³ pierwszy
ZAGADNIENIA WSTÊPNE
1. Pojêcia podstawowe
1. Prawo karne procesowe jest jedną z dyscyplin prawa obowiązujące- prawo karne
go w Polsce. Stanowi ono część szeroko rozumianego prawa karnego. Prawo w szerokim
karne w szerokim znaczeniu obejmuje prawo karne materialne, prawo kar- znaczeniu
ne procesowe i prawo karne wykonawcze. Dla każdej z tych dziedzin prawa
źródłem ustawowym jest odpowiednio: kodeks karny, kodeks postępowania
karnego oraz kodeks karny wykonawczy.
Prawo karne materialne (prawo karne) określa czyny zabronione pod prawo karne
groźbą kary, stanowiące przestępstwa oraz skutki prawne w postaci kar i środ- materialne
ków karnych, stosowanych w związku z naruszeniem prawa karnego, a także
normuje zasady odpowiedzialności za ich popełnienie1.
Prawo karne wykonawcze reguluje natomiast wykonywanie orzeczeń prawo karne
w postępowaniu karnym oraz w innych postępowaniach. Zgodnie z art. 1 wykonawcze
§ 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U.
Nr 90, poz. 557 z późn. zm.), wykonywanie orzeczeń w postępowaniu kar-
nym, w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia
skarbowe i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia oraz kar porządko-
wych i środków przymusu skutkujących pozbawieniem wolności odbywa
się według przepisów Kodeksu karnego wykonawczego, chyba że ustawa
stanowi inaczej.
2. W doktrynie pojęcia postępowanie karne oraz proces karny są z reguły proces karny
używane zamiennie. Niekiedy jednak, są one odmiennie rozumiane. a postêpowanie
Mianem „procesu karnego” określa się całą działalność zmierzającą do karne
realizacji prawa karnego materialnego. Pojęcie „postępowanie karne” jest na-
tomiast zarezerwowane dla określenia jego etapów, tj. postępowania przygoto-
1
T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005, s. 41; K. Buchała, Prawo karne
materialne, Warszawa 1980, s. 27 i n.; L. Gardocki, Prawo karne, Warszawa 1998, s. 1 i n.; K. Buchała,
A. Zoll, Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 1998, s. 7–9; A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk
1999, s. 15 i n.
17
20. wawczego czy odwoławczego. Wskazać należy, że podstawowy akt normują-
cy tę dziedzinę prawa nosi nazwę „kodeks postępowania karnego”, natomiast
termin „proces” ma zastosowanie praktycznie tylko jako przymiotnikowe okre-
ślenie czynności postępowania2.
proces karny Proces karny stanowi przewidziane prawem zachowanie organów pań-
stwowych i pozostałych uczestników, zmierzające do wykrycia i ustalenia czy-
nu przestępnego i jego sprawcy oraz do wymierzenia mu kary lub zastosowa-
nia innych środków, a w razie stwierdzenia braku przestępstwa, sprawstwa
lub istnienia okoliczności wyłączających odpowiedzialność – do uniewinnie-
nia oskarżonego3.
Proces karny jest zjawiskiem dynamicznym, gdyż czynności jego uczest-
ników zmierzają do określonego celu, którym jest ustalenie istnienia lub nie-
istnienia odpowiedzialności za konkretny czyn przestępny. Proces karny two-
rzą zachowania jego uczestników, którzy podejmują przewidziane przepisami
czynności, w celu wykazania określonej tezy. Stanowi on pewien zamknięty
układ, gdyż można stwierdzić jego początek i koniec. Z uwagi na rozbudowa-
nie tego rodzaju procesu, można wyróżnić poszczególne etapy, składające się
na tok procesu. Proces jest zawsze określoną, zamierzoną działalnością ludz-
ką, a więc działalnością celową. Jest instytucją prawną, powołaną świadomie
przez ustawodawcę do osiągnięcia określonych celów i świadomie w tym za-
kresie wykorzystywaną4.
ogólne Określenie „proces karny” może być używane w znaczeniu ogólnym
i konkretne oraz w znaczeniu konkretnym. Proces karny w znaczeniu konkretnym ozna-
znaczenie cza przewidzianą przepisami prawa działalność określonych uczestników, od-
nazwy proces bywającą się w oznaczonym czasie i miejscu, która dotyczy konkretnego prze-
stępstwa, tj. oznaczonego czynu określonej osoby. Proces karny w znaczeniu
ogólnym to działalność przewidziana w obowiązujących przepisach prawa,
której celem jest wykrycie i ustalenie czynu, jego sprawcy oraz wymierzenie
kary lub zastosowanie innych środków.
prawo karne Należy odróżnić pojęcie postępowania karnego od prawa karnego pro-
procesowe cesowego. Prawo karne procesowe to ogół norm prawnych regulujący postę-
a proces karny powanie karne. Proces karny dotyczy natomiast sfery aktywności uczestników
postępowania karnego.
procedura karna Od nazw proces karny i postępowanie karne należy także odróżnić pro-
cedurę karną. Pod pojęciem procedury karnej rozumie się określoną przez
prawo karne procesowe drogę postępowania prawnego. Czasami jednak pro-
cedurę karną traktuje się, zwłaszcza w rozumieniu potocznym, jako synonim
prawa karnego procesowego, jednakże nie są to pojęcia tożsame5.
3. W doktrynie procesu karnego wyodrębnia się pojęcie „istoty procesu
karnego”. Pojęcie to definiowane jest za pomocą wielu cech procesu karnego.
Na istotę procesu karnego składają się następujące cechy charakterystyczne:
2
Ibidem, s. 42.
3
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, Proces karny, Katowice 2003, s. 14.
4
Ibidem, s. 14; M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1984, s. 9 i n.
5
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Kraków 2005, s. 22.
18
21. 1) proces jest działalnością niezawisłego sądu, współdziałających z nim or-
ganów ścigania karnego oraz wszystkich innych uczestników postępo-
wania karnego;
2) proces stanowi działalność uregulowaną przez przepisy prawa proceso-
wego;
3) działalność procesowa przebiega w ramach stosunków procesowych;
4) proces karny jest podejmowany i prowadzony w określonym celu6.
Istotą procesu karnego jest więc to, iż stanowi on prawnie uregulowaną istota procesu
działalność procesową organów procesowych oraz innych jego uczestników, karnego
których celem jest rozstrzygnięcie kwestii odpowiedzialności karnej określo-
nej osoby, której zapewnia się prawo do obrony, aby wydane rozstrzygnięcie
końcowe odpowiadało dyrektywie prawdy i poczuciu sprawiedliwości7.
4. Poszczególne czynności procesowe są realizowane w toku postępo- uczestnicy
wania karnego przez jego uczestników. Uczestnikiem postępowania karnego postêpowania
jest każda osoba (fizyczna, prawna, a także instytucja nieposiadająca osobo- karnego
wości prawnej), która uczestniczy w postępowaniu w roli określonej przez
prawo. Uczestnikami postępowania są organy procesowe, strony, przedsta-
wiciele społeczni, przedstawiciele procesowi, pomocnicy procesowi oraz oso-
bowe źródła dowodowe.
Czynności procesowe realizowane przez uczestników postępowania kar- stosunki
nego powodują powstanie, zmianę i wygaśnięcie stosunków procesowych. procesowe
Stosunki te są odmianą stosunków prawnych, powstają na podstawie okre-
ślonej normy prawnej, pomiędzy co najmniej dwoma uczestnikami postępo-
wania i obejmują odpowiedni układ uprawnień i obowiązków.
5. Prawo karne procesowe określa porządek wykonania poszczegól- stadia procesowe
nych czynności procesowych, układających się w porządku chronologicznym.
W związku z tym można wyodrębnić stadia procesowe, które stanowią zespo-
ły następujących po sobie pod względem czasowym czynności procesowych.
Wyodrębnia się następujące stadia procesowe:
1) postępowanie przygotowawcze;
2) postępowanie główne;
3) postępowanie odwoławcze;
4) postępowanie wykonawcze.
W teorii procesu karnego wyróżnia się także postępowanie obejmujące
sporządzenie i wniesienie do sądu aktu oskarżenia oraz jego wstępną sądo-
wą kontrolę (tzw. oddanie pod sąd). Oddanie pod sąd sensu largo oznacza akt
procesowy określonej władzy lub osoby, który powoduje postawienie kon-
kretnej osoby przed sądem orzekającym na rozprawie głównej. Natomiast oddanie pod s¹d
oddanie pod sąd sensu stricto to jedynie kontrola zasadności (faktycznej) aktu
oskarżenia, dokonywana przed rozprawą główną przez sąd dopuszczający
oskarżenie8.
6
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 22.
7
Ibidem, s. 21; A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 27.
8
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 50.
19
22. 6. Postępowanie karne zmierza do rozstrzygnięcia o przedmiocie proce-
su. Zagadnienie przedmiotu procesu karnego, a zwłaszcza jego pojęcie budzi-
ło wątpliwości w doktrynie.
przedmiot Przedmiot procesu był wyjaśniany przy pomocy koncepcji ius puniendi.
procesu karnego Według S. Śliwińskiego przedmiotem procesu karnego jest roszczenie przysłu-
gujące państwu w stosunku do sprawcy przestępstwa. Celem każdego procesu
karnego jest orzeczenie o roszczeniach wynikających ze zdarzenia faktyczne-
go, przedstawiającego się jako czyn człowieka. Roszczeniem tym jest upraw-
nienie państwa do zastosowania kar oraz środków zabezpieczających lub wy-
chowawczych9. Koncepcja ta została jednak odrzucona w doktrynie.
W doktrynie przyjmowano również, że przedmiotem procesu karnego
jest czyn przestępczy. Nie było to właściwe podejście, gdyż badanie rzeczy-
wistości nie jest w procesie celem samoistnym, ale jedynie pośrednim, tj. słu-
żącym do określenia odpowiedzialności. Czyn jest jedynie podstawą faktycz-
ną odpowiedzialności, natomiast podstawą prawną są odpowiednie przepisy
prawa karnego materialnego10.
Marian Cieślak zwrócił uwagę, że przedmiot każdego postępowania spro-
wadza się zawsze do jakiejś kwestii prawnej, której rozstrzygnięcie lub inne
jej załatwienie jest zadaniem konkretnego postępowania karnego. Podsta-
wowe znaczenie w procesie karnym ma zasadniczy przedmiot postępowa-
nia, przez który należy rozumieć kwestię odpowiedzialności prawnej danej
osoby za zarzucane jej przestępstwo. Przedmiotem procesu karnego, który
zmierza do realizacji prawa karnego materialnego w wypadku podejrzenia
o popełnienie czynu zabronionego, jest kwestia odpowiedzialności prawnej
ściganego za ten czyn11. Należy podzielić ten pogląd i przyjąć, że przedmio-
tem procesu karnego jest kwestia odpowiedzialności prawnej określonej oso-
by za określony czyn.
przedmiot Zagadnienie odpowiedzialności prawnej można rozpatrywać w aspek-
procesu cie faktycznym oraz prawnym. W procesie karnym muszą być najpierw po-
a podstawa czynione ustalenia faktyczne, które następnie muszą być prawnie ocenione.
faktyczna Należy odróżnić przedmiot procesu karnego od podstawy faktycznej. Podsta-
procesu wę faktyczną stanowi stopień poinformowania organu procesowego o czynie
przestępczym12.
niezmiennośæ Pojęcie przedmiotu procesu wiąże się z jego niezmiennością i niepodziel-
przedmiotu nością. Niezmienność oznacza, że przedmiot procesu nie powinien podlegać
procesu zmianom w czasie jego trwania.
niepodzielnośæ Niepodzielność przedmiotu procesu polega z kolei na tym, iż niedopusz-
przedmiotu czalne jest orzekanie w różnych postępowaniach o fragmentach tego samego
procesu przedmiotu procesu.
Od przedmiotu procesu należy odróżnić przedmiot czynności proceso-
wej, czyli to, czego dotyczy dana czynność procesowa. Przedmiotami czynno-
9
S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1961, s. 19 i n.
10
M. Cieślak, op. cit., s. 47.
11
Ibidem, s. 47–48.
12
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 19.
20
23. ści procesowej mogą być osoby (np. wykonanie tymczasowego aresztowania), przedmiot
rzeczy (np. przeszukanie), odpowiednie fakty – jako przedmiot procesowych czynności
spostrzeżeń i oświadczeń. Pojęcie przedmiotu czynności procesowej nie od- procesowej
grywa jednak większej roli w procesie karnym13.
7. Rozstrzyganie w toku procesu karnego kwestii odpowiedzialności wymiar
prawnej za popełniony czyn przestępny jest ściśle związane z realizacją wy- sprawiedliwości
miaru sprawiedliwości. Istotą wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie w sprawach
spraw przez niezawisłe sądy. Działalność sądów polegającą na stosowaniu karnych
prawa karnego materialnego w trybie przewidzianym przez prawo karne pro-
cesowe określa się mianem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych14.
Zgodnie z art. 153 ust. 1 Konstytucji RP „Wymiar sprawiedliwości w Rzeczpo-
spolitej Polskiej sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administra-
cyjne oraz sądy wojskowe”. Przepis ten stanowi zasadę sądowego wymiaru
sprawiedliwości, który sprawowany jest przez niezawisłe sądy (nulla poena
criminalis sine iudicio).
Zasada sądowego wymiaru sprawiedliwości ukształtowała się w XVIII zasada s¹dowego
wieku pod wypływem idei oświecenia. W przeszłości było dopuszczalne po- wymiaru
noszenie przez sprawcę konsekwencji swego karygodnego czynu w drodze sprawiedliwości
legalnej zemsty, realizowanej w drodze prywatnej samopomocy.
Prawo sądu do rozpoznania sprawy o przestępstwo określa się mianem jurysdykcja;
jurysdykcji karnej. Natomiast sprawę o przestępstwo, w stosunku do której sprawa karna
sąd prowadzi postępowanie, nazywa się „sprawą karną”.
8. Zgodnie z nazewnictwem i podziałami wprowadzonymi w doktrynie
przez M. Cieślaka wyróżnia się statystykę oraz kinetykę procesu karnego. Sta- statystyka
tystyka oznacza naukę o strukturze procesu karnego i obejmuje ogół pojęć i za- procesu karnego
sad dotyczących budowy i właściwości mechanizmu procesowego. Kinetyka
procesu karnego oznacza natomiast naukę o ruchu procesowym. W zakresie
statystyki M. Cieślak15 wyodrębnił dwie zasadnicze grupy:
1) tzw. „elementy czynne” (uczestnicy procesu, pomocnicy procesowi,
rzecznicy interesów oraz osobowe źródła dowodowe);
2) tzw. „elementy bierne”, tj. przedmiot postępowania, przedmiot czynno-
ści procesowej oraz instrumenty procesowe.
Do kinetyki procesu M. Cieślak zaliczył natomiast: kinetyka
1) fakty procesowe; procesu karnego
2) drogę procesu karnego i składające się na nią etapy procesowe;
3) odmiany postępowań ujmowanych jako nurty przebiegu procesowego;
4) rodzaje (tryby) postępowań zasadniczych (dotyczących zasadniczego
przedmiotu procesu).
Fakty procesowe dzielą się na czynności procesowe, stanowiące zacho- fakty procesowe
wania uczestników procesu oraz zdarzenia procesowe, występujące nieza-
leżnie od woli uczestników procesu, wywołujące skutek w prawie karnym
procesowym.
13
M. Cieślak, op. cit., s. 48.
14
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit, s. 53.
15
M. Cieślak, op. cit., s. 31–78.
21
24. tok procesu Fakty procesowe tworzą tok procesu karnego, stanowiąc jego ogniwa od
karnego momentu jego rozpoczęcia do zakończenia. W ramach toku procesu można
wyróżnić stadia, fazy, podfazy oraz etapy procesowe.
nurt procesowy Przebieg procesu może być ujmowany jako nurt procesowy16. Z tej per-
spektywy można wyodrębnić postępowanie w kwestii odpowiedzialności kar-
nej oraz postępowanie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.
proces prosty Z uwagi na okoliczność, że nurt procesowy może obejmować jeden lub
oraz z³o¿ony kilka przedmiotów procesowych, wyróżnia się proces prosty lub złożony. Pro-
ces prosty ma miejsce wówczas, gdy rozpoznawany jest w nim jeden czyn jed-
nego oskarżonego, natomiast proces złożony występuje wtedy, gdy jest kilku
oskarżonych lub kilka czynów.
W związku z tym wyróżnia się:
³¹cznośæ – proces złożony pod względem przedmiotowym, gdy jednej osobie za-
podmiotowa rzuca się popełnienie kilku czynów (łączność podmiotowa);
³¹cznośæ – proces złożony pod względem podmiotowym, gdy kilku osobom zarzu-
przedmiotowa ca się popełnienie tego samego czynu (łączność przedmiotowa);
³¹cznośæ – proces złożony pod względem podmiotowym i przedmiotowym, gdy
podmiotowo- kilku sprawcom zarzuca się popełnienie kilku czynów (łączność pod-
-przedmiotowa miotowo-przedmiotowa).
Dokonuje się także innych podziałów postępowań17:
postêpowania – postępowania samoistne i postępowania pomocnicze. Postępowanie sa-
samoistne moistne posiada samodzielny byt, a postępowanie pomocnicze pełni rolę
i postêpowania służebną w stosunku do tego pierwszego. Przykładem postępowania po-
pomocnicze mocniczego może być postępowanie w sprawie odtworzenia zaginionych
lub zniszczonych akt (art. 160 i n. k.p.k.);
postêpowania – postępowanie właściwe i postępowanie incydentalne. Celem postępowa-
w³aściwe nia incydentalnego jest rozstrzyganie kwestii ubocznych, które pojawiły
i postêpowanie się w toku postępowania właściwego. Przykładem postępowania incyden-
incydentalne talnego może być postępowanie w zakresie wyłączenia prokuratora;
postêpowanie – postępowanie pierwotne i postępowanie uzupełniające. Postępowanie
pierwotne uzupełniające pojawia się wtedy, gdy po zakończeniu postępowania pier-
i postêpowanie wotnego okazuje się, iż dana kwestia nie została rozstrzygnięta. Przykła-
uzupe³niaj¹ce dem takiego postępowania jest postępowanie w przedmiocie uzupełnie-
nia wyroku;
postêpowania – postępowanie zwyczajne i postępowanie szczególne. Postępowanie
zwyczajne szczególne jest zmodyfikowanym postępowaniem zwyczajnym.
i postêpowania
szczególne
2. Cele procesu karnego
cele procesu 1. Przepisy kodeksu postępowania karnego mają na celu takie ukształ-
karnego towanie postępowania karnego, aby:
16
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 23.
17
Ibidem, s. 24.
22
25. 1) sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialno-
ści karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności;
2) przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie karnym
oraz ujawnienie okoliczności sprzyjających popełnieniu przestępstwa
osiągnięte zostały zadania postępowania karnego nie tylko w zwalcza-
niu przestępstw, lecz również w zapobieganiu im oraz umacnianiu po-
szanowania prawa i zasad współżycia społecznego;
3) uwzględnione zostały prawnie chronione interesy pokrzywdzonego;
4) rozstrzygnięcie sprawy nastąpiło w rozsądnym terminie (art. 2 § 1
k.p.k.).
2. W doktrynie wyodrębnia się dwa cele procesu karnego. Pierwszy to sprawiedliwośæ
osiągnięcie stanu sprawiedliwości materialnej, czyli doprowadzenie do słusz- materialna
nego zastosowania prawa karnego materialnego, a czasami norm prawa cy-
wilnego.
Drugi cel to osiągnięcie sprawiedliwości proceduralnej, czyli sytuacji, sprawiedliwośæ
w której osoba, przeciwko której lub na rzecz której proces się toczy nabiera proceduralna
przekonania, że organy procesowe zrobiły wszystko, aby prawu stało się za-
dość, postępując w stosunku do niej zgodnie z prawem, sumiennie i w naj-
lepszej woli18.
W doktrynie dzieli się także cele procesu karnego na cele główne oraz cele g³ówne
cząstkowe. Celem głównym jest rozstrzygnięcie o przedmiocie procesu kar- oraz cz¹stkowe
nego. Wydane rozstrzygnięcie powinno odpowiadać dyrektywie prawdy, aby procesu karnego
jego podstawą były prawdziwe ustalenia faktyczne19. Cele cząstkowe wystę-
pują na poszczególnych etapach procesu, np. zgodnie z art. 297 § 1 k.p.k. ce-
lem postępowania przygotowawczego jest:
1) ustalenie, czy został popełniony czyn zabroniony i czy stanowi on prze-
stępstwo;
2) wykrycie i w razie potrzeby ujęcie sprawcy;
3) zebranie danych stosownie do art. 213 i 214 k.p.k.;
4) wyjaśnienie okoliczności sprawy, w tym ustalenie osób pokrzywdzonych
i rozmiarów szkody;
5) zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów
dla sądu.
Proces karny spełnia także cele ogólniejsze. Z jednej bowiem strony sta-
nowi „wyrównanie” następstw popełnionego czynu (funkcja satysfakcyjna),
z drugiej natomiast, szybko i sprawnie przeprowadzony proces i orzeczona
w nim kara może realizować funkcje prewencji ogólnej oraz szczególnej20.
3. Funkcje procesu karnego
1. Prawo karne procesowe spełnia liczne funkcje. Do najważniejszych z nich
należy zaliczyć: funkcję instrumentalną, porządkującą oraz gwarancyjną.
18
S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2005, s. 20–21.
19
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 16.
20
Ibidem, s. 16.
23
26. funkcja Funkcja instrumentalna polega na tym, że prawo karne procesowe na
instrumentalna podstawie doświadczeń tak kształtuje postępowanie karne, aby w sposób naj-
bardziej właściwy mogło osiągać wyznaczone przed nim cele. Podstawowy cel
postępowania karnego, którym jest realizacja prawa karnego, jest doprecyzo-
wywany przez dyrektywę trafnej reakcji karnej, co oznacza, że każdy, kto jest
winny powinien ponieść sprawiedliwą karę21. Prawo karne procesowe speł-
nia funkcję instrumentalną wobec prawa karnego materialnego, gdyż proces
karny jest jedyną prawnie dopuszczalną formą realizacji sądowego wymiaru
sprawiedliwości w sprawach karnych22.
funkcja Funkcja porządkująca polega na tym, że prawo karne procesowe regulu-
porz¹dkuj¹ca je przebieg postępowania karnego, określa porządek czynności, ich sekwencję
oraz spełnia rolę koordynatora czynności procesowych23. Prawo karne proce-
sowe reguluje nie tylko sam tryb postępowania organów ścigania i wymiaru
sprawiedliwości, ale przede wszystkim uprawnienia i obowiązki poszczegól-
nych uczestników postępowania karnego, w tym także oskarżonego24. Szcze-
gólnie jest to ważne z uwagi na rozstrzygnięcia w procesie karnym, które do-
tyczą podstawowych praw jednostki.
funkcja Funkcja gwarancyjna polega natomiast na tym, że prawo karne proce-
gwarancyjna sowe ma na celu:
1) ochronę podstawowych wartości nadrzędnych, jak np. godności czło-
wieka;
2) ochronę praw jednostki w procesie25.
Z uwagi na konieczność realizacji tych celów prawo karne procesowe
musi się różnić od innych procedur, np. cywilnej czy administracyjnej, gdyż
cele tych procedur oraz rozstrzygnięcia zapadające w ich toku nie pociągają
dla uczestników tych postępowań tak istotnych skutków, jak w przypadku
procedury karnej. Funkcja gwarancyjna jest realizowana w procesie karnym
przede wszystkim poprzez uregulowania zapewniające jednostce możliwość
podjęcia obrony.
funkcje 2. Od funkcji procesu karnego należy odróżnić funkcje procesowe. Pod
procesowe pojęciem funkcji procesowej należy rozumieć kierunki działalności proceso-
wej podmiotów procesu. Wyodrębnia się funkcje procesowe w zakresie od-
powiedzialności karnej oraz w zakresie odpowiedzialności cywilnej26. W za-
kresie odpowiedzialności karnej w postępowaniu karnym można wyodrębnić
następujące funkcje procesowe:
1) ścigania, która zmierza do wykrycia i ukarania osoby winnej popełnienia
przestępstwa;
2) obrony, która polega na ochronie praw i interesów osoby oskarżonej;
3) orzekania, polegająca na rozpoznawaniu sprawy w postępowaniu głów-
nym i jej rozstrzygnięciu;
21
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 45–46.
22
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 22.
23
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 46.
24
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 23.
25
S. Waltoś, op. cit., s. 18.
26
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 27; M. Cieślak, op. cit., s. 471.
24
27. 4) wykonywania rozstrzygnięć.
W zakresie dochodzenia roszczeń cywilnych można wyróżnić:
1) dochodzenie roszczeń cywilnych;
2) obronę przed dochodzonymi roszczeniami cywilnymi;
3) rozpoznanie i rozstrzyganie w kwestii odpowiedzialności cywilnej.
4. Źród³a prawa karnego procesowego
1. Źródła prawa dzieli się na źródła prawa w znaczeniu formalnym oraz źród³a prawa
materialnym. W przypadku źródeł prawa w znaczeniu formalnym chodzi w znaczeniu
o sposób uzewnętrznienia woli organu państwowego stanowiącego prawo. formalnym oraz
Źródła prawa w znaczeniu materialnym oznaczają natomiast układ warun- materialnym
ków społecznych, gospodarczych, politycznych i kulturowych, determinują-
cych powstanie określonej normy prawnej27.
W doktrynie procesu karnego przyjmuje się, że źródłem prawa jest sfor- źród³a prawa
malizowany akt władzy państwowej, ustanawiający przepis obowiązującego powszechnie
prawa. Akt władzy państwowej musi być urzeczywistniony przez odpowiedni, obowi¹zuj¹cego
uprawniony do tego organ państwowy, w trybie przewidzianym przepisami
prawa powszechnie obowiązującego.
2. Zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji RP w Polsce źródłami powszechnie
obowiązującego prawa są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy między-
narodowe oraz rozporządzenia.
Podstawowym źródłem prawa karnego procesowego jest ustawa z dnia
6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555
z późn. zm.) oraz ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające
Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn. zm.). Poza ko-
deksem postępowania karnego przepisy karnoprocesowe można spotkać także
w innych ustawach: ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U.
Nr 88, poz. 553 z późn. zm.); ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny kodeks
wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.); ustawie z dnia 27 lipca 2001 r. postêpowania
– Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.); karnego
ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. – Prawo o ustroju sądów wojskowych (Dz. U. i przepisy innych
Nr 117, poz. 753 z późn. zm.); ustawie z dnia 23 listopada 2002 r. – o Sądzie ustaw
Najwyższym (Dz. U. Nr 240, poz. 2052 z późn. zm.); ustawie z dnia 20 czerw-
ca 1985 r. – o Prokuraturze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 206 z późn.
zm.); ustawie z dnia 6 kwietnia 1990 r. – o Policji (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r.
Nr 7, poz. 58 z późn. zm.); ustawie z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokatu-
rze (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 123, poz. 1058 z późn. zm.); ustawie z dnia
24 sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U.
Nr 106, poz. 1148 z późn. zm.); ustawie z dnia 10 września 1999 r. – Kodeks
karny skarbowy (Dz. U. Nr 83, poz. 931 z późn. zm.).
27
Z. Ziembiński, Problemy podstawowe prawoznawstwa, Warszawa 1980, s. 244 i n.
25
28. umowy Normy o charakterze karnoprocesowym przewidują także umowy mię-
miêdzynarodowe dzynarodowe. Przykładem może być Międzynarodowy Pakt Praw Obywatel-
skich i Politycznych oraz Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
i Podstawowych Wolności. Umowy dotyczące wolności, praw i obowiązków
obywatelskich, określonych w Konstytucji RP wymagają uprzedniej zgody Sej-
,
mu wyrażonej w ustawie (art. 89 ust. 1 Konstytucji RP). Ratyfikowana umowa
międzynarodowa, ogłoszona w Dzienniku Ustaw RP jest częścią krajowego
porządku prawnego. Może być bezpośrednio stosowana w praktyce, chyba że
jej stosowanie wymaga wydania ustawy (art. 91 ust. 1 Konstytucji RP).
W przypadku kolizji postanowień umów międzynarodowych z przepi-
sami polskiego kodeksu postępowania karnego pierwszeństwo mają posta-
nowienia tych umów, o ile były ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną
w ustawie, jeżeli umowy tej nie da się pogodzić z inną ustawą będącą częścią
porządku prawnego polski (art. 91 ust. 2 Konstytucji RP). W celu uniknięcia
tego rodzaju kolizji, każde państwo będące sygnatariuszem umowy między-
narodowej powinno dostosować swój krajowy system prawny do regulacji
umów międzynarodowych.
Konstytucja RP Postanowienia o charakterze karnoprocesowym znajdują się także
w Konstytucji RP np. art. 174 stanowiący, że sądy wydają wyroki w imieniu
,
Rzeczypospolitej Polskiej.
rozporz¹dzenia Źródłem prawa karnego procesowego są także akty prawne niższego
rzędu niż ustawy, w postaci rozporządzeń ministrów wydawanych na pod-
stawie upoważnienia ustawowego. Powinno ono wskazywać organ, który
wyda rozporządzenie oraz zakres spraw, do uregulowania których organ ten
jest upoważniony. Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może
przekazać swoich kompetencji w tym zakresie innemu organowi (art. 92 Kon-
stytucji).
og³aszanie aktów Warunkiem wejścia w życie ustaw oraz aktów wykonawczych jest ich
normatywnych ogłoszenie. Zasady i tryb ogłaszania aktów normatywnych określa ustawa
(art. 88 ust. 1 i 2 Konstytucji RP). Umowy międzynarodowe ratyfikowane za
uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie są ogłaszane w trybie wymaganym
dla ustawy.
3. Źródłami prawa karnego procesowe nie są natomiast uchwały Rady
Ministrów, zarządzenia Prezesa Rady Ministrów i ministrów, ponieważ posia-
dają jedynie charakter wewnętrzny. Do źródeł prawa karnego procesowego nie
należą również poglądy doktryny, zwyczaj, orzecznictwo sądów i wykładnia
sądowa, także Sądu Najwyższego oraz pisma okólne, zalecenia i wytyczne.
5. Gwarancje procesowe
gwarancje 1. Pod pojęciem gwarancji procesowych należy rozumieć środki prawne
procesowe pozwalające na urzeczywistnienie w praktyce określonych praw i interesów
w procesie karnym, przewidzianych postanowieniami prawa karnego proce-
sowego. Im więcej gwarancji procesowych, tym większe prawdopodobieństwo
realizacji w praktyce określonych praw i interesów.
26
29. Gwarancje procesowe służą przede wszystkim ochronie interesów i praw gwarancje
konkretnych podmiotów. Mogą także służyć ochronie bardziej ogólnych in- wymiaru
teresów – przykładem może być ochrona interesu wymiaru sprawiedliwości. sprawiedliwości
W związku z tym gwarancje procesowe dzieli się na gwarancje wymiaru spra- oraz uczestników
wiedliwości oraz na gwarancje praw i interesów poszczególnych uczestników postêpowania
postępowania, w szczególności oskarżonego.
2. Z punktu widzenia przepisów gwarantujących oskarżonemu ochro-
nę jego praw wyróżnić należy te przepisy, które zezwalają na naruszenie jego
obywatelskich praw, np. nietykalności cielesnej, gdyż stanowią realizację dobra
wymiaru sprawiedliwości oraz te przepisy, które ograniczają ingerencję orga- gwarancje
nów procesowych, a w szczególności stosowanie środków przymusu, i w ten ochrony praw
sposób stanowią gwarancje ochrony praw oskarżonego28. Wśród najważniej- oskar¿onego
szych przepisów stanowiących gwarancję ochrony praw i interesów oskarżo-
nego wymienić należy:
1) przepisy zapewniające oskarżonemu prawo do obrony formalnej i ma-
terialnej (art. 6 k.p.k.), a w szczególności prawo do swobodnego wyboru
obrońcy (art. 83 k.p.k.), prawo oskarżonego tymczasowo aresztowanego
do porozumiewania się z obrońcą (art. 73 k.p.k.), prawo udziału oskarżo-
nego i jego obrońcy w czynnościach postępowania przygotowawczego
(art. 316–318 k.p.k.) oraz w rozprawie (art. 350, 353, 355–356, 361 k.p.k.),
a także prawo składania wyjaśnień i możliwość uchylenia się od ich skła-
dania (art. 175, 365, 386 i n.);
2) przepisy zapewniające nietykalność osobistą oraz nienaruszalność miesz-
kania (art. 219 i n. k.p.k.) oraz ograniczające stosowanie środków przy-
musu, w szczególności zatrzymania i tymczasowego aresztowania (np.
art. 244, 248, 252 k.p.k.);
3) przepisy regulujące prawo odwołania się od orzeczeń (dział IX i XI
k.p.k.).
6. Wyk³adnia przepisów prawa karnego procesowego
1. Zagadnienie wykładni przepisów prawa jest spotykane w każdej dzie- wyk³adnia
dzinie prawa. Wykładnia przepisów prawa polega na ich interpretacji, zmie- przepisów prawa
rzającej do ustalenia właściwego ich znaczenia.
Ze względu na podmiot, który dokonuje wykładni, można wyróżnić rodzaje wyk³adni
wykładnię: ze wzglêdu na
1) autentyczną, czyli pochodzącą od organu, który sam ustanowił dany podmiot
przepis;
2) legalną, dokonywaną prze uprawniony do tego państwowy organ;
3) sądową, realizowaną przez sądy w procesie stosowania prawa;
4) naukową (doktrynalną), wykonywaną przez prawoznawstwo (juryspru-
dencję).
28
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 59–60.
27
30. rodzaje wyk³adni Z uwagi na metodę interpretacji wyróżnia się wykładnię:
z uwagi na 1) językową (gramatyczną) – polega na ustalaniu znaczenia normy na pod-
metodê stawie znaczenia wyrazów i zwrotów przyjętych w języku potocznym;
2) logiczną – opiera się na zasadach logiki formalnej, np. argumentum a con-
trario – skoro z przepisów kodeksu postępowania karnego wynika, że
tylko sąd może stosować tymczasowe aresztowanie, to nie może w tym
zakresie podjąć decyzji inny niż sąd organ procesowy;
3) systemową – ustala znaczenie normy prawnej w oparciu o usytuowanie
danego przepisu w systemie prawnym;
4) historyczną – nawiązuje do genezy powstania danego przepisu praw-
nego i jego zmian w danym okresie;
5) celowościową – zmierza do wyjaśnienia znaczenia danej normy prawnej
z uwagi na cel ustawy; przeważnie jest to społeczny, polityczny itp.
Wykładnia może być potwierdzająca, zwężająca i rozszerzająca.
analogia 2. Wątpliwości budzi dopuszczalność w procesie karnym analogii (w prze-
ciwieństwie do prawa karnego, gdzie nie ma wątpliwości, że analogia nie jest
dopuszczalna). Wnioskowanie przez analogię opiera się na ogólnym założe-
niu, że fakty podobne w pewnym, określonym zakresie powinny prowadzić
do tych samych lub podobnych skutków. Analogia jest sposobem na wypeł-
nianie luk w prawie. Wyróżnia się analogię z ustawy (analogia legis), gdy luka
jest wypełniana za pomocą istniejącego podobnego przepisu oraz analogię
z prawa (analogia iuris), gdy luka jest wypełniana na podstawie całokształtu
obowiązujących norm.
W doktrynie niektórzy przedstawiciele nauki procesu karnego uznają
analogię z prawa za niedopuszczalną i wskazują na zbyt duże ryzyko dowolno-
ści29. Inni przedstawiciele doktryny dopuszczają możliwość stosowania w pro-
cesie karnym analogii, lecz zastrzegają, iż należy to czynić z dużą ostrożnością.
Stosując analogię nie można rozszerzać przepisów wyjątkowych na sytuacje
w nich wyraźnie nieprzewidziane. Nie można także stosować analogii, jeżeli
prowadziłoby to do ograniczenia lub pomniejszenia uprawnień, stanowiących
gwarancje procesowe uczestników postępowania karnego. Wreszcie nie moż-
na stosować analogii na niekorzyść oskarżonego w zakresie przepisów, które
są dla oskarżonego niekorzystne. W przypadku wątpliwości, czy analogia nie
będzie sprzeczna z tymi zasadami, należy zrezygnować z jej stosowania30.
7. Obowi¹zywanie prawa karnego procesowego
1. Obowiązywanie przepisów prawa karnego procesowego może być
rozważane pod względem miejsca i czasu.
29
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 46.
30
K. Marszał, S. Stachowiak, K. Zgryzek, op. cit., s. 33; T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 74–75.
28
31. W zakresie obowiązywania przepisów prawa procesowego pod wzglę- obowi¹zywanie
dem miejsca obowiązuje zasada terytorialności, która pośrednio wynika z art. 1 prawa karnego
k.p.k. Zgodnie bowiem z tym przepisem, postępowanie karne w sprawach procesowego
należących do właściwości sądów toczy się według przepisów kodeksu po- w miejscu
stępowania karnego. Skoro na terytorium Polski działają polskie sądy, ozna-
cza to, że stosuje się prawo polskie. Przepisy polskiego kodeksu postępowa-
nia karnego stosuje się na całym obszarze Polski, a także na polskich statkach
wodnych i powietrznych.
Poza obszarem Polski polskie prawo karne procesowe stosują polscy pomoc prawna
przedstawiciele dyplomatyczni i konsularni za granicą, w razie dokonywa- za granic¹
nia czynności w ramach pomocy prawnej (art. 586 § 1 k.p.k., art. 588 § 1 k.p.k.).
Od tej zasady przepisy prawa karnego procesowego przewidują wyjątki. Do
czynności procesowych, dokonywanych na wniosek sądu lub prokuratora
państwa obcego, stosuje się ustawy polskie. Należy jednak uczynić zadość
życzeniu tych organów, aby przy dokonywaniu czynności zastosować szcze-
gólny tryb postępowania lub szczególną formę, jeżeli nie jest to sprzeczne
z zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 588 § 4 k.p.k.).
Drugi wyjątek dotyczy sytuacji, gdy wezwany z zagranicy świadek lub biegły
niebędący obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem, nie
może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany z po-
wodu przestępstwa będącego przedmiotem danego postępowania karnego
i jakiegokolwiek innego przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem
polskiej granicy państwowej. Nie może być także wykonana w stosunku do
niego kara orzeczona za takie przestępstwo (art. 589 § 1 k.p.k.).
2. Przepisy prawa karnego procesowego zaczynają obowiązywać od cza- obowi¹zywanie
su wskazanego w nowej ustawie, tj. zastępującej poprzednio obowiązującą prawa karnego
lub zmieniającej poprzednio obowiązującą ustawę. Przeważnie nowa ustawa procesowego
przewiduje tzw. vacatio legis, czyli czas, po upływie którego wchodzą w życie w czasie
nowe przepisy.
Kwestią, która może wywoływać wątpliwości jest ustalenie, którą usta- zmiana
wę należy stosować (starą czy nową), gdy nastąpi zmiana ustawodawstwa ustawodawstwa
karnego procesowego w czasie trwania procesu. W tym zakresie można wy- karnego
różnić dwie sytuacje: procesowego
1) nowa ustawa zawiera przepisy przejściowe; w czasie trwania
2) nowa ustawa nie zawiera przepisów przejściowych. procesu
W przypadku, gdy nowa ustawa przewiduje przepisy przejściowe, wska-
zują one, które przepisy w danym okresie należy stosować. Przepisy przejścio-
we przeważnie pozostawiają dotychczasowe przepisy w określonym zakresie.
W przypadku natomiast, gdy postanowienia nowej ustawy nie przewidują
przepisów przejściowych, należy stosować nową ustawę, od chwili jej obo-
wiązywania. Dotychczasowe przepisy z chwilą wejścia w życie nowych prze-
pisów tracą moc. Do toczącego się postępowania należy stosować już przepisy
nowe, co nie oznacza jednak konieczności powtarzania czynności dokonanych
pod rządami dotychczasowych przepisów.
29
32. 8. Nauka procesu karnego
przedmiot nauki 1. Przedmiotem nauki procesu karnego (prawa karnego procesowego)
procesu karnego są przepisy prawa karnego procesowego. Nauka procesu karnego, jak każda
dyscyplina prawnicza, formułuje logicznie uporządkowany zbiór twierdzeń
ogólnych, dotyczących prawa karnego procesowego, a swoje uogólnienia teo-
retyczne, tzw. środki teoretycznej syntezy, weryfikuje na drodze badań empi-
rycznych. Nauka procesu karnego przykłada dużą wagę do badania praktyki
sądowo-prokuratorskiej31.
W Polsce szczególnie dynamiczny rozwój nauki procesu karnego nastą-
pił po drugiej wojnie światowej. Opracowania przedstawicieli nauki procesu
karnego zostały zawarte przede wszystkim w monografiach, komentarzach,
podręcznikach, artykułach i glosach. Ważną część tego dorobku naukowego
stanowią także orzeczenia Sądu Najwyższego.
Publikacje w formie artykułów, glos, recenzji, sprawozdań itd. są zamiesz-
czane w czasopismach prawniczych, przeważnie w takich jak, Państwo i Pra-
wo, Przegląd Sądowy, Palestra, Prokuratura i Prawo, Wojskowy Przegląd Prawniczy,
Przegląd Policyjny, Orzecznictwo Sądów Polskich.
2. Nauka procesu karnego pozostaje w związku z innymi dziedzinami
prawa, przede wszystkim z nauką prawa karnego materialnego. Ścisłe powią-
zania występują także z nauką o ustroju organów ochrony prawnej. Wska-
zać należy również na powiązania z nauką kryminalistyki, badającej sposoby
i środki popełniania przestępstwa, a także na kryminologię, politykę krymi-
nalną, wiktymologię, psychiatrię sądową, psychologię kryminalną, medycynę
sądową i toksykologię sądową. Bardzo ścisłe związki istnieją pomiędzy nauką
procesu karnego a nauką prawa karnego wykonawczego, która jest trakto-
wana w doktrynie jako część nauki prawa karnego procesowego w szerokim
znaczeniu32.
31
R. Kmiecik, E. Skrętowicz, op. cit., s. 26.
32
T. Grzegorczyk, J. Tylman, op. cit., s. 77.
30
33.
34. Niniejsza darmowa publikacja zawiera jedynie fragment
pełnej wersji całej publikacji.
Aby przeczytać ten tytuł w pełnej wersji kliknij tutaj.
Niniejsza publikacja może być kopiowana, oraz dowolnie
rozprowadzana tylko i wyłącznie w formie dostarczonej przez
NetPress Digital Sp. z o.o., operatora sklepu na którym można
nabyć niniejszy tytuł w pełnej wersji. Zabronione są
jakiekolwiek zmiany w zawartości publikacji bez pisemnej zgody
NetPress oraz wydawcy niniejszej publikacji. Zabrania się jej
od-sprzedaży, zgodnie z regulaminem serwisu.
Pełna wersja niniejszej publikacji jest do nabycia w sklepie
internetowym e-booksweb.pl - Audiobooki, ksiązki audio,
e-booki .
