Bioll3 131020103828-phpapp02
- 3. УДАМ ЗҮЙ. Г.МЕНДЕЛИЙН ХУУЛИУД
Аливаа амьд биет өөрийн өвөрмөц шинж чанараа
үеэс үед дамжуулан хадгалж байдаг нь
удамшлаар тайлбарлагдана.
Удамшлын үндсэн хуулийг Грегор Мендель
(1822-1884) нээжээ. Эдгээр хууль нээгдсэнээр
удамшлын шинжлэх ухааны үндсэн суурь
тавигдсан. Мендель судалгаандаа нэн
тохиромжтой вандуйг сонгож чадсан нь
амжилтанд хүрэх үндэс болсон юм.
Давамгайллын хууль:Бие биеэсээ зөвхөн нэг
хос шинжээр ялгарч байгаа бие махбодын
хооронд нийлүүлэг хийхийг нэг шинжийн
эрлийзжүүлэлт (моногибрид) гэдэг.
- 9. МЕНДЕЛИЙН 1-Р ХУУЛЬ
Мендель ийм нэг хос шинжийг сонгон авч улаан
цэцэгтэй вандуйг цагаан цэцэгтэй
вандуйтай эрлийзжүүлэхэд F1 дандаа улаан
цэцэгтэй ургамал гарчээ. F1-д цагаан
цэцэгтэй ургамал огт ургаагүйн учир юу
вэ?.
Цаашид Мендель нэгдүгээр үеийн улаан цэцэгт
ургамлаа өөр хооронд нь (F1xF1) нийлүүлэгт
оруулж F2 ургамлыг гаргаж авахад тэдний ¾ нь
улаан цэцэгтэй, ¼ нь цагаан цэцэгтэй
байжээ.Энэ туршилтыг давтах тоолон хоёрдугаар
үед улаан ба цагаан цэцэгтэй ургамлын
харьцаа 3:1 байсан нь ямар нэг зүй тогтол
байгааг гэрчилж байв.
- 11. ГЕНИЙН ХОС ЧАНАР
Цаашид Мендель тайлбарлахдаа шинж тэмдэг
болгоныг хариуцсан удамшлын нэгж байх
бөгөөд тэр нь хос байна гэжээ. Энэ нь орчин
ойлголтоор ген юм.
Ген 2 гишүүнтэй байх ба гишүүн тус бүрийг
аллель гэнэ. Аллелийн 1 нь эхээс нөгөө нь
эцгээс ирж үр удамд генийн хослолыг бий
болгоно. Генийн энэ хос чанарыг аллелизм гэнэ.
Мендель давамгайлагч аллелийг том үсгээр,
ноёлогдогч аллелийг жижиг үсгээр тэмдэглэхийг
санал болгосон. Цэцгийн улаан өнгөний
давамгайлагч аллелийг “А” гэж авбал цагаан
өнгөний ноёлогдогч аллелийг “а” гэж авна.
- 12. ДАВАМГАЙЛЛЫН ХУУЛЬ
Мендель дараах байдлаар энэ зүй тогтлыг
тайлбарласан.Шинж тэмдэг бүхэнд түүний эсрэг
шинжийг олж болно.
Жишээ нь: буржгар-шулуун , өндөр-нам ( үс ) гэх
мэт вандуйн цэцгийн улаан өнгийн эсрэг шинж нь
цагаан өнгө юм.
Шинж тэмдгийн ийм эсрэг, тэсрэг байдал нэг нь
нөгөөдөө давамгайлж удамшдаг.
Давамгайлж нэгдүгээр үед илэрч байгаа шинж
(улаан) –ыг доминант, нэгдүгээр үед илрэхгүй
байгаа шинж (цагаан)-ыг рецессив буюу
ноёлогдогч шинж гэж нэрлэжээ.
- 17. МЕНДЕЛИЙН II ХУУЛЬ
Мендель нэгдүгээр үеийн улаан цэцэгтэй
ургамалуудыг өөр хооронд нь эвцэлдүүлэхэд
хоёрдугаар үед эрлийзүүдийн харьцаа нь ¾ нь
улаан цэцэгтэй, ¼ нь цагаан цэцэгтэй байжээ.
Ерөнхий харьцаа нь 3:1 байв. Мендель энэ
харьцааг тайлбарлахдаа:
F1 –н ургамалууд Аа гентэй бөгөөд А ба а гэсэн
2 янзын бэлгийн эс үүсгэх боломжтой.
Эдгээр бэлгийн эс өөр хоорондоо янз бүрийн
хоршлоор нийлж, үр тогтоход 1АА:2Аа:аа
харьцааг үүсгэх боломжтой.
- 18. МЕНДЕЛИЙН 2-Р ХУУЛЬ
Ингэж нэгдүгээр үеийн эрлийзүүд (Аа) -ийг өөр
хооронд нь нийлүүлэгт оруулахад хоёрдугаар үе
удамд анхны шинж тэмдэг 3:1 гэсэн харьцаагаар
ялгарч удамшихыг Менделийн 2-р хууль буюу
шинж тэмдгийн ялгарлын хууль гэж нэрлэдэг.
- 25. МЕНДЕЛИЙН 3-Р ХУУЛЬ
Өөр хоорондоо хоёр буюу түүнээс олон генээр
ялгарч байвал түүнийг полигибридийн (олон
шинжит эрлийзжүүлэг ) нийлүүлэг гэж нэрлэнэ.
Олон шинжит эрлийзжүүлгийн мөн чанарыг
төлөөлүүлж дигибрид (хоёр шинжээр ялгарах )
ниилүүлэг авч үзье.
Мендель дигибридийн нийлүүлэгт вандуйн үрийн
өнгө, гадаргуугийн байдал гэсэн хоёр хос шинж
тэмдгийгсонгон авч эрлийзжүүлсэн байна.
Үүнд: шарөнгийн, гөлгөр гадаргуутай үртэй
ургамлыг, ногоон өнгийн хорчгор гадаргуутай үртэй
ургамалтай эрлийзжүүлжээ.
- 26. МЕНДЕЛИЙН 3-Р ХУУЛЬ
Нэгдүгээр үеийн эрлийз – F1 шарөнгийн
гөлгөрүртэй ургажээ.
Шар өнгийг тодорхойлогч аллель Ү, ногоон өнгийг ү
, үрийн гөлгөр гадаргууг R , хорчгор гадаргууг r -р
тэмдэглэжээ.
Үрийн өнгийг тодорхойлогч генүүд Ү ү аллель,
үрийн гадаргуугийн байдлыгтодорхойлогч R r
генүүд хоорондоо аллель юм.
Харин нь Ү ба R генүүд нь аллель биш бөгөөд
өөрөөр хромсом дээр байрлана.
- 27. МЕНДЕЛИЙН 3-Р ХУУЛЬ
Нийлүүлэгт орсон шар, гөлгөрүртэй YYRR ургамал
YR ногоон хорчгор үртэй, yyrr ургамал “yr” гэсэн
бэлгийн эсээр үр тогтож, түүнээс 1 –р үеийн эрлийз
F1-YyRr гэсэн дигетерозигот үүснэ.
Мейоз хуваагдлын механизмаар шинээр үүсэх
бэлгийн эсэд генийн аллелиуд нэг нэгээрээ салж
ордог.
Тэгэхдээ бэлгийн эс бүхэнд ген бүрийг төлөөлсөн
аллель заавал байх ёстой.
Тэгвэл YyRr биес YR Yr yR yr гэсэн хоршлоор 4
янзын гамет үүсгэх боломжтой ажээ.
- 28. МЕНДЕЛИЙН 3-Р ХУУЛЬ
Энэ 4 төрлийн гамет янз бүрийн хоршлоор нийлж
үр тогтоход 16 янзын генотиптэй ургамал ургах
боломжтой. Эдгээр ургамлыг фенотипийн
харьцаагаар авч үзвэл:
Шар , гөлгөрүртэй =9, Ногоон, гөлгөр үртэй =3,
шар, хорчгор үртэй =3, ногоон , хорчгор үртэй =1
Бүгд 16 буюу 9:3:3:1 гэсэн харьцаагаар ялгарчээ.
Ургалын үрийн өнгийг эс харгалзан ургамлын
үрийн гадаргууг шинж тэмдгийг авч үзвэл гөлгөр
үртэй ургамал 12, хорчгор үртэй ургамал 4 буюу
3:1 , мөн вандуйн өнгийг авч үзвэл 3:1
харьцаатай ялгарчээ.
- 29. МЕНДЕЛИЙН 3-Р ХУУЛЬ
Нэг шинж тэмдгийг хариуцсан ген
нь өөр шинж тэмдгийг
тодорхойлогч генээс хамаарахгүй
чөлөөт байдлаар удамшихыг
аллель бус генүүдийн бие биеэс үл
хамааран удамших хууль буюу
Менделийн 3-р хууль гэнэ.
- 33. ГЕНОТИП БА ФЕНОТИП
Бие махбодийн бүх генийн нийлбэрийг генотип,
харин нь генотип ба гадаад орчин хоёрын
харилцан үйлчлэлийн үр дүнд үүссэж хөгжсөн
бие махбодийн шинж тэмдгийн нийлбэр цогцсыг
фенотип гэнэ.
Нэг генийн ижил аллелиудыг агуулсан бие
махбодийг гомозигот гэнэ.АА ба аа.
Нэг генийн өөр өөр аллелиудыг Аа агуулж
байвал гетерозигот гэнэ.
Гомозиготууд нь дандаа нэг төрлийн гаметууд
үүсгэх ба гетерозиготууд өөр өөр гаметүүсгэнэ.
- 35. ХАМ УДАМШИЛ
Өөр өөр хромсомд байрласан шинж тэмдгүүд
(ген)ийнхүү бие биеэс үл хамааран чөлөөт
хоршлоор удамшдаг. Жишээ нь хүний цусны АВО
бүлгийн ген 9-р хромсомд Rh резус бүлгийн ген
1-р хромсомд байрладаг учир энэ 2 шинж тэмдэг
бие биеэс үл хамааран чөлөөт байдлаар
удамшина.
Харин нь нэг хромсомд байрласан шинж
тэмдгүүд (ген) хамтдаа удамшдаг. Үүнийг хам
удамшил гэнэ. Давамгайлал зөрчигдөх
тохиолдолууд элбэг байдаг. Үүнийг кодоминант
удамшил гэдэг.
Жишээ нь хүний цусны MN, ABO бүлгийн
доминант аллелиуд 1 дор таарахад кодоминант
байдал үүсгэдэг.
