АԤСУА КУЛЬТУРА АТИПОЛОГИАТӘ ХАҾСАХЬА АШЬАҚӘЫРГЫЛАРА

1. 1
Аюбатъи алекциа
А*СУА КУЛЬТУРА АТИПОЛОГИАТЪ ХА+САХЬА
АШЬА:ЪЫРГЫЛАРА
(А8ышъа9
«… Горы, горы и горы без конца и краю…»
А.П.Чехов
Аплан4
1. Атерминологиатъ згъа0ара6ъа.
2. Аметодологиатъ згъа0ара6ъа.
3. А8суа культура а8сабаратъ ландшафт.
4. Ашьхауаюы исоциалтъ ха=сахьа.
5. Аетнос ашьхара=ы.
Ихадоу атермин6ъа4 а8суа культура, а8суара, ашьхатъыла, ашьхауаюы,
ашьхатъ етнос, кавказтъи акультура аландшафт, атипологиа.
Атерминологиатъ згъа0ара6ъа. А8суа культура методологиала еи=кааны
ахцъажъара, уи айны и7ъаху асоциалтъ 8ышъа аар8шра уадаюхоит, заа
иазгъа0амзар мыруга6ъас (инструмент6ъас9 щхы иащархъо. Ур0 иреиуоуп4 ама0ъар
ащъаа6ъ7ара (определение предмета9, уи иашьашъалоу азнеишьа а8шаара
(подход, метод9, иара убасгьы абызшъатъ аппарат (понятийный аппарат9
ашьа6ъргылара.
Ра8хьа иргыланы, ха0ала иалкааны иазгъа0азар 6ънагоуп арайа атермин6ъа4
а8суа культуреи а8суареи.
А8суа культура иазкыу а07ааратъ литература=ы атермин6ъа а8суа
культуреи а8суареи ласы-лассы иащ8ылоит. Ур0, ишаабо еи8ш, еижълантъу
термин6ъоуп, аха иаадыр8шуа акы акъу, мамзаргьы культурак еиуеи8шым аган6ъа
ракъу макьаназ ц6ьа еилкааёам. Еилкаамкъа абасйак еизааигъоу атермин6ъа
иаадыр8шуа, ииашаны рхархъара уадаюхоит. ?оуп, а07ааратъ литература=ы
и8шаауп сгъанала ииашоу амюа4 реалла а8суаа жъытъ-натъ аахыс ирымаз, иахьа
уажъраанёагь иаарго акультура иаща инар0баан, ихар0ъаан ахцъажъараан
ахархъара амоуп атермин а8суа культура, иаща иааркьа=ны уи ианахцъажъо –
атермин а8суара. Аха, иа0ах исщъоит, ар0 атермин6ъа ахьеи6ъшъоии
иахьеи6ъымшъоии, иахьеи8шуи иахьеи8шыми еи=ар8шны ры07аара а0ахуп.
Щъарас иа0ахузеи, алекциа аформат иалагёаны ари аз7аара аёбара залшом.
Щара щзышь0оу арайа хазуп4 зыёбахъ щамоу атермин6ъа алекциа=ы хархъашьас
ирымоу азгъа0ароуп.
А8суа культура щъа щзышь0оу арайа – ари изеи8шырку терминуп,
еилкаароуп (понятие9. Уи иаанар8шуеит, хыхь ишащщъаз еи8ш, а8суаа анкьа зны
е=ыркааз, ишьа6ъдыргылаз, а0оурыхтъ майъмабара6ъа ирыламырёкъа иахьа

2. 2
уажъраанёа иааргаз асоциалтъ дунеи. Абри аюны7йа ишьа6ъдыряъяъеит ур0
рхатъы территориа (а8садгьыл9, рнапахьы иааргеит рхы азланыйъыргоз
а8сабаратъ ресурс6ъа (анхамюа9, идыргылеит асоциалтъ инфраструктура,
структурала еи=ыркааит асоциалтъ система (анапхгара, а8йара6ъа, анорма6ъа,
а6ьабз6ъа, а7ас6ъа уб.и7.9, иа8ыр7еит аби8ара6ъа реи7ааёашьа асистема, рхатъы
бызшъа, ахдырра («Щара»9, адунеихъа8шра, адинха7ара, айазара уб.и7. А8суа
культура иа7анакуеит иара убасгьы А8сны знысыз а0оурых, уи атерриториа=ы
ийоу аекологиатэ система, акультуратъ байа6ъа, архьитектура уб.и7.
А8суара щъа щзышь0оу арайа – аригь изеи8шырку терминуп, еилкаароуп
(пониатие9. Уи иаанар8шуа иащарак а8суаа реи=цаара=ы, реи0аниаара=ы,
реибабара=ы рхы иадырхъоз аетикатъ норма6ъа ркодекс (рсистема9 ауп.
Иааркьа=ны иащщъозар, а8суара – ари хымюа8гашьатъ кодексуп.
Ари акодекс аюыратъ форма аманы (а6ьаад иан7аны9 ийаёамызт. Уи ыйан
ауаа рыхдырра=ы, ргъынкылара=ы, «аус ауан» =ырщъала. Ус ишыйазгьы амч
яъяъан. Еицлабуа ауаа ашь0ан а8суара а8йара6ъа рыла ахымюа8гара, избанзар
ирна0оз рацъан. Ур0 рыла зхы ныйъызгоз (имюа8ызгоз9 еснагь ща0ыр и6ъын, ахьё
иман. Аха ур0 еилазгазгьы лахь им0акъа дынхаёомызт. Убри айынтъ ажълар
ры8с0азаара=ы иа7шьны ща0ыр а6ъыр7он а8суара.
Избан, иза0аххазеи а8суа культура=ы хазы уи иалкааны ахымюа8гашьатъ
(аморалтъ9 кодекс а87ара1 Иазымхаёози ауаа рхымюа8гашьа ащъа6ъ7аразы иара
акультура иамаз алшара (апотенциал91 Ари 3ыдала иззаа0гылатъу з7аароуп, аха
уи ща8хьайа щазыхынщъып.
А8суа культура ахцъажъраан (аилкаараан9 щхы иащархъо атермин6ъа
ируакуп ашьхатъыла. А8сны шьхатъылоуп. Уи азгъам0акъа а8суа культура
аилкаара уадаюуп. Атермин ашьхатъыла иаанар8шуеит А8сны атерриториа=ы
ийоу а8сабаратъ (абиосфератъ9 3ыдара6ъа4 ащауа, аклимат (атмосфера9, адгьыл
(литосфера9, аё6ъа (гидросфера9, арелиеф, а7иаа6ъа (флора9, а8саатъ6ъеи
а8стъ6ъеи (фауна9. Шьхатъылан ишьа6ъгылаз абиосфератъ 3ыдара6ъа иаща уаюы
ибар0оуп, ур0 акаршъра6ъа р=ы ийоу а8сабаратъ система иадкылан
щанрыхъа8шуа. Абиосфератъ 3ыдара6ъа иагьа дрылащкааргьы ауаюы, зегь дара
роуп уи ур0 дырхьы8шуп, иащараёакгьы ашьха6ъа р=ы. Ашьха6ъа р=ы инхо ауаюи
акаршъра6ъа р=ы инхои рсоциалтъ ха=сахьа6ъа ахьеи8шым ма3ёам. Ур0
реи=ар8шра арайа ищанащъо рацъоуп. Уи азоуп а8суа шьхауаюуп щъа изишь0оугьы.
Атермин ашьхауаюы иаанар8шуеит ашьхатъ территориа6ъа р=ы инхо-ин7уа
ауаюы имюа8иго асоциокультуратъ 8с0азаашьа иамоу а3ыдара6ъа. Ур0 аны8шуеит
арайа инхо ауаюы ихъыцшьа (ментальность9, ихымюа8гашьа (менталитет9,
имюа8иго абзазашьа, иа8и7о аицынхаратъ 8йара6ъа, а8с0азаратъ норма6ъа,
ахъшьара6ъа рсистема (система ценностей9 уб. и7.
Иалкаатъуп арайа иара убасгьы атермин ашьхатъ етнос. Ари атермин иаща
иманшъалан иаанар8шуеит ашьхатъ территориа6ъа р=ы ауаа8сыра еи=ыркаауа
асоциалтъ еилазаара (социальная общность9 аформа6ъа. Аетнос арайагьы
амакроциалтъ гъы8уп, аха уи ашьхара=ы еиднакыло ауаа8сыра рхы8хьёара иаща
има3уп. Асоциалтъ еи=кара аганахь ала щахъа8шуазар, аетнос аюны7йа
ауаа8сыра иаща еила7ъаны ийоуп. Аус злоу арайа аетнос аюны7йа ишьа6ъгылаз

3. 3
асоциалтъ система арэеира, ма аияьтъра акъёам, ишыйоу аи6ъырхароуп. Уи
иахйьаны ашьхатъ етнос иаща н7ра амоуп.
А8суа культура щанахцъажъо, иаадыруазароуп иарбан культуратъ ланшафту
уи з7азкуа. Ишамоу еи8ш а8сабаратъ 0ы8 (среда9 иамазароуп уи культуратъ
ланшафтк аюны7йа иалкаау а0ы8гьы. Щахъа8шуазар а8суа культура текстк ащасаб
ала, акультуратъ ландшафт – ари контекступ. Акультуратъ текст аилкаара
амюа6ъа ирукыуп аконтекст ашьа6ъыргылара.
Арайа ицъыр7уеит а8суа культуреи агьыр0 акультура6ъеи реизыйазаашьа
аз7аарагьы. Щъарас иа0ахузеи, уи агьыр0 акультура6ъа ирылыхъдааны
изыйаломызт. Ус анакъха, а8суа культура щахъа8шуазароуп агьыр0 акультура6ъа
ирыдкылан. Еиуеи8шым акультура6ъа еснагь еи=цаауеит, ихеибар0ъаауеит
Ра8хьа иргылан а8суа культура зы=цаауаз уи акъша-мыкъша ийаз акультура6ъа
ракъын. Агьыр0 акультура6ъа ир=ар8шуа, иалшоит а8суа культура атипологиатъ
ха=сахьагь аар8шра.
Атипологиа щъа щзышь0оу - а7ара-дырра=ы инар0бааны ахархъара змоу
атермин6ъа иреиуоуп. Уи рхы иадырхъоит а8сабара07аарайнеи8ш асоциалтъ
процесс6ъа реилкаара=гьы. Ари атермин иаанар8шуеит а8суа культура ааидкылан
азе8штъ ха=сахьагь. Заа ищамакъа а8суа культура азеи8штъ ха=сахьа, типс
из7азкуа еилкаамкъа, уи ахцъажъара щцъыуадаюхоит. Еилыргатъуп арайа а8суа
культура иазкны иаадыруеи иащзымдыруеи. Иаадыруа ахъшьара а6ъым7акъа,
иащзымдыруа аилкаара щзашь0алаёом.
Аметодологиатъ згъа0ара6ъа. Ауаюы дызхы8шыло имамзар, ахъыцра
илшаёом. Уи ихдырра= еснагь имазароуп сахьак (ха=сахьак, модельк9 дхъыцларц
азы. Ахшыюзцаратъ модель ашьа6ъыргылара а8сабара07аара=ы иаща акыр
имариоуп. Иуадаюуп уи ашьа6ъыргылара асоциалтъ процесс6ъа реилкаараан,
ха0ала акультура ахцъажъараан. Арайа, К.Маркс ишищъоз еи8ш, щхы иащзархъаёом
ахимиатъ реактив6ъа, мамзаргьы агеометриатъ фигъра6ъа. Ур06ъа зегьы
рцынхърас щхы иащархъар ауп ахшыюзцаратъ абстракциа6ъа.
Даэак ала иащщъозар, щ=а8хьа и6ъгылоу ад7а анагёаразы ра8хьа иргыланы
иа0ахуп щзыхцъажъараны ийоу ама0ъар (атема9 ащъаа6ъ7ара. Ари иаанагоит а8суа
культура амодель аха=сахьа ажъала аар8шра. Ари аюыза ад7а анагёара
рацъакгьы иуадаюёам, избанзар хыхь иазгъащ0аз атермин а8суа культура иазкны,
арайагьы иазхоит. Иазхоит, избанзар уи «иащнарбоит» а8суа культура ииашаны
аилкаара мюас имоу.
Акультура ганрацъала еи=каау, структурала еилоу цъыр7роуп. Ус анакъха,
акультура, а8суа культурагь нала7аны, иамоу аган6ъа раар8шразы иазнеитъуп
комплексла (ганрацъала9. Аха ур0 аган6ъа, иара убасгьы акультура
азлашьа6ъгылоу аструктура6ъа машъырла еиднамгалаёеит. Аструктура6ъа
реизыйазаашьа системала еи=каауп, ур0 най-аай еихьы8шымкъа изыйалаёом,
еицхыраауеит, ихеибар0ъаауеит. Ус анакъха, акультура аилкаара иазнеитъуп
системалагьы.
Аха акультуратъ система аёбахъ анащщъо, иаадыруазароуп уи шреи8шым
а8сабара= иащ8ыло амеханикатъ, ма аорганикатъ система6ъа. Системала
акультура еи=ызкаауа ауаа роуп. Ауаюы хы6ъкыс дзышь0оу еилкааны имамкъа,

4. 4
акагь йи7аёом. Насгьы, хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш, аёъы ихала и8с0азара
изеи=кааёом; уи еснагь социалтъ гъы8к далахъызароуп. Ус анакъха, акультура
системала аи=каара азкызароуп аколлективтъ хы6ъкы анагёара.
Аколлективтъ хы6ъкы амч аз0о аколлективтъ хшыю7ак ауп. Ур0 юны7йала
еиларсуп. Аколлективтъ хы6ъкыи аколлективтъ хшыю7аки роуп ауаа8сыра
социалтъ гъы8к аюны7йа еидызкыло. Даэак ала иащщъозар, социалтъ гъы8к
аюны7йа зэеидызкылаз ауаа ирымазароуп еицырзеи8шу ахы6ъкыи ахшыю7аки.
Иазгъа0атъуп арайа даэакгьы4 ийоуп а8стъ6ъагьы коллективтъ формала зхы
ныйъызго. Аха ур0 иреи8шёам ауаа еи=ыркаауа асоциалтъ коллектив. Ауаа
еилыркаауеит ишьа6ъдыргыло асоциалтъ еи=каара хы6ъкыси хшыю7акыси иамоу.
А8стъ6ъа ир3ыданы ауаа ирылшоит еилкааны аэеи=кара. Ари иаанагоит4 а8суа
культура аилкаара иазнеитъуп синергиалагьы, избанзар уи ашьа6ъгылара иаман
астратегиатъ хы6ъкы, ахшыю7ак, аэеи=кара.
А8суа культура ахцъажъара зха0ъаахом, уи аюны7йа ишьа6ъгылаз
ахъшьра6ъа (ценности9 рсистема азгъам0акъа. Ари асистема иерархьиала
еи=каан. Уи иабзоураны а8суа культура аюны7йа ишьа6ъыргылан и0ышъынтъалаз
асоциалтъ 8с0азаара. Ауаа зышь0аз арайа, хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш, абри
а8с0азаара ишыйаз аи6ъырхаракъын, аха зегь дара роуп уи (а8с0азаара9 аам0ала
аэа8сахуан. Ари ищадна7оит а8суа культура ахцъажъара 0оурыхлагь азнеира.
Синхронно-диахроннла уи ахъа8шра иащнарбоит а8суа культура а=иара иамаз
а0оурыхтъ хырхар0а (направление9.
Арайа ахархъара амазароуп иара убасгьы аи=ар8шратъ
(акомпаративистикатъ9 метод. Иуадаюуп а8суа культура аилкаара, уи агьыр0
акультура6ъа ирыдкылан щамыхъа8шыкъа. Ишьа6ъыргылазароуп а8суа культура
агьыр0 акультура6ъа иазлареи8шуи иазлареи8шыми, иазларзааигъои
иазларзааигъами. Иарбанзаалакь хаз ийоу акультура, ус анак=ха а8суа
культурагьы, иамазароуп азеи8штъ йазшьарбага6ъа. Аха иамазароуп уи ахатъы
и3ыдоу айазшьрбага6ъагьы. Ур0 аамыр8шыкъа, иалшоит а8суа культура агьыр0
акультура6ъа ищацърылаюашьар.
А8суа культура а8сабаратъ ландшафт. Хыхь иазгъа0оу а8суа культура
аилкаара азнеишьа, щъарас иа0ахузеи, арайагьы щхы иащархъар алшоит. Амала
уигь ахьзымхо ыйоуп. А8суа культура аилкаара аекологиалагь иазнеитъуп. ?оуп,
а8суа культура зхыл7ыз арайа имюа8ысуаз а8сабаратъ еволиуциатъ процесс6ъа
ракъёам. Уи мазеины, ма щам0аны а8суаа аёъгьы ирим0аёеит. А8суа культура
а8ыз7аз, еи=ызкааз а8суаа роуп. Уи ашьа6ъгылара, а=иара иалахъын а8суаа
раби8ара6ъа зегьы. Иахьа уажъраанёагь иаазгаз дара роуп. Рхатъы культурала
а8суаа рхы рыхьчон, иныйъыргон, аби8ара6ъа еи7арааёон. Ирымаз акультура
дара ирызхон, иды8шыламызт. Уи ирна0он алшара агьыр0 ажълар6ъа рхы
рыламырюашьакъа ры=цаара. Дара агьыр0 ажълар6ъагьы а8суаа даэа жъларык
ирыладырюашьомызт.
Аха ари иащна0ом азин а8суа культура аилкаара (ахцъажъара9 азнеира уи
иа7анакуа атерриториа=ы ийоу а8сабаратъ еилазаара азгъам0акъа. Акультура
зыр=ио ауаюы иоуп, аха ар=аратъ процесс аан уи дзышь0оу ал7шъа злыихуа
имазароуп. Насгьы ар=иаратъ процесс изымюа8гом, дызхы8шыло 5ьара акы

5. 5
имамкъа. Абиблиа иазлащъо ала, анцъагьы иара иха=сахьа дахъа8шны акъын
ауаюы дшишоз. Асоциалтъ р=иараан ауаюы, ра8хьа иргыланы, ихы иаирхъоит
имоу а8ышъа, алшара, дзышь0оу ахы6ъкы уб.и7. Иазгъеи0ароуп уи иара убасгьы
икъша-мыкъша ийоу а8сабаратъ ресурс6ъа, а0агылазаашьа, ила8ш и7ашъо,
илымща иащауа, ицъанырра зхьысуа ах0ыс6ъеи ацъыр7ра6ъеи.
А8сны атерриториа=ы ийаз а8сабаратъ 0агылазаашьа (ащауа, аклимат,
аё6ъа, афлора, афауна9 ара ишьа6ъгылоз акультура ианым8шыр залшомызт. Ара
ийаз аресурс6ъа ракъын, ра8хьа иргыланы, ауаюы инапахьы иааигоз. Ур0
азгъам0акъа, анхара-н7ыра напы изаркуамызт уи. ?оуп, илшон ауаюы икъша-
мыкъша ийаз а8сабаратъ 0агылазаашьа а8сахра, аи0акра (изменение9
иагьи8сахуан. Аха убри аам0азы а8сабаратъ норма6ъа иэыр0еигёалар акъын. Ур0
реилагара ийазааразы ишъар0ан. Абри ашъар0ара аэацъыхьчаразы ауаюы
имюа8игалар акъын, иара убасгьы, а8сабара аэанраалара, аэаршьцылара
(приспособление, адаптация9. Ауаютюса и8с0азаара=ы а8сабаратъ 0агылазаашьа
а8сахреи аэанраалареи най-аай еи=агылоу, аха хаз-хазгьы изымюа8ымсуа
процесс6ъоуп. Ажъак ала, щ=а8хьа иъгылоу аз7аара ахцъажъаразы иаар8штъуп
иара убасгьы а8снытъи а8сабара аха=сахьа.
А8сны Кавказ иа7анакуеит. Уи ыйоуп Аладахьтъи Кавказ мра0ашъара
аганахь ала, мамзаргьы Амшын Еи6ъа а8шащъа=ы мрагылара аганахь ала. Кавказ
атерриториа, иара Амшын Еи6ъагь нала7аны, Адгьылбжьаратъ Амшын еиднакыло
азона иа7анакуеит щъа и8хьаёоуп. Абрайа еиларсуп аконтинт6ъа х8а4 Азиа,
Африка, Европа. К.Ясперс иажъа6ъа рыла иащщъозар, абрайоуп а0оурыхтъ аам0а
(«осевое время»9 ахы ахьакыз. Аиашаз, жъытъ-натъ аахыс арайа еинион,
еи=цаауан еиеи8шымыз ажълар6ъа, акультура6ъа, ацивилизациа6ъа. Ур0 рхы8ша
макьанагь адунеи и6ъсуеит. Иахьа арайа имюа8ысуа аибарххара6ъа машъырмзар
акъхап1 Аха уи даэа з7аароуп. Щхынщъып А8сныйа.
А8сны шьхатъылоуп. Ашьха6ъеи а=аюара6ъеи иры7аркуа атъыла
атерриториа иадкыланы щахъа8шуазар 80% инархыщъщъоит. Иаанхаз 10% ма3к
инареищаны амшын а8шащъа=ы ийоу айьайьара иа7анакуеит. Насгьы ашьха6ъа
арайа акыр еищаракуп. %ьара-5ьара ашьха6ъа амшын а8шащъайынёа иааёоит.
Амшын а8шащъайынтъи Кавказ ашьха6ъа ладеи-юадеи щъа иахьеюшо айынёа 66 км.
роуп ибжьоу. Абасйак ишма3угьы абри атерриториа аищаракышьа (вертикалла9
щахъа8шуазар х-зонакны иащшар алшоит4 ага, а=аюа, ашьхара. Ус иащшар алшоит
арайа изызщауа а7иаа, ийоу а8стъ6ъа, инхо ауаагьы.
Арайа иазгъа0азар 6ънагоуп ауаюы даз6ъаарыхуа иара адгьыл (литосфера9
зеи8шроугьы. А8сны атерриториа=ы иащ8ыло адгьыл уарла-шъарламзар иа8шьуп,
аи6ъара змоу ма3уп, има3уп а8слымёра, ирацъоуп ахащъра, анаара6ъа. Ласы-
лассы иауа а6ъа, иащараёакгьы а6ъаршыю6ъа ихту адгьыл6ъа рыёъёъоит. Уи
иахйьаны аэаюра бзиа аарыхразы адгьыл ацхыраара (ар8сылара9 а0ахуп.
Ибеиоуп А8сны ёылагьы (гидросфера9. Амшын адагьы ирацъоуп арайа
аё0ач6ъа, аёиас6ъа. Ур0 зегьы ахьы7ы7уа А8сны атерриториа=оуп, мыцхъы
иц6ьоуп, ибеиоуп а8стъ6ъа, иара ауаюгьы днала7аны, рорганизм иа0аху
аелемент6ъа (аминерал6ъа уб.и7.9 рыла. Аёыиас6ъа артериа иаюзоуп; ур0
ирыбзоураны а7иаагьы, а8стъ6ъагьы, ауаюгьы ирыгёам ацъаакыра. Рыхк6ъа

6. 6
рацъамзаргьы аёыиас6ъа има3ымкъа а8сыё р0оуп. Ур0 иреиуоп акалмаща,
амалагъыр уб.и7. А0ы8антъи арелиеф иахйьаны аратъи аёиас6ъа цъгьа иаяьуп,
ирацъаны аенергиа рымоуп, «рлеишъагьы» цъгьоуп.
Щъарас иа0ахузеи, А8сны иамоу агидроресурс6ъа щанрыхцъажъо амшынгьы
азгъа0атъуп. Уи иа7анакуа мыцхъы ирацъоуп ауаюы и8с0азаара=ы. Амшын
иаанагоит, хыхь ишащщъахьоу еи8ш, ащауа йъанда, ирылахъуп еиеи8шым
атмосфератъ процесс6ъа. Уи иамоуп а8сыё6ъагьы4 амшынщъа (адельфин9…
Насгьы амшын иабзоураны арайа инхоз ауаа ирылшон уи акъша-мыкъша инхоз
ажълар6ъа ры=цаара.
Атмосферайны имюа8ысуаз апроцесс6ъа ирыхйьаны А8сны ишьа6эгылеит
асубтропикатъ климат. Уи йъандоуп, ицъаакуп, иащараёакгьы амшын а8шащъа=ы.
Арйа ирацъаны а6ъа ауеит, ашьхарахь – асы. Ашы6ъсазтъи абжьаратъ
температура 15,8º ыйоуп. Аладахьтъи Атлантикатъ аокеан айны иасуа а8ша
йъанда6ъеи урыстъылатъи акаршъра6ъа рйынтъи иаауа а8ша хьшъашъа6ъеи
Кавказ ашьха щаракыра6ъа рйны еиниоит. Ур0 реилаёюара иабзоураны
ишьа6ъгылеит арйа и3ыдоу аклимат – кавказтъи аклимат. Ари аклиматгьы
а8стъ6ъа, иара ауаюгьы днала7аны, ргъабзиаразы цъгьа изюдоуп.
А8сны атерриториа=ы ишьа6ъгылоз а8сабаратъ (литосфератъ,
гидросфератъ, атмосфератъ9 0агылазаашьа иалахъын а7иаа6ъагьы (афлора9. Ур0
рыла июычоуп А8сны. А7иаа6ъа (аккара6ъеи абна6ъеи9 иры7аркуа атерриториа
арайа 60% рйынёа инаёоит. Ибзианы ирызщауеит даара зыхъ щараку а7ла хк6ъа4
аа7ла, ашыц, а5ь, ахьа, ашъ, ахьаца, ал, ара, а8са, алакациа уб. акыр и7. А7иаа
рхык6ъа арайа даара ирацъоуп. Ур0 рхы8хьаёарайны ийоуп асубтропикатъ
7иаа6ъагьы4 амагнолиа, апальма, акипарис, аевкалипт уб.и7. А8сны ишьа6ъгылаз
иахьа уажъраанёагь еи6ъханы ийоу афлора инанагёоит ауаюы и8с0азара=ы хъы
змам ароль.
А8сны атерриториа беиоуп а8стъ6ъеи а8саатъ6ъеи (афауна9 рылагьы. Арайа
и=ио а8стъ6ъа иреиуоуп4 амшъ, абга, а6ъы5ьма, абгахъы3ы, абынщъа, аашьышь,
абынцгъы, абяаб, ашьабыс0а, ажьа уб.и7. А8саатъ6ъа рахьынтъ ара иазгъащ0ар
алшоит4 ашьхауарбажъ, ака8ка8, ахьшь, ахьшьыцба, абынкъты, ацыблыкь уб. и7.
А8шъмара руеит арайа зыхкы рацъоу а7ар. Иазгъащ0ар алшоит иара убасгьы4
ирымюатъны А8сны икыдгылоит а8харра иашь0алан ладеи-юадеи з0ы8 зы8сахуа
а8саатъ6ъагьы; акъата, ача уб.и7.
А8сны ишьа6ъгылаз а8сабаратъ комплекс ааидклан щахъа8шуазар, иаабоит
уи ишаны8шуа абиоеиуеи8шымра (биоранообразие9. Абиоеиуеи8шымра арайа
иаща ирацъоуп Кавказ иа7анакуа агьыр0 арегион6ъа рйны аас0а. Даэак ала
иащщъозар4 А8сны атерриториа=ы метрак аюны7йа ийоу арайа абиообиект6ъа
рхы8хьаёара иаща ирацъоуп (А.К.Темботов9 ареспублика акъша-мыкъша ийоу
арегион6ъа рйны аас0а. Насгьы иара абиоеиуеи8шымра А8сны аюны7йагь
зехьын5ьара еи8шым. Уи аны8шуеит А8сны атерриториа щанахъа8шуа аурала
(длина9, а0баарала (ширина9, агыларала (вертикаль9.
Щцъажъара хыркъшо, даэа зныкгьы иазгъащ0ап4 ауаюы инхара-ин7ыразы
а8снытъи а8сабара иамоу аресурстъ потенциал даараёа ибеиоуп. Уи икъша-

7. 7
мыкъша, инапы ахьынаёоз, иааигъара иман зда 8сыхъа имамыз а8сабаратъ
ресурс6ъа.
Ашьхауаюы исоциалтъ ха=сахьа. Аха ари иаанагом ауаюы ии0ахыз зегьы
арайа имазеины иоуан щъа. Ауаюы а8сабарайнытъ имаз ии0ахыз злыихуаз акъын.
И8с0азара ирманшъаларц азы иааигъара ирхиар акъын аёырыжътъ ахьитоз, а7иаа
ирылихыр акъын ау0ра0ых, абащча, а6ъа7а, анхамюатъ ма0ъахъ6ъа, арыц (ахъыё,
а8ш, айъыд, амахъыда уб.и7.9 аарыхразы адгьыл аус адиулар акъын, абнатъ
8стъ6ъа ирылхны аюнатъ 8стъ6ъа (ала, ащъа, ажъ, а5ьма, ауаса, акъты, ашъишъи
уб.и7.9 ани7ар акъын. Ажъак ала, ауаюы, хыхь ишазгъащ0ахьоу еи8ш, икъша-
мыкъша ийаз а8сабаратъ 0агылазаашьа «ирэеиуан», и8сахуан дзышь0аз ихатъы
интерес6ъа иаща иры6ъшъо ийаи7арц азы.
Аха иара иши0ахыз еи8ш7ъйьа а8сабара= ишьа6ъгылаз а0агылазаашьа
изы8сахёомызт. Ис0аху зегь аласгёоит щъа а8сабара азнеира иахькъым дкылнагар
алшон. Уи елыикаауан ауаюы. Убри айынтъ а8сабара= ийаз а0агылазаашьа иаргьы
иэанираалар акъын. Абри апроцесс – а8сабара анаалара (адаптация9, бжеищан
изгъам0аёакъакъын ишымюа8игоз. Аха зегь дара роуп иара апроцесс мюа8ысуан.
А8сабара аха=сахьа ауаюы ины8шуан, ишаны8шуаз еи8ш а8сабарагь иара ауаюы
иха=сахьа. Ауаатюыса рыюны7йа иащ8ыло асоциокультуратъ еиуеи8шымра6ъа –
арасатъ, антропологиатъ, аинфраструктуратъ, архитектуратъ, ахымюа8гашьатъ уб.
и7., а8сабара= ийоу абиогео еиуеи8шымра6ъа иахьрымадоу рацъоуп. А8сабара=
ийоу а3ыдара6ъа азгъам0акъа, иуадаюуп хаз иалкаау акультура аюны7йа иащ8ыло
а3ыдара6ъагьы реилкаара.
Абри азакъанеизшъара «аус шауа» иаща уаюы ибар0оуп ашьхауаа,
кавказаагь, а8суаагьы нарыла7аны, ры8с0азаашьа щанашькла8шуа. Арайа ауаюы
акаршъра6ъа рйны инхо иаас0а иаща а8сабара дахь8шуп. Уи ашьха6ъа «рмаршъ
кны» ихы мюа8имгалар ада 8сыхъа имаёам. Ур0 иаадыр8шуа амч а=а8хьа ауаюы
акыр иаща дымчыдоуп, илшара ма3уп. Арайа ашъар0ара еснагь ицрыхоит, мыцхъы
игъы иэанызароуп, длах=ыхзароуп. ?оуп, а6ъылаю и=а8хьа ахыхьчара иаща акыр
изымариоуп4 афортификациатъ ргылара6ъа уб. и7. и0ахёам, избанзар ур0 зегь
(абна, айъа8а-=а8ара уб. и7.9 мазеины иара а8сабара= ийоуп. Аус злоу арайа
а8сабара «ина0о» алшара6ъа иша6ънагоу еи8ш рхархъароуп. Аха иара ашьхара=,
айъа8а-=а8ара=, ака7ъара= а8с0азаара иацу и3ыдоу ауадаюра6ъа, а5ьабаа
азгъам0акъа ахымюа8гара иалшоит иахыл7ыр ашъар0ара. Уи рны8шуеит
а8стъ6ъагьы, иаагозар, аюнатъ 8стъ6ъа. Ур0 архара6ъа р=и ашьхара6ъа р=и рхы
шымюа8ырго еи8шёам.
Щъарас иа0ахузеи, Кавказ атерриториа=ы ауаюы и8с0азаара, ха0ала
иаагозар анхамюа, аи=каара=ы а8сабара «ахьицхраауаз» ма3ёамызт. Имоуп уи
арайа иц6ьоу ащауа, афатъ-ажътъ. Иманшъалоуп арайа еиуеи8шым анхамюатъ
наплак6ъа (ашъарыцара, адгьыл а6ъаарыхра, арахъ рааёара, ашьхымзааёара,
абналых ахархъара уб.и7.9 реи=каара. Иманшъалоуп иара убасгьы Кавказ
иааннакыло агеополитикатъ 0ы8гьы. Арайа ииасуеит ладеи-юадеи, мрагылареи
мра0ашъареи еимаздо амюа6ъа. Ур0 ирыбзоураны кавказаа ирылшон агьыр0
ажълар6ъеи акультура6ъеи ры=цаара, аха убри аан ицъыр7уаз ашъар0ара6ъагьы
ма3ёамызт. Ус имариам акаршъра6ъа рйны еи8ш иара Кавказ атерриториа

8. 8
анапахьы аагара. Адгьыл а6ъаарыхра илшоит арайа ауаюы, аха иара адгьыл
ма3уп. Ашьха6ъа рйны уи дыз6ъаарыхуа атерриториа мыцхъы и0шъоуп, аэйьар0а
имаёам. ?оуп, уи ина0оит хкы рацъала еиуеи8шым а6ы0анхамюатъ продукт6ъа, аха
ур0 ма3ын. Изымхо аагар0а иманшъалан имаёамызт. Ихы, и0аацъа, исасгьы
днала7ан иазланыйъигоз инапала иааирыхыр акъын. Аилахъаахъ0ра амэхак
ашьхауаюы и8с0азара=ы даараёа и0шъан. Уи иахйьаны а8сабара ина0оз изирхон,
иэалаигёон, деи3ащаны ихы иаирхъон. Абиогеоценоз анорма6ъа дыр0ы7ёомызт.
Ур0 реилагара иахьакъым дышкылнагоз гъныхъ7ыс0ала еликаауан. Убри айынтъ
уи есааира иэникылалар акъын, имюа8игалар акъын аскеттъ бзазара. Рацъак
ифомызт, рацъак ижъуамызт рацъакгьы ицмызт, ишъагаагьы мыцхъымызт.
Мыцхъы изцыз, ма иауыз ашьхара даманшъаламызт, данааломызт, аэы6ътъара
ицъыуадаюхон. Ашьхара данааларц азы ауаюы еснагь длах-=ыхёа, дласёа,
дкалаёа дыйазар акъын. Амал рщарагьы иара дашь0амызт. Ихы ахъшьара а0аразы
универсалтъ критериас имаз а8среи-абзареи ракъёамызт – ахьёи-ахьмыёяи
ракъын. Акы за7ъык малс иара дзыш0аз ахьё акъын. Уи иещаз даэа хъшьрак иара
идунеи а=ы ийаёамызт. ?оуп, ахьё арщарагьы ус имариамызт, аха уи ща8хьайа
иащзы8шу даэа з7аароуп.
Ашьха6ъа ахьины8шуаз ара инхоз ауаюы анхамюа= мацара акъмызт. Ур0
аны8шуан исоциалтъ заана06ъагьы. Ашьхауаюы, ра8хьа иргыланы, деибашьюын,
нас дынхаюын (даарыхюын9. Ар0 ихадаз социалтъ функциа6ъан ашьхауаюы изы.
Ур0 рыбжьара дагьшъарыцаюын. Ашъарыцара арайа, абас ущъар ауазар, аюбагьы
афункциа6ъа еиднакылон, рынагёара иацхраауан. Изаана0 хада6ъа
ирышьашъалан иёахын ишъи7оз ама0ъагьы. Ур0 рахьынтъ аибашьюы има0ъа зегь
реища а8ыжъара аман. Уи ишъын ауаа рахь данцъыр7уаз, ацъгьарайны,
абзирайны. Амала ицъама0ъа и8сахуазаргьы, иаб5ьар еснагь иара ийны ийан.
Ашъар0ара аэацъыхьчера зегьы ирыцкын уи и8с0азаара=ы.
Иазгъащ0ап даэа зныкгьы4 ашьха6ъа аны8шуан ара инхоз ауаюы
идунехъа8шра, ихъыцшьа, ихымюа8гашьа, итъашьа, игылашьа, иныйъашьа уб. и7.
Юа8хьа дащгъалащаршъар алшоит арайа аурыс шъйъююы ду Антон Чехов. Уи
А8сны даныйаз ибеит а8суаа. Бла7арыла иазгъеи0еит ур0 реилащъашьа, иара
убасгьы рныйъашьа иамаз а3ыдара6ъа, аха ицъыуадаюхеит ииашаны аилкаара.
Ашъйъююы аашьацъазшъа ибеит а8суаа. Ур0 рныйъашьа ианы8шуаз аашьаю
иакъёамызт, ашьхауаюы иныйъашьакъын. Ашьхара=ы ауаюы дласны
акаршъра=еи8ш дызныйъаёом. Арайа, айъа8а-=а8ара=ы, аныйъарагь а5ьабаа
мыцхъы а0ахуп4 еснагь шайа юада дхало айара лада дылбаауеит. Уахыки энаки
рыюны7йа изы87ъоу амч (аенергиа9 изхартъ еи8ш ехыишалароуп. Ас еи8ш ийоу
ауадаюра6ъа имаёам акаршъра6ъа р=и инхо ауаюы.
Аха зегь дара роуп ашьхауаюы еяьишьоит ашьхара=ы анхара-н7ыра. Уи
убасйак дашьцылахьеит ашьхара, арайа анхара иара иаща изымариоуп.
Дашь0аёам уи ашьхара ааныжьны нхаращъа акршъра6ъа рахь аиасра.
Акаршъра=ы анхара иара иащагьы ицъыуадаюуп, ишицъыуадаюу еи8ш акаршъра=
инхо ашьхарахь нхаращъа аиасра. Ус ийоуп а8стъ6ъагьы. Иаагозар, ашьхабга
(горный волк9 ашьхара=ы айазаара «еияьнашьоит». Рыцщарак иа6ъшъаны
акаршърахь и6ънагаларгьы, уа иаан=асёом – иашь0алоит ашьхарахь ахынщъра. Ус

9. 9
ауп ахы шымюа8наго акаршъра= ийоу абгагьы. Ус ауп ауаюгьы ихы шымюа8иго, уи
ашьхатъ культурала ихы анныйъиго.
Аетнос ашьхара=ы. Хыхь щэазащшъеит иааркьа=ны, аха изеи8шыркны
ашьхауаюы исоциалтъ ха=сахьа аар8шра. Ари аха=сахьа, щъарас иа0ахузеи,
кавказаагь, а8суаагьы нала7аны, иа7анакуеит. Амала хыхь иащарбаз ахар0ъаара
а0ахуп. Уи ахар0ъаараз щцъажъара аконтекст и7егь ир0баатъуп.
Еилкаауп, ашьхауаюы ихала дшыйамыз. Уи дрылахъын и0аацъа,
еиуеи8шымыз асоциалтъ гъы86ъа4 агъылацъа, иуацъа, и0ынхацъа. Дрылахъын
ащабла=, аобшьина=, а6ы0а= инхоз ауаагьы. Ажъак ала дрылахъын уи
амакросоциалтъ гъы8 аюны7йа имэа8ысуаз апроцесс6ъа зегьы4 ахыхьчара,
анхамюатъ усура, аби8ара6ъа реи7ааёара уб. и7.
Амакросоциалтъ гъы8 щъа щзышь0оу арайа, ра8хьа иргыланы, аетнос ауп.
Ари атермин машъырны иалщамхёеит4 уи иаща иманшъалан иаанар8шуеит
шьхатъылан ишьа6ъгылаз асоциокультуратъ ландшафт структурала ишеи=кааз.
Аетнос ашьхара=ы иааннакылоз а0ы8 иаща уаюы ибар0оуп Кавказ а=ар8штъы
аагозар.
Иааидкылан щахъа8шуазар 0оурыхла арайа ишьа6ъгылаз асоциокультуратъ
ландшафт а07ааратъ литература= кавказтъи акультура щъа и8хьёоуп. Уи иамоу
ахатъы ха=рала, и3ыдоу атип ала ирылащкаауеит, иащщъап европатъи, ма
амрагыларахьтъи акультура6ъа. Ур0 иахьреи8шугьы ыйоуп, аха иахьреи8шымгьы
рацъоуп. Юны7йала щазнеиуазар кавказтъи акультура, арайа ицъыр7уеит 7юа змам
асоциокультуратъ еиуеи8шымра6ъа. Кавказ ийоу а8сабаратъ еиуеи8шымра6ъа
щ8ылоит акультура=гьы. Ирацъоуп, иащщъап, абызшъа6ъа. Акоуп щъа иаща8хьаёо
акультура иамаёам иакыу, зегь еицырзеи8шу абызшъа. ?оуп, европаагьы,
мамзаргьы амрагыларахь инхо ажълар6ъагьы ирымаёам иакыу, еицырзеи8шу
абызшъа. Аха Кавказ иаабар алшоит аналог змам афакт6ъа. Иаагозар, ийоуп
арайа 6ы0ак аюны7йа рхатъы бызшъала иахьцъажъо (Даяьс0ан9.
Даэак ала иащщъозар, иакыу акультуратъ ландшафт шоит арайа структурала.
Ари аландшафт шьа6ъгылоуп еиуеи8шым аетнос6ъа рыла. Ирацъоуп ур0
ахьеи8ш6ъоу, аха ийоуп иахьеи8шымгьы. Иалшоит кавказтъи аетнос има3у аетнос
щъа ища8хьёар, избанзар уи еднакыло ауаа8сыра рхы8хьёара рацъаёам. Има3уп
аетнос иа7анакуа атерриториагьы. Арайа, ашьхара=ы, има3у асоциалтъ гъы8 иаща
л7шъа амоуп. Имариоуп аетнос аюны7йа аэеи=каара, анапхгара. Анапхгаратъ
институт ийана7аша дара ауаа ийар7оит. Ийаёам арайа аполициа (амилициа9,
апрокуратура уб.и7. ауаюы ихымюа8гашьа иахыла8шуаз. Дарбанзаалакь илшон
ихымюа8гашьа ащъаа6ъ7ара аетнос аюны7йа иа87оу а8йара6ъа рыла. Ур0
реилагара ахъшьара а6ъыр7он аёбар0а=. Иа6ъыз7огьы дара ажълар рйынтъи
иалхыз ракъын.
Абрайа мыцхъы и6ънагоуп XIX -тъи ашъышы6ъса актъи азыбжазы Кавказ
иа0ааз британиатъи а8шыхъюы %ьон Белл иажъа6ъа4 «Что же должно быть
показателем совершенства системы общественного устройства? – безопасность граждан,
степень их благополучия, не так ли? На Кавказе такие порядки, системы управления,
какие не встретишь нигде в мире. Население не обременено налогами, у них нет
регулярной армии, ни судеи, ни прокуроров, ни заключенных. Полиция и тюрьмы тоже

10. 10
отсутствуют. Образ жизни этих людей в общественных местах безупречен, они сами
определяют границы своей свободы»//Роль неофициальной дипломатии в миротворческом
процессе. Ирвайн (США), 1999. С.74.
Аиашаз, аетнос арайа еиднакылоз ауаа8сыра иаща акыр еизаагъан,
имарианы елибакаауан, еиха7гылон, еицхыраауан, еила7ъан ийан акаршъра6ъа
рйны инхоз раас0а. Ур0 еидызкылоз асоциалтъ механизм6ъа рацъан (агъылара,
аиуара, аибабара уб.и7.9. Аетнос еиднакылоз ауаа8сыра уарла-шъарламзар зегьы
иара абри аетнос аюны7йа ааёара зауз ракъын. Ур0 зегьы ирыман рхатъы хдырра
«Щара», рхатъы бызшъа, рхатъы культура иадкыланы акъын рхы шеилыркаауаз
(самоидентификация9, даэа культурак рхы аладырюашьаёомызт. Аетнос аюны7йа
еиланхоз ауаа8сыра етнокультуратъ хыл7шь0рала, мамзаргьы динла
еила8саёамызт. Уи аюны7йа еи=каан амонокультуратъ дунеи.
Щъарас иа0ахузеи, аетнос еиднакылоз ауаа рсоциалтъ 0агылазаашьа
еи8шымызт. Ур0 шон структурала4 ийан амал уаа, ишаанагара ийаз, ияарызгьы
уб.и7. Социалла, иащараёакгьы мала, аиуеи8шымра иацын агъынамёара, аха уи
«аус зуаз» асистема а8сахра айынёа инаргомызт. Асоциалтъ гъынамёара6ъа
имыряыякъа иазларыёбашаз амеханизм6ъагь рыман. Аус злаз арайа, хыхь
ишазгъащ0ахьоу еи8ш, 0оурыхла ишьа6ъгылаз асоциалтъ система еи6ъырханы
(кьыс амакъа9 ийалаша аам0ахь аиагаракъын. Даэак ала иащщъозар, ийалаша
аам0а асоциалтъ ха=сахьа еи8шзар акъын ищаюсхьоу аам0а. Асоциалтъ р=иара
арайа 8ыжъара амаёамызт. А8ыжъара змаз арайа, иа0ах исщъоит, ийаз ишыйоу
аи6ъырхаракъын. Уи иабзоураны кавказтъи аетнос ишь0нахит аконсервативтъ
йазшьа. Аратъи аетнос, акаршъра6ъа р=ы ийаз аетнос6ъа ир=ащар8шуазар,
0оурыхла иаща анарха аман, иаща иаркын, а8сабаратъ норма6ъа ирышьашъалан
еи=каан.
Аюны7йатъи асоциалтъ функциа6ъа реи8ш аетнос имюа8нагон иара убасгьы
адъахьтъи афункциа6ъа. Аетнос6ъа рылакъын кавказтъи акультуратъ ландшафт
шышь6ъгылаз. Ур0 иаркыз социалтъ еи=каара6ъан, аха дара-дара мыцхъгьы
еизаагъан еи=цаауан, имарианы еилибакаауан. Ажъытъ Кавказ и6ъынхоз
аетнос6ъа рхы8хьаёара даара ирацъан, аха ур0 еилартатамызт. Иарбанзаалакь
аетнос, иагьа има3заргьы, иман ахатъы территориа. Уи ща8садгьыл оуп
иры8хьаёон аетнос еиднакылоз ауаа8сыра. Ари атерриториа щъаа6ъ7ан. Иалкаан
аёъгьы ишимыхьчозгьы аетнос атерриториа ащъаа6ъа, ур0 урла-шъарламзар
аёъгьы еилеигаёомызт. Атъым дгьыл ампы7ахалара 7асым щъа и8хьаёан арайа.
?оуп, иалшон етноск айынтъи гъы8к а6ъылара йар7ар даэа етноск аганахь, аха
и6ъылоз зышь0аз адгьыл акъёамызт. Иалшон аетнос6ъа рыбжьара аибашьра
йаларгьы, ирыбжьаз ащъаа6ъа ры8сахыргьы, аха ус еи8ш ийаз а0орыхтъ х0ыс6ъа
арайа даараёа има3ын. Иалшон аетнос6ъа ирымаз еиуеи8шымра6ъа ицъырыргар
реи0аниааира=ы ауадаюра6ъа, аха убри аам0азы реиуеи8шымра6ъа рыла
иагьхеибар0ъаауан.
Иазгъа0атъуа арайа4 кавказтъи аетнос6ъа адъахьала щанрыхъа8шуа азнык
азы еи8шымызшъа иаабоит. Еи8шым ур0 бызшъала, 6ьабзла уб.и7. Аха юны7йала
щаргъылалар, ищамбар залшом ур0 зегьы социалтъ архитектурас ирымаз акы
шакъыз. Ур0 зегьы социалла еи8шны еи=каан. Етносла еи8шымыз ауаа

11. 11
ахъшьаратъ системас ирымаз акакъын. Бызшъала, ма даэак ала еи8шымзаргьы,
кавказаа зегьы культуратъ типла еи8шын. Абри иащна0оит азин кавказтъи
акультура агьыр0 акультура6ъа рылкаара.
Хыхь иащщъаз, инагёаны акъымзаргьы, ианы8шуеит кавказтъи акультура атип
ашьа6ъгылара=ы а8сабара «ийана7оз ацхыраара». Аха ари иаанагом кавказтъи
акультура атип аар8шра 8сабарала мацара азнеира азхоит щъа. А8сабара
ийана7оз арайа, юа8хьа иа7шьны иазгъащ0ап, ацхыраара акъын, акультура
зыр=иоз – ауаа ракъын. Амала убри аам0азы а8сабара ирзы8на7ъаз а8йара6ъеи,
анорма6ъеи иры6ъныйъон. Ус анакъха, кавказтъи акультура, а8суа культурагьы
нала7аны, атипологиа аз7аара ахцъажъара макьаназ инагёаёам. Уи юа8хьа
ща8хьайа щазыхынщъыр акъхоит.
Асахьа 1. Ихадоу атермин6ъа

12. 12
Асахьа 2. Аметодологиа
Асахьа 3. А8сны ахсаала

13. 13
Асахьа 4. Кавказ ахсаала