Εφημερίς Απογευματινή κατά την περίοδον '41-'44

1. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 1/12
Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση
της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του
Θοδωρή Μπόνη
frear.gr
Από τα τέλη του 1932, η Ελλάδα βίωνε μία περίοδο πολιτικών αναταραχών που θα
διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο μέχρι το 1936 και την άνοδο του Μεταξά στην εξουσία.
Στις εκλογές του Νοεμβρίου του ίδιου έτους, κανένα κόμμα δεν κατάφερε να αποκτήσει
αυτοδυναμία. Μετά από δύο προσωρινές κυβερνήσεις Παναγή Τσαλδάρη και Ελευθερίου
Βενιζέλου, διεξάγονται εκ νέου εκλογές στις 5 Μαρτίου 1933 και το Λαϊκό Κόμμα
αναδεικνύεται πρώτο μέσα σε κλίμα έντονης πόλωσης. Την επόμενη ημέρα,
πραγματοποιείται αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα από τον Νικόλαο Πλαστήρα,
ενώ διορίζεται η μεταβατική κυβέρνηση του Αλέξανδρου Οθωναίου. Λίγες ημέρες μετά,
σχηματίστηκε κυβέρνηση υπό τον Τσαλδάρη, ο βίος της οποίας θα διαρκούσε για περίπου
δυόμισι χρόνια. Ο ακραίος φανατισμός των δύο κυρίαρχων παρατάξεων του Εθνικού
Διχασμού –βενιζελικών και αντιβενιζελικών– με αφορμή τα παραπάνω γεγονότα
οδήγησε στην ίδρυση μίας πολιτικής και οικονομικής εφημερίδας ημερήσιας
κυκλοφορίας στη Θεσσαλονίκη που ονομάστηκε Απογευματινή. Δημιουργοί αυτού του
εγχειρήματος ήταν οι δημοσιογράφοι Αλέξανδρος Ωρολογάς και Δημήτρης Τσούρκας και
τα γραφεία της εφημερίδας στεγάζονταν στην οδό Μητροπόλεως 42. Η έκδοση της
εφημερίδας ήταν συνήθως δισέλιδη ενώ περιστασιακά τυπωνόταν σε τέσσερις σελίδες.
Ανάμεσα στους συντάκτες της ξεχωρίζουν οι Πέτρος Ωρολογάς [1], Αντώνης
Κοσματόπουλος, Βασίλειος Βασιλείου, Βασίλειος Βεκιάρης, Βασίλειος Μεσολογγίτης,
Γιάννης Ζήρας, Νίκος Φαρδής, Νίκος Κοντομήτρος, Νίκος Λάζος, Άριστος

2. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 2/12
Χασηρδζόγλου, Θ. Σκενδερίδης, Κωνσταντίνος Δημάδης και κατά την περίοδο της
Κατοχής αρχισυντάκτης θα διατελούσε ο Χριστόφορος Ελευθεριάδης. Αρχικά, η
ιδεολογική της κατεύθυνση ήταν ανοιχτά αντιβενιζελική, εκφράζοντας τις θέσεις του
Λαϊκού Κόμματος [2]. Μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας από τον Μεταξά, η
εφημερίδα τέθηκε –όπως και τα υπόλοιπα δημοσιογραφικά έντυπα της εποχής– υπό
καθεστώς λογοκρισίας. Σε ανυπόγραφο άρθρο στις 23 Μαρτίου 1940 με τίτλο Εις το 8ον
έτος, ο συντάκτης κάνει έναν σύντομο απολογισμό για τις αρχές και το έργο της
εφημερίδας με αφορμή τη συμπλήρωση επτά ετών κυκλοφορίας της. Σκοπός ύπαρξης της
Απογευματινής, όπως γίνεται λόγος, είναι η υπεράσπιση του θάρρους και της αλήθειας σε
μια εποχή φατριασμού. Η στήριξη που παρείχε στο καθεστώς της 4ης Αυγούστου και
στον ίδιο τον Μεταξά διαφαίνεται ξεκάθαρα στη δήλωση ότι η εφημερίδα «ηκολούθησε
την Μοίραν του σημερινού Αρχηγού της κυβερνήσεως, προβλέπουσα ότι ταχέως θ’
ανατείλη λαμπρόν το άστρον του, εις τον ελληνικόν ορίζοντα» [3].
Ανήμερα της κήρυξης του ελληνοϊταλικού πολέμου, το πρωτοσέλιδο της Απογευματινής
επιδιώκει να τονώσει το αγωνιστικό πνεύμα του ελληνικού λαού: «Τον πόλεμον που μας
εκήρυξαν, τον δεχόμεθα» [4]. Πλήθος δημοσιεύσεων καταδεικνύει την τήρηση εχθρικής
στάσης απέναντι στους Ιταλούς, που ως «γείτονες κακοί επεβουλεύθησαν την Ελλάδα.
Ηθέλησαν να την ταπεινώσουν, ηθέλησαν να την κατακτήσουν» [5]. Αφετέρου, στο
πρόσωπο του Μουσολίνι αποδίδονται ψυχολογικά αίτια για τις πολιτικές της Ιταλίας εν
μέσω του πολέμου, με αποτέλεσμα να αντικατοπτρίζεται η επικίνδυνη παραφροσύνη ενός
«δικτάτορα άπληστου», ο οποίος επιδιώκει «να αιματοκυλίσει τον ιταλικόν λαόν και
ολόκληρον τον κόσμον προκειμένου να πραγματοποιήσει την ουτοπίαν της ιδρύσεως της
φασιστικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας» [6].
Ακόμα και λίγες ημέρες πριν από τη συνθηκολόγηση της Ελλάδας με τη Γερμανία, η
Απογευματινή εξακολουθούσε να εξάρει την ετοιμότητα και τη συνέπεια της Αγγλίας να
παρέμβει, παρέχοντας πολύτιμη βοήθεια στην Ελλάδα εναντίον της ιταλικής εισβολής.
Από την άλλη πλευρά, η Γερμανία παρουσιάζεται να επιβουλεύεται την εκεχειρία και να
χρησιμοποιεί ως αφορμή τις βαριές απώλειες των ιταλικών στρατιωτικών δυνάμεων για
να καταλάβει την Ελλάδα:
Μετά την κατανίκησιν των Ιταλών θα εξασφαλίζετο πλήρως η ουδετερότητα των
βαλκανικών χωρών. Αλλ’ ενώ εσυνεχίζετο ο πόλεμος, η Γερμανική Κυβέρνησις εσκέφθη να
εμπήξη το εγχειρίδιον εις την πλάτην του Έλληνος μαχητού. Η πραγματικότης αυτή είναι.
Αν τώρα χρησιμοποιούνται μερικαί διατυπώσεις με φράσιν περίτεχνον δεν μεταβάλλουν
την πραγματικότητα. Υπήρχε πάντοτε τρόπος ν’ αποσοβηθή η επίθεσις και να ματαιωθή η
επέκτασις του πολέμου. Αλλ’ η Γερμανία εσκέφθη ότι πρέπει να κατέλθη εις το Αιγαίον.
Και με την απόπειράν της προσέθεσεν εις την ιστορίαν της μίαν μαύρην σελίδα. [7]
Μετά την είσοδο των ναζιστικών στρατευμάτων στην ελληνική επικράτεια, παρατηρείται
η ιδεολογική μετάλλαξη της εφημερίδας υπέρ της Γερμανίας και της Ιταλίας. Στο
επίκεντρο πλέον της ημερήσιας αρθρογραφίας βρίσκεται η επιρροή της κοινής γνώμης,
προκειμένου οι αναγνώστες να δουν ευνοϊκά την εθνικοσοσιαλιστική κοσμοθεωρία και
την παρουσία των ναζί στον τόπο τους:

3. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 3/12
Ο Αδόλφος Χίτλερ την υπόθεσιν του επιβληθέντος εις αυτόν πολέμου είδε «καθαρά» και
εμπνέει εμπιστοσύνην ότι θα χειρισθή επιτυχώς την μεγαλυτέραν και δυσχερεστέραν
υπόθεσιν που διεχειρίσθη ποτέ άνθρωπος εις τον κόσμον. Πράγματι η νέα κοσμοθεωρία επί
της κοινωνικής και οικονομικής δικαιοσύνης η ευρίσκουσα κατά σταθμούς την
πραγματοποίησίν της εις το νέον σοσιαλιστικόν κράτος με την διαφύλαξιν από τον
καταρρέοντα παλαιόν κόσμον των κειμηλίων εκάστου έθνους, ως είνε πρωτίστως η εθνική
αυθυπαρξία, ευρίσκει απήχησιν εις ευρύτατα λαϊκά στρώματα εις όλους ανεξαιρέτως τους
λαούς, ακόμη και εις εκείνους όπου η αντίπαλος προπαγάνδα εγείρει τείχη παρεμποδίζοντα
την ακατανίκητον διείσδυσιν των νέων ιδεών. [8]
Αντίστοιχη είναι η στάση της εφημερίδας απέναντι στην Ιταλία, αναδημοσιεύοντας
ομιλία του γερουσιαστή και αυτοαποκαλούμενου «φιλοσόφου του φασισμού» Τζοβάνι
Τζεντίλε, όπου, μεταξύ άλλων, αναφέρει πως η φασιστική ιδεολογία «είναι σήμερον η
μεγάλη κατευθυντήριος γραμμή της σκέψεως και της ενεργείας ενός εκάστου Ιταλού»
[9]. Όσον αφορά την εξωτερική πολιτική της χώρας, παρατίθενται δηλώσεις του
υφυπουργού Εξωτερικών Τζουζέπε Μπαστιανίνι ότι ο Μουσολίνι εμφορείται από ένα
αίσθημα «ειλικρινούς και μεγαλοψύχου συνεργασίας» με άλλα κράτη στην προσπάθειά
του να εξασφαλίσει τη διατροφική επάρκεια του ιταλικού λαού [10].

4. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 4/12
Ανάμεσα στα σχόλια, τις ειδήσεις και τα χρονογραφήματα, η εφημερίδα φιλοξενούσε
ανακοινώσεις της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης στη γερμανική και στην ελληνική
γλώσσα, του γενικού αρχηγείου των ιταλικών ενόπλων δυνάμεων στα ελληνικά,
διαγγέλματα των κατοχικών πρωθυπουργών, άρθρα υπουργών των ελληνικών
κυβερνήσεων, αναδημοσιεύσεις άρθρων επιφανών Γερμανών, άρθρα προσκείμενα υπέρ
της Ιταλίας, καθώς και στοιχεία ατόμων που παρουσιάζονται να δολοφονήθηκαν από
αντάρτες στην ύπαιθρο. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι με τον φόβο ότι μπορεί να
βρεθούν μελλοντικά ενώπιον της δικαιοσύνης λόγω της συνεργασίας τους με τους
Γερμανούς, οι συντάκτες της εφημερίδας συνήθιζαν να αποκρύπτουν την πραγματική
τους ταυτότητα στα άρθρα τους, χρησιμοποιώντας ενίοτε ψευδώνυμα ή τα αρχικά
γράμματα του ονοματεπώνυμού τους. Δεν αποκλείεται, επομένως, το ενδεχόμενο κάποιοι

5. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 5/12
εκ των συνεργατών της εφημερίδας να απασχολούνταν για καθαρά βιοποριστικούς
λόγους. Σε σύγκριση, πάντως, με τη Νέα Ευρώπη, την έτερη φιλογερμανική εφημερίδα
της πόλης, ο αριθμός όσων απασχολούνταν στην Απογευματινή ήταν σαφώς μικρότερος.
Έναν μήνα μετά την υπογραφή του πρωτοκόλλου συνθηκολόγησης από τον
Τσολάκογλου, η Απογευματινή κατηγορεί ανοιχτά τους υπουργούς του προσφάτως
αποθανόντος Κορυζή και τα στελέχη που ανήκαν στο ελληνικό δημόσιο και διέφυγαν
στην Κρήτη για λιποταξία και εθνική προδοσία –σε μια περίοδο απώλειας της εθνικής
ανεξαρτησίας, οικονομικής κατάρρευσης και βαθύτατης ανθρωπιστικής κρίσης [11]. Το
δήθεν ηθικό πλεονέκτημα της Γερμανίας να αμυνθεί ενάντια στις δυνάμεις που
πυροδότησαν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της
προπαγάνδας της εφημερίδας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι νικηφόρες επελάσεις των
στρατευμάτων του Γ΄ Ράιχ παρουσιάζονται να μην αποβαίνουν εις βάρος της
ανεξαρτησίας των αντίπαλων χωρών αλλά, αντίθετα, η ελευθερία τους διασφαλίζεται:
αφενός, από την εφαρμογή της εθνικοσοσιαλιστικής θεωρίας και αφετέρου, από τη
διορατικότητα και την ικανότητα του Φίρερ να διαχειριστεί αποτελεσματικά τη διεθνή
οικονομία. Η ιδεολογική βάση του εθνικοσοσιαλισμού παρουσιάζεται ως η μόνη που
εγγυάται τη δημιουργία των κατάλληλων προϋποθέσεων για τη μετάβαση της
ανθρωπότητας σε μία νέα τάξη πραγμάτων, καθώς ικανοποιεί τις σύγχρονες ανάγκες για
αναδιανομή του πλούτου, διατηρώντας, παράλληλα, την ιδέα της συγκρότησης των
κοινωνιών επί εθνικής βάσης.
Η Απογευματινή εγείρει το ζήτημα της αναγκαιότητας για τα ευρωπαϊκά κράτη να
αντιληφθούν ότι η μόνη λύση για τη διάσωση του πολιτισμού της Ευρώπης είναι η
ομοσπονδιοποίησή τους κάτω από κοινές αρχές στην πολιτική, τη στρατιωτική διοίκηση
και την οικονομία. Αυτή η νέα τάξη πραγμάτων φέρεται να έλκει την καταγωγή της από
τον Νίτσε, η «προφητική σκέψη του οποίου κρίνεται ότι επιδρά στην δημιουργία της
ευρωπαϊκής ενότητος κατά χιλίους τρόπους. Το προφητικό μάτι του είχε προΐδη την
μοιραία ανάγκη της συσσωματώσεως των ευρωπαϊκών λαών» [12].
Επισημαίνεται ότι ο κοινός αγώνας εναντίον της πλουτοκρατικής Αγγλίας και της
κομμουνιστικής Ρωσίας προσέδωσε χαρακτήρα αλληλεγγύης στη συνεργασία των
υπολοίπων κρατών με κύριο στρατιωτικό και οικονομικό άξονα τη Γερμανία. Εκτός από
την προστασία τους εναντίον του διμέτωπου εχθρού, το Ράιχ εμφανίζεται να αποτελεί
πρότυπο εργασιακής επανένταξης και κοινωνικής ευαισθητοποίησης, όχι μόνο για τους
Γερμανούς αλλά και για τους αλλοδαπούς εργάτες που συμβάλλουν στην ενίσχυση της
ναζιστικής πολεμικής μηχανής. Σημειωτέον δε ότι η προσφορά εργασίας τονίζεται πως
είναι προϊόν ελεύθερης βούλησης, καθώς η απασχόληση των εργατών «επιτελεί επί τη
βάσει της εθελούσιας συνεργασίας» [13].
Στο πλαίσιο του φερόμενου «ανοικοδομητικού» έργου του Ράιχ, Έλληνες εργάτες
εμφανίζονται να εξυμνούν τις κοινωνικές παροχές και την οργάνωση του δημόσιου και
του ιδιωτικού τομέα, κυρίως σε ό,τι αφορά την κατασκευή έργων οδοποιίας και την
πολεμική παραγωγή. Οι άριστες συνθήκες διαβίωσης για τον εργατικό κόσμο, η συνεχής

6. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 6/12
κατάρτιση και ο άρτιος τεχνικός εξοπλισμός συνθέτουν για την εφημερίδα το πορτρέτο
μιας υπερσύγχρονης για τα δεδομένα της εποχής χώρας, στην οποία αποκτά καινούργιο
νόημα η ανθρώπινη εργασία:
Εδώ καταλαβαίνει κανένας το σφυγμό και την θέληση ανοικοδομήσεως της Γερμανίας.
Εδώ δεν υπάρχει κανένα εμπόδιον το οποίον να μη μπορεί να υπερνικηθή. [14]
Στον αντίποδα, η Σοβιετική Ένωση στιγματίζεται ως μία επίγεια κόλαση, ο κατεξοχήν
τόπος της ανθρώπινης αποτελμάτωσης και καταστρατήγησης κάθε ατομικού
δικαιώματος. Σύμφωνα με την εφημερίδα, ο κομμουνισμός των μπολσεβίκων φαίνεται να
είναι συνώνυμος με την καταδυνάστευση του προλεταριάτου, την απαξίωση της
ανθρώπινης ζωής και την κοινωνική αποσύνθεση:
Πείνα, εξαθλίωσης, αναγκαστικά έργα εις την μακρυνήν Σιβηρίαν, διαφθορά χαρακτήρων,
ομαδικαί σφαγαί αθώων ανθρωπίνων υπάρξεων, κατάργησις κάθε ηθικού φραγμού, δουλεία
άνευ προηγουμένου, καταπάτησις ιερών και οσίων είναι τα «δώρα» τα οποία έχουν έτοιμα
δι’ όλους τους μικρούς λαούς τους οποίους «απελευθερώνουν» οι ερυθροί αυθένται του
Κρεμλίνου. [15]
Από την άλλη πλευρά, ο αντισημιτικός λόγος της Απογευματινής γίνεται ακόμα πιο
έκδηλος στις περιπτώσεις των εβραϊκών κοινοτήτων εν Ελλάδι, οι οποίες θεωρούνται η
ρίζα του κακού για τα δεινά των Ελλήνων διαχρονικά, ο άσπονδος εχθρός στο εσωτερικό
της χώρας και ως τέτοιος πρέπει να εξοβελιστεί με λήψη ριζοσπαστικών μέτρων:
Ο εβραϊσμός υπήρξε πάντοτε η κακοποιός, η αποσυνθετική μειονότης της χώρας μας. Ο
Εβραίος υπήρξε πάντοτε ο φθονερός συμπολίτης, ο ανάλγητος τοκογλύφος, ο απαίσιος
εκμεταλλευτής, ο αδιάλλακτος μισέλλην, ο φανατικός αντιχριστιανός, ο σατανικός
υπονομευτής της Ελλάδος, ο θρασύδειλος ταραξίας, ο παχυνόμενος εις βάρος του
ελληνικού συνόλου αχάριστος «Έλλην πολίτης», ο έτοιμος να πωλήση τα ιερά και όσιά μας
αντί πινακίου φακής, ο χαμερπής καταδότης. Αυτήν την έχιδναν την οποίαν εξεθρέψαμεν
εις τους κόλπους μας, πρέπει να καταστήσωμεν, αν όχι τι άλλο, ανίκανον να μας βλάψη.
[16]
Το εβραϊκό μίσος τροφοδοτεί τα αισθήματα της ικανοποίησης και της ανακούφισης για
τον αποκλεισμό των Εβραίων από τον υπόλοιπο πληθυσμό της Θεσσαλονίκης με την
απομόνωσή τους σε γκέτο και την υποχρέωσή τους να φέρουν ως διακριτικό στα ρούχα
τους το αστέρι του Δαυίδ:
Είδατε σήμερα το πρωί τη Θεσσαλονίκη; Γεμάτοι οι δρόμοι αστέρια φωτεινά που τα
μετέφεραν κομψοί ή ρυπαροί εβραίοι. Και το φως αυτών των αστεριών κιτρίνιζε
περισσότερο τα υποκριτικά πρόσωπα αυτών που τα μετέφεραν. Απ’ τ’ άλλο μέρος όμως
αντανακλούσε στα χαρούμενα πρόσωπα των αγαθών συμπολιτών, που με μεγάλη
ικανοποίησι παρακολουθούσαν το πρωτοφανές θέαμα. Επί τέλους! […] Η «εκλεκτή» φυλή
του Ισραήλ έπρεπε να περιμανδρωθή στα «τείχη της Ιεριχούς», στα ιερά παραπήγματα του
Ρεζί Βαρδάρ και του συνοικισμού 151 και εκεί να περιμένη τον ερχομό του Μεσσία της.
[17]

7. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 7/12

8. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 8/12
Στο εσωτερικό της χώρας, εκτός από τους μαυραγορίτες, αντεθνική κρίνεται η δράση και
των ανταρτών, τα σχέδια των οποίων εξυπηρετούν τα συμφέροντα των Συμμάχων και για
τον λόγο αυτόν, μοναδική λύση είναι η εξόντωσή τους σε συνεργασία με τον κατακτητή.
Επικρατεί, εξάλλου, η πεποίθηση ότι τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής θα συνεχίσουν
να αποτελούν παράγοντα σταθερότητας και ομαλότητας για τη χώρα:
Μόνον μία ειλικρινής και έντιμος συνεργασία μετά των αρχών κατοχής –των ευμενών
έναντι ημών αισθημάτων των οποίων τόσα έχομεν τεκμήρια– θα σώση την χώραν μας από
το βάραθρον προς το οποίον την οδηγεί η εγκληματική δράσις των περιφήμων αυτών
«ελευθερωτών» και «πατριωτών» της ελληνικής υπαίθρου. [18]
Αναφορικά με τα κίνητρα της Γερμανίας για τη μεταπολεμική τάξη πραγμάτων και με
αφορμή την ομιλία του Χίτλερ στις 21 Μαρτίου 1943, η Απογευματινή διαβεβαιώνει τους
αναγνώστες της ότι η οριστική ήττα των εχθρών της Ευρώπης θα δημιουργήσει τις
κατάλληλες προϋποθέσεις έτσι ώστε το Ράιχ να υλοποιήσει το σοσιαλιστικό του
πρόγραμμα επί εθνικής βάσεως σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Για την υλοποίηση του εν λόγω
μεταπολεμικού οράματος, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συμφιλίωση των τάξεων και
όχι η κατάργησή τους:
Εν αντιθέσει με τον εβραιομπολσεβικισμόν και τον στενώς συνεργαζόμενον μετ’ αυτού
εβραιοκαπιταλισμόν και τας άλλας σκοτεινάς δυνάμεις του μίσους και της καταστροφής, αι
οποίαι επιδιώκουν τον όλεθρο των πάντων, το Γερμανικόν Εθνικοσοσιαλιστικόν Κράτος,
μετά τον πόλεμον τούτον, θα εργασθή ακούραστον διά την πραγματοποίησιν ενός
προγράμματος, το οποίον εις την τελευταίαν του συνέπειαν θα ωδηγήση εις την πλήρην
εξαφάνισι της αντιθέσεως των κοινωνικών τάξεων και την δημιουργίαν μιας αληθούς
Σοσιαλιστικής κοινότητος. [19]
Τον Οκτώβριο του 1944, η Απογευματινή άρχισε να εκδίδεται από κοινού με την επίσης
φιλογερμανική εφημερίδα Νέα Ευρώπη λόγω έλλειψης χαρτιού και το τελευταίο τους
φύλλο χρονολογείται στις 29 Οκτωβρίου 1944. Καθώς τα γερμανικά στρατεύματα και οι
Έλληνες ακόλουθοί τους άρχισαν σταδιακά να αποχωρούν από την ελληνική επικράτεια
για την Αυστρία, τα δύο έντυπα μετατόπισαν την προπαγανδιστική τους τακτική
διαβλέποντας το νέο μεταπολεμικό τοπίο που διαμορφωνόταν στη χώρα. Η νέα
κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου που αναμενόταν να σχηματιστεί κάτω από την
επιρροή της Μεγάλης Βρετανίας σχολιάστηκε έμμεσα από τις δύο εφημερίδες ως η
απαρχή της επανάκτησης της ελευθερίας από τον ελληνικό λαό μετά την ολέθρια για τον
τόπο περίοδο της Κατοχής:
Ύστερα από μίαν καταστροφήν, ωσάν αυτήν που έσπειρεν ερείπια και θύματα απ’ άκρου εις
άκρον της Ελλάδος, είναι καιρός ο τόπος αυτός και ο λαός αυτός, που φάνηκε τόσο άξιος
της ελευθερίας του, να την εγκαθιδρύση, ζωογόνον πνοήν ζωής, εις όλας τας εκδηλώσεις
της δημοσίας ζωής του, κοινωνικής και οικονομικής. [20]

9. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 9/12
Στη δίκη των δοσίλογων δημοσιογράφων που διεξήχθη από τις 23 Οκτωβρίου έως τις 3
Νοεμβρίου 1945, ο Αλέξανδρος Ωρολογάς καταδικάστηκε σε ειρκτή δεκαπέντε ετών
όντας ήδη προφυλακισμένος από τον προηγούμενο Μάρτιο, ενώ οι Τσούρκας και
Ελευθεριάδης αθωώθηκαν [21]. Έναν χρόνο μετά τη διακοπή λειτουργίας των δύο
εφημερίδων, πιθανολογείται, χωρίς να έχει επιβεβαιωθεί, ότι επιχειρήθηκε η επανέναρξη
της λειτουργίας της Απογευματινής χωρίς επιτυχία, καθώς η κυκλοφορία του εντύπου
διήρκεσε μόλις μία εβδομάδα [22]. Πιθανοί λόγοι αυτής της αποτυχίας ήταν η καταδίκη
του ενός εκ των δύο εκδοτών της και ο στιγματισμός της εφημερίδας στη συλλογική
μνήμη για τη λειτουργία της στα σκοτεινά χρόνια της Κατοχής [23]. Μέσα από τις πολλές
αντιφάσεις της ως προς τον ιδεολογικό της προσανατολισμό και την καιροσκοπική της
δράση, η Απογευματινή κατέληξε να λειτουργεί ως όργανο άσκησης συστηματικής
προπαγάνδας υπέρ της ναζιστικής ιδεολογίας και του ιταλικού φασισμού υπονομεύοντας
τα συμφέροντα του έθνους και συμβάλλοντας στην εκδίωξη του εβραϊκού στοιχείου από
τη Θεσσαλονίκη.
⸙⸙⸙
Σημειώσεις
1. Περισσότερα για τη ζωή, τη δημοσιογραφική σταδιοδρομία, την προπολεμική
συγγραφική παραγωγή και τη συνεργασία του Πέτρου Ωρολογά με τις φιλογερμανικές
εφημερίδες Απογευματινή και Νέα Ευρώπη, βλ. Θοδωρής Μπόνης, «Δωσίλογοι
δημοσιογράφοι της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση του Πέτρου Ωρολογά (1892-1958)»
στην ιστοσελίδα του ηλεκτρονικού περιοδικού Φρέαρ, αναρτημένο από 23.7.2021.
2. Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Συμβολή στην Ιστορία
του Τύπου, Γ’ τόμος 1923-1941, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2005, σ. 215-225.
Βλ., επίσης, Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από τον
πόλεμο στη δικτατορία, Δ’ τόμος 1941-1967, Θεσσαλονίκη, University Studio Press, 2008,
σ. 111.
3. Ανυπόγραφο, «Εις το 8ον έτος», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2313, 23.3.1940.
4. Ανυπόγραφο, «Τον πόλεμον που μας εκήρυξαν, τον δεχόμεθα», Απογευματινή, αρ.
φύλλου 2448, 28.10.1940.
5. Ό.π.
6. Φραντσέσκο Νίτι, «Μπενίτο Μουσσολίνι: Ο ηγέτης που υπήρξε πάντοτε ψεύτης και
δόλιος», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2498, 17.12.1940.
7. Ανυπόγραφο, «Αδικαιολόγητος κρούσις», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2607, 7.4.1941.
8. Δημήτριος Πολύζος, «Ποιος θα είναι ο νικητής», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2677,
20.6.1941.

10. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 10/12
9. Ανυπόγραφο, «Ογκώδες συλλαλητήριον των φασιστών της Ρώμης», Απογευματινή,
αρ. φύλλου 3066]261, 26.6.1943.
10. Ανυπόγραφο, «Η εξωτερική πολιτική της Ιταλίας», Απογευματινή, αρ. φύλλου
3066]230, 21.5.1943.
11. Ανυπόγραφο, «Έργον περισυλλογής», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2645, 20.5.1941.
12. Ανυπόγραφο, «Ο Νίτσε και η ευρωπαϊκή ενότης», Απογευματινή, αρ. φύλλου 2938,
16.3.1942.
13. Ε. Η., «Η περίθαλψις των αλλοδαπών εργατών εις την Γερμανίαν», Απογευματινή,
αρ. φύλλου 3000, 1.6.1942.
14. Χάις Βουρμ, «Πώς ζουν εις το Ράιχ οι Έλληνες εργάται», Απογευματινή, αρ. φύλλου
3012, 15.6.1942.
15. Ανυπόγραφο, «Όταν μιλούν τα γεγονότα», Απογευματινή, αρ. φύλλου 3064,
28.1.1943.
16. Ανυπόγραφο, «Το εβραϊκόν άγος», Απογευματινή, αρ. φύλλου 3066]151, 12.2.1943.
17. Ανυπόγραφο, «Επί τέλους!», Απογευματινή, αρ. φύλλου 3066]161, 25.2.1943.
18. Ανυπόγραφο, «Θάνατος εις τους προδότας», Απογευματινή, αρ. φύλλου 3066]164,
2.3.1943.
19. Ανυπόγραφο, «Ο λόγος του Φύρερ», Απογευματινή, αρ. φύλλου 3066]179, 22.3.1943.
20. Ανυπόγραφο, «Σύσσωμος ο λαός της Θεσσαλονίκης εόρτασε την τέταρτην επέτειον
από της ενάρξεως του πολέμου εναντίον της Ιταλίας», Νέα Ευρώπη-Απογευματινή, αρ.
φύλλου 28, 29.10.1944.
21. Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από τον πόλεμο στη
δικτατορία, ό.π., σ. 95.
22. Χρήστος Λαμπρινός, «Ο Ελληνικός Τύπος στη Θεσσαλονίκη, αρχές και εξέλιξη» στο
αφιέρωμα για τα 40 χρόνια της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1980, σ.
377-406. Βλ., επίσης, Μανώλης Κανδυλάκης, Εφημεριδογραφία της Θεσσαλονίκης. Από
τον πόλεμο στη δικτατορία, ό.π., σ. 112.
23. Ό.π., σ. 112-113.

11. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 11/12

12. 30/3/23, 1:54 μ.μ. Ο κατοχικός Τύπος της Θεσσαλονίκης: Η περίπτωση της «Απογευματινής» την περίοδο 1941-1944 – του Θοδωρή Μπόνη – f…
https://frear.gr 12/12