In de zestiende eeuw liepen de meningsverschillen binnen de kerk van Rome zo uit de hand, dat overheden keuzes moesten maken voor de toekomst van hun land. Welke variant van het christendom was de beste voor stabiele samenleving – het katholicisme, het lutheranisme of het calvinisme? In de Nederlanden was de situatie bijzonder complex: tal van steden en gewesten wilden een andere koers volgen dan hun machtige, overtuigd-katholieke vorst, keizer Karel V en later koning Filips II. Een opstand leek onvermijdelijk ‘omwille van de religie en de vrijheid’ (en van het recht, zou je eraan kunnen toevoegen). Na een ‘tachtigjarige oorlog’ waren rond 1650 de resultaten zoals niemand honderd jaar eerder had kunnen denken: een vrije Republiek, die alleen de noordelijke Nederlanden omvatte, waar officieel het calvinisme de openbare godsdienst was maar in feite tal van stromingen de bevolking dwongen tot een soort omgangsoecumene. In het college zal de religieuze dimensie van de Nederlandse Opstand vanuit verschillende invalshoeken en met uiteenlopende voorbeelden worden behandeld. Fred van Lieburg (1967) is hoogleraar Geschiedenis van het protestantisme aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en directeur van ReLiC, het VU-Centrum voor Nederlandse religiegeschiedenis. Hij schreef tientallen boeken en artikelen op dit gebied, waaronder (samen met Joris van Eijnatten) het handboek Nederlandse religiegeschiedenis (2005, 2006) en Een eiland na de Reformatie. Schouwen-Duiveland 1572-1700 (2011).

1. 29 november 2013
Geloof en Opstand in Nederland
1555-1648
Fred van Lieburg

2. ReLiC
VU Centrum voor Nederlandse Religiegeschiedenis
VU Centre for Dutch Religious History / VU Zentrum für Niederländische Religionsgeschichte

3. Religionis et Libertatis Causa
• Omwille van de religie
en
• Omwille van de vrijheid

5. De Nederlandse Opstand in religieus perspectief
- Probleem: reformatie?
- casus Beeldenstorm
- Oplossing: religievrede?
- casus Unie van Utrecht
- Test: burgeroorlog?
- casus Synode van Dordrecht

11. ca. 1500 parochies
ca. 600 kloosters,
kapittels e.d.

22. XIII.
Ende soeveel tpoinct van der religie aengaet, sullen hem die van Hollant ende
Zelant draegen naer haerluyden goetduncken ende dandre provincien van
dese Unie sullen hem moegen reguleren naer inhoudt van de religionsvrede,
by den eerstshertoge Mathias, gouverneur ende cappiteyn generael van dese
landen, met die van sinen Rayde by advis van de Generael Staten alrede
geconcipieert, ofte daerinne generalick oft particulierlick alsulcke ordre
stellen als si tot rust ende welvaert van de provincien, steden ende particulier
leden van dyen ende conservatie van een ygelick, gheestelick ende weerlick,
sijn goet ende gerechtigcheyt doennelick vynden sullen, sonder dat hem
hierinne by enyge andere provincien enich hynder ofte belet gedaen sal
moegen worden, mits dat een yder particulier in sijn religie vrij sal moegen
blijven ende dat men nyemant ter cause van de religie sal moegen
achterhaelen ofte ondersoucken, volgende die voorsz. pacificatie tot Ghendt
gemaeckt.

23. Verklaringe van 't 13. Artikel
Alsoo eenige schijnen swarigheyt te maecken op t' 13. artikel van de Unie, den 23 deser maendt gesloten
tusschen die gedeputeerde van den lande van Geldre ende Zutphen, Hollandt, Zeelandt, Utrecht ende
Ommelanden tusschen die Eems ende Lauwers, alsof die meyninge ende intentie ware gheweest niemandt in
deselve Unie te ontfangen dan diegenen die der Religions vrede by de Eertz-hertoge van Oostenrijck ende Rade
van Staten neffens hem by advijs van de Generale Staten gheconcipieert is, oft ten minsten die beyde die
religien, te weten die Catholijcke Roomsche ende Ghereformeerde souden toelaten, soo ist, dat die
voorschreven gedeputeerden, die over die voorschreven Unie gestaen ende deselve ghesloten hebben, omme
alle misverstant ende wantrouwe wech te nemen, by desen wel hebben willen verklaren haer-lieder meyninge
ende intentie niet gheweest te zijn noch als noch te wesen eenige steden ofte provincien, die sich aen de
voorschreve Catholijcke Roomsche Rligie alleene sullen willen houden, ende daer 't gehtal van de inwoonderen
derselver van de Gereformeerde religie soo groot niet en is dat sy vermogens die voorsz. Religions-vrede, het
exercitie van de Gereformeerde religie souden mogen genieten van de voorsz. Unie ende verbintenisse uyt te
willen sluyten, nemaer dat sy des niettegenstaende bereydt sullen wesen alsulcke steden ende provincien, die
sich alleen aen de voorschreve Roomsche religie sullen willen houden, in dese Unie te ontfangen, by sooverre
sy sich anders in de andere poincten ende articulen van de voorschreve Unie souden willen verbinden ende als
goede patrioten dragen, soo die meyninge niet en is, dat d'een provincie oft stadt hem 't feyt van d'andere in 't
poinct van de religie sal onderwinden, ende dit om te meerder vrede ende eendracht tusschen die provincien
te houden ende die principaelste occassie van twist ende tweedracht te vermyden ende wech te nemen. Aldus
ghedaen t'Utrecht den 1 February 1579.

31. Heidelbergse Catechismus (1563)

33. Ordo salutis
Beza >