SlideShare a Scribd company logo

W okowach etniczności? Funkcjonowanie wybranych partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji

•
•
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne

Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad możemy obserwować wyraźny wzrost znaczenia regionalnych i etnicznych tożsamości, prowadzący do powstawania coraz większej liczby ugrupowań etnoregionalnych i regionalnych. Mimo to – podobnie jak w przypadku wielu innych, istotnych i aktualnych współcześnie zjawisk społecznych – zdania badaczy w kwestii przyczyn reetnicyzacji systemów partyjnych, funkcjonowania partii etnoregionalnych, ich typów czy relacji z demokracją pozostają podzielone. Celem artykułu jest przybliżenie toczącej się w tym zakresie dyskusji oraz zaprezentowanie na jej tle wstępnych wyników badań dotyczących funkcjonowania wybranych ugrupowań etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji.

News & Politics
1 of 32
Download to read offline
DOI 10.14746/ssp.2016.1.4 Dominika Mikucka-Wójtowicz Uniwersytet Jagielloński W okowach etniczności? Funkcjonowanie wybranych partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji1 Streszczenie: Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad możemy obserwować wyraźny wzrost znaczenia regionalnych i etnicznych tożsamości, prowadzący do powsta- wania coraz większej liczby ugrupowań etnoregionalnych i regionalnych. Mimo to – podobnie jak w przypadku wielu innych, istotnych i aktualnych współcześnie zjawisk społecznych – zdania badaczy w kwestii przyczyn reetnicyzacji systemów partyjnych, funkcjonowania partii etnoregionalnych, ich typów czy relacji z demo- kracją pozostają podzielone. Celem artykułu jest przybliżenie toczącej się w tym zakresie dyskusji oraz zaprezentowanie na jej tle wstępnych wyników badań doty- czących funkcjonowania wybranych ugrupowań etnoregionalnych w Serbii i Chor- wacji. Słowa kluczowe: Serbia, Chorwacja, partie polityczne, systemy partyjne Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad możemy obserwować wyraźny wzrost znaczenia regionalnych i etnicznych tożsamości, prowadzą- cy do powstawania coraz większej liczby ugrupowań etnoregionalnych i regionalnych. Mimo to – podobnie jak w przypadku wielu innych, istot- nych i aktualnych współcześnie zjawisk społecznych – zdania badaczy w kwestii przyczyn reetnicyzacji systemów partyjnych, funkcjonowania partii etnoregionalnych, ich typów czy relacji z demokracją pozostają podzielone. Celem artykułu jest przybliżenie toczącej się w tym zakre- sie dyskusji oraz zaprezentowanie na jej tle wstępnych wyników badań dotyczących funkcjonowania wybranych ugrupowań etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji. 1   Artykuł powstał dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach programu SET (Społeczeństwo – Technologie – Środowisko), który współ- finansuje Unia Europejska. This article was supported by funding from the Jagiel- lonian University within the SET project. The project is co-financed by the European Union.
70 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Przyczyny odradzającej się etniczności Podejmując próby zidentyfikowania przyczyn odpowiedzialnych za od- radzanie się etniczności, badacze wskazują na cztery zjawiska. Pierwsi uwa- żają reetnicyzację za formę oporu przeciwko globalizacji (Castells, 2008; von Beyme, 2002), drudzy za następstwo procesu europeizacji, prowadzą- cego do decentralizacji władzy, a co za tym idzie scedowania części do- tychczasowych obowiązków władz centralnych na poziom regionalny czy lokalny (Monthero, Gunther, 2002, s. 5; De Winter, Gomez-Reino, 2002, s. 484, 488; Gomez-Reino, 2008). Trzeci, postrzegają ją jako symptom uak- tywnienia się nowego wymiaru konfliktu na osi centrum–peryferie. Według nich powstawanie partii etnoregionalnych ma związek z procesem nazwa- nym przez Clausa Offe mianem etnicyzacji polityki, a więc upolitycznia etnicznych podziałów (Offe, 1999, s. 64; Türsan, 1998, s. 3). Według badań z 1985 roku na świecie funkcjonowało 589 grup etnicznych i aż 8 tysięcy języków (Nielson, 1985, s. 33). Dekadę później James D. Faron doliczył się już 820 grup etnicznych i etnoreligijnych (Faron, 2003, s. 16). Powyższe dane według badaczy świadczą o postępującej reetnicyzacji (czasem wręcz ocierającej się o trybalizm)2 . I choć afirmacja etnicznych tożsamości sama w sobie niekoniecznie musi być niebezpieczna, jednak – według Huri Tür- sana – jej połączenie z nacjonalistycznymi sentymentami może posłużyć do manipulacji i „skonstruowania bomby zegarowej” (Türsan, 1998, s. 2). Z kolei czwartą grupę stanowią badacze, wedle których tworzenie ugrupo- wań etnoregionalnych stanowi szczególną formę protestu przeciwko zbyt silnej pozycji władz centralnych (Dandoy, 2010). Partie etnoregionalne czy etniczne? Mimo wzmożonego zainteresowania ich genezą, partie etnoregio- nalne (ERP – Ethnoregionalist Parties) nie doczekały się jeszcze jednej, powszechnie uznanej definicji. Zwykle badacze zwracają uwagę na dwie 2   Według Benjamina Barbera, obrazowym przykładem nowego trybalizmu jest plan podziału Bośni i Hercegowiny przygotowany w 1993 roku przez Cyrusa Vance’a i Lorda Owena. Według niego przygotowana wówczas mapa „Mnożąc granice i zawę- żając zasięg wspólnot etnicznych usiłowała przedstawić w formie prawnej absurdal- ną zasadę uznawania prawie każdego bloku w mieście za odrębny naród, a każdego domu za potencjalnego suwerena. To niefortunne rozwiązanie polityczne, tak długo sankcjonowane przez nieszczęsną radę Bezpieczeństwa ONZ, w innych czasach okre- ślano by jako sianie anarchii” (Barber, 1997, s. 15).
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 71 cechy takich formacji: ich ekskluzywistyczny charakter (czego przyczyn można upatrywać w polityzacji etniczności) i żądanie reorganizacji ist- niejącej struktury stosunków władzy. Jak skonstatował Türsan, łączą je żądania uznania etnicznej odrębności reprezentowanej przez nie grupy z pewnymi roszczeniami terytorialnymi (Türsan, 1998, s. 5). Mianem par- tii etnoregionalnych określa się więc ugrupowania reprezentujące teryto- rialnie skoncentrowane mniejszości (czyli operujące na poziomie niższym niż państwowy), domagające się od władz centralnych zapewnienia więk- szego zakresu autonomii kulturowej bądź terytorialnej (Horowitz, 1985, s. 291; Türsan, 1998, s. 5; De Winter, 1998, s. 204; Müller-Rommel, 1998, s. 19; Strmiska, 2003), co je odróżnia od partii regionalnych, które – choć również funkcjonują na szczeblu subpaństwowym – niekoniecznie muszą reprezentować mniejszości etniczne (Strmiska, 2002, s.  2) czy religijne (Bracanti, 2007, s. 138). Dawn Bracanti uważa, iż zachętą do tworzenia partii regionalnych jest postępujący proces politycznej decentralizacji, ro- zumianej jako „decentralizacja szczebla podejmowania decyzji politycz- nych” (Bracanti, 2007, s. 136, 138)3 . Zaś według Regisa Dandoy’a, regio- nalizm może mieć czysto geograficzną lub ekonomiczną naturę (Dandoy, 2010, s. 197). Ponadto Dandoy podkreśla, że przyjmując w definicji partii etnoregionalnych za ich główny cel „modyfikację dotychczasowych relacji z państwem”, wykluczamy z ram tej rodziny partyjnej4 , ugrupowania dla których postulat ów jest wtórny. Na przykład dotyczy to belgijskiej forma- cji Vlaams Belang (często klasyfikowanej jako ERP), której postulaty mają nacjonalistyczną (a często wręcz faszystowską) naturę i są wymierzone w imigrantów. Zaś kwestia reorganizacji struktury władzy odgrywa w jej programie wyraźnie drugorzędną rolę (Dandoy, 2010, s. 198). Wypada przy tym dodać, iż nie wszystkim badaczom odpowiada po- wyższa terminologia. Według Kanchan Chandry – przede wszystkim zaj- 3   Jednak nie wszyscy badacze podzielają ten pogląd. Daniele Caramani oraz Daniel Bochsler uważają, iż ta zależność, zwłaszcza w państwach Europy Środko- wo-Wschodniej wygląda odwrotnie. A więc to nie decentralizacja jest siłą napędową powstawania partii regionalnych, lecz partie regionalne napędzają decentralizację (Bochsler, 2010). 4   Pytanie, czy partie etnoregionalne powinny zostać uznane za odrębną rodzinę partyjną jest żywiołowo dyskutowane w literaturze przedmiotu. Będąca rzeczniczką ich wyodrębnienia Margarita Gomez-Reino podkreśla, iż ich płaszczyzna programo- wa nie ogranicza się do problemu decentralizacji, ale obejmuje cztery kwestie: samo- rządność (samozarządzanie), podział na linii lewica-prawica, ustosunkowanie się do integracji europejskiej oraz do wartości postmaterialnych (zob. De Winter, 1998; De Winter, Gomez-Reino, 2002; Dandoy, 2009; Dandoy, 2010).
72 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 mującej się badaniami indyjskiego systemu partyjnego – większą moc eksplanacyjną ma określenie „partia etniczna”, które badaczka stosuje w odniesieniu do wszystkich ugrupowań zabiegających o poparcie jed- nej, konkretnej grupy etnicznej, nie zważając, czy w danym państwie sta- nowi ona mniejszość, czy też grupę dominującą (Chandra, 2005, s. 236; Chandra, 2011, s. 151). Z kolei według Johna Ishiyama i Marijki Breu- ning – również posługujących się terminem partia etniczna – jest on zbyt ogólny i wymaga doprecyzowania (Ishiyama, Breuning, 2011). Zresztą nie tylko definicja ERP jest kwestią problematyczną. Choć w artykułach poświęconych partiom etnoregionalnym, można odczuć, iż badacze mają świadomość, że nie są one jednorodnym bytem, jednak próby tworzenia typologii wciąż stanowią margines badań nad tego typu ugrupowaniami. Dotychczas podjęło się tego zaledwie kilku politolo- gów. Przy czym – w moim odczuciu – na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza prace dwóch autorów. Prekursorem badań komparatystycz- nych i autorem pierwszej, a zarazem najbardziej znanej, typologii partii etnoregionalnych był Lieven De Winter, który za kryterium dokonanego podziału przyjął stopień radykalizacji ich żądań dotyczących reorganiza- cji istniejącej struktury władzy (De Winter, 1998, s. 205–207). Przy czym w jego typologii zauważalny jest wpływ pracy Janusza Bugajskiego5 . Zaś w ostatnich latach koncepcja De Wintera została zmodyfikowana przez Règisa Dandoya (Dandoy, 2008; Dandoy, 2010). Według De Wintera łącznie istnieje pięć typów ugrupowań etnoregio- nalnych, z czego trzy (partie protekcjonistyczne, autonomistyczne i na- rodowo-federalistyczne) chcą jedynie reorganizacji władzy i zagwaran- towania mniejszościom jakiejś formy samorządności, zaś dwa pozostałe typy partii (separatystyczne i irredentystyczne) domagają się odłączenia regionu od państwa, a więc ich żądania mają wyraźnie niepodległościowy charakter. Zaproponowaną przez badacza typologię oraz charakterystykę poszczególnych typów ugrupowań zaprezentowano w tabeli. Ponadto De 5   W pracy z 1994 roku, poświęconej polityce etnicznej w szeroko rozumianej Europie Środkowej (obejmującej Bałkany i w znacznym stopniu koncentrującej się właśnie na nich), Bugajski zaprezentował 5 typów takiej polityki: kulturalne ożywie- nie (cultural revivalism), autonomia polityczna (political autonomism), terytorialne samostanowienie (territorial self-determinism), separatyzm, irredentyzm, których charakterystyka jest dość zbieżna z typami partii etnoregionalnych opisanymi póź- niej przez De Wintera. Zresztą Bugajski stwierdził, iż na bazie tych typów mogą się ukształtować ugrupowania walczące o prawa grup etnicznych. Ponadto – podobnie jak De Winter – zauważył, iż polityka etniczna charakteryzuje się zmiennością prio- rytetów i strategii (Bugajski, 1994, s. XXII–XXIII).
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 73 Winter podkreśla, że ugrupowania etnoregionalne często zmieniają stra- tegię i wytyczone cele, a więc ich przypisanie do poszczególnych typów zazwyczaj ma tymczasowy charakter. Jako przykład podaje fakt, iż więk- szość ruchów etnoregionalnych w Europie Zachodniej (których ważnym postulatem było zwrócenie uwagi na odrębność językową reprezentowa- nych przez nie grup), uformowało się jako ruchy kulturowo-protekcjoni- styczne, jednak z czasem ewoluowały one w formacje autonomistyczne bądź narodowo-federalistyczne. Co więcej, w latach 80. XX wieku ta- kie ugrupowania często odwoływały się do popularnego wówczas hasła „Europy regionów”, co według niego było sprytnym fortelem, służącym uniknięciu otwarcie separatystycznych żądań (De Winter, 1998, s. 208). Przy czym, postulaty tego typu były wówczas zgłaszane nie tylko przez formacje etnoregionalne, a więc reprezentujące mniejszości, ale też stric- te regionalne, podkreślające odrębność i wyjątkowość pewnych europej- skich regionów (wprawdzie zwykle o wyraźnie wielokulturowym cha- rakterze). W Chorwacji po takie hasła w latach 90. sięgał Demokratyczny Kongres Istrii – IDS (Istarski demokratski sabor), zaś w Serbii Liga So- cjaldemokratów Wojwodiny – LSV (Liga socijaldemokrata Vojvodine). Zresztą oba ugrupowania spotkała z tego powodu ostra krytyka ze strony rządzących wówczas partii: Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej – HDZ (Hrvatska demokrstaska zajednica) i Socjalistycznej Partii Serbii – SPS (Socijalistička partija Srbije), postulujących ścisłą centralizację władzy, a często też innych relewantnych formacji na tamtejszych sce- nach politycznych, które oskarżały je o separatyzm, zagrażający integral- ności państwa. Tabela 1 Typologia partii etnoregionalnych Lievena de Wintera 1. Partie żądające reorganizacji istniejącej struktury władzy i zwiększenia stopnia autono- mii regionów (nie zgłaszające żądań niepodległościowych): A. partie protekcjoni- styczne Uważają, iż reprezentowany przez nie segment społeczeństwa charakte- ryzuje się wyjątkowymi cechami, dlatego też żądają uznania odrębności swojej tożsamości kulturowej oraz prawa do jej rozwijania i ochrony. Naj- częściej wysuwane postulaty: uznanie języka, którym posługuje się dana grupa etniczna za język urzę-–– dowy w danym regionie (choć niektóre ugrupowania akceptują wpro- wadzenie zasady dwujęzyczności); zagwarantowanie specjalnych kwot dla przedstawicieli mniejszości–– przy zatrudnianiu w państwowych urzędach, co ma służyć zapobiega- niu dyskryminacji etnicznej.
74 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 B. partie auto- nomistyczne Domagają się podziału kompetencji między władze centralne i regionalne. Przy czym uważają (i podkreślają), iż reprezentowana przez nie wspólnota etnokulturowa powinna być przez państwo traktowana w sposób szcze- gólny, inaczej niż pozostałe wspólnoty mieszkające na terytorium danego państwa (co wyraźnie odróżnia je od kolejnego typu – partii narodowo- federalistycznych). Domagają się zwiększenia uprawnień władz regional- nych. W ich opinii rząd krajowy powinien być odpowiedzialny jedynie za politykę monetarną, obronną i zagraniczną. C. partie na- rodowo-fede- ralistyczne Ich najważniejszym postulatem jest przekształcenie państw unitarnych w federalne, co ma zapewnić większy stopień autonomii regionom. 2. Ugrupowania domagające się separacji (odłączenia) regionu: D. partie nie- podległościo- we Domagają się pełnej niepodległości regionu, na terenie którego funkcjonu- ją. Część tego typu ugrupowań jest przychylnie nastawiona do idei „Eu- ropy regionów”, inne odrzucają możliwość uznania jakiejkolwiek władzy na poziomie ponadnarodowym. Nieliczne partie niepodległościowe są go- towe do użycia przemocy i podejmowania akcji terrorystycznych, w celu osiągnięcia suwerenności. E. partie irre- dentystyczne Nie tylko postulują oddzielenie się i uzyskanie pełnej suwerenności, ale chcą się przyłączyć do państwa o podobnej tożsamości kulturowej. Postu- laty irredentystyczne zwykle zgłaszają mniejszości zamieszkujące tereny przy granicy z państwem macierzystym, a ich żądania przybierają na sile w okresie eskalacji kryzysów międzynarodowych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: De Winter, 1998, s. 205–207. Z kolei Dandoy, również biorąc za kryterium podziału radykalizm żądań formacji etnoregionalnych, wyodrębnił ich trzy główne typy, z których każdy dzieli się na kilka podtypów. Partie o niskiej intensyw- ności żądań nazwał protekcjonistycznymi, zaś ich podtypy nazwał mia- nem formacji konserwatywnych i partycypujących (participationist). Drugim typem są partie nazwane przez niego mianem decentralistycz- nych (wprawdzie zgłaszające umiarkowanie łagodne postulaty, jednak stanowiące wyzwanie dla wewnętrznego porządku), do których zaliczył ugrupowania autonomistyczne, federalistyczme i konfederalistyczne. Ostatni, trzeci typ, stanowią partie secesjonistyczne, których apel cha- rakteryzuje się największym stopniem radykalizmu, a ich funkcjono- wanie stanowi wyzwanie także dla międzynarodowego porządku. Za podtypy partii secesjonistycznych uznał ugrupowania niepodległościo- we, irredentystyczne oraz ratachistyczne. Wyodrębnienie partii ratachi- stycznych – jako odrębnego podtypu ugrupowań secesjonistycznych – oraz ich charakterystykę należy uznać za największy wkład Dandoya w badania nad ERP.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 75 Według badacza irredentyzm można określić mianem „polityki mającej na celu odzyskanie utraconych terytoriów” oraz połączenie z pobratymcami, należącymi do tej samej grupy etnokulturowej, z któ- rymi rozdziela ich granica państwowa (Dandoy, 2010, s. 212). Partie irredentystyczne żądają więc nie tylko niepodległości regionu, na te- renie którego działają, ale też aneksji do nowo tworzonego organizmu państwowego obszarów formalnie leżących na terenie innego państwa. Świetnym przykładem takiego typu postulatów były kilkukrotnie, od końca lat 90. powracające żądania Partii Akcji Demokratycznej San- dżaku – SDA (Stranka demokratske akcije Sandžaka) – funkcjonującej w serbskiej części tego regionu – utworzenia niepodległego Sandżaku, w skład którego wchodziłyby zarówno tereny serbskie, jak i czarno- górskie. Dla odróżnienia partie ratachistyczne nie dążą do pełnej suwe- renności, nie są też zainteresowane aneksją terytoriów należących do sąsiednich państw, a wręcz odwrotnie. Domagają się one przyłączenia regionu, w którym działają, do innego, niepodległego państwa. Przy czym Dandoy podkreśla, iż tego typu partie były dotychczas błędnie klasyfikowane w literaturze jako formacje irredentystyczne (Dandoy, 2008, s. 9–10; Dandoy, 2010, s. 213). Książkowym przykładem takie- go ugrupowania, od którego zresztą bierze ono swoją nazwę, jest ruch społeczno-polityczny we frankofońskiej części Belgii, który domaga się jej przyłączenia do Francji. Co warte podkreślenia, według Dandoya tego typu postulaty częściej charakteryzują ugrupowania wywodzące się z biednych regionów. Bowiem, jak słusznie zauważa, niepodległość wymaga sporych nakładów finansowych. Dobrym przykładem znowu mogą być żądania sandżackiej SDA, tym razem z początku lat 90., gdy jej lider Sulejman Ugljanin postulował przyłączenie Sandżaku do Bo- śni. Szerzej typologię Dandoya zaprezentowano w tabeli 2. Tabela 2 Typologia partii etnoregionalnych Regisa Dandoya 1. Partie protekcjonistyczne – ich apel charakteryzuje się umiarkowanymi postulatami, które dotyczą uznania i ochrony praw językowych, kulturalnych oraz politycznych danej mniejszości. A. konser- watywne Ich postulaty mają bardzo ograniczony zasięg. Przede wszystkim domagają się utrzymania i ochrony praw kulturowych i językowych danej mniejszości oraz zmniejszenia dyskryminacji w tych dziedzinach. Zwykle żądają uznania języka reprezentowanej przez nie mniejszości za język urzędowy w regionie, w którym mniejszość ta zamieszkuje czy też utworzenia specjalnych instytu- cji kulturalnych, mających na celu ochronę jej dziedzictwa kulturowego.
76 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 B. partycy- pujące Mają bardziej aktywną formułę od partii poprzedniego podtypu. Nie tylko domagają się uznania i ochrony własnej kultury, ale także poprawy sytuacji w tym zakresie. Ponadto, poza częstym – podobnie jak u poprzedników – żą- daniem uznania języka mniejszości za język urzędowy w danym regionie, chcą zabezpieczenia specjalnych kwot, a więc zastosowania mechanizmów pozytywnej dyskryminacji, przy zatrudnianiu członków mniejszości w urzę- dach publicznych. A często także możliwości blokowania przez przedstawi- cieli mniejszości decyzji podejmowanych przez organy legislacyjne (zarów- no na poziomie centralnym, jak i regionalnym), dotyczących ich praw. 2. Partie decentralistyczne – choć ich postulaty wciąż są umiarkowane, stanowią wy- zwanie dla istniejących struktur władzy. Domagają się bowiem ich reorganizacji oraz przyznania większych uprawnień władzom regionalnym. Poszczególne podtypy wyraź- nie różnią się zakresem żądań. C. autono- mistyczne Domagają się autonomii regionu, który reprezentują, podkreślając jego wy- jątkowość na tle innych regionów czy jednostek podziału terytorialnego. Ich dyskurs charakteryzuje się więc bardzo specyficznym rozumieniem decentra- lizacji władzy, jako procesu, na którym skorzysta tylko i wyłącznie reprezen- towany przez nie region. Jeśli ów region posiada już autonomię, domagają się wzmocnienia i zwiększenia uprawnień władz regionalnych. D. federali- styczne Domagają się decentralizacji władzy, podkreślając, iż winna być ona dzielona między poziom centralny i regionalny, którego uprawnienia należy wzmac- niać. Przy czym ich postulaty nie odnoszą się, jak w poprzednim przypadku, do jednego, konkretnego regionu, ale zakładają, iż wszystkie regiony powin- ny uzyskać jednakowe kompetencje. E. konfede- ralistyczne W przypadku tego podtypu partii to one decydują, jakie uprawnienia regiony powinny delegować na rzecz władz centralnych. Główną cechą, odróżniają- cą je od partii federalistycznych, jest założenie, iż suwerenność przynależy regionom oraz – co ma z tym związek – zastosowanie strategii oddolnego delegowania kompetencji. 3. Partie secesjonistyczne – za główny cel obrały oderwanie regionu zamieszkiwanego przez reprezentowaną przez nie mniejszość od „państwa-gospodarza” (na terenie którego obecnie funkcjonują) i utworzenie niezależnego państwa, a więc „zmiana właściciela te- rytorium” (Dandoy, 2010, s. 210). Przy czym propagują one kilka różniących się rozwią- zań w tym zakresie. Partie te stanowią poważne wyzwanie nie tylko dla wewnętrznego, ale też międzynarodowego porządku, bowiem domagają się redefinicji granic. F. niepod- ległościo- we Głównym postulatem partii niepodległościowych jest utworzenie suweren- nego państwa, którego podstawą będzie „oderwany” region lub regiony (np. koncepcja utworzenia Wielkiej Katalonii, obejmującej regiony Walencji i Balearów). G. irreden- tystyczne Nie tylko postulują utworzenie suwerennego państwa, ale również włączenie do niego (aneksję) obszarów znajdujących się na terenie innego państwa za- mieszkiwanego przez tę samą (lub mającą podobne cechy) grupę etnokultu- rową. Tego typu żądania charakterystyczne są dla mniejszości mieszkających na terenach przygranicznych, których obszar został (np. w wyniku wojen bądź porozumień pokojowych) podzielony między dwa odrębne organizmy państwowe.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 77 H. ratachi- styczne Postulują oderwanie danego regionu od dotychczasowego państwa oraz jego przyłączenie do państwa sąsiedniego. Żądania tego typu przede wszystkim są charakterystyczne dla mało liczebnych mniejszości, żyjących w ubogich regionach przygranicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dandoy, 2008, s. 6–10; Dandoy, 2010, s. 206–214. Strategie partii etnoregionalnych Partie etnoregionalne (czy szerzej etniczne) stały się przedmiotem wzmożonej naukowej refleksji w latach 70. Przy czym, przez ponad 20 lat w badaniach tego typu ugrupowań dominował pogląd, iż etniczna konkurencja podczas wyborczej rywalizacji stanowi poważne wyzwanie, a nawet zagrożenie, dla przetrwania demokratycznego reżimu. Ówcześni badacze stali na stanowisku, iż wprowadzenie rywalizacyjnych wyborów w społecznościach zróżnicowanych etnicznie – właściwie nieuchronnie – prowadzi do etnicyzacji elektoratów oraz wystąpienia efektu etniczne- go przelicytowania (ethnic outbidding) (Rabushka, Shepsle, 1972; Horo- witz, 1985), oznaczającego sytuację, gdy podczas „wewnątrz-etnicznej” rywalizacji o głosy wyborców, partie zaostrzają dyskurs, w celu zwięk- szenia swojej atrakcyjności. Przyjęcie umiarkowanej strategii było możli- we i opłacalne dla partii wyłącznie wówczas, gdy etniczność nie stanowiła kwestii dominującej. Jak podkreślali Alvin Rabushka i Kenneth Shepsle, kiedy etniczności raz uda się dojść do głosu, trudno ją potem usunąć w cień politycznego dyskursu (Rabushka, Shepsle, 1972, s. 86). Według badaczy, jeśli jednak nie jest ona kwestią drugorzędną, przyjęcie strategii etnicznego przelicytowania właściwie staje się nieuniknione, bowiem w ramach ERP zawsze znajdą się polityczni przedsiębiorcy (partie lub konkretni polity- cy) gotowi prowokować ugrupowania umiarkowane poprzez nagłaśnianie kwestii etnicznych (i manipulację nimi), aby w ten sposób zdobyć przewa- gę nad nimi (Rabushka, Shepsle, 1972, s. 91–92). Dlatego też, dostrzega- jąc zagrożenie, jakie niesie ze sobą nadmierne upolitycznienie etnicznych podziałów, inny uznany badacz systemów politycznych – Arend Lijphart stworzył koncepcję demokracji konsensualnej, której cechą charaktery- styczną jest dążenie do ograniczenia rywalizacji w społeczeństwach wielo- kulturowych (Lijphart, 1977; Bartolini, 2000, s. 40). Wypada spytać, o źródło powyższych obaw. W starszych badaniach dość powszechne było założenie o homogeniczności grupowych poglą-
78 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 dów i ich radykalizmie, na co zwracali uwagę w swojej pracy przede wszystkim Rabushka i Shepsle. Choć z kolei Donald Horowitz podkre- ślał, iż partie etniczne próbują się kierować niezgodnymi interesami grup, które je wspierają, co często prowadzi do tego, iż ich program i działania charakteryzują się głęboką niespójnością (Horowitz, 1985, s. 297). Ponad- to bagatelizowano fakt, iż modele te powstały w oparciu o badania prze- prowadzone głównie w państwach afrykańskich, charakteryzujących się istnieniem tzw. „ściśle etnicznie zsegmentowanych rynków wyborczych” (a więc takich gdzie wyborcza rywalizacja przebieg wyłącznie wzdłuż linii podziałów etnicznych). Często istnieją w nich dwie grupy etniczne, z których jedna (mniejsza) permanentnie przegrywa wybory, a ponieważ rywalizacja przebiega wzdłuż osi podziałów etnicznych, raczej nie ma szans, by jej sytuacja w przyszłości uległa zmianie, co może dodatkowo wzmagać radykalizację rywalizacji (Horowitz, 2006, s. 3). Jak zauważył Horowitz, wygrywające partie mają jednak pewien wachlarz możliwości, z których mogą skorzystać, by nie doprowadzić do radykalizacji działań ugrupowań przegrywających (Horowitz, 2006, s. 4–5). W nowszych pracach coraz częściej zwraca się uwagę, iż partie et- niczne mogą skorzystać z bardziej umiarkowanego repertuaru strategii, co miało związek z zakwestionowaniem poglądu o homogeniczności po- staw i oczekiwań etnicznych elektoratów. Badająca partie etniczne w In- diach Kanchan Chandra zwracała uwagę, iż ugrupowania te coraz czę- ściej starają się zamiast podziałów etnicznych nagłaśniać inne, bardziej złożone podziały socjopolityczne, przecinające linię podziałów stricte etnicznych (Chandra, 2005). Również Daniel Bochsler i Edina Szöcsik (Bochsler, Szöcsik, 2010) oraz John Coakley (Coakley, 2008) stwierdzili, iż partie etnoregionalne, wbrew wciąż dominującemu modelowi etnicz- nego przelicytowania, coraz częściej starają się przedstawić jako bardziej umiarkowane niż bardziej radykalne. Według Coakley’a – badającego strategie dostępne dla ugrupowań dopiero wchodzących na rynek wybor- czy w systemie partyjnym opartym o podziały etniczne – mają one trzy możliwości, a więc sięgnięcie po strategię: 1) etnicznego przelicytowania (ethnic outbiding) – partia w swoim apelu skupia się wyłącznie na podkreślaniu istniejących podziałów etnicz- nych, starając się przekonać wyborców, iż strategia etnicznego prze- licytowania pozostaje najbardziej skuteczną metodą obrony zbioro- wych interesów (interesów danej mniejszości); 2) zmniejszenia stawki etnicznej (ethnic underbidding) – partia poszu- kuje bardziej umiarkowanych strategii niż dotychczas funkcjonujące
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 79 ugrupowania, starając się znaleźć jakieś punkty wspólne dla wybor- ców różnych grup etnicznych; 3) nieetnicznej kontrpropozycji (non-ethnic counterbidding) – partie od- rzucają etnicznie zorientowany apel i skupiają się na innych podzia- łach socjopolitycznych, przecinających podziały etniczne. Ponadto od lat 90. zaczęto też zwracać uwagę, iż przyjmowane przez partie strategie mogą się zmieniać w czasie. Biorąc pod uwagę podmiot apelu partii etnicznych oraz ich pozycję dotyczącą kwestii etnicznych, Christine Zuber zaproponowała nowy model badawczy, który zaprezen- towano w tabeli 3. Tabela 3 Strategie partii etnicznych Typ apelu Kryteria pozycjonowania bardziej umiarkowany bez zmian bardziej radykalny Wyłączający (Exlcusive) Zmniejszenie stawki etnicznej (ethnic underbidding) – partyj- ne apele kierowane są wyłącz- nie do jednej grupy etnicznej, treść apelu jest jednak bardziej umiarkowana od apeli pozo- stałych ugrupowań chcących zdobyć głosy tego elektoratu, np. jeśli dotychczas najważ- niejsza partia etnoregionalna żądała autonomii terytorialnej, to ta mówi o autonomii kultu- rowej. Statyczna licyta­ cja (static bidding) – partia utrzymuje zarówno ekskluzy- wistyczny apel, jak i wyjściową pozycję w kwestiach etnicz- nych. Etniczne przelicyto­ wanie (ethnic outbid- ding) – partia zwraca się wyłącznie do jed- nej grupy etnicznej, głosząc bardziej ra- dykalne poglądy niż pozostałe ugrupowa- nia zabiegające o po- parcie tejże grupy. Niewyłącza- jący (Non- exclusive) Lateralne niedolicytowanie (lateral underbidding) – apel takiej partii wykracza poza jedną grupę etniczną, jedno- cześnie ugrupowanie przesu- wa się w kierunku bardziej umiarkowanych pozycji w wymiarze etnicznym. Lateralna licytacja (lateral bidding) – partia zaczyna odwoływać się do szerszego elektora- tu, nie zmienia jed- nak wyjściowego apelu w kwestiach etnicznych. Lateralne przelicyto­ wanie (Lateral out- bidding) – partia zaczyna się otwierać na wyborców innych grup, jednocześnie radykalizując poglą- dy w kwestiach et- nicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zuber, 2011, s. 4. Zarówno typologia Coakley’a, jak i Zuber wydają się bardzo dobrym narzędziem do badania strategii ERP, jednak, wstępna analiza działań po- dejmowanych przez ugrupowania etnoregionalne funkcjonujące w Chor- wacji, a zwłaszcza w Serbii (na bazie których zresztą Zuber stworzy-
80 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 ła swój paradygmat) pokazują, że nie zawierają one pełnego spektrum wykorzystywanych przez nie strategii. Coakley wspomina, iż partie tego typu mogą porzucić etniczne postulaty i zastosować nieetniczną kontr- propozycję, dzięki której próbują zainteresować swoim przekazem szer- szy krąg odbiorców. Także dwa typy strategii wskazanych przez Zuber (tj. laternalne niedolicytowanie i lateralna licytacja) dotyczą działań mających na celu poszerzenie elektoratu na wyborców spoza konkretnej grupy etnicznej6 . W praktyce istnieje jednak jeszcze jedna, pominięta przez nich moż- liwość, którą umownie nazwałam nieetnicznym przelicytowaniem. Jest to strategia, po którą sięgają partie etnoregionalne, gdy ich głównym ry- walem nie są inne ugrupowania ERP, lecz któraś z relewantnych w da- nym kraju/regionie formacji „nieetnicznych”. Przykładem może być spór (swoista licytacja na radykalizm żądań) dwóch partii działających na terenie Wojwodiny: najsilniejszej obecnie formacji reprezentującej mniejszość węgierską – Związku Wojwodińskich Węgrów (Savez vojvo- đanskih Mađara – SVM) oraz regionalnej Ligi Socjaldemokratów Woj- wodiny (Liga socijaldemokrata Vojvodine – LSV). Mimo, iż obie dzia- łają w tym samym regionie, ich cele zazwyczaj były rozbieżne. SVM domagała się autonomii politycznej i kulturowej tylko i wyłącznie dla mieszkających w tym regionie Węgrów (czasem postulowała utworzenie samorządu etnicznego). Zaś LSV podnosiła żądania autonomii dla całe- go regionu, a nie tylko dla mniejszości węgierskiej, ostro sprzeciwiając się pomysłom tworzenia przez nią samorządu etnicznego. W 2009 roku SVM, jako jedyna formacja w serbskiej Skupsztinie, głosował przeciwko nowelizacji krajowego budżetu, gdyż nie została w nim zabezpieczona przewidziana w konstytucji kwota 7% PKB na wydatki prowincji (Ustav, 2006, art. 184). Co warte podkreślenia, deputowani SVM sprzeciwili się polityce koalicyjnego rządu Mirka Cvetkovicia, mimo iż współrządzili wówczas z demokratami w Wojwodinie. LSV wprawdzie również kryty- kowała kształt nowelizacji, ale nie zdobyła się na taki krok (Čanak, 2009). Przyjęta przez SVM strategia była wymierzona w wojwodińskich socjal- demokratów i służyła wykreowaniu partii na prawdziwą rzeczniczkę in- teresów prowincji (w myśl zasady: „czyny nie słowa”). Miało to pomóc SVM w pozyskaniu nieetnicznego elektoratu, a zarazem osłabić pozycję 6   Pomijam specyficzny typ apelu, jakim jest laterelane przelicytowanie, bowiem według samej badaczki takie połączenie treści jest raczej hipotetyczną możliwością, gdyż – nawet przy dużym stopniu dobrej woli – trudno uwierzyć, iż byłby on w stanie przyciągnąć „nieetnicznych” wyborców.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 81 LSV, pokazując wyborcom, iż nie spełnia ona danych im obietnic. W tej sytuacji nie dziwi, iż dotychczas dobre stosunki SVM i DS uległy ochło- dzeniu, a w kolejnych wyborach parlamentarnych w 2012 roku kandyda- ci LSV ponownie znaleźli się na listach firmowanej przez demokratów i ówczesnego prezydenta Borisa Tadicia koalicji „Wybór lepszego życia”. Wprawdzie oba ugrupowania zdobyły w nich po 5 mandatów, jednak po- równanie ich rzeczywistej siły i odpowiedź na pytanie, czy strategia SVM okazała się skuteczna, nastręcza pewnych trudności. Jak wspomniałam socjaldemokraci startowali w ramach szerokiej koalicji, a zdobyte man- daty przypadły im na podstawie wcześniejszej umowy. Zaś SVM stanął do wyborczej rywalizacji samodzielnie i – co warte podkreślania – jako jedyne ze startujących w niej ugrupowań etnoregionalych uzyskał lepszy wynik niż w poprzednim cyklu wyborczym7 . Ramy instytucjonalno-prawne tworzenia oraz funkcjonowanie partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji – krótkie wprowadzenie Według spisu ludności przeprowadzonego w 2011 roku członkowie mniejszości narodowych stanowili 16,8% ludności Serbii (w 2002 r. 14,38%, a w 1991 r. aż 23%8 ) i 9,6% Chorwacji (w 2001 r. ich udział wyniósł 7,5%, a 10 lat wcześniej 21,9%). Tym, co łączy oba państwa, po pierwsze jest znaczący ubytek odsetka przedstawicieli mniejszości, do jakiego doszło w okresie między spisami z 1991 i 2001 roku (w przypad- ku Serbii 2002). Przyczyn tej sytuacji można upatrywać zarówno w mi- gracjach i przesiedleniach, związanych z działaniami wojennymi prowa- dzonymi na terytorium byłej Jugosławii w latach 90., ale też zmianami deklarowanej przez obywateli przynależności narodowej, co wynikało 7   W 2008 roku SVM i jego lider Jozef Kasa stanęli na czele koalicji trzech głów- nych ugrupowań reprezentujących wojwodińskich Węgrów (SVM, DZVM Šandora Pala i DSVM Andraša Agoštona), tzw. Węgierskiej Koalicji. Na mocy zawartej wcze- śniej umowy, SVM uzyskał 4, czyli de facto wszystkie, zdobyte prze nią mandaty. Przy czym, w 2008 roku na listę Węgierskiej Koalicji głosowało 1,81% wyborców, zaś cztery lata później SVM samodzielnie uzyskał poparcie 1,75% wyborców. Choć wypada wspomnieć, iż w 2008 roku frekwencja wyniosła 61,4%, zaś 2012 roku była nieco niższa, osiągając poziom 57,89%. 8   Spisy te nie uwzględniały mniejszości albańskiej mieszkającej na terytorium Kosowa, która od 1989 roku – gdy Slobodan Milošević przeforsował nowelizację ów- czesnej serbskiej konstytucji znoszącą faktyczną autonomie prowincji – bojkotowała wszystkie wybory, referenda i spisy ludności organizowane przez rząd w Belgradzie.
82 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 z silnego upolitycznienia kwestii etnicznych i religijnych w tym okresie oraz obawami przed represjami. Z drugiej zaś strony, nieznaczny wzrost liczby przedstawicieli mniejszości w okresie między kolejnymi spisami 2001/2002–2011, może potwierdzać hipotezę o rosnącej reetnicyzacji. Jak obrazowo skonstatował Manuel Castells, wszechobecna globaliza- cja niszczy wyjątkowość społeczeństw (grup, regionów), wywołując ich opór, dlatego „kiedy świat staje się zbyt wielki, by móc go kontrolować, aktorzy społeczni starają się zmniejszyć go z powrotem do swych wy- miarów i zasięgu”. A jedną z form „obrony” stanowi proces reetnicyzacji i związane z nim tworzenie ruchów lub partii etnonarodowych, o czym wspominałam (Castells, 2008, s. 73). Najliczniejszą grupę spośród mniejszości w Serbii stanowią Węgrzy, których udział procentowy w strukturze ludności wynosi 3,53% (2002 r. – 3,91%), następnie Romowie 2,05% (2002 r. – 1,44%), Boszniacy 2,02% (2002 r. – 1,82%), Chorwaci 0,81% (2002 r. – 0,94%) i Albańczy- cy 0,08% (2002 r. – 0,82%) (Popis stanovništva, 2002; Popis stanovni- štva, 2012). Przy czym wyraźna jest regionalna koncentracja mniejszości. O ile w Centralnej Serbii etniczni Serbowie stanowią blisko 90% ogółu mieszkańców, w Wojwodinie ich udział spada do ok. 2/3 populacji, zaś najliczniejszą z wojwodińskich mniejszości stanowią Węgrzy, których udział wynosi 13,1% (2002 r. – 14,28%). Jako główne przyczyny spad- ku odsetka ludności węgierskiej wskazuje się przede wszystkim na niski przyrost naturalny wśród jej członków, migracje (zwłaszcza od wejścia Węgier do UE w 2004 roku) oraz jej asymilację (Broj Mađara, 2012). W Chorwacji, mimo znaczącego ubytku, najliczniejszą mniejszość wciąż stanowią Serbowie, których udział w strukturze ludności wynosi 4,5% (w 1991 r. – 12,2%). Drugą pod względem liczebności jest mniej- szość boszniacka, której odsetek stanowi 0,7% mieszkańców. W przypad- ku pozostałych mniejszości, odsetek ich przedstawicieli nie przekracza 0,5%. Bardzo ciekawe są natomiast dane dotyczące funkcjonowania ugru- powań etnoregionalnych. Z rejestru partii, prowadzonego przez serbskie Ministerstwo Administracji Publicznej i Samorządu Lokalnego, wynika, iż 51 spośród 91 partii politycznych zarejestrowanych w Serbii do grud- nia 2012 roku (zgodnie z wymogami znowelizowanej Ustawy o partiach politycznych z 12 maja 2009 roku), to partie mniejszości narodowych9 . 9   Przyjęta 12 maja 2009 roku nowelizacja Ustawy o partiach politycznych nało- żyła na partie obowiązek ponownej rejestracji i spełnienia dodatkowych wymogów formalnych. Najbardziej krytykowano konieczność uzyskania przez partie 10 tys.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 83 Najwięcej, bo aż 12 utworzyli Boszniacy10 – choć w liczbach bezwzględ- nych stanowią oni zaledwie 145 278 serbskich obywateli. Po sześć partii zarejestrowały mniejszość węgierska, albańska i romska, cztery wołoska, trzy Bułgarzy i Bunjewcy. Po dwa ugrupowania reprezentują Chorwa- tów, Słowaków, Rumunów i Rusinów, w końcu po jednej partii założy- li przedstawiciele Czarnogórców, Goran i Macedończyków. Natomiast w Chorwacji spośród 123 znajdujących się w 2012 roku w rejestrze partii tylko 9 stanowiły ugrupowania etnoregionalne. Przy czym cztery z nich to formacje stosunkowo młode, utworzone w okresie ostatnich pięciu lat. Po dwa ugrupowania reprezentują Boszniaków i Romów, natomiast pięć Serbów. Przyczyn funkcjonowania tak małej liczby ugrupowań etnore- gionalnych w Chorwacji, należy przede wszystkim upatrywać w przyjętej już we wstępnej fazie transformacji ustrojowej w latach 90. zasadzie od- górnie zarezerwowanych parlamentarnych mandatów dla przedstawicieli mniejszości. Choć w czasie dekady rządów prezydenta Franja Tudźmana i jego formacji HDZ przy zabezpieczeniu tego prawa odnotowano wie- le nieprawidłowości, przede wszystkim dotyczących zasad reprezentacji chorwackich Serbów (Mikucka-Wójtowicz, 2010). Partie wojwodińskich Węgrów i chorwackich Serbów Z uwagi na ograniczenia niniejszego opracowania, chciałabym zwró- cić uwagę na funkcjonowanie dwóch grup ugrupowań etnoregionalnych, reprezentujących najliczniejsze na terenie badanych państw mniejszości, a więc partii wojwodińskich Węgrów i chorwackich Serbów. Mniejszość węgierską w Wojwodinie reprezentuje obecnie 6 ugrupo- wań, z czego 4 istnieją od lat 90., a dodatkowo trzy z nich (DZVM, DSVM i SVM) mają wspólne korzenie. Powstały one w wyniku frakcjonalizacji (a następnie rozłamów), powodowanych osobistymi animozjami między podpisów poparcia, podczas gdy dotychczas wystarczało ich 100. W przypadku partii mniejszości narodowych ten wymóg jednak złagodzono. Zostały one zobligowane do zebrania tysiąca podpisów, co niewątpliwie wpłynęło na wyraźny wzrost ich liczby (zob. Art. 8–9, Zakon o političkim strankama, 2009; Petsto stranaka, 2010). 10   Etnonim Boszniak odnosi się do mieszkańców Bośni i Hercegowiny wyzna- nia muzułmańskiego (od lat 70. określanych mianem Muzułmanów, pisanych wiel- ką literą). Pozostałych mieszkańców kraju, wyznawców innych konfesji, nazywa się Bośniakami. Szerzej o genezie tej nazwy i związanych w nią problemach pisałam w odrębnym artykule (Mikucka-Wójtowicz, 2013).
84 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 prominentnymi działaczami pierwszej partii reprezentującej tę grupę lud- ności, czyli założonej w styczniu 1990 roku Demokratycznej Wspólnoty Wojwodińskich Węgrów (DZVM – Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara). Co warte podkreślenia, początkowo bardziej przypominała ona ugrupowanie regionalne niż etnoregionalne, bowiem apelowała do władz o zagwarantowanie równych praw wszystkim mniejszościom mieszka- jącym na terenie Wojwodiny (DZVM, 1990). Dopiero w Memorandum o samorządzie lokalnym Węgrów zamieszkujących na terenie Jugosła- wii z 25 kwietnia 1992 roku wyraźnie zdefiniowała jako swój nadrzędny cel reprezentowanie mniejszości węgierskiej, domagając się przyznania jej trójstopniowej autonomii11 , obejmującej autonomię 1) personalną12 , 2) terytorialną (zakładającą możliwość zrzeszenia się gmin, w których mniejszość węgierska stanowi większość ludności oraz powołania przez nią Autonomicznego Okręgu Węgierskiego) oraz 3) wprowadzenia wę- gierskiego samorządu na terenie odizolowanych gmin (Lutovac, 1996, s. 123–126; Mikucka-Wójtowicz, 2013a). Ponadto żądała od władz po- wstrzymania procesu asymilacji Węgrów (Samardžić, 1999, s. 123–124). Z uwagi na tak określone cele, w typologii Dandoya odpowiadała ona ugrupowaniom autonomistycznym, ponieważ domagała się autonomii i przywilejów jedynie dla reprezentowanej przez siebie mniejszości. Serbskie władze ostro krytykowały postulaty partii, oskarżając ją o secesjonizm, co jest o tyle ciekawe, że jednocześnie same postulowały wprowadzenie podobnych rozwiązań na terenach innych jugosłowiań- skich republik, gdzie Serbowie stanowili większość (Vukomanović, 2010, 11   Z czasem koncepcja ta, której głównym autorem był zmarły w 2010 roku Šan- dor Pal, ewoluowała w kierunku dwustopniowej autonomii, rozumianej jako „ogra- niczona suwerenność”. Miały się na nią składać: 1) autonomia personalna (czasem określana mianem kulturowo-personalnej), rozumiana jako prawo do zachowania i  rozwoju przez przedstawicieli mniejszości ich tożsamości etnokulturowej oraz 2) autonomii terytorialnej, która mogła być realizowana w dwóch formach, tzn. czę- ściowej (w gminach, w których przedstawiciele mniejszości stanowią co najmniej 5% ludności) bądź całkowitej autonomii polityczno-administracyjnej i językowo-kulturo- wej (na terenie gmin, w których Węgrzy stanowią bezwzględną większość ludności) (zob. Š. Pal, 1995, 2007; Mikucka-Wójtowicz, 2013a). 12   Autonomia personalna miała być realizowana poprzez ochronę etnicznej, kul- turowej, religijnej i językowej tożsamości mniejszości, obejmując poszanowanie jej tradycji oraz kultury materialnej i duchowej. W polskich opracowaniach częściej mówi się w tym kontekście o kulturowych prawach mniejszości, jednak użyte przeze mnie określenie pojawia się w nowszych pracach (Preece, 2007; Oetere, 2010, zwł. s. 9).
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 85 s. 167). Ówczesny strateg DZVM – Šandor Pal, zdecydowanie odrzucał zarzuty, twierdząc, iż wbrew medialnej propagandzie, partia nie popiera prawa do samookreślenia i secesji, ale domaga się „autonomii w spra- wach osobistych”, co zakładało uznanie politycznej, zbiorowej podmio- towości mniejszości i urzeczywistnienie jej kolektywnych praw na kilku wyjątkowo ważnych płaszczyznach: szkolnictwa, kultury, urzędowego użycia języka mniejszości oraz sądownictwa (Pal, 1995). DZVM była jednak wierna obranej linii programowej i w 1995 roku wznowiła kam- panię na rzecz powołania Węgierskiego Okręgu Autonomicznego, który miał przybrać formę dobrowolnego stowarzyszenia gmin z przewagą lud- ności węgierskiej. Pomysł ów spotkał się tym razem nie tylko z krytyką władz (zarówno republikańskich, jak i federalnych), ale też opozycyjnych ugrupowań z Wojwodiny, oskarżających DZVM o szkodliwy etnocen- tryzm i domagających się od rządu Serbii zagwarantowania autonomii dla całej prowincji. W ich przekonaniu było to optymalne rozwiązanie służące przezwyciężeniu istniejących podziałów etnicznych, co przyczy- niłoby się do społecznego i gospodarczego rozwoju regionu. Jedność w ramach DZVM nie trwała długo. W połowie lat 90. doszło w niej do dwóch znaczących rozłamów. Najpierw w 1994 roku partię opuściła frakcja Ferenca Čubeli, który nie zgadzając się z ponownym wyborem na stanowisko przewodniczącego Androša Agoštona, utwo- rzył Związek Wojwodińskich Węgrów (SVM). Na czele nowej forma- cji początkowo stał Čubela, a po jego śmierci w 1995 roku, funkcję tę przejął Jozef Kasa. Natomiast dwa lata później, w 1996 roku, Šandor Pal oskarżył przewodniczącego Agoštona o kokietowanie prezydenta Slobodana Miloševicia i jego partii – SPS (Socjalistyczna Partia Serbii – Socjalistička partija Srbije) i domagał się od niego podjęcia przed zaplanowanymi na ten rok wyborami do parlamentu federalnego współ- pracy z SVM, na co Agošton nie chciał się zgodzić i pozbawił Pala dotychczasowych funkcji w partii. Jednak Pal, dzięki wsparciu swoich zwolenników, zorganizował specjalną konwencję, podczas której został wybrany na przewodniczącego. Wówczas Agošton opuścił DZVM i za- łożył nową formację – Demokratyczną Partię Wojwodińskich Węgrów (DSVM – Demokratska stranka vojvođanskih Mađara). Prawdopodob- nie wybierając nazwę tak zbieżną z nazwą macierzystej formacji, li- czył na dezorientację wyborców. Jednak te nadzieje okazały się płonne. Zwycięzcą wyborów został SVM, który właściwie przejął pierwotny elektorat macierzystego ugrupowania, o czym świadczą wyniki wybo- rów, przedstawione w tabeli poniżej.
86 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Tabela 4 Wyniki uzyskiwane przez partie mniejszości węgierskiej w Serbii w wyborach parlamentarnych w latach 1990–2012 1990 1992 1993 1997 2000 2003 2007 2008 2012 DZVM 8 9 5 SVM 5 10 (w ramach koalicji DOS) 3 4 (w ramach Węgierskiej Koali- cji – Ištvan Paštor) W jej skład wchodziły SVM, DZVM oraz DSVM. 5 DZVM (Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara) – Demokratyczna Wspólnota Woj- wodińskich Węgrów; SVM (Savez vojvođanskih Mađara) – Związek Wojwodińskich Węgrów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników wyborów publikowanych przez Re- publikańską Komisję Wyborczą (Republička Izborna Komisija). Analizując ofertę programową trzech wskazanych partii węgierskich, należy przede wszystkim zauważyć, iż rozłamy w DZVM oraz profil ugrupowań powstałych w ich następstwie stoją w sprzeczności, z niegdyś bardzo rozpowszechnioną hipotezą, że zwiększenie rywalizacji wśród partii etnicznych, właściwie nieuchronnie prowadzi do efektu etnicz- nego przelicytowania i radykalizacji postaw elektoratów. SVM począt- kowo przejął naczelne zasady programowe macierzystej formacji wraz z koncepcją zagwarantowania Węgrom trójstopniowej autonomii. Choć za główny cel partia postawiła sobie urzeczywistnienie prawa członków mniejszości węgierskiej do zachowania i rozwoju tożsamości i języka oraz umożliwienia węgierskim dzieciom edukacji w języku macierzy- stym, nie porzuciła krytykowanego przez władzę i opozycję postulatu powołania Węgierskiego Okręgu Autonomicznego oraz węgierskiego samorządu o szerokich kompetencjach (o ile pierwszemu z pomysłów pozostała w miarę wierna, drugi porzuciła już w następnym roku), czemu dała wyraz w przyjętym w 1996 roku dokumencie – Projekt porozumienia w sprawie podstaw samoorganizacji wojwodińskich Węgrów (Samardžić, 1999, s. 135). W początkowej fazie działalności formacja ta wyraźnie szu- kała swego profilu programowego, oscylując między typami określanymi przez Dandoya mianem partii autonomistycznych i protekcjonistycznych partycypujących. W późniejszym okresie – i to zarówno jeszcze w latach 90., ale także po demokratycznym przełomie, a więc odejściu ekipy pre- zydenta Miloševicia i przejęciu władzy przez demokratyczną opozycję – SVM zdarzało się zmieniać dyskurs (zwykle, choć nie zawsze, poprzez
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 87 radykalizację apeli – etniczne przelicytowanie). Do zmian tych dochodzi- ło zwłaszcza przed wyborami lub w okresie eskalacji kryzysu w Kosowie (np. w 1999 i 2008 roku). Dobrym przykładem, sięgnięcia po krańcowo odmienne strategie, były sytuacje z 2005 i 2008 roku. Przed wyborami parlamentarnymi w 2008 roku (przeprowadzonymi niespełna trzy miesiące po jednostronnym ogłoszeniu niepodległości przez Kosowo) nowy lider SVM Ištvan Pastor stanął na czele wyborczej koalicji ugrupowań reprezentujących mniejszość węgierską (zrzeszają- cej SVM, DZVM i DSVM). Koalicjanci przyjęli wówczas specjalny do- kument (Wspólna koncepcja autonomii partii wojwodińskich Węgrów), w którym – kolejny już raz – postulowano zagwarantowanie przedsta- wicielom mniejszości węgierskiej autonomii personalnej (kulturowo- personalnej) i politycznej, która miała być zrealizowana dzięki powoła- niu specjalnego etnicznego samorządu terytorialnego oraz zwiększeniu uprawnień tzw. rad mniejszości13 oraz autonomii Wojwodiny. Podczas kampanii Pastor apelował też do rządu w Budapeszcie o przyznanie woj- wodińskim Węgrom podwójnego obywatelstwa, a opozycyjny wówczas FIDESZ obiecywał przeprowadzenie referendum w tej sprawie, choć taki postulat już raz upadł na referendum w 2004 roku (po akcesji Węgier do UE). Radykalizacja postulatów partii węgierskich zyskała aproba- tę wyborców (zdobyły one 70 tys. głosów, co dało koalicji 4 mandaty, wszystkie przypadły SVM), jednak była ostro krytykowana przez przed- stawicieli mainstreamowych partii serbskich, nawet nastawionej pro­ mniejszościowo DS ówczesnego prezydenta Borisa Tadicia. Jest to o tyle ciekawe, iż kiedy w 2005 roku liderzy DZVM (Š. Pal), DSVM (A. Agošton) i GSVM (Obywatelskie Forum Wojwodińskich Wę- grów – Građanski forum vojvođanskih Mađara, Laslo Rac Sabo14 ), zwró- 13   Pierwszy raz koncepcja powołania specjalnych rad reprezentujących poszcze- gólne mniejszości narodowe mieszkające na terenie Wojwodiny (a później także ca- łej Serbii), jako ciała opiniodawczego i doradczego, pojawiła się w programie SVM z 1998 roku, a Jozef Kasa został nawet zaproszony przez S. Miloševicia (piastującego wówczas stanowisko prezydenta Jugosławii) do rozmów w tej sprawie. Oficjalnie na terenie Wojwodiny powołano wówczas jedną, wspólną dla wszystkich mniejszo- ści, Radę ds. Urzeczywistnienia Praw Mniejszości Narodowych i Grup Etnicznych. Natomiast powołanie rad na takiej zasadzie i o takich kompetencjach, jak pierwotnie zakładał SVM, zostało przewidziane dopiero w uchwalonej w 2002 roku Ustawie o prawach mniejszości, choć zgodnie z zawartymi w niej przepisami, rady zostały powołane dopiero osiem lat później. 14   GSVM powstał w 1995 roku, iż mimo że określał się mianem czołowego repre- zentanta wojwodińskich Węgrów, w rzeczywistości pozostał formacją marginalną.
88 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 cili się do prowadzącego międzynarodowe rozmowy o przyszłości Ko- sowa Martti Ahtisaariego, z prośbą o równoległe prowadzenie rozmów w sprawie zagwarantowania autonomii wojwodińskim Węgrom, pomysł ten został ostro skrytykowany przez ówczesnego lidera SVM – Jozefa Kasę. Uważał on, iż jest to wewnętrzna sprawa Serbii, która nie powin- na być umiędzynarodawiana. Choć znów, jeszcze w 1999 roku, również w czasie eskalacji kryzysu w Kosowie, Kasa prowadził rozmowy z pre- mierem Wiktorem Orbanem, który obiecał wspierać na forum między- narodowym koncepcję autonomii Wojwodiny i wojwodińskich wspólnot narodowych, tym razem rozumianą jako zagwarantowanie autonomii ca- łego regionu Wojwodiny (choć wcześniej Kasa wielokrotnie podkreślał, iż dla Węgrów jest to kwestia drugorzędna), w obrębie której miała też być zagwarantowana specjalna autonomia terytorialna i personalna dla członków mniejszości węgierskiej. Innym przykładem zmiany strategii SVM była wspomniana sytuacja z 2009 roku, kiedy radykalizacja postulatów partii nie dotyczyła mniej- szości węgierskiej, lecz przyszłości całego regionu. SVM odwołał się wówczas do strategii nieetnicznego przelicytowania, w celu odebrania zwolenników regionalnemu LSV, a po części także rządzącej wówczas DS. Oba ugrupowania starały się bowiem przedstawić jako rzecznicz- ki odzyskania przez Wojwodinę autonomii, jaką prowincja miała przed 1989 rokiem. Zresztą w ostatnich latach Ištvan Pastor kilkukrotnie starał się wyjść poza etnicznie zaszufladkowany elektorat, nazywając SVM for- macją regionalną. Z kolei profil obrany przez DSVM sugeruje, iż można tę formację przyporządkować typowi nazwanemu przez Dandoya mianem partii pro- tekcjonistycznej partycypującej, co kolejny raz poddaje w wątpliwość tezę o nieuchronności etnicznego przelicytowania. Strategię DSVM moż- na raczej postrzegać jako obniżenie, w stosunku do macierzystej forma- cji, pułapu żądań, a więc zmniejszenia stawki etnicznej. DSVM postuluje bowiem zagwarantowania mniejszości węgierskiej autonomii kulturowej (zamiast trójstopniowej autonomii), zabezpieczenia jej przedstawicielom proporcjonalnej reprezentacji w parlamencie, dzięki wprowadzeniu insty- tucji odgórnie zarezerwowanych miejsc. Jedynym bardziej radykalnym postulatem partii jest wprowadzenie podwójnego obywatelstwa. Na kilka słów uwagi zasługuje też najmłodsze spośród ugrupowań pretendujących do reprezentowania wojwodińskich Węgrów, a mianowi- cie utworzony w 2009 roku Ruch Węgierskiej Nadziei (Pokret mađraske nade – PMN), wspierany i pozostający pod silnym wpływem węgierskiej
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 89 formacji Jobbik. Domaga się on zapewnienia mniejszości węgierskiej takiego samego zakresu autonomii terytorialnej, jaka została zagwaran- towana Serbom z Kosowa na mocy tzw. porozumienia brukselskiego z kwietnia 2013 roku. Zaś jego apele cechuje wyraźna ksenofobia, wy- mierzona przede wszystkim w mieszkającą na terenie Wojwodiny mniej- szość romską. W 2012 roku lider PMN – Balint Pastor, zdecydował nawet o utworzeniu – wzorowanych na bojówkach Jobbiku – tzw. patroli oby- watelskich, które miały przeciwdziałać fali kradzieży na terenie prowin- cji. Działania tej formacji doskonale wpisują się w strategię etnicznego przelicytowania, jednak jej wyborczy wynik pokazał, iż taka radykaliza- cja nie ma poparcia wyborców. Partie serbskie w Chorwacji W Chorwacji od początku lat 90. obowiązuje zasada odgórnie zare- zerwowanych miejsc dla przedstawicieli mniejszości, przy czym liczba przysługujących im mandatów zmieniała się na mocy kolejnych ordy- nacji, a zmiany te w największym stopniu dotykały (i dyskryminowa- ły) ludność serbską. Choć właśnie zabezpieczenie jej praw stanowiło najważniejszy wymóg uznania suwerenności Chorwacji stawiany przez Wspólnoty Europejskie15 . Początkowo, pod naciskiem WE, mniejszość serbska na mocy ordynacji z 1992 roku uzyskała prawo reprezentacji pro- porcjonalnej do jej udziału w strukturze ludności, czyli jej przedstawi- cielom zagwarantowano 13 mandatów w niższej izbie parlamentu. Przy czym zastrzeżono, iż jeśli nie uda się im ich zdobyć w wyniku wyborczej rywalizacji, Sąd Konstytucyjny ma prawo do ich obsadzenia przedsta- wicielami tejże mniejszości startującymi z list innych ugrupowań biorą- cych udział wyborach16 . Następnie, na podstawie ordynacji z 1995 roku 15   Pod naciskiem WE 4 grudnia 1991 r. Sabor uchwalił Ustawę konstytucyjną o prawach człowieka i wolnościach wspólnot oraz mniejszości etnicznych i narodo- wych w Republice Chorwacji, między innymi gwarantującą mniejszościom, których udział w strukturze ludności wynosi ponad 8% ogółu obywateli (a więc de facto mniejszości serbskiej stanowiącej 12,2% obywateli Chorwacji), prawo do proporcjo- nalnej reprezentacji w parlamencie. Jak się później okazało, z tego prawa mogli oni skorzystać jedynie w wyborach parlamentarnych w 1992 roku. Później Sabor zawiesił ów przepis, z uwagi na ich znaczący ubytek (zob. Mikucka-Wójtowicz, 2010). 16   Na listach innych ugrupowań było łącznie 10 kandydatów narodowości serb- skiej [8 na liście Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji (SDP) oraz 2 na liście Chor- wackiej Partii Ludowej (HNS)]. Dodatkowo, w celu uzyskania pożądanej wielkości
90 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 liczba mandatów przysługujących chorwackim Serbom zmniejszyła się do trzech, zaś w 1999 zaledwie do jednego. Prawo do wybierania trzech deputowanych zostało im przywrócone po tzw. demokratycznym prze- łomie, czyli przejęciu władzy w Chorwacji w 2000 roku przez szeroką koalicję ugrupowań prodemokratycznych (Mikucka-Wójtowicz, 2010). Obecnie w Chorwacji funkcjonuje 5 ugrupowań reprezentujących mniejszość serbską, z czego trzy: SNS (Srpska narodna stranka – Serb- ska Partia Ludowa), SDSS (Samostalna demokratska srpska stranka –  Niezależna Demokratyczna Partia Serbska) i PPS (Partija poduna- vskih Srba – Partia Naddunajskich Serbów) powstały jeszcze w latach 90. XX wieku. Zaś dwa kolejne: DPS (Demokratska partija Srba – De- mokratyczna Partia Serbów) i NSS (Nova srpska stranka – Nowa Serb- ska Partia) mają dość krótki staż bowiem zostały zarejestrowane dopiero w 2009 roku. Natomiast w pierwszej połowie lat 90. znaczącą rolę dla politycznej i etnicznej mobilizacji chorwackich Serbów odegrała Serb- ska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka – SDS). Trzeba przy tym wyraźnie zaznaczyć, iż sytuacja ugrupowań reprezentujących chorwackich Serbów była i jest bardziej skomplikowana niż w przypad- ku partii wojwodińskich Węgrów. Początki funkcjonowania części z nich przypadły na czas trwania otwartego konfliktu etnicznego, jaki toczył się w pierwszej połowie lat 90. między Serbami i Chorwatami, na terenach Chorwacji zamieszkałych przez mniejszość serbską, przede wszystkim w Krajinie (gdzie Serbowie proklamowali samozwańczą Republikę Serb- skiej Krajiny) oraz w Slawonii. Także obecnie partie serbskie działają w regionach postkonfliktowych, w których wciąż sporadycznie dochodzi do napięć na tle etnicznym. Doskonałym przykładem tego były protesty, które wybuchły na początku września 2013 roku w Vukowarze, gdy wła- dze próbowały wprowadzić dwujęzyczne tablice na budynkach admini- stracji publicznej. Pierwszą partią aspirującą do reprezentowania zamieszkałych w Chorwacji Serbów była utworzona w lutym 1990 roku – czyli przed pierwszymi rywalizacyjnymi wyborami – Serbska Partia Demokratyczna reprezentacji, Sąd Konstytucyjny zdecydował o przydzieleniu 3 brakujących manda- tów Serbskiej Partii Narodowej (Srpska narodna stranka – SNS), uznając, iż w tym przypadku przekroczenie przez nią progu wyborczego nie było konieczne. Zaraz po wyborach, władze zmagającej się z piętnem komunistycznej przeszłości SDP, która nie chciała dodatkowo uchodzić za formację proserbską, doprowadziły do wystąpie- nia z jej szeregów 5 spośród 8 mianowanych z jej list parlamentarzystów narodowości serbskiej, którzy następnie piastowali mandaty jako deputowani niezależni.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 91 (SDS), na której czele stanął Jovan Rašković. Mimo wielu zarzutów o na- cjonalizm pod jego adresem, jak się później okazało, był on najbardziej umiarkowanym politykiem tej formacji (Judah, 2009, s. 168). Choć sam przyznawał, że nie był bez winny dla eskalacji konfliktu etnicznego na terenach Chorwacji zamieszkałych przez Serbów, zwłaszcza w Krajnie. Rašković stwierdził wprost, iż on i SDS, przyczynili się do wzrostu emo- cjonalnego napięcia wśród członków mniejszości serbskiej, odpalając lont serbskiego nacjonalizmu, nie tylko w Chorwacji, ale też w Bośni, gdzie utworzono siostrzaną formację SDS (Rašković, 1992, s. 56). Początkowo, przynajmniej na gruncie programowym, SDS zajmowa- ła umiarkowaną pozycję. Jej głównym postulatem było zagwarantowanie serbskiej mniejszości autonomii kulturalnej, a w jego realizacji miała po- móc demokratyzacja państwa (realizowana między innymi dzięki wpro- wadzeniu instytucji uczciwych i wolnych wyborów) oraz utrzymanie jego federalnej struktury (SDS, Osnovna načela, 1990). Przy czym, choć Rašković twierdził, że żądanie autonomii politycznej byłoby błędem, równocześnie straszył chorwackie władze, iż „Na każdy krok Tudźmana zmierzający do secesji z Jugosławii, Serbowie będą odpowiadali krokiem w kierunku wyjścia z Chorwacji” (Goldstein, 2008, s. 663). Łagodził jed- nak te groźby stwierdzeniem, iż ewentualna decyzja w tej sprawie powin- na zostać podjęta przez Serbów w drodze referendum (Caspersen, 2003, s. 5–6)17 . Ponadto w dokumentach programowych SDS tłumaczyła także, iż sprzeciwia się postępującej etnicyzacji polityki i mimo podkreślenia w nazwie etnicznej proweniencji, przede wszystkim pozostaje ona ugru- powaniem propagującym uniwersalne demokratyczne wartości (SDS, Ci- klus tribina, 1990, s. 340). Zresztą rozziew między przestawioną platformą programową a reto- ryką używaną przez partyjnych działaczy podczas publicznych wystą- pień (wyraźnie widoczny już w początkowym okresie działania partii), prawdopodobnie był jedną z przyczyn jej słabego wyniku w wyborach 17   Badacze często dziwią się, skąd w poglądach Raškovicia tyle ambiwalencji. Trzeba jednak pamiętać, iż choć na początku lat 90. Rašković rzeczywiście uchodził za największego w SDS zwolennika autonomii kulturalnej, był on również współau- torem tzw. Deklaracji kninskiej, napisanej w 1989 roku wraz ze swoim przyjacielem Dobricą Ćosiciem (pisarzem i późniejszym prezydentem tzw. III Jugosławii, ucho- dzącym za ojca serbskiego nacjonalizmu w latach 90.). Jej głównym przesłaniem był apel do ówczesnych jugosłowiańskich władz o wydzielenie w ramach istniejącego państwa federalnego nowej jednostki ze stolicą w Kninie, która miała reprezentować Serbów z Krajiny (Artman, 2001, s. 68).
92 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 parlamentarnych w 1990 roku. SDS zdobyła w nich jedynie 5 spośród 37  mandatów, które przypadły deputowanym podkreślającym serbskie pochodzenie18 . Przy czym wraz z eskalacją konfliktu etnicznego w Kraj- nie i Slawonii, za co odpowiedzialność ponosiły zarówno rząd w Belgra- dzie, jak i Zagrzebiu (a nie bez winy były też prorządowe media w obu krajach, podsycające u obu stron konfliktu poczucie zagrożenia), więk- szość „serbskich parlamentarzystów” opuściła Sabor. Do końca krótkiej, bo zakończonej już w 1992 roku, kadencji dotrwało jedynie ośmiu de- putowanych. Zaś sama SDS – w następstwie czynnego zaangażowania się w konflikt etniczny, który wybuchł na terenie Krajiny w 1991 roku – została zdelegalizowana przez Sąd Konstytucyjny, który uznał, iż jej działalność grozi naruszeniem integralności kraju i obowiązującego po- rządku prawnego (Zakošek, 2002, s. 33). Po wyborach z 1990 roku Rašković znalazł się pod silną presją, i to zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną. Mimo niesprzyjających okolicz- ności podjął wówczas rozmowy z prezydentem Tudźmanem (będącym zarazem liderem rządzącej Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej) o zagwarantowaniu Serbom autonomii kulturalnej, co nie podobało się, ani radykalnemu skrzydłu partii – coraz silniej domagającemu się autono- mii terytorialnej, a później secesji – reprezentowanemu przede wszystkim przez jego zastępcę Milana Babicia oraz późniejszego prezydenta samo- zwańczej Republiki Serbskiej Krajiny – Milana Marticia, które oskarżało Raškovicia o zdradę, ani władzom w Belgradzie, straszącym chorwac- kich Serbów, że zwycięstwo HDZ doprowadzi do eksplozji nacjonalizmu w Chorwacji, a Serbowie utracą posiadane dotychczas prawa. W rzeczy- wistości polityka Tudźmana i rządzącej HDZ wobec Serbów cechowała się dużą ambiwalencją. Z jednej strony, pod presją społeczności między- narodowej, Tudźman deklarował poszanowanie praw mniejszości. Z dru- giej, na mocy uchwalonej 25 lipca 1990 r. nowelizacji dotychczasowej, socjalistycznej konstytucji Serbowie, cieszący się do tej pory statusem narodu konstytucyjnego, zostali zdegradowani do pozycji mniejszości narodowej. Zmiany te, mimo ostrego sprzeciwu ze strony mniejszości serbskiej, zostały następnie potwierdzone w uchwalonej 22 grudnia 1990 18   W pierwszych wolnych wyborach chorwaccy Serbowie najczęściej głosowali na postkomunistyczną SKH-SDP (Związek Komunistów Chorwacji – Partia Demokra- tycznych Przemian), której głównym postulatem była ochrona i utrzymanie państwa fe- deralnego w dotychczasowym kształcie, co było zbieżne z celami mniejszości serbskiej. Jednak po wyborach SDP dość szybko porzuciła ów postulat, co doprowadziło utraty jej wiarygodności wśród Serbów (Caspersen, 2003, s. 5; Goldstein, 2008, s. 657).
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 93 roku nowej ustawie zasadniczej19 . Ponadto dość liczne były przypadki zwolnień przedstawicieli mniejszości serbskiej w administracji państwo- wej (a przede wszystkim policji), co było tłumaczone przez chorwackie władze ich dążeniem do tego, by etniczna struktura urzędów odzwiercie- dlała strukturę ludności państwa (Caspersen, 2003, s. 4; Goldstein, 2008, s. 660–661). Działania te bezsprzecznie przyczyniły się do radykaliza- cji poglądów części działaczy SDS na czele z Milanem Babiciem (coraz wyraźniej wspieranym przez ówczesnego prezydenta Serbii Slobodana Miloševicia) oraz sięgnięcia przez nich podczas wewnątrzpartyjnej rywa- lizacji o fotel przewodniczącego partii w styczniu 1991 roku po strategię etnicznego przelicytowania. Wprawdzie to pierwsze podejście do odsu- nięcia od władzy Raškovicia skończyło się fiaskiem, i to mimo otwartego wsparcia Babicia przez władze w Belgradzie, stosunek głosów członków Rady Naczelnej SDS wyniósł 38:42 na korzyść Raškovicia (Caspresen, 2003, s. 7). Jednak dwa miesiące później, po tzw. incydencie nad Jezio- rami Plitwickimi, do którego doszło w Wielkanoc 1991 roku (w wyniku starć między chorwacką policją i serbskimi rebeliantami, każda ze stron poniosła jedną ofiarę), frakcja radykalna wyraźnie urosła w siłę i udało jej się zmarginalizować znaczenie Raškovicia. W 1991 roku, gdy SDS coraz bardziej była zaabsorbowana wewnętrz- nymi konfliktami, pojawiły się dwie nowe organizacje, aspirujące do re- 19   Odpowiedzią mniejszości serbskiej z Kninu na lipcową nowelizację konstytu- cji było powołanie Serbskiej Rady Narodowej (Srpsko nacionalno veće – SNS), która na stanowisko swego przewodniczącego wybrała Milana Babicia (wiceprzewodni- czącego SDS i burmistrza Kninu). Jeszcze tego samego dnia SNS ogłosiła Deklarację o suwerenności i autonomii Serbów w Chorwacji oraz rozpisała na sierpień 1990 roku referendum w sprawie autonomii dla chorwackich Serbów (za którego przeprowadze- niem gorąco lobbował wspierający buntowników serbski prezydent Slobodan Milo- šević). Jego wyniki nie zostały jednak uznane przez chorwackie władze. Natomiast, wiedząc, iż krytykowane rozwiązania zostaną utrzymane w nowej konstytucji, dzień przed jej ogłoszeniem, 21 grudnia 1990 roku, Serbowie z Krajiny proklamowali utwo- rzenie Serbskiego Okręgu Autonomicznego Krajiny (SAO Krajine) oraz ogłosili jego statut, na mocy którego między innymi 5 spośród 11 gmin z przewagą serbskiej lud- ności w tym regionie, przestało odprowadzać podatki do państwowej kasy. 1 kwietnia 1991 roku, w następstwie kolejnego referendum przeprowadzonego w marcu 1991 r., władze SAO Krajiny zapowiedziały secesję regionu i jego przyłączenie do Serbii. Zaś 19 grudnia 1991 r. jednostronnie proklamowały niepodległość Republiki Serb- skiej Krajiny (RSK). Samozwańcze państwo chorwackich Serbów nie zostało uznane przez społeczność międzynarodową, jednak oficjalnie istniało do sierpnia 1995 roku, gdy chorwackiemu wojsku udało się odzyskać sporne tereny w wyniku akcji Burza (Oluja) (Goldstein, 2008, s. 665–678).
94 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 prezentowania mniejszości serbskiej i postulujące pokojowe rozwiązanie konfliktu. Były to Serbskie Forum Demokratyczne (Srpski demokratski forum – SDF), zrzeszające serbskich intelektualistów20 , którego liderem został Milorad Pupovac, a w jego tworzeniu brał udział m.in. Jovan Ra- šković, oraz Serbska Partia Ludowa (Srpska narodna stranka – SNS) zało- żona przez Milana Đukicia, wyrzuconego z SDS przez Milana Babicia po tzw. incydencie nad Jeziorami Plitwickimi, za sprzeciwianie się pomysło- wi ogłoszenia secesji Krajiny. Co warte podkreślenia, wbrew popularnym hipotezom, iż wewnątrzetniczna rywalizacja prowadzi do radykalizacji graczy, zachęcając ich do sięgania po strategię etnicznego przelicytowa- nia (czemu zresztą dodatkowo powinien iść w sukurs fakt, iż zostały one założone w momencie trwania konfliktu etnicznego), oba ugrupowania prezentowały umiarkowane stanowisko i postulowały szukanie pokojo- wych możliwości rozwiązania konfliktu. SDF popierało istnienie suwe- rennego państwa chorwackiego w obecnych granicach, zaś możliwość rozwiązania konfliktu widziało w zagwarantowaniu mniejszości serb- skiej szerokiej autonomii (Caspersen, 2003, s. 8). Także SNS uznawa- ła suwerenność Chorwacji, jak i innych republik postjugosłowiańskich, w ich obecnych graniach, zaznaczając, iż mogą się one zmienić jedynie na „podstawie historycznej umowy wszystkich zainteresowanych stron” oraz postulowała przyznanie mniejszości serbskiej „autonomii kulturo- wej, w zgodzie z europejskimi kryteriami i modelami” (SNS, Programska načela, 1994). Ponadto działacze SNS otwarcie krytykowali macierzystą formację – SDS za „działania niedemokratycznymi, a wręcz niecywilizo- wanymi metodami” (SNS, Programska načela, 1994) oraz odmawiali le- gitymizacji powołanym przez jej radykalną frakcję instytucjom Serbskiej Republiki Krajiny, kwestionując ich prawo do reprezentowania mniejszo- ści serbskiej na tym obszarze (Taleski, 2011, s. 10). De facto więc obie formacje, postulując zagwarantowanie Serbom au- tonomii kulturalnej, przyjęły strategię nazywaną przez Coakley’a i Zuber mianem zmniejszenia stawki etnicznej. Później w programie SNS coraz wyraźniejszy był postulat decentralizacji państwa i przyznania większej władzy regionom, co pozwala przypisać tę formację do grona ugrupowań nazwanych przez Dandoya mianem federalistycznych. Co dodatkowo warte podkreślenia, w przypadku tych formacji wyraźna była zbieżność ich umiarkowanej platformy programowej i retoryki stosowanej podczas 20   Początkowo SDF wyrażało aspiracje polityczne, jednak ostatecznie przekształ- ciło się w organizację pozarządową.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 95 wystąpień publicznych. Jest o tyle istotne, iż pierwsze lata ich działal- ności przypadały na trudny dla mniejszości serbskiej w Chorwacji okres eskalacji konfliktu etnicznego na zamieszkałych przez nią terenach. Po wyborach w 1992 roku SNS miała trzech21 , a w 1995 roku dwóch deputo- wanych w Saborze. Ponadto w latach 1992–1995 jej przewodniczący Mi- lan Đukić pełnił funkcję wicemarszałka Saboru, przez co zresztą tę partię często określano pejoratywnym mianem: „Partii Serbów Tudźmana”. W drugiej połowie lat 90. drogi Tudźmana i Đukicia zaczęły się wy- raźnie rozchodzić, a stanowisko SNS uległo radykalizacji, na co nie bez wpływu była nieustająca nagonka na ludność serbską oraz przejawy jej dyskryminacji. Dobrym przykładem jest chociażby ordynacja wyborcza przyjęta w 1999 roku, na mocy której mniejszości serbskiej przysługiwał zaledwie jeden mandat. Według Dane Taleskiego, ówczesna radykaliza- cja postulatów SNS – domagającej się szerokiej autonomii terytorialnej z rządem, legislatywą i serbską administracją odpowiadającą za funk- cjonowanie lokalnej policji, służby zdrowia, edukacji, handlu i rozwoju – przesądziła o sukcesie wyborczym tej formacji w wyborach w 2000 roku (Taleski, 2011, s. 11), którego jednak nie udało jej się powtórzyć w kolejnych cyklach wyborczych. Ostatnim ugrupowaniem wartym krótkiej refleksji jest utworzo- na w październiku 1995 roku Niezależna Demokratyczna Partia Serb- ska (Samostalna demokratska srpska stranka – SDSS), która od 2003 roku nieprzerwanie zdobywa wszystkie trzy mandaty zagwarantowane mniejszości serbskiej. W latach 2007–2011 SDSS wchodziła też w skład dwóch kolejnych rządów tworzonych przez HDZ. Partia ta reprezentu- je umiarkowane poglądy w kwestiach etnicznych. Jej główne postulaty dotyczą zagwarantowania Serbom autonomii kulturalnej oraz urzeczy- wistnienia ich prawa do proporcjonalnej reprezentacji w Saborze oraz organach przedstawicielskich jednostek samorządu lokalnego i władzy sądowniczej (co zresztą gwarantuje mniejszościom ustawa konstytucyjna z 2002 roku22 ), jak również troski o serbskich uchodźców. W jej progra- mie pojawia się też postulat decentralizacji państwa na zasadach „zrów- noważonego regionalizmu”, a więc scedowania części uprawnień władz centralnych na władze jednostek niższego szczebla (regionalnych bądź lokalnych) (SDSS, Program, 2005). Umiarkowane stanowisko SDSS jest o tyle ciekawe, że partia ta powstała w wyniku połączenia „progre- 21   O sposobie zdobycia przez nią mandatów w tych wyborach pisałam w przyp. 15. 22   Art. 19–22, Ustavni zakon, 2002.
96 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 sywnych serbskich sił i opcji politycznych działających we wschodniej Slawonii, Baranii i zachodnim Sremie”, obejmujących poza różnymi grupami politycznymi także bojówki paramilitarne z Niezależną Partią Serbską (Samostalna srpska stranka – SSS), której liderem był Milorad Pupovac, zresztą do dziś piastujący to stanowisko w nowej formacji (HI- DRA, 2005, s. 125; Taleski, 2011, s. 12). Wnioski Przeprowadzona analiza funkcjonowania partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji w odniesieniu do przywołanych w artykule teore- tycznych założeń dotyczących działalności ERP, pozwala na wypunk- towanie kilku wniosków. Po pierwsze, nie jest rzadkim zjawiskiem, iż partie tego typu zmieniają zarówno swoje postulaty, jak i strategie. Nie- które, jak pokazywał przykład Partii Akcji Demokratycznej z Sandżaku (SDA), robią – bądź robiły – to nawet dość często. Zmiany te, mające na celu maksymalizację zysków wyborczych, choć z pewnością poprzedzo- ne namysłem, nie zawsze okazywały się skuteczne. Dobrym przykładem było zaostrzenie retoryki przez Serbską Partię Ludową (SNS), które choć przyniosło jej sukces w wyborach w 2000 roku, gdy szykany i przejawy dyskryminacji mniejszości były silne, okazało się chybione w kolejnych cyklach wyborczych, gdy dyskurs i działania chorwackich rządów w tym zakresie stały się bardziej umiarkowane. Oczywiście zmiany nie zawsze muszą oznaczać radykalizację stanowiska w kwestiach etnicznych. Mogą też prowadzić do zmniejszenia stawki etnicznej rywalizacji, w celu posze- rzenia elektoratu o wyborców bardziej umiarkowanych lub z innych grup etnicznych. Jednak, jak pokazuje przypadek Związku Wojwodińskich Węgrów (SVM), możliwe jest, iż partie te zaczną wówczas „przelicyto- wywać się” z ugrupowaniami nieetnicznymi. Po drugie, istotny wpływ na zmiany strategii partii etnoregionalnych ma zarówno polityka w stosunku do mniejszości państwa, na terenie którego dana mniejszość zamieszkuje, jak i jej państwa macierzystego. Najgorszą sytuacją jest, gdy w obu dominuje silnie narodowy czy wręcz nacjonalistyczny dyskurs, co było widać na przykładzie pełnych sprzecz- ności działań i przekazów Serbskiej Partii Demokratycznej (SDS), w la- tach 1990–1991. Po trzecie, wewnątrzetniczna rywalizacja oczywiście może prowadzić do radykalizacji części partii czy elektoratu danej grupy etnicznej, jednak
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 97 z pewnością nie jest nieuchronna, nawet w obliczu konfliktu. Przypadek partii serbskich założonych w Chorwacji w – i po – 1991 roku, a więc wła- śnie w okresie eskalacji konfliktu etnicznego, pokazuje, iż wbrew wcze- śniejszym hipotezom, nowe ugrupowania niekoniecznie muszą sięgać po strategię etnicznego przelicytowania, a nawet odwrotnie – często decy- dują się na zmniejszenie stawki etnicznej. Także partie powstałe w wy- niku rozłamu w Demokratycznej Wspólnoty Wojwodińskich Węgrów (DZVM) – pierwszego reprezentującego ich ugrupowania – generalnie zdają się potwierdzać tę odwrotną od wcześniejszych założeń tendencję. Bibliografia Artman F. (2001), Milošević dijagonala laufera (Milosevic la diagonale du fou), przekł. R. Đerić, M. Đerić, Wyd. Dan Graf, Beograd. Barber B. (1997), Dżihad kontra McŚwiat, przekł. H. Jankowska, Wyd. Muza, War- szawa. Bartolini S. (2000), Collusion, Competition and Democracy: Part II, „Journal of The- oretical Politics”, vol. 12, nr 1, s. 33–65. Bochsler D. (2010), Regional Party Systems in Serbia, w: Party Politics in the We- stern Balkans, red. V. Stojarova, P. Emerson, Routledge, London and New York, s. 131–150. Bochsler D., Szöcsik E. (2010), The Forbidden Fruit of Federalism. Evidence from Romania and Slovakia, Article manuscript, prepared for a special issue of West European Politics. Bracanti D. (2007), The Origins and Strengths of regional Parties, „Britisch Journal of Political Research”, vol. 38, s. 135–159. Broj Mađara u Srbiji se smanjio za 40000 (2012), „Vesti Online”, 3.12.2012, http://www.vesti-online.com/Vesti/Srbija/274390/Broj-Madara-u-Srbiji-se- smanjio-za-40000, 5.08.2013. Bugajski J. (1994), Ethnic Politics in Eastern Europe: A Guide to Nationality Poli- cies, Organizations and Parties, Wyd. M. E. Sharpe, New York. Čanak (LSV): SVM ne podržava Cvetkovićevu vladu (2009), „Politika” 24.12.2009, http://www.politika.rs/rubrike/tema-dana/CHanak-LSV-SVM-ne-podrzava- Cvetkovicevu-vladu.lt.html, 2.08.2013. Caspersen N. (2003), The Thorny Issue of Ethnic Autonomy in Croatia: Serb Leaders and Proposal for Autonomy, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe”, vol. 3, s. 1–26. Castells M. (2008), Siła tożsamości, przekł. S. Szymański, PWN, Warszawa. Chandra K. (2005), Ethnic Parties and Democratic Stability, „Perspectives on Poli- tics”, vol. 3, nr 2, s. 235–252.
98 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Chandra K. (2011), What Is an Ethnic Party, „Party Politics”, vol. 17, nr 2, s. 151–169. Coakley J. (2008), Ethnic Competition and the Logic of Party System Transformation, „European Journal of Political Research”, vol. 47, s. 766–793. Dandoy R. (2008), Ethno-regionalist Parties in Europe: a Typology, paper presented at ECPR Graduate Conference, Barcelona, 25–27 July. Dandoy R. (2009), An Understudied Category of Ethno-regionalist Parties in Europe: the Case of the Rattachist Parties, paper presented at IPSAWorld Congress of Political Science, Santiago, 12–16 July. Dandoy R. (2010), Ethno-regionalist parties in Europe: a Typology, „Perspectives on Federalism”, vol. 2, nr 2, s. 195–220. De Winter L. (1998), Conclusion. A Comparative Analysis of the Electoral, Office and Policy Success of Ethnoregionalist Parties, w: Regionalist parties in We- stern Europe, red. L. de Winter, H. Tursan, Routledge, London and New York, s. 204–247. De Winter L., Gomez-Reino M. (2002), European Integration and Ethnoregionalist Parties, „Party Politics”, vol. 8, nr 4, s. 483–503. Faron J. D., Ethnic Structure and Cultural Diversity around the World: A Cross- National Data Set on Ethnic Groups, http://www.stanford.edu/group/ethnic/ workingpapers/egroups.pdf, 23.07.2013. Goldstein I. (2008), Hrvatska 1918–2008, Wyd. EPH & Novi Liber, Zagreb. Gomez-Reino Cachafeiro M. (2008), A Niche or an Expanding universe for Ethno- regionalist Parties in Europe? Party Demands in Contemporary European Politics, paper prepared for the conference: Nationalism, Regionalism and Religion, London, 17–18 Octobar. Gunther R., Montero J. M., Linz J. J. (2002), Political Parties. Old Concepts and New Challenges, Wyd. Oxford University Press, New York. Horowitz D. (1985), Ethnic Groups in Conflict, University of California Press, Berke- ley–Los Angeles–London. Ishiyama J., Breuning M. (2011), What is a Name? Ethnic Party Identity and De- mocratic Development in Post-Communist Politics, „Party Politics”, vol. 17, nr 2, s. 223–241. Judah T. (2009), The Serbs. History, Myth and Destruction of Yugoslavia, 3rd edition, Wyd. Yale University Press, New Hewen–London. Lijphart A. (1977), Democracy in Plural Societies. A Comparative Exploration, Yale University Press, New Heaven. Lutovac Z. (1996), Manjine, KEBS i jugoslavenska kriza, Institut društvenih nauka I Institut za međunarodnu politiku I privredu, Beograd. Mikucka-Wójtowicz D. (2010), The right to political representation for members of national minorities in the Republic of Croatia, 1990–2004, „Sprawy Narodo- wościowe. Seria Nowa”, nr 37, s. 7–17. Mikucka-Wójtowicz D. (2013), Sytuacja mniejszości boszniackiej w Sandżaku – wyz­ wania i problemy, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa”, nr 42, s. 143–167.
ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 99 Mikucka-Wójtowicz D. (w druku) (2013a), Działalność partii mniejszości narodo- wych w Republice Serbii w latach 1990–2008, „Annales Academiae Paedago- gicae Cracoviensis. Studia Politologica”. Müller-Rommel F. (1998), Ethnoregionalist Parties in Western Europe. Theoretical Considerations and Framework of Analysis, w: Regionalist parties in We- stern Europe, red. L. de Winter, H. Türsan, Routledge–London–New York, s. 17–27. Nielson F. (1985), Toward a Theory of ethnic Solidarity in Modern Societies, „Ameri- can Sociology Review”, vol. 50, s. 133–149. Oetere S., Mniejszości pomiędzy segregacją, integracją i asymilacją. O powstaniu i rozwoju modelu autonomii kulturowej, http://www.haus.pl/pl/pdf/pub1/SO- eter.pdf, 11.11.2010. Offe C. (1999), Drogi transformacji. Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschod- nioniemieckie, tłum. Z. Pucek, PWN, Warszawa–Kraków. Pal Š. (1995), Koncept manjinske samouprave DZVM, Beograd decembar 1994 (rad priložen na medjunarodnom naučnom skupu: Položaj manjina u SR Jugo- slaviji, 11–13. januar), www.http://www.vmdk.org/content/hu/koncman.html, 15.07.2010. Petsto stranaka otišlo u istoriju (2010), „Danas” 21.05.2010, http://www.danas.rs/ danasrs/politika/petsto_stranaka_otislo_u_istoriju.56.html?news_id=190747, 15.07.2010. Preece J. J. (2007), Prawa mniejszości, Sic!, Warszawa. Rabushka A., Shepsle K. (1972), Politics in Plural Societies: A Theory in Democratic Instability, Charles E. Merrill Publishing Company, Colombus–Ohio. Rašković J. (2011), „Vreme” 27.01.1992, s. 56, w: Srpska demokratska stranka od osnivanja do konstituiranja prvog višestranačkog Sabora, D. Knežević, „Ča- sopis za suvremenu povijest”, nr 1, s. 7–24. Samardžić M. (1999), Položaj manjina u Vojvodini (drugo izmnjenjeno izdanje), Cen- tar za antiratnu akciju, Beograd. Strmiska M. (2002), A Study on Conceptualization of (Ethno)Regional Parties, „Cen- tral European Political Studies Review”, vol. 4, nr 2–3. Strmiska M. (2003), Conceptualization and Typology of European Regional Parties, „Central European Political Studies Review”, vol. 5, nr 2–3. Taleski D. (2011), Competition Between Ethnic Parties in a Post-Conflict Context: Al- banian Parties in Macedonia and Serbian parties in Croatia, paper presented at 61st political Studies Associaton Annual Conference, London, 19–21 April. Türsan H. (1998), Introduction. Ethnoregionalist Parties as an Ethnic Entrepreneurs, w: Regionalist parties in Western Europe, red. L. de Winter, H. Türsan, Ro- utledge–London–New York, s. 1–16. Von Beyme K. (2002), Transformacija političkih stranaka, Fakultet političkih zna- nosti, Zagreb. Vukomanović D. (2010), Obnova partijskog pluralizma u Srbiji krajem XX veka, Wyd. Institut za političke studije, Beograd.
100 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Zakošek N. (2002), Politički sustav Hrvatske, Wyd. FPZ, Zagreb. Zuber Ch. (2011), Beyond Outbidding? Ethnic Party Strategies in Serbia, „Party Po- litics”, published online before print on 25 Jul 2011. Dokumenty: DZVM (1990), Program 1990. HIDRA (2005), Političke stranke u Republici Hrvatskoj, Zagreb. Popis stanovništva Republike Hrvatske 2001, 2011, www.dzs.hr. Popis stanovništva Republike Srbije 2002, Republički zavod za statistiku, www.we- brzs.statserb.sr.gov.yu/axd/dokumenti/sn31122002.pdf, 13.07.2010. Popis stanovništva Republike Srbije 2011, www.popis2011.stat.rs. SDS (1990), Ciklus tribina Izbori u Hrvatskoj, w: Stranke u Hrvatskoj. Dokumenti, red. D. Đurić i in., Zagreb, s. 339–341. SDS (1990), Osnovna načela 1990. SNS (1994), Programska načela 1994. Ustav Republike Srbije (od 30.09.2006), Službeni glasnik Republike Srbije, nr 98/06. Ustavni zakon o pravima nacionalnih manjina, Narodne novine Republike Hrvatske, br. 155/02. Zakon o političkim strankama, Službeni glasnik RS, nr 36/09. In the shackles of ethnicity? The functioning of selected ethnoregionalist parties in Serbia and Croatia Summary The author carries out an analysis of the functioning of ethnoregionalist parties in Serbia and Croatia in relation to the theoretical principles presented in the paper and pertaining to the activities of ethnoregionalist parties (ERP). The paper aims to shed some light on the discussion on this topic and present the results of preliminary research into the functioning of selected ethnoregionlist groups in these two coun- tries. The author believes that parties of this kind are changing both their postulates and strategies. Changes to the strategies of ethnoregionalist parties are significantly influenced by the policy of the state towards the minorities that reside in its territory and the policy of their respective native states. Key words: Serbia, Croatia, political parties, party systems

Recommended

Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórskiKształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznejPodział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowychUwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Małopolski Instytut Kultury
 
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Przegląd Politologiczny
 
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Agnieszka Stępińska
 
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnychJaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Agnieszka Stępińska
 

Recommended

Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórskiKształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Kształtowanie relacji państwo–diaspora: przykład czarnogórski
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznejPodział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Podział lewica–prawica w perspektywie konstruktywistycznej
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowychUwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Uwarunkowania konfliktów etnopolitycznych w państwach wielonarodowościowych
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Partie mniejszości węgierskiej na Słowacji w latach 1989–1998. Aktorzy, elity...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Miroslav Hroch, Nowoczesny naród: oczywistość, konstrukcja, wymysł?
Małopolski Instytut Kultury
 
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Obywatel patriota? Patriotyzm jako czynnik determinujący aktywność obywatelsk...
Przegląd Politologiczny
 
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Problematyka europejska w przekazach programowych kandydatów na urząd Prezyd...
Agnieszka Stępińska
 
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnychJaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Jaka Polska w jakiej Europie? – analiza telewizyjnych audycji referendalnych
Agnieszka Stępińska
 
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European UnionImpact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in UkraineNon-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Promotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional productsPromotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional products
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of PolandEducation and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-WschodniejTrauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecnyUstrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 

More Related Content

More from Środkowoeuropejskie Studia Polityczne

The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European UnionImpact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in UkraineNon-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Promotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional productsPromotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional products
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of PolandEducation and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-WschodniejTrauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecnyUstrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Środkowoeuropejskie Studia Polityczne
 

More from Środkowoeuropejskie Studia Polityczne (20)

The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
The activity of the Mamy Głos Foundation in the context of youth political a...
 
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European UnionImpact of Brexit on the status of the English language in the European Union
Impact of Brexit on the status of the English language in the European Union
 
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
Formation of populism in Spain: towards the explanatory framework of the 15-M...
 
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in UkraineNon-military dimension of the hybrid war in Ukraine
Non-military dimension of the hybrid war in Ukraine
 
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
Saturation of the media with conspiracy narratives: content analysis of selec...
 
Promotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional productsPromotion of regional and traditional products
Promotion of regional and traditional products
 
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
The Rule of Law and the EU Budget for 2021–2027: More Solidarity or Renouncin...
 
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
International sports organizations as diplomatic actors. The case of FIFA exe...
 
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
Civil society as an actor in the political processes of local governance refo...
 
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
The influence of illiberal democracy on the effectiveness of attempts to cont...
 
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of PolandEducation and information in consumer policy in the Republic of Poland
Education and information in consumer policy in the Republic of Poland
 
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
Farmland and people as essential resources of Poland in the concepts of Poli...
 
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
The impact of Brexit on the member states’ ability to build blocking coalitio...
 
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
Dedykowany storytelling – psychologiczne przesłanki perswazyjnej efektywności...
 
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...Human security, human rights and international law, and interactions between ...
Human security, human rights and international law, and interactions between ...
 
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
Publiczne notowanie akcji jako źródło finansowania małych i średnich przedsię...
 
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
Polska w strefie euro? Trzy scenariusze i ich prawdopodobne konsekwencje ogól...
 
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-WschodniejTrauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
Trauma transformacji w Europie Środkowo-Wschodniej
 
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
Próby reformy systemu wyborczego do Rady Najwyższej Ukrainy w okresie przypad...
 
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecnyUstrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
Ustrój samorządu lokalnego w Republice Mołdawii. Ewolucja i stan obecny
 

W okowach etniczności? Funkcjonowanie wybranych partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji

  • 1. DOI 10.14746/ssp.2016.1.4 Dominika Mikucka-Wójtowicz Uniwersytet Jagielloński W okowach etniczności? Funkcjonowanie wybranych partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji1 Streszczenie: Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad możemy obserwować wyraźny wzrost znaczenia regionalnych i etnicznych tożsamości, prowadzący do powsta- wania coraz większej liczby ugrupowań etnoregionalnych i regionalnych. Mimo to – podobnie jak w przypadku wielu innych, istotnych i aktualnych współcześnie zjawisk społecznych – zdania badaczy w kwestii przyczyn reetnicyzacji systemów partyjnych, funkcjonowania partii etnoregionalnych, ich typów czy relacji z demo- kracją pozostają podzielone. Celem artykułu jest przybliżenie toczącej się w tym zakresie dyskusji oraz zaprezentowanie na jej tle wstępnych wyników badań doty- czących funkcjonowania wybranych ugrupowań etnoregionalnych w Serbii i Chor- wacji. Słowa kluczowe: Serbia, Chorwacja, partie polityczne, systemy partyjne Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad możemy obserwować wyraźny wzrost znaczenia regionalnych i etnicznych tożsamości, prowadzą- cy do powstawania coraz większej liczby ugrupowań etnoregionalnych i regionalnych. Mimo to – podobnie jak w przypadku wielu innych, istot- nych i aktualnych współcześnie zjawisk społecznych – zdania badaczy w kwestii przyczyn reetnicyzacji systemów partyjnych, funkcjonowania partii etnoregionalnych, ich typów czy relacji z demokracją pozostają podzielone. Celem artykułu jest przybliżenie toczącej się w tym zakre- sie dyskusji oraz zaprezentowanie na jej tle wstępnych wyników badań dotyczących funkcjonowania wybranych ugrupowań etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji. 1   Artykuł powstał dzięki wsparciu finansowemu Uniwersytetu Jagiellońskiego w ramach programu SET (Społeczeństwo – Technologie – Środowisko), który współ- finansuje Unia Europejska. This article was supported by funding from the Jagiel- lonian University within the SET project. The project is co-financed by the European Union.
  • 2. 70 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Przyczyny odradzającej się etniczności Podejmując próby zidentyfikowania przyczyn odpowiedzialnych za od- radzanie się etniczności, badacze wskazują na cztery zjawiska. Pierwsi uwa- żają reetnicyzację za formę oporu przeciwko globalizacji (Castells, 2008; von Beyme, 2002), drudzy za następstwo procesu europeizacji, prowadzą- cego do decentralizacji władzy, a co za tym idzie scedowania części do- tychczasowych obowiązków władz centralnych na poziom regionalny czy lokalny (Monthero, Gunther, 2002, s. 5; De Winter, Gomez-Reino, 2002, s. 484, 488; Gomez-Reino, 2008). Trzeci, postrzegają ją jako symptom uak- tywnienia się nowego wymiaru konfliktu na osi centrum–peryferie. Według nich powstawanie partii etnoregionalnych ma związek z procesem nazwa- nym przez Clausa Offe mianem etnicyzacji polityki, a więc upolitycznia etnicznych podziałów (Offe, 1999, s. 64; Türsan, 1998, s. 3). Według badań z 1985 roku na świecie funkcjonowało 589 grup etnicznych i aż 8 tysięcy języków (Nielson, 1985, s. 33). Dekadę później James D. Faron doliczył się już 820 grup etnicznych i etnoreligijnych (Faron, 2003, s. 16). Powyższe dane według badaczy świadczą o postępującej reetnicyzacji (czasem wręcz ocierającej się o trybalizm)2 . I choć afirmacja etnicznych tożsamości sama w sobie niekoniecznie musi być niebezpieczna, jednak – według Huri Tür- sana – jej połączenie z nacjonalistycznymi sentymentami może posłużyć do manipulacji i „skonstruowania bomby zegarowej” (Türsan, 1998, s. 2). Z kolei czwartą grupę stanowią badacze, wedle których tworzenie ugrupo- wań etnoregionalnych stanowi szczególną formę protestu przeciwko zbyt silnej pozycji władz centralnych (Dandoy, 2010). Partie etnoregionalne czy etniczne? Mimo wzmożonego zainteresowania ich genezą, partie etnoregio- nalne (ERP – Ethnoregionalist Parties) nie doczekały się jeszcze jednej, powszechnie uznanej definicji. Zwykle badacze zwracają uwagę na dwie 2   Według Benjamina Barbera, obrazowym przykładem nowego trybalizmu jest plan podziału Bośni i Hercegowiny przygotowany w 1993 roku przez Cyrusa Vance’a i Lorda Owena. Według niego przygotowana wówczas mapa „Mnożąc granice i zawę- żając zasięg wspólnot etnicznych usiłowała przedstawić w formie prawnej absurdal- ną zasadę uznawania prawie każdego bloku w mieście za odrębny naród, a każdego domu za potencjalnego suwerena. To niefortunne rozwiązanie polityczne, tak długo sankcjonowane przez nieszczęsną radę Bezpieczeństwa ONZ, w innych czasach okre- ślano by jako sianie anarchii” (Barber, 1997, s. 15).
  • 3. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 71 cechy takich formacji: ich ekskluzywistyczny charakter (czego przyczyn można upatrywać w polityzacji etniczności) i żądanie reorganizacji ist- niejącej struktury stosunków władzy. Jak skonstatował Türsan, łączą je żądania uznania etnicznej odrębności reprezentowanej przez nie grupy z pewnymi roszczeniami terytorialnymi (Türsan, 1998, s. 5). Mianem par- tii etnoregionalnych określa się więc ugrupowania reprezentujące teryto- rialnie skoncentrowane mniejszości (czyli operujące na poziomie niższym niż państwowy), domagające się od władz centralnych zapewnienia więk- szego zakresu autonomii kulturowej bądź terytorialnej (Horowitz, 1985, s. 291; Türsan, 1998, s. 5; De Winter, 1998, s. 204; Müller-Rommel, 1998, s. 19; Strmiska, 2003), co je odróżnia od partii regionalnych, które – choć również funkcjonują na szczeblu subpaństwowym – niekoniecznie muszą reprezentować mniejszości etniczne (Strmiska, 2002, s.  2) czy religijne (Bracanti, 2007, s. 138). Dawn Bracanti uważa, iż zachętą do tworzenia partii regionalnych jest postępujący proces politycznej decentralizacji, ro- zumianej jako „decentralizacja szczebla podejmowania decyzji politycz- nych” (Bracanti, 2007, s. 136, 138)3 . Zaś według Regisa Dandoy’a, regio- nalizm może mieć czysto geograficzną lub ekonomiczną naturę (Dandoy, 2010, s. 197). Ponadto Dandoy podkreśla, że przyjmując w definicji partii etnoregionalnych za ich główny cel „modyfikację dotychczasowych relacji z państwem”, wykluczamy z ram tej rodziny partyjnej4 , ugrupowania dla których postulat ów jest wtórny. Na przykład dotyczy to belgijskiej forma- cji Vlaams Belang (często klasyfikowanej jako ERP), której postulaty mają nacjonalistyczną (a często wręcz faszystowską) naturę i są wymierzone w imigrantów. Zaś kwestia reorganizacji struktury władzy odgrywa w jej programie wyraźnie drugorzędną rolę (Dandoy, 2010, s. 198). Wypada przy tym dodać, iż nie wszystkim badaczom odpowiada po- wyższa terminologia. Według Kanchan Chandry – przede wszystkim zaj- 3   Jednak nie wszyscy badacze podzielają ten pogląd. Daniele Caramani oraz Daniel Bochsler uważają, iż ta zależność, zwłaszcza w państwach Europy Środko- wo-Wschodniej wygląda odwrotnie. A więc to nie decentralizacja jest siłą napędową powstawania partii regionalnych, lecz partie regionalne napędzają decentralizację (Bochsler, 2010). 4   Pytanie, czy partie etnoregionalne powinny zostać uznane za odrębną rodzinę partyjną jest żywiołowo dyskutowane w literaturze przedmiotu. Będąca rzeczniczką ich wyodrębnienia Margarita Gomez-Reino podkreśla, iż ich płaszczyzna programo- wa nie ogranicza się do problemu decentralizacji, ale obejmuje cztery kwestie: samo- rządność (samozarządzanie), podział na linii lewica-prawica, ustosunkowanie się do integracji europejskiej oraz do wartości postmaterialnych (zob. De Winter, 1998; De Winter, Gomez-Reino, 2002; Dandoy, 2009; Dandoy, 2010).
  • 4. 72 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 mującej się badaniami indyjskiego systemu partyjnego – większą moc eksplanacyjną ma określenie „partia etniczna”, które badaczka stosuje w odniesieniu do wszystkich ugrupowań zabiegających o poparcie jed- nej, konkretnej grupy etnicznej, nie zważając, czy w danym państwie sta- nowi ona mniejszość, czy też grupę dominującą (Chandra, 2005, s. 236; Chandra, 2011, s. 151). Z kolei według Johna Ishiyama i Marijki Breu- ning – również posługujących się terminem partia etniczna – jest on zbyt ogólny i wymaga doprecyzowania (Ishiyama, Breuning, 2011). Zresztą nie tylko definicja ERP jest kwestią problematyczną. Choć w artykułach poświęconych partiom etnoregionalnym, można odczuć, iż badacze mają świadomość, że nie są one jednorodnym bytem, jednak próby tworzenia typologii wciąż stanowią margines badań nad tego typu ugrupowaniami. Dotychczas podjęło się tego zaledwie kilku politolo- gów. Przy czym – w moim odczuciu – na szczególną uwagę zasługują zwłaszcza prace dwóch autorów. Prekursorem badań komparatystycz- nych i autorem pierwszej, a zarazem najbardziej znanej, typologii partii etnoregionalnych był Lieven De Winter, który za kryterium dokonanego podziału przyjął stopień radykalizacji ich żądań dotyczących reorganiza- cji istniejącej struktury władzy (De Winter, 1998, s. 205–207). Przy czym w jego typologii zauważalny jest wpływ pracy Janusza Bugajskiego5 . Zaś w ostatnich latach koncepcja De Wintera została zmodyfikowana przez Règisa Dandoya (Dandoy, 2008; Dandoy, 2010). Według De Wintera łącznie istnieje pięć typów ugrupowań etnoregio- nalnych, z czego trzy (partie protekcjonistyczne, autonomistyczne i na- rodowo-federalistyczne) chcą jedynie reorganizacji władzy i zagwaran- towania mniejszościom jakiejś formy samorządności, zaś dwa pozostałe typy partii (separatystyczne i irredentystyczne) domagają się odłączenia regionu od państwa, a więc ich żądania mają wyraźnie niepodległościowy charakter. Zaproponowaną przez badacza typologię oraz charakterystykę poszczególnych typów ugrupowań zaprezentowano w tabeli. Ponadto De 5   W pracy z 1994 roku, poświęconej polityce etnicznej w szeroko rozumianej Europie Środkowej (obejmującej Bałkany i w znacznym stopniu koncentrującej się właśnie na nich), Bugajski zaprezentował 5 typów takiej polityki: kulturalne ożywie- nie (cultural revivalism), autonomia polityczna (political autonomism), terytorialne samostanowienie (territorial self-determinism), separatyzm, irredentyzm, których charakterystyka jest dość zbieżna z typami partii etnoregionalnych opisanymi póź- niej przez De Wintera. Zresztą Bugajski stwierdził, iż na bazie tych typów mogą się ukształtować ugrupowania walczące o prawa grup etnicznych. Ponadto – podobnie jak De Winter – zauważył, iż polityka etniczna charakteryzuje się zmiennością prio- rytetów i strategii (Bugajski, 1994, s. XXII–XXIII).
  • 5. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 73 Winter podkreśla, że ugrupowania etnoregionalne często zmieniają stra- tegię i wytyczone cele, a więc ich przypisanie do poszczególnych typów zazwyczaj ma tymczasowy charakter. Jako przykład podaje fakt, iż więk- szość ruchów etnoregionalnych w Europie Zachodniej (których ważnym postulatem było zwrócenie uwagi na odrębność językową reprezentowa- nych przez nie grup), uformowało się jako ruchy kulturowo-protekcjoni- styczne, jednak z czasem ewoluowały one w formacje autonomistyczne bądź narodowo-federalistyczne. Co więcej, w latach 80. XX wieku ta- kie ugrupowania często odwoływały się do popularnego wówczas hasła „Europy regionów”, co według niego było sprytnym fortelem, służącym uniknięciu otwarcie separatystycznych żądań (De Winter, 1998, s. 208). Przy czym, postulaty tego typu były wówczas zgłaszane nie tylko przez formacje etnoregionalne, a więc reprezentujące mniejszości, ale też stric- te regionalne, podkreślające odrębność i wyjątkowość pewnych europej- skich regionów (wprawdzie zwykle o wyraźnie wielokulturowym cha- rakterze). W Chorwacji po takie hasła w latach 90. sięgał Demokratyczny Kongres Istrii – IDS (Istarski demokratski sabor), zaś w Serbii Liga So- cjaldemokratów Wojwodiny – LSV (Liga socijaldemokrata Vojvodine). Zresztą oba ugrupowania spotkała z tego powodu ostra krytyka ze strony rządzących wówczas partii: Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej – HDZ (Hrvatska demokrstaska zajednica) i Socjalistycznej Partii Serbii – SPS (Socijalistička partija Srbije), postulujących ścisłą centralizację władzy, a często też innych relewantnych formacji na tamtejszych sce- nach politycznych, które oskarżały je o separatyzm, zagrażający integral- ności państwa. Tabela 1 Typologia partii etnoregionalnych Lievena de Wintera 1. Partie żądające reorganizacji istniejącej struktury władzy i zwiększenia stopnia autono- mii regionów (nie zgłaszające żądań niepodległościowych): A. partie protekcjoni- styczne Uważają, iż reprezentowany przez nie segment społeczeństwa charakte- ryzuje się wyjątkowymi cechami, dlatego też żądają uznania odrębności swojej tożsamości kulturowej oraz prawa do jej rozwijania i ochrony. Naj- częściej wysuwane postulaty: uznanie języka, którym posługuje się dana grupa etniczna za język urzę-–– dowy w danym regionie (choć niektóre ugrupowania akceptują wpro- wadzenie zasady dwujęzyczności); zagwarantowanie specjalnych kwot dla przedstawicieli mniejszości–– przy zatrudnianiu w państwowych urzędach, co ma służyć zapobiega- niu dyskryminacji etnicznej.
  • 6. 74 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 B. partie auto- nomistyczne Domagają się podziału kompetencji między władze centralne i regionalne. Przy czym uważają (i podkreślają), iż reprezentowana przez nie wspólnota etnokulturowa powinna być przez państwo traktowana w sposób szcze- gólny, inaczej niż pozostałe wspólnoty mieszkające na terytorium danego państwa (co wyraźnie odróżnia je od kolejnego typu – partii narodowo- federalistycznych). Domagają się zwiększenia uprawnień władz regional- nych. W ich opinii rząd krajowy powinien być odpowiedzialny jedynie za politykę monetarną, obronną i zagraniczną. C. partie na- rodowo-fede- ralistyczne Ich najważniejszym postulatem jest przekształcenie państw unitarnych w federalne, co ma zapewnić większy stopień autonomii regionom. 2. Ugrupowania domagające się separacji (odłączenia) regionu: D. partie nie- podległościo- we Domagają się pełnej niepodległości regionu, na terenie którego funkcjonu- ją. Część tego typu ugrupowań jest przychylnie nastawiona do idei „Eu- ropy regionów”, inne odrzucają możliwość uznania jakiejkolwiek władzy na poziomie ponadnarodowym. Nieliczne partie niepodległościowe są go- towe do użycia przemocy i podejmowania akcji terrorystycznych, w celu osiągnięcia suwerenności. E. partie irre- dentystyczne Nie tylko postulują oddzielenie się i uzyskanie pełnej suwerenności, ale chcą się przyłączyć do państwa o podobnej tożsamości kulturowej. Postu- laty irredentystyczne zwykle zgłaszają mniejszości zamieszkujące tereny przy granicy z państwem macierzystym, a ich żądania przybierają na sile w okresie eskalacji kryzysów międzynarodowych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: De Winter, 1998, s. 205–207. Z kolei Dandoy, również biorąc za kryterium podziału radykalizm żądań formacji etnoregionalnych, wyodrębnił ich trzy główne typy, z których każdy dzieli się na kilka podtypów. Partie o niskiej intensyw- ności żądań nazwał protekcjonistycznymi, zaś ich podtypy nazwał mia- nem formacji konserwatywnych i partycypujących (participationist). Drugim typem są partie nazwane przez niego mianem decentralistycz- nych (wprawdzie zgłaszające umiarkowanie łagodne postulaty, jednak stanowiące wyzwanie dla wewnętrznego porządku), do których zaliczył ugrupowania autonomistyczne, federalistyczme i konfederalistyczne. Ostatni, trzeci typ, stanowią partie secesjonistyczne, których apel cha- rakteryzuje się największym stopniem radykalizmu, a ich funkcjono- wanie stanowi wyzwanie także dla międzynarodowego porządku. Za podtypy partii secesjonistycznych uznał ugrupowania niepodległościo- we, irredentystyczne oraz ratachistyczne. Wyodrębnienie partii ratachi- stycznych – jako odrębnego podtypu ugrupowań secesjonistycznych – oraz ich charakterystykę należy uznać za największy wkład Dandoya w badania nad ERP.
  • 7. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 75 Według badacza irredentyzm można określić mianem „polityki mającej na celu odzyskanie utraconych terytoriów” oraz połączenie z pobratymcami, należącymi do tej samej grupy etnokulturowej, z któ- rymi rozdziela ich granica państwowa (Dandoy, 2010, s. 212). Partie irredentystyczne żądają więc nie tylko niepodległości regionu, na te- renie którego działają, ale też aneksji do nowo tworzonego organizmu państwowego obszarów formalnie leżących na terenie innego państwa. Świetnym przykładem takiego typu postulatów były kilkukrotnie, od końca lat 90. powracające żądania Partii Akcji Demokratycznej San- dżaku – SDA (Stranka demokratske akcije Sandžaka) – funkcjonującej w serbskiej części tego regionu – utworzenia niepodległego Sandżaku, w skład którego wchodziłyby zarówno tereny serbskie, jak i czarno- górskie. Dla odróżnienia partie ratachistyczne nie dążą do pełnej suwe- renności, nie są też zainteresowane aneksją terytoriów należących do sąsiednich państw, a wręcz odwrotnie. Domagają się one przyłączenia regionu, w którym działają, do innego, niepodległego państwa. Przy czym Dandoy podkreśla, iż tego typu partie były dotychczas błędnie klasyfikowane w literaturze jako formacje irredentystyczne (Dandoy, 2008, s. 9–10; Dandoy, 2010, s. 213). Książkowym przykładem takie- go ugrupowania, od którego zresztą bierze ono swoją nazwę, jest ruch społeczno-polityczny we frankofońskiej części Belgii, który domaga się jej przyłączenia do Francji. Co warte podkreślenia, według Dandoya tego typu postulaty częściej charakteryzują ugrupowania wywodzące się z biednych regionów. Bowiem, jak słusznie zauważa, niepodległość wymaga sporych nakładów finansowych. Dobrym przykładem znowu mogą być żądania sandżackiej SDA, tym razem z początku lat 90., gdy jej lider Sulejman Ugljanin postulował przyłączenie Sandżaku do Bo- śni. Szerzej typologię Dandoya zaprezentowano w tabeli 2. Tabela 2 Typologia partii etnoregionalnych Regisa Dandoya 1. Partie protekcjonistyczne – ich apel charakteryzuje się umiarkowanymi postulatami, które dotyczą uznania i ochrony praw językowych, kulturalnych oraz politycznych danej mniejszości. A. konser- watywne Ich postulaty mają bardzo ograniczony zasięg. Przede wszystkim domagają się utrzymania i ochrony praw kulturowych i językowych danej mniejszości oraz zmniejszenia dyskryminacji w tych dziedzinach. Zwykle żądają uznania języka reprezentowanej przez nie mniejszości za język urzędowy w regionie, w którym mniejszość ta zamieszkuje czy też utworzenia specjalnych instytu- cji kulturalnych, mających na celu ochronę jej dziedzictwa kulturowego.
  • 8. 76 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 B. partycy- pujące Mają bardziej aktywną formułę od partii poprzedniego podtypu. Nie tylko domagają się uznania i ochrony własnej kultury, ale także poprawy sytuacji w tym zakresie. Ponadto, poza częstym – podobnie jak u poprzedników – żą- daniem uznania języka mniejszości za język urzędowy w danym regionie, chcą zabezpieczenia specjalnych kwot, a więc zastosowania mechanizmów pozytywnej dyskryminacji, przy zatrudnianiu członków mniejszości w urzę- dach publicznych. A często także możliwości blokowania przez przedstawi- cieli mniejszości decyzji podejmowanych przez organy legislacyjne (zarów- no na poziomie centralnym, jak i regionalnym), dotyczących ich praw. 2. Partie decentralistyczne – choć ich postulaty wciąż są umiarkowane, stanowią wy- zwanie dla istniejących struktur władzy. Domagają się bowiem ich reorganizacji oraz przyznania większych uprawnień władzom regionalnym. Poszczególne podtypy wyraź- nie różnią się zakresem żądań. C. autono- mistyczne Domagają się autonomii regionu, który reprezentują, podkreślając jego wy- jątkowość na tle innych regionów czy jednostek podziału terytorialnego. Ich dyskurs charakteryzuje się więc bardzo specyficznym rozumieniem decentra- lizacji władzy, jako procesu, na którym skorzysta tylko i wyłącznie reprezen- towany przez nie region. Jeśli ów region posiada już autonomię, domagają się wzmocnienia i zwiększenia uprawnień władz regionalnych. D. federali- styczne Domagają się decentralizacji władzy, podkreślając, iż winna być ona dzielona między poziom centralny i regionalny, którego uprawnienia należy wzmac- niać. Przy czym ich postulaty nie odnoszą się, jak w poprzednim przypadku, do jednego, konkretnego regionu, ale zakładają, iż wszystkie regiony powin- ny uzyskać jednakowe kompetencje. E. konfede- ralistyczne W przypadku tego podtypu partii to one decydują, jakie uprawnienia regiony powinny delegować na rzecz władz centralnych. Główną cechą, odróżniają- cą je od partii federalistycznych, jest założenie, iż suwerenność przynależy regionom oraz – co ma z tym związek – zastosowanie strategii oddolnego delegowania kompetencji. 3. Partie secesjonistyczne – za główny cel obrały oderwanie regionu zamieszkiwanego przez reprezentowaną przez nie mniejszość od „państwa-gospodarza” (na terenie którego obecnie funkcjonują) i utworzenie niezależnego państwa, a więc „zmiana właściciela te- rytorium” (Dandoy, 2010, s. 210). Przy czym propagują one kilka różniących się rozwią- zań w tym zakresie. Partie te stanowią poważne wyzwanie nie tylko dla wewnętrznego, ale też międzynarodowego porządku, bowiem domagają się redefinicji granic. F. niepod- ległościo- we Głównym postulatem partii niepodległościowych jest utworzenie suweren- nego państwa, którego podstawą będzie „oderwany” region lub regiony (np. koncepcja utworzenia Wielkiej Katalonii, obejmującej regiony Walencji i Balearów). G. irreden- tystyczne Nie tylko postulują utworzenie suwerennego państwa, ale również włączenie do niego (aneksję) obszarów znajdujących się na terenie innego państwa za- mieszkiwanego przez tę samą (lub mającą podobne cechy) grupę etnokultu- rową. Tego typu żądania charakterystyczne są dla mniejszości mieszkających na terenach przygranicznych, których obszar został (np. w wyniku wojen bądź porozumień pokojowych) podzielony między dwa odrębne organizmy państwowe.
  • 9. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 77 H. ratachi- styczne Postulują oderwanie danego regionu od dotychczasowego państwa oraz jego przyłączenie do państwa sąsiedniego. Żądania tego typu przede wszystkim są charakterystyczne dla mało liczebnych mniejszości, żyjących w ubogich regionach przygranicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Dandoy, 2008, s. 6–10; Dandoy, 2010, s. 206–214. Strategie partii etnoregionalnych Partie etnoregionalne (czy szerzej etniczne) stały się przedmiotem wzmożonej naukowej refleksji w latach 70. Przy czym, przez ponad 20 lat w badaniach tego typu ugrupowań dominował pogląd, iż etniczna konkurencja podczas wyborczej rywalizacji stanowi poważne wyzwanie, a nawet zagrożenie, dla przetrwania demokratycznego reżimu. Ówcześni badacze stali na stanowisku, iż wprowadzenie rywalizacyjnych wyborów w społecznościach zróżnicowanych etnicznie – właściwie nieuchronnie – prowadzi do etnicyzacji elektoratów oraz wystąpienia efektu etniczne- go przelicytowania (ethnic outbidding) (Rabushka, Shepsle, 1972; Horo- witz, 1985), oznaczającego sytuację, gdy podczas „wewnątrz-etnicznej” rywalizacji o głosy wyborców, partie zaostrzają dyskurs, w celu zwięk- szenia swojej atrakcyjności. Przyjęcie umiarkowanej strategii było możli- we i opłacalne dla partii wyłącznie wówczas, gdy etniczność nie stanowiła kwestii dominującej. Jak podkreślali Alvin Rabushka i Kenneth Shepsle, kiedy etniczności raz uda się dojść do głosu, trudno ją potem usunąć w cień politycznego dyskursu (Rabushka, Shepsle, 1972, s. 86). Według badaczy, jeśli jednak nie jest ona kwestią drugorzędną, przyjęcie strategii etnicznego przelicytowania właściwie staje się nieuniknione, bowiem w ramach ERP zawsze znajdą się polityczni przedsiębiorcy (partie lub konkretni polity- cy) gotowi prowokować ugrupowania umiarkowane poprzez nagłaśnianie kwestii etnicznych (i manipulację nimi), aby w ten sposób zdobyć przewa- gę nad nimi (Rabushka, Shepsle, 1972, s. 91–92). Dlatego też, dostrzega- jąc zagrożenie, jakie niesie ze sobą nadmierne upolitycznienie etnicznych podziałów, inny uznany badacz systemów politycznych – Arend Lijphart stworzył koncepcję demokracji konsensualnej, której cechą charaktery- styczną jest dążenie do ograniczenia rywalizacji w społeczeństwach wielo- kulturowych (Lijphart, 1977; Bartolini, 2000, s. 40). Wypada spytać, o źródło powyższych obaw. W starszych badaniach dość powszechne było założenie o homogeniczności grupowych poglą-
  • 10. 78 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 dów i ich radykalizmie, na co zwracali uwagę w swojej pracy przede wszystkim Rabushka i Shepsle. Choć z kolei Donald Horowitz podkre- ślał, iż partie etniczne próbują się kierować niezgodnymi interesami grup, które je wspierają, co często prowadzi do tego, iż ich program i działania charakteryzują się głęboką niespójnością (Horowitz, 1985, s. 297). Ponad- to bagatelizowano fakt, iż modele te powstały w oparciu o badania prze- prowadzone głównie w państwach afrykańskich, charakteryzujących się istnieniem tzw. „ściśle etnicznie zsegmentowanych rynków wyborczych” (a więc takich gdzie wyborcza rywalizacja przebieg wyłącznie wzdłuż linii podziałów etnicznych). Często istnieją w nich dwie grupy etniczne, z których jedna (mniejsza) permanentnie przegrywa wybory, a ponieważ rywalizacja przebiega wzdłuż osi podziałów etnicznych, raczej nie ma szans, by jej sytuacja w przyszłości uległa zmianie, co może dodatkowo wzmagać radykalizację rywalizacji (Horowitz, 2006, s. 3). Jak zauważył Horowitz, wygrywające partie mają jednak pewien wachlarz możliwości, z których mogą skorzystać, by nie doprowadzić do radykalizacji działań ugrupowań przegrywających (Horowitz, 2006, s. 4–5). W nowszych pracach coraz częściej zwraca się uwagę, iż partie et- niczne mogą skorzystać z bardziej umiarkowanego repertuaru strategii, co miało związek z zakwestionowaniem poglądu o homogeniczności po- staw i oczekiwań etnicznych elektoratów. Badająca partie etniczne w In- diach Kanchan Chandra zwracała uwagę, iż ugrupowania te coraz czę- ściej starają się zamiast podziałów etnicznych nagłaśniać inne, bardziej złożone podziały socjopolityczne, przecinające linię podziałów stricte etnicznych (Chandra, 2005). Również Daniel Bochsler i Edina Szöcsik (Bochsler, Szöcsik, 2010) oraz John Coakley (Coakley, 2008) stwierdzili, iż partie etnoregionalne, wbrew wciąż dominującemu modelowi etnicz- nego przelicytowania, coraz częściej starają się przedstawić jako bardziej umiarkowane niż bardziej radykalne. Według Coakley’a – badającego strategie dostępne dla ugrupowań dopiero wchodzących na rynek wybor- czy w systemie partyjnym opartym o podziały etniczne – mają one trzy możliwości, a więc sięgnięcie po strategię: 1) etnicznego przelicytowania (ethnic outbiding) – partia w swoim apelu skupia się wyłącznie na podkreślaniu istniejących podziałów etnicz- nych, starając się przekonać wyborców, iż strategia etnicznego prze- licytowania pozostaje najbardziej skuteczną metodą obrony zbioro- wych interesów (interesów danej mniejszości); 2) zmniejszenia stawki etnicznej (ethnic underbidding) – partia poszu- kuje bardziej umiarkowanych strategii niż dotychczas funkcjonujące
  • 11. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 79 ugrupowania, starając się znaleźć jakieś punkty wspólne dla wybor- ców różnych grup etnicznych; 3) nieetnicznej kontrpropozycji (non-ethnic counterbidding) – partie od- rzucają etnicznie zorientowany apel i skupiają się na innych podzia- łach socjopolitycznych, przecinających podziały etniczne. Ponadto od lat 90. zaczęto też zwracać uwagę, iż przyjmowane przez partie strategie mogą się zmieniać w czasie. Biorąc pod uwagę podmiot apelu partii etnicznych oraz ich pozycję dotyczącą kwestii etnicznych, Christine Zuber zaproponowała nowy model badawczy, który zaprezen- towano w tabeli 3. Tabela 3 Strategie partii etnicznych Typ apelu Kryteria pozycjonowania bardziej umiarkowany bez zmian bardziej radykalny Wyłączający (Exlcusive) Zmniejszenie stawki etnicznej (ethnic underbidding) – partyj- ne apele kierowane są wyłącz- nie do jednej grupy etnicznej, treść apelu jest jednak bardziej umiarkowana od apeli pozo- stałych ugrupowań chcących zdobyć głosy tego elektoratu, np. jeśli dotychczas najważ- niejsza partia etnoregionalna żądała autonomii terytorialnej, to ta mówi o autonomii kultu- rowej. Statyczna licyta­ cja (static bidding) – partia utrzymuje zarówno ekskluzy- wistyczny apel, jak i wyjściową pozycję w kwestiach etnicz- nych. Etniczne przelicyto­ wanie (ethnic outbid- ding) – partia zwraca się wyłącznie do jed- nej grupy etnicznej, głosząc bardziej ra- dykalne poglądy niż pozostałe ugrupowa- nia zabiegające o po- parcie tejże grupy. Niewyłącza- jący (Non- exclusive) Lateralne niedolicytowanie (lateral underbidding) – apel takiej partii wykracza poza jedną grupę etniczną, jedno- cześnie ugrupowanie przesu- wa się w kierunku bardziej umiarkowanych pozycji w wymiarze etnicznym. Lateralna licytacja (lateral bidding) – partia zaczyna odwoływać się do szerszego elektora- tu, nie zmienia jed- nak wyjściowego apelu w kwestiach etnicznych. Lateralne przelicyto­ wanie (Lateral out- bidding) – partia zaczyna się otwierać na wyborców innych grup, jednocześnie radykalizując poglą- dy w kwestiach et- nicznych. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Zuber, 2011, s. 4. Zarówno typologia Coakley’a, jak i Zuber wydają się bardzo dobrym narzędziem do badania strategii ERP, jednak, wstępna analiza działań po- dejmowanych przez ugrupowania etnoregionalne funkcjonujące w Chor- wacji, a zwłaszcza w Serbii (na bazie których zresztą Zuber stworzy-
  • 12. 80 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 ła swój paradygmat) pokazują, że nie zawierają one pełnego spektrum wykorzystywanych przez nie strategii. Coakley wspomina, iż partie tego typu mogą porzucić etniczne postulaty i zastosować nieetniczną kontr- propozycję, dzięki której próbują zainteresować swoim przekazem szer- szy krąg odbiorców. Także dwa typy strategii wskazanych przez Zuber (tj. laternalne niedolicytowanie i lateralna licytacja) dotyczą działań mających na celu poszerzenie elektoratu na wyborców spoza konkretnej grupy etnicznej6 . W praktyce istnieje jednak jeszcze jedna, pominięta przez nich moż- liwość, którą umownie nazwałam nieetnicznym przelicytowaniem. Jest to strategia, po którą sięgają partie etnoregionalne, gdy ich głównym ry- walem nie są inne ugrupowania ERP, lecz któraś z relewantnych w da- nym kraju/regionie formacji „nieetnicznych”. Przykładem może być spór (swoista licytacja na radykalizm żądań) dwóch partii działających na terenie Wojwodiny: najsilniejszej obecnie formacji reprezentującej mniejszość węgierską – Związku Wojwodińskich Węgrów (Savez vojvo- đanskih Mađara – SVM) oraz regionalnej Ligi Socjaldemokratów Woj- wodiny (Liga socijaldemokrata Vojvodine – LSV). Mimo, iż obie dzia- łają w tym samym regionie, ich cele zazwyczaj były rozbieżne. SVM domagała się autonomii politycznej i kulturowej tylko i wyłącznie dla mieszkających w tym regionie Węgrów (czasem postulowała utworzenie samorządu etnicznego). Zaś LSV podnosiła żądania autonomii dla całe- go regionu, a nie tylko dla mniejszości węgierskiej, ostro sprzeciwiając się pomysłom tworzenia przez nią samorządu etnicznego. W 2009 roku SVM, jako jedyna formacja w serbskiej Skupsztinie, głosował przeciwko nowelizacji krajowego budżetu, gdyż nie została w nim zabezpieczona przewidziana w konstytucji kwota 7% PKB na wydatki prowincji (Ustav, 2006, art. 184). Co warte podkreślenia, deputowani SVM sprzeciwili się polityce koalicyjnego rządu Mirka Cvetkovicia, mimo iż współrządzili wówczas z demokratami w Wojwodinie. LSV wprawdzie również kryty- kowała kształt nowelizacji, ale nie zdobyła się na taki krok (Čanak, 2009). Przyjęta przez SVM strategia była wymierzona w wojwodińskich socjal- demokratów i służyła wykreowaniu partii na prawdziwą rzeczniczkę in- teresów prowincji (w myśl zasady: „czyny nie słowa”). Miało to pomóc SVM w pozyskaniu nieetnicznego elektoratu, a zarazem osłabić pozycję 6   Pomijam specyficzny typ apelu, jakim jest laterelane przelicytowanie, bowiem według samej badaczki takie połączenie treści jest raczej hipotetyczną możliwością, gdyż – nawet przy dużym stopniu dobrej woli – trudno uwierzyć, iż byłby on w stanie przyciągnąć „nieetnicznych” wyborców.
  • 13. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 81 LSV, pokazując wyborcom, iż nie spełnia ona danych im obietnic. W tej sytuacji nie dziwi, iż dotychczas dobre stosunki SVM i DS uległy ochło- dzeniu, a w kolejnych wyborach parlamentarnych w 2012 roku kandyda- ci LSV ponownie znaleźli się na listach firmowanej przez demokratów i ówczesnego prezydenta Borisa Tadicia koalicji „Wybór lepszego życia”. Wprawdzie oba ugrupowania zdobyły w nich po 5 mandatów, jednak po- równanie ich rzeczywistej siły i odpowiedź na pytanie, czy strategia SVM okazała się skuteczna, nastręcza pewnych trudności. Jak wspomniałam socjaldemokraci startowali w ramach szerokiej koalicji, a zdobyte man- daty przypadły im na podstawie wcześniejszej umowy. Zaś SVM stanął do wyborczej rywalizacji samodzielnie i – co warte podkreślania – jako jedyne ze startujących w niej ugrupowań etnoregionalych uzyskał lepszy wynik niż w poprzednim cyklu wyborczym7 . Ramy instytucjonalno-prawne tworzenia oraz funkcjonowanie partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji – krótkie wprowadzenie Według spisu ludności przeprowadzonego w 2011 roku członkowie mniejszości narodowych stanowili 16,8% ludności Serbii (w 2002 r. 14,38%, a w 1991 r. aż 23%8 ) i 9,6% Chorwacji (w 2001 r. ich udział wyniósł 7,5%, a 10 lat wcześniej 21,9%). Tym, co łączy oba państwa, po pierwsze jest znaczący ubytek odsetka przedstawicieli mniejszości, do jakiego doszło w okresie między spisami z 1991 i 2001 roku (w przypad- ku Serbii 2002). Przyczyn tej sytuacji można upatrywać zarówno w mi- gracjach i przesiedleniach, związanych z działaniami wojennymi prowa- dzonymi na terytorium byłej Jugosławii w latach 90., ale też zmianami deklarowanej przez obywateli przynależności narodowej, co wynikało 7   W 2008 roku SVM i jego lider Jozef Kasa stanęli na czele koalicji trzech głów- nych ugrupowań reprezentujących wojwodińskich Węgrów (SVM, DZVM Šandora Pala i DSVM Andraša Agoštona), tzw. Węgierskiej Koalicji. Na mocy zawartej wcze- śniej umowy, SVM uzyskał 4, czyli de facto wszystkie, zdobyte prze nią mandaty. Przy czym, w 2008 roku na listę Węgierskiej Koalicji głosowało 1,81% wyborców, zaś cztery lata później SVM samodzielnie uzyskał poparcie 1,75% wyborców. Choć wypada wspomnieć, iż w 2008 roku frekwencja wyniosła 61,4%, zaś 2012 roku była nieco niższa, osiągając poziom 57,89%. 8   Spisy te nie uwzględniały mniejszości albańskiej mieszkającej na terytorium Kosowa, która od 1989 roku – gdy Slobodan Milošević przeforsował nowelizację ów- czesnej serbskiej konstytucji znoszącą faktyczną autonomie prowincji – bojkotowała wszystkie wybory, referenda i spisy ludności organizowane przez rząd w Belgradzie.
  • 14. 82 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 z silnego upolitycznienia kwestii etnicznych i religijnych w tym okresie oraz obawami przed represjami. Z drugiej zaś strony, nieznaczny wzrost liczby przedstawicieli mniejszości w okresie między kolejnymi spisami 2001/2002–2011, może potwierdzać hipotezę o rosnącej reetnicyzacji. Jak obrazowo skonstatował Manuel Castells, wszechobecna globaliza- cja niszczy wyjątkowość społeczeństw (grup, regionów), wywołując ich opór, dlatego „kiedy świat staje się zbyt wielki, by móc go kontrolować, aktorzy społeczni starają się zmniejszyć go z powrotem do swych wy- miarów i zasięgu”. A jedną z form „obrony” stanowi proces reetnicyzacji i związane z nim tworzenie ruchów lub partii etnonarodowych, o czym wspominałam (Castells, 2008, s. 73). Najliczniejszą grupę spośród mniejszości w Serbii stanowią Węgrzy, których udział procentowy w strukturze ludności wynosi 3,53% (2002 r. – 3,91%), następnie Romowie 2,05% (2002 r. – 1,44%), Boszniacy 2,02% (2002 r. – 1,82%), Chorwaci 0,81% (2002 r. – 0,94%) i Albańczy- cy 0,08% (2002 r. – 0,82%) (Popis stanovništva, 2002; Popis stanovni- štva, 2012). Przy czym wyraźna jest regionalna koncentracja mniejszości. O ile w Centralnej Serbii etniczni Serbowie stanowią blisko 90% ogółu mieszkańców, w Wojwodinie ich udział spada do ok. 2/3 populacji, zaś najliczniejszą z wojwodińskich mniejszości stanowią Węgrzy, których udział wynosi 13,1% (2002 r. – 14,28%). Jako główne przyczyny spad- ku odsetka ludności węgierskiej wskazuje się przede wszystkim na niski przyrost naturalny wśród jej członków, migracje (zwłaszcza od wejścia Węgier do UE w 2004 roku) oraz jej asymilację (Broj Mađara, 2012). W Chorwacji, mimo znaczącego ubytku, najliczniejszą mniejszość wciąż stanowią Serbowie, których udział w strukturze ludności wynosi 4,5% (w 1991 r. – 12,2%). Drugą pod względem liczebności jest mniej- szość boszniacka, której odsetek stanowi 0,7% mieszkańców. W przypad- ku pozostałych mniejszości, odsetek ich przedstawicieli nie przekracza 0,5%. Bardzo ciekawe są natomiast dane dotyczące funkcjonowania ugru- powań etnoregionalnych. Z rejestru partii, prowadzonego przez serbskie Ministerstwo Administracji Publicznej i Samorządu Lokalnego, wynika, iż 51 spośród 91 partii politycznych zarejestrowanych w Serbii do grud- nia 2012 roku (zgodnie z wymogami znowelizowanej Ustawy o partiach politycznych z 12 maja 2009 roku), to partie mniejszości narodowych9 . 9   Przyjęta 12 maja 2009 roku nowelizacja Ustawy o partiach politycznych nało- żyła na partie obowiązek ponownej rejestracji i spełnienia dodatkowych wymogów formalnych. Najbardziej krytykowano konieczność uzyskania przez partie 10 tys.
  • 15. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 83 Najwięcej, bo aż 12 utworzyli Boszniacy10 – choć w liczbach bezwzględ- nych stanowią oni zaledwie 145 278 serbskich obywateli. Po sześć partii zarejestrowały mniejszość węgierska, albańska i romska, cztery wołoska, trzy Bułgarzy i Bunjewcy. Po dwa ugrupowania reprezentują Chorwa- tów, Słowaków, Rumunów i Rusinów, w końcu po jednej partii założy- li przedstawiciele Czarnogórców, Goran i Macedończyków. Natomiast w Chorwacji spośród 123 znajdujących się w 2012 roku w rejestrze partii tylko 9 stanowiły ugrupowania etnoregionalne. Przy czym cztery z nich to formacje stosunkowo młode, utworzone w okresie ostatnich pięciu lat. Po dwa ugrupowania reprezentują Boszniaków i Romów, natomiast pięć Serbów. Przyczyn funkcjonowania tak małej liczby ugrupowań etnore- gionalnych w Chorwacji, należy przede wszystkim upatrywać w przyjętej już we wstępnej fazie transformacji ustrojowej w latach 90. zasadzie od- górnie zarezerwowanych parlamentarnych mandatów dla przedstawicieli mniejszości. Choć w czasie dekady rządów prezydenta Franja Tudźmana i jego formacji HDZ przy zabezpieczeniu tego prawa odnotowano wie- le nieprawidłowości, przede wszystkim dotyczących zasad reprezentacji chorwackich Serbów (Mikucka-Wójtowicz, 2010). Partie wojwodińskich Węgrów i chorwackich Serbów Z uwagi na ograniczenia niniejszego opracowania, chciałabym zwró- cić uwagę na funkcjonowanie dwóch grup ugrupowań etnoregionalnych, reprezentujących najliczniejsze na terenie badanych państw mniejszości, a więc partii wojwodińskich Węgrów i chorwackich Serbów. Mniejszość węgierską w Wojwodinie reprezentuje obecnie 6 ugrupo- wań, z czego 4 istnieją od lat 90., a dodatkowo trzy z nich (DZVM, DSVM i SVM) mają wspólne korzenie. Powstały one w wyniku frakcjonalizacji (a następnie rozłamów), powodowanych osobistymi animozjami między podpisów poparcia, podczas gdy dotychczas wystarczało ich 100. W przypadku partii mniejszości narodowych ten wymóg jednak złagodzono. Zostały one zobligowane do zebrania tysiąca podpisów, co niewątpliwie wpłynęło na wyraźny wzrost ich liczby (zob. Art. 8–9, Zakon o političkim strankama, 2009; Petsto stranaka, 2010). 10   Etnonim Boszniak odnosi się do mieszkańców Bośni i Hercegowiny wyzna- nia muzułmańskiego (od lat 70. określanych mianem Muzułmanów, pisanych wiel- ką literą). Pozostałych mieszkańców kraju, wyznawców innych konfesji, nazywa się Bośniakami. Szerzej o genezie tej nazwy i związanych w nią problemach pisałam w odrębnym artykule (Mikucka-Wójtowicz, 2013).
  • 16. 84 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 prominentnymi działaczami pierwszej partii reprezentującej tę grupę lud- ności, czyli założonej w styczniu 1990 roku Demokratycznej Wspólnoty Wojwodińskich Węgrów (DZVM – Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara). Co warte podkreślenia, początkowo bardziej przypominała ona ugrupowanie regionalne niż etnoregionalne, bowiem apelowała do władz o zagwarantowanie równych praw wszystkim mniejszościom mieszka- jącym na terenie Wojwodiny (DZVM, 1990). Dopiero w Memorandum o samorządzie lokalnym Węgrów zamieszkujących na terenie Jugosła- wii z 25 kwietnia 1992 roku wyraźnie zdefiniowała jako swój nadrzędny cel reprezentowanie mniejszości węgierskiej, domagając się przyznania jej trójstopniowej autonomii11 , obejmującej autonomię 1) personalną12 , 2) terytorialną (zakładającą możliwość zrzeszenia się gmin, w których mniejszość węgierska stanowi większość ludności oraz powołania przez nią Autonomicznego Okręgu Węgierskiego) oraz 3) wprowadzenia wę- gierskiego samorządu na terenie odizolowanych gmin (Lutovac, 1996, s. 123–126; Mikucka-Wójtowicz, 2013a). Ponadto żądała od władz po- wstrzymania procesu asymilacji Węgrów (Samardžić, 1999, s. 123–124). Z uwagi na tak określone cele, w typologii Dandoya odpowiadała ona ugrupowaniom autonomistycznym, ponieważ domagała się autonomii i przywilejów jedynie dla reprezentowanej przez siebie mniejszości. Serbskie władze ostro krytykowały postulaty partii, oskarżając ją o secesjonizm, co jest o tyle ciekawe, że jednocześnie same postulowały wprowadzenie podobnych rozwiązań na terenach innych jugosłowiań- skich republik, gdzie Serbowie stanowili większość (Vukomanović, 2010, 11   Z czasem koncepcja ta, której głównym autorem był zmarły w 2010 roku Šan- dor Pal, ewoluowała w kierunku dwustopniowej autonomii, rozumianej jako „ogra- niczona suwerenność”. Miały się na nią składać: 1) autonomia personalna (czasem określana mianem kulturowo-personalnej), rozumiana jako prawo do zachowania i  rozwoju przez przedstawicieli mniejszości ich tożsamości etnokulturowej oraz 2) autonomii terytorialnej, która mogła być realizowana w dwóch formach, tzn. czę- ściowej (w gminach, w których przedstawiciele mniejszości stanowią co najmniej 5% ludności) bądź całkowitej autonomii polityczno-administracyjnej i językowo-kulturo- wej (na terenie gmin, w których Węgrzy stanowią bezwzględną większość ludności) (zob. Š. Pal, 1995, 2007; Mikucka-Wójtowicz, 2013a). 12   Autonomia personalna miała być realizowana poprzez ochronę etnicznej, kul- turowej, religijnej i językowej tożsamości mniejszości, obejmując poszanowanie jej tradycji oraz kultury materialnej i duchowej. W polskich opracowaniach częściej mówi się w tym kontekście o kulturowych prawach mniejszości, jednak użyte przeze mnie określenie pojawia się w nowszych pracach (Preece, 2007; Oetere, 2010, zwł. s. 9).
  • 17. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 85 s. 167). Ówczesny strateg DZVM – Šandor Pal, zdecydowanie odrzucał zarzuty, twierdząc, iż wbrew medialnej propagandzie, partia nie popiera prawa do samookreślenia i secesji, ale domaga się „autonomii w spra- wach osobistych”, co zakładało uznanie politycznej, zbiorowej podmio- towości mniejszości i urzeczywistnienie jej kolektywnych praw na kilku wyjątkowo ważnych płaszczyznach: szkolnictwa, kultury, urzędowego użycia języka mniejszości oraz sądownictwa (Pal, 1995). DZVM była jednak wierna obranej linii programowej i w 1995 roku wznowiła kam- panię na rzecz powołania Węgierskiego Okręgu Autonomicznego, który miał przybrać formę dobrowolnego stowarzyszenia gmin z przewagą lud- ności węgierskiej. Pomysł ów spotkał się tym razem nie tylko z krytyką władz (zarówno republikańskich, jak i federalnych), ale też opozycyjnych ugrupowań z Wojwodiny, oskarżających DZVM o szkodliwy etnocen- tryzm i domagających się od rządu Serbii zagwarantowania autonomii dla całej prowincji. W ich przekonaniu było to optymalne rozwiązanie służące przezwyciężeniu istniejących podziałów etnicznych, co przyczy- niłoby się do społecznego i gospodarczego rozwoju regionu. Jedność w ramach DZVM nie trwała długo. W połowie lat 90. doszło w niej do dwóch znaczących rozłamów. Najpierw w 1994 roku partię opuściła frakcja Ferenca Čubeli, który nie zgadzając się z ponownym wyborem na stanowisko przewodniczącego Androša Agoštona, utwo- rzył Związek Wojwodińskich Węgrów (SVM). Na czele nowej forma- cji początkowo stał Čubela, a po jego śmierci w 1995 roku, funkcję tę przejął Jozef Kasa. Natomiast dwa lata później, w 1996 roku, Šandor Pal oskarżył przewodniczącego Agoštona o kokietowanie prezydenta Slobodana Miloševicia i jego partii – SPS (Socjalistyczna Partia Serbii – Socjalistička partija Srbije) i domagał się od niego podjęcia przed zaplanowanymi na ten rok wyborami do parlamentu federalnego współ- pracy z SVM, na co Agošton nie chciał się zgodzić i pozbawił Pala dotychczasowych funkcji w partii. Jednak Pal, dzięki wsparciu swoich zwolenników, zorganizował specjalną konwencję, podczas której został wybrany na przewodniczącego. Wówczas Agošton opuścił DZVM i za- łożył nową formację – Demokratyczną Partię Wojwodińskich Węgrów (DSVM – Demokratska stranka vojvođanskih Mađara). Prawdopodob- nie wybierając nazwę tak zbieżną z nazwą macierzystej formacji, li- czył na dezorientację wyborców. Jednak te nadzieje okazały się płonne. Zwycięzcą wyborów został SVM, który właściwie przejął pierwotny elektorat macierzystego ugrupowania, o czym świadczą wyniki wybo- rów, przedstawione w tabeli poniżej.
  • 18. 86 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Tabela 4 Wyniki uzyskiwane przez partie mniejszości węgierskiej w Serbii w wyborach parlamentarnych w latach 1990–2012 1990 1992 1993 1997 2000 2003 2007 2008 2012 DZVM 8 9 5 SVM 5 10 (w ramach koalicji DOS) 3 4 (w ramach Węgierskiej Koali- cji – Ištvan Paštor) W jej skład wchodziły SVM, DZVM oraz DSVM. 5 DZVM (Demokratska zajednica vojvođanskih Mađara) – Demokratyczna Wspólnota Woj- wodińskich Węgrów; SVM (Savez vojvođanskih Mađara) – Związek Wojwodińskich Węgrów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników wyborów publikowanych przez Re- publikańską Komisję Wyborczą (Republička Izborna Komisija). Analizując ofertę programową trzech wskazanych partii węgierskich, należy przede wszystkim zauważyć, iż rozłamy w DZVM oraz profil ugrupowań powstałych w ich następstwie stoją w sprzeczności, z niegdyś bardzo rozpowszechnioną hipotezą, że zwiększenie rywalizacji wśród partii etnicznych, właściwie nieuchronnie prowadzi do efektu etnicz- nego przelicytowania i radykalizacji postaw elektoratów. SVM począt- kowo przejął naczelne zasady programowe macierzystej formacji wraz z koncepcją zagwarantowania Węgrom trójstopniowej autonomii. Choć za główny cel partia postawiła sobie urzeczywistnienie prawa członków mniejszości węgierskiej do zachowania i rozwoju tożsamości i języka oraz umożliwienia węgierskim dzieciom edukacji w języku macierzy- stym, nie porzuciła krytykowanego przez władzę i opozycję postulatu powołania Węgierskiego Okręgu Autonomicznego oraz węgierskiego samorządu o szerokich kompetencjach (o ile pierwszemu z pomysłów pozostała w miarę wierna, drugi porzuciła już w następnym roku), czemu dała wyraz w przyjętym w 1996 roku dokumencie – Projekt porozumienia w sprawie podstaw samoorganizacji wojwodińskich Węgrów (Samardžić, 1999, s. 135). W początkowej fazie działalności formacja ta wyraźnie szu- kała swego profilu programowego, oscylując między typami określanymi przez Dandoya mianem partii autonomistycznych i protekcjonistycznych partycypujących. W późniejszym okresie – i to zarówno jeszcze w latach 90., ale także po demokratycznym przełomie, a więc odejściu ekipy pre- zydenta Miloševicia i przejęciu władzy przez demokratyczną opozycję – SVM zdarzało się zmieniać dyskurs (zwykle, choć nie zawsze, poprzez
  • 19. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 87 radykalizację apeli – etniczne przelicytowanie). Do zmian tych dochodzi- ło zwłaszcza przed wyborami lub w okresie eskalacji kryzysu w Kosowie (np. w 1999 i 2008 roku). Dobrym przykładem, sięgnięcia po krańcowo odmienne strategie, były sytuacje z 2005 i 2008 roku. Przed wyborami parlamentarnymi w 2008 roku (przeprowadzonymi niespełna trzy miesiące po jednostronnym ogłoszeniu niepodległości przez Kosowo) nowy lider SVM Ištvan Pastor stanął na czele wyborczej koalicji ugrupowań reprezentujących mniejszość węgierską (zrzeszają- cej SVM, DZVM i DSVM). Koalicjanci przyjęli wówczas specjalny do- kument (Wspólna koncepcja autonomii partii wojwodińskich Węgrów), w którym – kolejny już raz – postulowano zagwarantowanie przedsta- wicielom mniejszości węgierskiej autonomii personalnej (kulturowo- personalnej) i politycznej, która miała być zrealizowana dzięki powoła- niu specjalnego etnicznego samorządu terytorialnego oraz zwiększeniu uprawnień tzw. rad mniejszości13 oraz autonomii Wojwodiny. Podczas kampanii Pastor apelował też do rządu w Budapeszcie o przyznanie woj- wodińskim Węgrom podwójnego obywatelstwa, a opozycyjny wówczas FIDESZ obiecywał przeprowadzenie referendum w tej sprawie, choć taki postulat już raz upadł na referendum w 2004 roku (po akcesji Węgier do UE). Radykalizacja postulatów partii węgierskich zyskała aproba- tę wyborców (zdobyły one 70 tys. głosów, co dało koalicji 4 mandaty, wszystkie przypadły SVM), jednak była ostro krytykowana przez przed- stawicieli mainstreamowych partii serbskich, nawet nastawionej pro­ mniejszościowo DS ówczesnego prezydenta Borisa Tadicia. Jest to o tyle ciekawe, iż kiedy w 2005 roku liderzy DZVM (Š. Pal), DSVM (A. Agošton) i GSVM (Obywatelskie Forum Wojwodińskich Wę- grów – Građanski forum vojvođanskih Mađara, Laslo Rac Sabo14 ), zwró- 13   Pierwszy raz koncepcja powołania specjalnych rad reprezentujących poszcze- gólne mniejszości narodowe mieszkające na terenie Wojwodiny (a później także ca- łej Serbii), jako ciała opiniodawczego i doradczego, pojawiła się w programie SVM z 1998 roku, a Jozef Kasa został nawet zaproszony przez S. Miloševicia (piastującego wówczas stanowisko prezydenta Jugosławii) do rozmów w tej sprawie. Oficjalnie na terenie Wojwodiny powołano wówczas jedną, wspólną dla wszystkich mniejszo- ści, Radę ds. Urzeczywistnienia Praw Mniejszości Narodowych i Grup Etnicznych. Natomiast powołanie rad na takiej zasadzie i o takich kompetencjach, jak pierwotnie zakładał SVM, zostało przewidziane dopiero w uchwalonej w 2002 roku Ustawie o prawach mniejszości, choć zgodnie z zawartymi w niej przepisami, rady zostały powołane dopiero osiem lat później. 14   GSVM powstał w 1995 roku, iż mimo że określał się mianem czołowego repre- zentanta wojwodińskich Węgrów, w rzeczywistości pozostał formacją marginalną.
  • 20. 88 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 cili się do prowadzącego międzynarodowe rozmowy o przyszłości Ko- sowa Martti Ahtisaariego, z prośbą o równoległe prowadzenie rozmów w sprawie zagwarantowania autonomii wojwodińskim Węgrom, pomysł ten został ostro skrytykowany przez ówczesnego lidera SVM – Jozefa Kasę. Uważał on, iż jest to wewnętrzna sprawa Serbii, która nie powin- na być umiędzynarodawiana. Choć znów, jeszcze w 1999 roku, również w czasie eskalacji kryzysu w Kosowie, Kasa prowadził rozmowy z pre- mierem Wiktorem Orbanem, który obiecał wspierać na forum między- narodowym koncepcję autonomii Wojwodiny i wojwodińskich wspólnot narodowych, tym razem rozumianą jako zagwarantowanie autonomii ca- łego regionu Wojwodiny (choć wcześniej Kasa wielokrotnie podkreślał, iż dla Węgrów jest to kwestia drugorzędna), w obrębie której miała też być zagwarantowana specjalna autonomia terytorialna i personalna dla członków mniejszości węgierskiej. Innym przykładem zmiany strategii SVM była wspomniana sytuacja z 2009 roku, kiedy radykalizacja postulatów partii nie dotyczyła mniej- szości węgierskiej, lecz przyszłości całego regionu. SVM odwołał się wówczas do strategii nieetnicznego przelicytowania, w celu odebrania zwolenników regionalnemu LSV, a po części także rządzącej wówczas DS. Oba ugrupowania starały się bowiem przedstawić jako rzecznicz- ki odzyskania przez Wojwodinę autonomii, jaką prowincja miała przed 1989 rokiem. Zresztą w ostatnich latach Ištvan Pastor kilkukrotnie starał się wyjść poza etnicznie zaszufladkowany elektorat, nazywając SVM for- macją regionalną. Z kolei profil obrany przez DSVM sugeruje, iż można tę formację przyporządkować typowi nazwanemu przez Dandoya mianem partii pro- tekcjonistycznej partycypującej, co kolejny raz poddaje w wątpliwość tezę o nieuchronności etnicznego przelicytowania. Strategię DSVM moż- na raczej postrzegać jako obniżenie, w stosunku do macierzystej forma- cji, pułapu żądań, a więc zmniejszenia stawki etnicznej. DSVM postuluje bowiem zagwarantowania mniejszości węgierskiej autonomii kulturowej (zamiast trójstopniowej autonomii), zabezpieczenia jej przedstawicielom proporcjonalnej reprezentacji w parlamencie, dzięki wprowadzeniu insty- tucji odgórnie zarezerwowanych miejsc. Jedynym bardziej radykalnym postulatem partii jest wprowadzenie podwójnego obywatelstwa. Na kilka słów uwagi zasługuje też najmłodsze spośród ugrupowań pretendujących do reprezentowania wojwodińskich Węgrów, a mianowi- cie utworzony w 2009 roku Ruch Węgierskiej Nadziei (Pokret mađraske nade – PMN), wspierany i pozostający pod silnym wpływem węgierskiej
  • 21. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 89 formacji Jobbik. Domaga się on zapewnienia mniejszości węgierskiej takiego samego zakresu autonomii terytorialnej, jaka została zagwaran- towana Serbom z Kosowa na mocy tzw. porozumienia brukselskiego z kwietnia 2013 roku. Zaś jego apele cechuje wyraźna ksenofobia, wy- mierzona przede wszystkim w mieszkającą na terenie Wojwodiny mniej- szość romską. W 2012 roku lider PMN – Balint Pastor, zdecydował nawet o utworzeniu – wzorowanych na bojówkach Jobbiku – tzw. patroli oby- watelskich, które miały przeciwdziałać fali kradzieży na terenie prowin- cji. Działania tej formacji doskonale wpisują się w strategię etnicznego przelicytowania, jednak jej wyborczy wynik pokazał, iż taka radykaliza- cja nie ma poparcia wyborców. Partie serbskie w Chorwacji W Chorwacji od początku lat 90. obowiązuje zasada odgórnie zare- zerwowanych miejsc dla przedstawicieli mniejszości, przy czym liczba przysługujących im mandatów zmieniała się na mocy kolejnych ordy- nacji, a zmiany te w największym stopniu dotykały (i dyskryminowa- ły) ludność serbską. Choć właśnie zabezpieczenie jej praw stanowiło najważniejszy wymóg uznania suwerenności Chorwacji stawiany przez Wspólnoty Europejskie15 . Początkowo, pod naciskiem WE, mniejszość serbska na mocy ordynacji z 1992 roku uzyskała prawo reprezentacji pro- porcjonalnej do jej udziału w strukturze ludności, czyli jej przedstawi- cielom zagwarantowano 13 mandatów w niższej izbie parlamentu. Przy czym zastrzeżono, iż jeśli nie uda się im ich zdobyć w wyniku wyborczej rywalizacji, Sąd Konstytucyjny ma prawo do ich obsadzenia przedsta- wicielami tejże mniejszości startującymi z list innych ugrupowań biorą- cych udział wyborach16 . Następnie, na podstawie ordynacji z 1995 roku 15   Pod naciskiem WE 4 grudnia 1991 r. Sabor uchwalił Ustawę konstytucyjną o prawach człowieka i wolnościach wspólnot oraz mniejszości etnicznych i narodo- wych w Republice Chorwacji, między innymi gwarantującą mniejszościom, których udział w strukturze ludności wynosi ponad 8% ogółu obywateli (a więc de facto mniejszości serbskiej stanowiącej 12,2% obywateli Chorwacji), prawo do proporcjo- nalnej reprezentacji w parlamencie. Jak się później okazało, z tego prawa mogli oni skorzystać jedynie w wyborach parlamentarnych w 1992 roku. Później Sabor zawiesił ów przepis, z uwagi na ich znaczący ubytek (zob. Mikucka-Wójtowicz, 2010). 16   Na listach innych ugrupowań było łącznie 10 kandydatów narodowości serb- skiej [8 na liście Socjaldemokratycznej Partii Chorwacji (SDP) oraz 2 na liście Chor- wackiej Partii Ludowej (HNS)]. Dodatkowo, w celu uzyskania pożądanej wielkości
  • 22. 90 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 liczba mandatów przysługujących chorwackim Serbom zmniejszyła się do trzech, zaś w 1999 zaledwie do jednego. Prawo do wybierania trzech deputowanych zostało im przywrócone po tzw. demokratycznym prze- łomie, czyli przejęciu władzy w Chorwacji w 2000 roku przez szeroką koalicję ugrupowań prodemokratycznych (Mikucka-Wójtowicz, 2010). Obecnie w Chorwacji funkcjonuje 5 ugrupowań reprezentujących mniejszość serbską, z czego trzy: SNS (Srpska narodna stranka – Serb- ska Partia Ludowa), SDSS (Samostalna demokratska srpska stranka –  Niezależna Demokratyczna Partia Serbska) i PPS (Partija poduna- vskih Srba – Partia Naddunajskich Serbów) powstały jeszcze w latach 90. XX wieku. Zaś dwa kolejne: DPS (Demokratska partija Srba – De- mokratyczna Partia Serbów) i NSS (Nova srpska stranka – Nowa Serb- ska Partia) mają dość krótki staż bowiem zostały zarejestrowane dopiero w 2009 roku. Natomiast w pierwszej połowie lat 90. znaczącą rolę dla politycznej i etnicznej mobilizacji chorwackich Serbów odegrała Serb- ska Partia Demokratyczna (Srpska demokratska stranka – SDS). Trzeba przy tym wyraźnie zaznaczyć, iż sytuacja ugrupowań reprezentujących chorwackich Serbów była i jest bardziej skomplikowana niż w przypad- ku partii wojwodińskich Węgrów. Początki funkcjonowania części z nich przypadły na czas trwania otwartego konfliktu etnicznego, jaki toczył się w pierwszej połowie lat 90. między Serbami i Chorwatami, na terenach Chorwacji zamieszkałych przez mniejszość serbską, przede wszystkim w Krajinie (gdzie Serbowie proklamowali samozwańczą Republikę Serb- skiej Krajiny) oraz w Slawonii. Także obecnie partie serbskie działają w regionach postkonfliktowych, w których wciąż sporadycznie dochodzi do napięć na tle etnicznym. Doskonałym przykładem tego były protesty, które wybuchły na początku września 2013 roku w Vukowarze, gdy wła- dze próbowały wprowadzić dwujęzyczne tablice na budynkach admini- stracji publicznej. Pierwszą partią aspirującą do reprezentowania zamieszkałych w Chorwacji Serbów była utworzona w lutym 1990 roku – czyli przed pierwszymi rywalizacyjnymi wyborami – Serbska Partia Demokratyczna reprezentacji, Sąd Konstytucyjny zdecydował o przydzieleniu 3 brakujących manda- tów Serbskiej Partii Narodowej (Srpska narodna stranka – SNS), uznając, iż w tym przypadku przekroczenie przez nią progu wyborczego nie było konieczne. Zaraz po wyborach, władze zmagającej się z piętnem komunistycznej przeszłości SDP, która nie chciała dodatkowo uchodzić za formację proserbską, doprowadziły do wystąpie- nia z jej szeregów 5 spośród 8 mianowanych z jej list parlamentarzystów narodowości serbskiej, którzy następnie piastowali mandaty jako deputowani niezależni.
  • 23. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 91 (SDS), na której czele stanął Jovan Rašković. Mimo wielu zarzutów o na- cjonalizm pod jego adresem, jak się później okazało, był on najbardziej umiarkowanym politykiem tej formacji (Judah, 2009, s. 168). Choć sam przyznawał, że nie był bez winny dla eskalacji konfliktu etnicznego na terenach Chorwacji zamieszkałych przez Serbów, zwłaszcza w Krajnie. Rašković stwierdził wprost, iż on i SDS, przyczynili się do wzrostu emo- cjonalnego napięcia wśród członków mniejszości serbskiej, odpalając lont serbskiego nacjonalizmu, nie tylko w Chorwacji, ale też w Bośni, gdzie utworzono siostrzaną formację SDS (Rašković, 1992, s. 56). Początkowo, przynajmniej na gruncie programowym, SDS zajmowa- ła umiarkowaną pozycję. Jej głównym postulatem było zagwarantowanie serbskiej mniejszości autonomii kulturalnej, a w jego realizacji miała po- móc demokratyzacja państwa (realizowana między innymi dzięki wpro- wadzeniu instytucji uczciwych i wolnych wyborów) oraz utrzymanie jego federalnej struktury (SDS, Osnovna načela, 1990). Przy czym, choć Rašković twierdził, że żądanie autonomii politycznej byłoby błędem, równocześnie straszył chorwackie władze, iż „Na każdy krok Tudźmana zmierzający do secesji z Jugosławii, Serbowie będą odpowiadali krokiem w kierunku wyjścia z Chorwacji” (Goldstein, 2008, s. 663). Łagodził jed- nak te groźby stwierdzeniem, iż ewentualna decyzja w tej sprawie powin- na zostać podjęta przez Serbów w drodze referendum (Caspersen, 2003, s. 5–6)17 . Ponadto w dokumentach programowych SDS tłumaczyła także, iż sprzeciwia się postępującej etnicyzacji polityki i mimo podkreślenia w nazwie etnicznej proweniencji, przede wszystkim pozostaje ona ugru- powaniem propagującym uniwersalne demokratyczne wartości (SDS, Ci- klus tribina, 1990, s. 340). Zresztą rozziew między przestawioną platformą programową a reto- ryką używaną przez partyjnych działaczy podczas publicznych wystą- pień (wyraźnie widoczny już w początkowym okresie działania partii), prawdopodobnie był jedną z przyczyn jej słabego wyniku w wyborach 17   Badacze często dziwią się, skąd w poglądach Raškovicia tyle ambiwalencji. Trzeba jednak pamiętać, iż choć na początku lat 90. Rašković rzeczywiście uchodził za największego w SDS zwolennika autonomii kulturalnej, był on również współau- torem tzw. Deklaracji kninskiej, napisanej w 1989 roku wraz ze swoim przyjacielem Dobricą Ćosiciem (pisarzem i późniejszym prezydentem tzw. III Jugosławii, ucho- dzącym za ojca serbskiego nacjonalizmu w latach 90.). Jej głównym przesłaniem był apel do ówczesnych jugosłowiańskich władz o wydzielenie w ramach istniejącego państwa federalnego nowej jednostki ze stolicą w Kninie, która miała reprezentować Serbów z Krajiny (Artman, 2001, s. 68).
  • 24. 92 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 parlamentarnych w 1990 roku. SDS zdobyła w nich jedynie 5 spośród 37  mandatów, które przypadły deputowanym podkreślającym serbskie pochodzenie18 . Przy czym wraz z eskalacją konfliktu etnicznego w Kraj- nie i Slawonii, za co odpowiedzialność ponosiły zarówno rząd w Belgra- dzie, jak i Zagrzebiu (a nie bez winy były też prorządowe media w obu krajach, podsycające u obu stron konfliktu poczucie zagrożenia), więk- szość „serbskich parlamentarzystów” opuściła Sabor. Do końca krótkiej, bo zakończonej już w 1992 roku, kadencji dotrwało jedynie ośmiu de- putowanych. Zaś sama SDS – w następstwie czynnego zaangażowania się w konflikt etniczny, który wybuchł na terenie Krajiny w 1991 roku – została zdelegalizowana przez Sąd Konstytucyjny, który uznał, iż jej działalność grozi naruszeniem integralności kraju i obowiązującego po- rządku prawnego (Zakošek, 2002, s. 33). Po wyborach z 1990 roku Rašković znalazł się pod silną presją, i to zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną. Mimo niesprzyjających okolicz- ności podjął wówczas rozmowy z prezydentem Tudźmanem (będącym zarazem liderem rządzącej Chorwackiej Wspólnoty Demokratycznej) o zagwarantowaniu Serbom autonomii kulturalnej, co nie podobało się, ani radykalnemu skrzydłu partii – coraz silniej domagającemu się autono- mii terytorialnej, a później secesji – reprezentowanemu przede wszystkim przez jego zastępcę Milana Babicia oraz późniejszego prezydenta samo- zwańczej Republiki Serbskiej Krajiny – Milana Marticia, które oskarżało Raškovicia o zdradę, ani władzom w Belgradzie, straszącym chorwac- kich Serbów, że zwycięstwo HDZ doprowadzi do eksplozji nacjonalizmu w Chorwacji, a Serbowie utracą posiadane dotychczas prawa. W rzeczy- wistości polityka Tudźmana i rządzącej HDZ wobec Serbów cechowała się dużą ambiwalencją. Z jednej strony, pod presją społeczności między- narodowej, Tudźman deklarował poszanowanie praw mniejszości. Z dru- giej, na mocy uchwalonej 25 lipca 1990 r. nowelizacji dotychczasowej, socjalistycznej konstytucji Serbowie, cieszący się do tej pory statusem narodu konstytucyjnego, zostali zdegradowani do pozycji mniejszości narodowej. Zmiany te, mimo ostrego sprzeciwu ze strony mniejszości serbskiej, zostały następnie potwierdzone w uchwalonej 22 grudnia 1990 18   W pierwszych wolnych wyborach chorwaccy Serbowie najczęściej głosowali na postkomunistyczną SKH-SDP (Związek Komunistów Chorwacji – Partia Demokra- tycznych Przemian), której głównym postulatem była ochrona i utrzymanie państwa fe- deralnego w dotychczasowym kształcie, co było zbieżne z celami mniejszości serbskiej. Jednak po wyborach SDP dość szybko porzuciła ów postulat, co doprowadziło utraty jej wiarygodności wśród Serbów (Caspersen, 2003, s. 5; Goldstein, 2008, s. 657).
  • 25. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 93 roku nowej ustawie zasadniczej19 . Ponadto dość liczne były przypadki zwolnień przedstawicieli mniejszości serbskiej w administracji państwo- wej (a przede wszystkim policji), co było tłumaczone przez chorwackie władze ich dążeniem do tego, by etniczna struktura urzędów odzwiercie- dlała strukturę ludności państwa (Caspersen, 2003, s. 4; Goldstein, 2008, s. 660–661). Działania te bezsprzecznie przyczyniły się do radykaliza- cji poglądów części działaczy SDS na czele z Milanem Babiciem (coraz wyraźniej wspieranym przez ówczesnego prezydenta Serbii Slobodana Miloševicia) oraz sięgnięcia przez nich podczas wewnątrzpartyjnej rywa- lizacji o fotel przewodniczącego partii w styczniu 1991 roku po strategię etnicznego przelicytowania. Wprawdzie to pierwsze podejście do odsu- nięcia od władzy Raškovicia skończyło się fiaskiem, i to mimo otwartego wsparcia Babicia przez władze w Belgradzie, stosunek głosów członków Rady Naczelnej SDS wyniósł 38:42 na korzyść Raškovicia (Caspresen, 2003, s. 7). Jednak dwa miesiące później, po tzw. incydencie nad Jezio- rami Plitwickimi, do którego doszło w Wielkanoc 1991 roku (w wyniku starć między chorwacką policją i serbskimi rebeliantami, każda ze stron poniosła jedną ofiarę), frakcja radykalna wyraźnie urosła w siłę i udało jej się zmarginalizować znaczenie Raškovicia. W 1991 roku, gdy SDS coraz bardziej była zaabsorbowana wewnętrz- nymi konfliktami, pojawiły się dwie nowe organizacje, aspirujące do re- 19   Odpowiedzią mniejszości serbskiej z Kninu na lipcową nowelizację konstytu- cji było powołanie Serbskiej Rady Narodowej (Srpsko nacionalno veće – SNS), która na stanowisko swego przewodniczącego wybrała Milana Babicia (wiceprzewodni- czącego SDS i burmistrza Kninu). Jeszcze tego samego dnia SNS ogłosiła Deklarację o suwerenności i autonomii Serbów w Chorwacji oraz rozpisała na sierpień 1990 roku referendum w sprawie autonomii dla chorwackich Serbów (za którego przeprowadze- niem gorąco lobbował wspierający buntowników serbski prezydent Slobodan Milo- šević). Jego wyniki nie zostały jednak uznane przez chorwackie władze. Natomiast, wiedząc, iż krytykowane rozwiązania zostaną utrzymane w nowej konstytucji, dzień przed jej ogłoszeniem, 21 grudnia 1990 roku, Serbowie z Krajiny proklamowali utwo- rzenie Serbskiego Okręgu Autonomicznego Krajiny (SAO Krajine) oraz ogłosili jego statut, na mocy którego między innymi 5 spośród 11 gmin z przewagą serbskiej lud- ności w tym regionie, przestało odprowadzać podatki do państwowej kasy. 1 kwietnia 1991 roku, w następstwie kolejnego referendum przeprowadzonego w marcu 1991 r., władze SAO Krajiny zapowiedziały secesję regionu i jego przyłączenie do Serbii. Zaś 19 grudnia 1991 r. jednostronnie proklamowały niepodległość Republiki Serb- skiej Krajiny (RSK). Samozwańcze państwo chorwackich Serbów nie zostało uznane przez społeczność międzynarodową, jednak oficjalnie istniało do sierpnia 1995 roku, gdy chorwackiemu wojsku udało się odzyskać sporne tereny w wyniku akcji Burza (Oluja) (Goldstein, 2008, s. 665–678).
  • 26. 94 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 prezentowania mniejszości serbskiej i postulujące pokojowe rozwiązanie konfliktu. Były to Serbskie Forum Demokratyczne (Srpski demokratski forum – SDF), zrzeszające serbskich intelektualistów20 , którego liderem został Milorad Pupovac, a w jego tworzeniu brał udział m.in. Jovan Ra- šković, oraz Serbska Partia Ludowa (Srpska narodna stranka – SNS) zało- żona przez Milana Đukicia, wyrzuconego z SDS przez Milana Babicia po tzw. incydencie nad Jeziorami Plitwickimi, za sprzeciwianie się pomysło- wi ogłoszenia secesji Krajiny. Co warte podkreślenia, wbrew popularnym hipotezom, iż wewnątrzetniczna rywalizacja prowadzi do radykalizacji graczy, zachęcając ich do sięgania po strategię etnicznego przelicytowa- nia (czemu zresztą dodatkowo powinien iść w sukurs fakt, iż zostały one założone w momencie trwania konfliktu etnicznego), oba ugrupowania prezentowały umiarkowane stanowisko i postulowały szukanie pokojo- wych możliwości rozwiązania konfliktu. SDF popierało istnienie suwe- rennego państwa chorwackiego w obecnych granicach, zaś możliwość rozwiązania konfliktu widziało w zagwarantowaniu mniejszości serb- skiej szerokiej autonomii (Caspersen, 2003, s. 8). Także SNS uznawa- ła suwerenność Chorwacji, jak i innych republik postjugosłowiańskich, w ich obecnych graniach, zaznaczając, iż mogą się one zmienić jedynie na „podstawie historycznej umowy wszystkich zainteresowanych stron” oraz postulowała przyznanie mniejszości serbskiej „autonomii kulturo- wej, w zgodzie z europejskimi kryteriami i modelami” (SNS, Programska načela, 1994). Ponadto działacze SNS otwarcie krytykowali macierzystą formację – SDS za „działania niedemokratycznymi, a wręcz niecywilizo- wanymi metodami” (SNS, Programska načela, 1994) oraz odmawiali le- gitymizacji powołanym przez jej radykalną frakcję instytucjom Serbskiej Republiki Krajiny, kwestionując ich prawo do reprezentowania mniejszo- ści serbskiej na tym obszarze (Taleski, 2011, s. 10). De facto więc obie formacje, postulując zagwarantowanie Serbom au- tonomii kulturalnej, przyjęły strategię nazywaną przez Coakley’a i Zuber mianem zmniejszenia stawki etnicznej. Później w programie SNS coraz wyraźniejszy był postulat decentralizacji państwa i przyznania większej władzy regionom, co pozwala przypisać tę formację do grona ugrupowań nazwanych przez Dandoya mianem federalistycznych. Co dodatkowo warte podkreślenia, w przypadku tych formacji wyraźna była zbieżność ich umiarkowanej platformy programowej i retoryki stosowanej podczas 20   Początkowo SDF wyrażało aspiracje polityczne, jednak ostatecznie przekształ- ciło się w organizację pozarządową.
  • 27. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 95 wystąpień publicznych. Jest o tyle istotne, iż pierwsze lata ich działal- ności przypadały na trudny dla mniejszości serbskiej w Chorwacji okres eskalacji konfliktu etnicznego na zamieszkałych przez nią terenach. Po wyborach w 1992 roku SNS miała trzech21 , a w 1995 roku dwóch deputo- wanych w Saborze. Ponadto w latach 1992–1995 jej przewodniczący Mi- lan Đukić pełnił funkcję wicemarszałka Saboru, przez co zresztą tę partię często określano pejoratywnym mianem: „Partii Serbów Tudźmana”. W drugiej połowie lat 90. drogi Tudźmana i Đukicia zaczęły się wy- raźnie rozchodzić, a stanowisko SNS uległo radykalizacji, na co nie bez wpływu była nieustająca nagonka na ludność serbską oraz przejawy jej dyskryminacji. Dobrym przykładem jest chociażby ordynacja wyborcza przyjęta w 1999 roku, na mocy której mniejszości serbskiej przysługiwał zaledwie jeden mandat. Według Dane Taleskiego, ówczesna radykaliza- cja postulatów SNS – domagającej się szerokiej autonomii terytorialnej z rządem, legislatywą i serbską administracją odpowiadającą za funk- cjonowanie lokalnej policji, służby zdrowia, edukacji, handlu i rozwoju – przesądziła o sukcesie wyborczym tej formacji w wyborach w 2000 roku (Taleski, 2011, s. 11), którego jednak nie udało jej się powtórzyć w kolejnych cyklach wyborczych. Ostatnim ugrupowaniem wartym krótkiej refleksji jest utworzo- na w październiku 1995 roku Niezależna Demokratyczna Partia Serb- ska (Samostalna demokratska srpska stranka – SDSS), która od 2003 roku nieprzerwanie zdobywa wszystkie trzy mandaty zagwarantowane mniejszości serbskiej. W latach 2007–2011 SDSS wchodziła też w skład dwóch kolejnych rządów tworzonych przez HDZ. Partia ta reprezentu- je umiarkowane poglądy w kwestiach etnicznych. Jej główne postulaty dotyczą zagwarantowania Serbom autonomii kulturalnej oraz urzeczy- wistnienia ich prawa do proporcjonalnej reprezentacji w Saborze oraz organach przedstawicielskich jednostek samorządu lokalnego i władzy sądowniczej (co zresztą gwarantuje mniejszościom ustawa konstytucyjna z 2002 roku22 ), jak również troski o serbskich uchodźców. W jej progra- mie pojawia się też postulat decentralizacji państwa na zasadach „zrów- noważonego regionalizmu”, a więc scedowania części uprawnień władz centralnych na władze jednostek niższego szczebla (regionalnych bądź lokalnych) (SDSS, Program, 2005). Umiarkowane stanowisko SDSS jest o tyle ciekawe, że partia ta powstała w wyniku połączenia „progre- 21   O sposobie zdobycia przez nią mandatów w tych wyborach pisałam w przyp. 15. 22   Art. 19–22, Ustavni zakon, 2002.
  • 28. 96 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 sywnych serbskich sił i opcji politycznych działających we wschodniej Slawonii, Baranii i zachodnim Sremie”, obejmujących poza różnymi grupami politycznymi także bojówki paramilitarne z Niezależną Partią Serbską (Samostalna srpska stranka – SSS), której liderem był Milorad Pupovac, zresztą do dziś piastujący to stanowisko w nowej formacji (HI- DRA, 2005, s. 125; Taleski, 2011, s. 12). Wnioski Przeprowadzona analiza funkcjonowania partii etnoregionalnych w Serbii i Chorwacji w odniesieniu do przywołanych w artykule teore- tycznych założeń dotyczących działalności ERP, pozwala na wypunk- towanie kilku wniosków. Po pierwsze, nie jest rzadkim zjawiskiem, iż partie tego typu zmieniają zarówno swoje postulaty, jak i strategie. Nie- które, jak pokazywał przykład Partii Akcji Demokratycznej z Sandżaku (SDA), robią – bądź robiły – to nawet dość często. Zmiany te, mające na celu maksymalizację zysków wyborczych, choć z pewnością poprzedzo- ne namysłem, nie zawsze okazywały się skuteczne. Dobrym przykładem było zaostrzenie retoryki przez Serbską Partię Ludową (SNS), które choć przyniosło jej sukces w wyborach w 2000 roku, gdy szykany i przejawy dyskryminacji mniejszości były silne, okazało się chybione w kolejnych cyklach wyborczych, gdy dyskurs i działania chorwackich rządów w tym zakresie stały się bardziej umiarkowane. Oczywiście zmiany nie zawsze muszą oznaczać radykalizację stanowiska w kwestiach etnicznych. Mogą też prowadzić do zmniejszenia stawki etnicznej rywalizacji, w celu posze- rzenia elektoratu o wyborców bardziej umiarkowanych lub z innych grup etnicznych. Jednak, jak pokazuje przypadek Związku Wojwodińskich Węgrów (SVM), możliwe jest, iż partie te zaczną wówczas „przelicyto- wywać się” z ugrupowaniami nieetnicznymi. Po drugie, istotny wpływ na zmiany strategii partii etnoregionalnych ma zarówno polityka w stosunku do mniejszości państwa, na terenie którego dana mniejszość zamieszkuje, jak i jej państwa macierzystego. Najgorszą sytuacją jest, gdy w obu dominuje silnie narodowy czy wręcz nacjonalistyczny dyskurs, co było widać na przykładzie pełnych sprzecz- ności działań i przekazów Serbskiej Partii Demokratycznej (SDS), w la- tach 1990–1991. Po trzecie, wewnątrzetniczna rywalizacja oczywiście może prowadzić do radykalizacji części partii czy elektoratu danej grupy etnicznej, jednak
  • 29. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 97 z pewnością nie jest nieuchronna, nawet w obliczu konfliktu. Przypadek partii serbskich założonych w Chorwacji w – i po – 1991 roku, a więc wła- śnie w okresie eskalacji konfliktu etnicznego, pokazuje, iż wbrew wcze- śniejszym hipotezom, nowe ugrupowania niekoniecznie muszą sięgać po strategię etnicznego przelicytowania, a nawet odwrotnie – często decy- dują się na zmniejszenie stawki etnicznej. Także partie powstałe w wy- niku rozłamu w Demokratycznej Wspólnoty Wojwodińskich Węgrów (DZVM) – pierwszego reprezentującego ich ugrupowania – generalnie zdają się potwierdzać tę odwrotną od wcześniejszych założeń tendencję. Bibliografia Artman F. (2001), Milošević dijagonala laufera (Milosevic la diagonale du fou), przekł. R. Đerić, M. Đerić, Wyd. Dan Graf, Beograd. Barber B. (1997), Dżihad kontra McŚwiat, przekł. H. Jankowska, Wyd. Muza, War- szawa. Bartolini S. (2000), Collusion, Competition and Democracy: Part II, „Journal of The- oretical Politics”, vol. 12, nr 1, s. 33–65. Bochsler D. (2010), Regional Party Systems in Serbia, w: Party Politics in the We- stern Balkans, red. V. Stojarova, P. Emerson, Routledge, London and New York, s. 131–150. Bochsler D., Szöcsik E. (2010), The Forbidden Fruit of Federalism. Evidence from Romania and Slovakia, Article manuscript, prepared for a special issue of West European Politics. Bracanti D. (2007), The Origins and Strengths of regional Parties, „Britisch Journal of Political Research”, vol. 38, s. 135–159. Broj Mađara u Srbiji se smanjio za 40000 (2012), „Vesti Online”, 3.12.2012, http://www.vesti-online.com/Vesti/Srbija/274390/Broj-Madara-u-Srbiji-se- smanjio-za-40000, 5.08.2013. Bugajski J. (1994), Ethnic Politics in Eastern Europe: A Guide to Nationality Poli- cies, Organizations and Parties, Wyd. M. E. Sharpe, New York. Čanak (LSV): SVM ne podržava Cvetkovićevu vladu (2009), „Politika” 24.12.2009, http://www.politika.rs/rubrike/tema-dana/CHanak-LSV-SVM-ne-podrzava- Cvetkovicevu-vladu.lt.html, 2.08.2013. Caspersen N. (2003), The Thorny Issue of Ethnic Autonomy in Croatia: Serb Leaders and Proposal for Autonomy, „Journal on Ethnopolitics and Minority Issues in Europe”, vol. 3, s. 1–26. Castells M. (2008), Siła tożsamości, przekł. S. Szymański, PWN, Warszawa. Chandra K. (2005), Ethnic Parties and Democratic Stability, „Perspectives on Poli- tics”, vol. 3, nr 2, s. 235–252.
  • 30. 98 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Chandra K. (2011), What Is an Ethnic Party, „Party Politics”, vol. 17, nr 2, s. 151–169. Coakley J. (2008), Ethnic Competition and the Logic of Party System Transformation, „European Journal of Political Research”, vol. 47, s. 766–793. Dandoy R. (2008), Ethno-regionalist Parties in Europe: a Typology, paper presented at ECPR Graduate Conference, Barcelona, 25–27 July. Dandoy R. (2009), An Understudied Category of Ethno-regionalist Parties in Europe: the Case of the Rattachist Parties, paper presented at IPSAWorld Congress of Political Science, Santiago, 12–16 July. Dandoy R. (2010), Ethno-regionalist parties in Europe: a Typology, „Perspectives on Federalism”, vol. 2, nr 2, s. 195–220. De Winter L. (1998), Conclusion. A Comparative Analysis of the Electoral, Office and Policy Success of Ethnoregionalist Parties, w: Regionalist parties in We- stern Europe, red. L. de Winter, H. Tursan, Routledge, London and New York, s. 204–247. De Winter L., Gomez-Reino M. (2002), European Integration and Ethnoregionalist Parties, „Party Politics”, vol. 8, nr 4, s. 483–503. Faron J. D., Ethnic Structure and Cultural Diversity around the World: A Cross- National Data Set on Ethnic Groups, http://www.stanford.edu/group/ethnic/ workingpapers/egroups.pdf, 23.07.2013. Goldstein I. (2008), Hrvatska 1918–2008, Wyd. EPH & Novi Liber, Zagreb. Gomez-Reino Cachafeiro M. (2008), A Niche or an Expanding universe for Ethno- regionalist Parties in Europe? Party Demands in Contemporary European Politics, paper prepared for the conference: Nationalism, Regionalism and Religion, London, 17–18 Octobar. Gunther R., Montero J. M., Linz J. J. (2002), Political Parties. Old Concepts and New Challenges, Wyd. Oxford University Press, New York. Horowitz D. (1985), Ethnic Groups in Conflict, University of California Press, Berke- ley–Los Angeles–London. Ishiyama J., Breuning M. (2011), What is a Name? Ethnic Party Identity and De- mocratic Development in Post-Communist Politics, „Party Politics”, vol. 17, nr 2, s. 223–241. Judah T. (2009), The Serbs. History, Myth and Destruction of Yugoslavia, 3rd edition, Wyd. Yale University Press, New Hewen–London. Lijphart A. (1977), Democracy in Plural Societies. A Comparative Exploration, Yale University Press, New Heaven. Lutovac Z. (1996), Manjine, KEBS i jugoslavenska kriza, Institut društvenih nauka I Institut za međunarodnu politiku I privredu, Beograd. Mikucka-Wójtowicz D. (2010), The right to political representation for members of national minorities in the Republic of Croatia, 1990–2004, „Sprawy Narodo- wościowe. Seria Nowa”, nr 37, s. 7–17. Mikucka-Wójtowicz D. (2013), Sytuacja mniejszości boszniackiej w Sandżaku – wyz­ wania i problemy, „Sprawy Narodowościowe. Seria Nowa”, nr 42, s. 143–167.
  • 31. ŚSP 1 ’16 W okowach etniczności?... 99 Mikucka-Wójtowicz D. (w druku) (2013a), Działalność partii mniejszości narodo- wych w Republice Serbii w latach 1990–2008, „Annales Academiae Paedago- gicae Cracoviensis. Studia Politologica”. Müller-Rommel F. (1998), Ethnoregionalist Parties in Western Europe. Theoretical Considerations and Framework of Analysis, w: Regionalist parties in We- stern Europe, red. L. de Winter, H. Türsan, Routledge–London–New York, s. 17–27. Nielson F. (1985), Toward a Theory of ethnic Solidarity in Modern Societies, „Ameri- can Sociology Review”, vol. 50, s. 133–149. Oetere S., Mniejszości pomiędzy segregacją, integracją i asymilacją. O powstaniu i rozwoju modelu autonomii kulturowej, http://www.haus.pl/pl/pdf/pub1/SO- eter.pdf, 11.11.2010. Offe C. (1999), Drogi transformacji. Doświadczenia wschodnioeuropejskie i wschod- nioniemieckie, tłum. Z. Pucek, PWN, Warszawa–Kraków. Pal Š. (1995), Koncept manjinske samouprave DZVM, Beograd decembar 1994 (rad priložen na medjunarodnom naučnom skupu: Položaj manjina u SR Jugo- slaviji, 11–13. januar), www.http://www.vmdk.org/content/hu/koncman.html, 15.07.2010. Petsto stranaka otišlo u istoriju (2010), „Danas” 21.05.2010, http://www.danas.rs/ danasrs/politika/petsto_stranaka_otislo_u_istoriju.56.html?news_id=190747, 15.07.2010. Preece J. J. (2007), Prawa mniejszości, Sic!, Warszawa. Rabushka A., Shepsle K. (1972), Politics in Plural Societies: A Theory in Democratic Instability, Charles E. Merrill Publishing Company, Colombus–Ohio. Rašković J. (2011), „Vreme” 27.01.1992, s. 56, w: Srpska demokratska stranka od osnivanja do konstituiranja prvog višestranačkog Sabora, D. Knežević, „Ča- sopis za suvremenu povijest”, nr 1, s. 7–24. Samardžić M. (1999), Položaj manjina u Vojvodini (drugo izmnjenjeno izdanje), Cen- tar za antiratnu akciju, Beograd. Strmiska M. (2002), A Study on Conceptualization of (Ethno)Regional Parties, „Cen- tral European Political Studies Review”, vol. 4, nr 2–3. Strmiska M. (2003), Conceptualization and Typology of European Regional Parties, „Central European Political Studies Review”, vol. 5, nr 2–3. Taleski D. (2011), Competition Between Ethnic Parties in a Post-Conflict Context: Al- banian Parties in Macedonia and Serbian parties in Croatia, paper presented at 61st political Studies Associaton Annual Conference, London, 19–21 April. Türsan H. (1998), Introduction. Ethnoregionalist Parties as an Ethnic Entrepreneurs, w: Regionalist parties in Western Europe, red. L. de Winter, H. Türsan, Ro- utledge–London–New York, s. 1–16. Von Beyme K. (2002), Transformacija političkih stranaka, Fakultet političkih zna- nosti, Zagreb. Vukomanović D. (2010), Obnova partijskog pluralizma u Srbiji krajem XX veka, Wyd. Institut za političke studije, Beograd.
  • 32. 100 Dominika Mikucka-Wójtowicz ŚSP 1 ’16 Zakošek N. (2002), Politički sustav Hrvatske, Wyd. FPZ, Zagreb. Zuber Ch. (2011), Beyond Outbidding? Ethnic Party Strategies in Serbia, „Party Po- litics”, published online before print on 25 Jul 2011. Dokumenty: DZVM (1990), Program 1990. HIDRA (2005), Političke stranke u Republici Hrvatskoj, Zagreb. Popis stanovništva Republike Hrvatske 2001, 2011, www.dzs.hr. Popis stanovništva Republike Srbije 2002, Republički zavod za statistiku, www.we- brzs.statserb.sr.gov.yu/axd/dokumenti/sn31122002.pdf, 13.07.2010. Popis stanovništva Republike Srbije 2011, www.popis2011.stat.rs. SDS (1990), Ciklus tribina Izbori u Hrvatskoj, w: Stranke u Hrvatskoj. Dokumenti, red. D. Đurić i in., Zagreb, s. 339–341. SDS (1990), Osnovna načela 1990. SNS (1994), Programska načela 1994. Ustav Republike Srbije (od 30.09.2006), Službeni glasnik Republike Srbije, nr 98/06. Ustavni zakon o pravima nacionalnih manjina, Narodne novine Republike Hrvatske, br. 155/02. Zakon o političkim strankama, Službeni glasnik RS, nr 36/09. In the shackles of ethnicity? The functioning of selected ethnoregionalist parties in Serbia and Croatia Summary The author carries out an analysis of the functioning of ethnoregionalist parties in Serbia and Croatia in relation to the theoretical principles presented in the paper and pertaining to the activities of ethnoregionalist parties (ERP). The paper aims to shed some light on the discussion on this topic and present the results of preliminary research into the functioning of selected ethnoregionlist groups in these two coun- tries. The author believes that parties of this kind are changing both their postulates and strategies. Changes to the strategies of ethnoregionalist parties are significantly influenced by the policy of the state towards the minorities that reside in its territory and the policy of their respective native states. Key words: Serbia, Croatia, political parties, party systems