Amrit prerna dec 2014

1
mJeeceer jbieveeLeevebopeer
yeÏcnebC[ keÀer meejer MeefkeÌle³ee@B Henues mes nce cesW nwQ,
³en nce ner nwQ pees DeHeveer Dee@BKees Hej neLe jKe uesles nwQ
Deewj efHeÀj jesles nwQ efkeÀ efkeÀlevee DevOekeÀej nw~
ef[mesWyej 15, 1908 - SefÒeue 25, 2005

Deblejbie
Dece=le HeÏsjCee
®elegLe& mebmkeÀjCe
mebHeeokeÀ :- HeÏYegpeer Devevle
cegKe He=<þ :- Þeer Decej HeìJeOe&ve
J³eJemLeeHeve :-
Þeerceleer Debpeueer ³eesiesMe Heeb®eeU
HeÏkeÀeMekeÀ :- 1) MeefkeÌle - Hetbpe
1/33, DeeJeeme efJekeÀeme keÀeueesveer, Pebtmeer, HeÏ³eeie.
efHeÏbìme& :- meboerHe efHeÏbìme&
kegÀuee&, cegbyeF&.
men³eesie jeefMe - ª. 35/- cee$e
JeeMeer
ceeie&oMe&keÀ ceb[ue :-
1) cee.Þeer.[e@. vejsvoÏ GHeeO³ee³e
M.D. (ces[ermeerve) (Fefleneme)M.A.
2) cee. Þeer. jIegpeer Heìsue
mebmLeeHekeÀ : menpeerJeve Sp³egkesÀMeve ì^mì
Heewvee ieesMeeuee, lee. ceeJeU.
pes. Jner. mJeosMeer Yeb[ej
3) cee. Þeer. HeÏsceoemeJeeveer
meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlee& SJeb efJe®eejkeÀ
4) cee. Þeer. [e@. Deej. Hejceséejced
Special Advisor
President
Co-Ordinator
Counselor
President
Institute for Psychotherapy &
Management Sciences, Mumbai.
Association of Counselors & Psychotherapists
Asia E-University Malaysia.
The Global Open University, Nagaland.
Educational Guidance
:
:
:
:
:
mebHeeokeÀer³e mene³ekeÀ :-Þeerceleer ceefve<ee efyeÏpesMe GHeeO³ee³e
HeÀesìes :-
Þeerceleer veceÏlee Mecee& / HeÏceeso peeOeJe
Þeerceleer Deejleer Yeevegoeme oj[s /
2) ueeskeÀmebieÏn HeefyuekesÀMeve HeÏe. efue.
yeer-27, ef$eJesCeer, meskeÌìj 15, JeeMeer, veJeer cegbyeF&.
DevegkeÏÀceefCekeÀe
- cegKe He=<þ
- HeÏyeesOeve
- Deblejbie
- mecHeeokeÀer³e
- DeY³ego³e Deewj efve:Þes³eme
- Deepeeo Yeejle Hej ÒeLece DeekeÏÀceCe
- yeerles mece³e keÀer Yet}
- HeekeÀ DeefOeke=Àle keÀµceerj
mesJee
meeefnl³e
- keÀeJ³e
- DeªCe ³en ceOegce³e osMe nceeje
-
-
- keÀesF& Yeejleer³e vee efceuee
leerj Hej kewÀmes ©ketBÀ cewQ
- menkeÀej YeeJevee
cesjs veieHeefle cesjs efJeMeeue
- Òepee Heefj<eo Deevoes}ve keÀer SsefleneefmekeÀ YetefcekeÀe
- Oeeje 370
- peccet - keÀMceerj cesW mebIe keÀe³e&
- Yeejleer³e meebmke=ÀeflekeÀ keÀer Devecees} Oejesnj
- Þeer. HeJeve vesefce®ebo pewve
- Þeer. pe³e µebkeÀj Òemeeo
- mJeeceer jbieveeLeevebopeer
- Þeerceleer megOee efmevne
- Þeer. OeerjsvoÏ efmevne
- Þeer. HeÏYeekeÀj je³e
- Þeerceleer ceefve<ee efyeÏpesMe GHeeO³ee³e
- Þeerceleer jepeÞeer yeeveKesUs
- Þeer. vejsWoÏ GHeeO³ee³e
- Þeer. ³eesiesMe Heeb®eeue
- Þeer. jeceOeejer efmebn efovekeÀj
- Þeer. nefjJebµeje³e ye®®eve
- Þeer. meblees<e cesoies- le#eefµe}e ÒeyeesOeveer meeceeefpekeÀ mebmLee
- SkeÀ} efJeÐeeue³e DeefYe³eeve
- Yeejle efJekeÀeme Heefj<eo
- je<ì^ye´leer - [e@. ceveesnjueeue
- Þeer. Depe³epeer
- Þeer. efoueerHe Yeì
- [e@. DeuekeÀe ®e[d{e
3
- ef®e$eebpeueer

4
nceves efHeí}s leerve DebkeÀesW ceW mJeeceer efJeJeskeÀevevo kesÀ peerJeve,
efJe®eej,keÀeceDeeefokeÀesosKee,Heæ{eleLeepeevee~GvneWvesDeHeveerpeerJeve
µeefkeÌle Yeejleceelee kesÀ GledLeeve leLee efnvotlJe kesÀ GlkeÀ<e& kesÀ ef}³es
}iee³eer ~ mJeeceerpeer ves efnvoglJe keÀes ve³es {bie mes HeefjYeeef<ele efkeÀ³ee ~
Yeefieveer efveJesefolee kesÀ µeyoes ceW ’mJeeceerpeer ves DeHeves Yee<eCe keÀe ÒeejcYe
efnvogDeeW kesÀ Oeeefce&keÀ efJe®eejeW kesÀ meeLe efkeÀ³ee Lee }sefkeÀve GvekesÀ Yee<eCe
kesÀ meceeHle neles ner efnvoglJe keÀe DeeefJe<keÀej nes ®egkeÀe Lee ~
''Hinduism has been created when he ended'' nce ³en
osKelesnQefkeÀefnvoglJeJenmeeJe&YeewefcekeÀmecegênwpeesmeefo³eeWmesYeejleceW
yenlee Dee jne nw ~ FmekeÀe ÒecegKe Godosµ³e %eeve jne nw ~ Yeejle keÀer
cesOeemeoeG®®elejyegef×ceÊeeleLeeÒeJe=efÊe³eeWkeÀesKeespeleerjnernw~
JesoeW ceW nceW keÀce&, ³e%e Deeefo keÀjves keÀer efµe#ee efce}leer nw ~
Hejvleg GHeefve<eo keÀe} lekeÀ Deeles Deeles GmekesÀ efJejesOe ceW DeeJeepe Gþves
}ieleer nw ~ keÀþesHeefve<eo ceW veef®ekesÀlee DeHeves ÒeLece Jej mes peiele keÀe
kegÀícee@Bieleenw~otmejsJejceWJenpeevevee®eenleenwefkeÀmJeie&keÀerÒeeefHle
kewÀmes nes mekeÀleer nw ~ Hejvleg Jen Gmemes mevlegä veneR neslee nw ~ Fmeef}³es
veef®ekesÀlee Üeje ceeBiee ie³ee leermeje Jej G®®e oµe&ve leLee veerefleµeem$e
Üeje osKeer peevesJee}er mecem³eeDeeW mes mecyebefOele nw ~ peerJeve kesÀ Heerís
efveefnle mel³e keÀer Keespe kesÀ Üeje ner Fme mecem³ee keÀe meceeOeeve mecYeJe
nw~ ³ener GHeefve<eoeW keÀe ÒecegKe keÀe³e& nw ~ Dele: nce osKeles nQ efkeÀ
GHeefve<eoeW lekeÀ Deeles Deeles JesoeW keÀe efJejesOe µeg© nes peelee nw ~
GHeefve<eoeWkeÀeDeeoµe&nw-O³eeveÜejelelJekeÀemee#eelkeÀej,GveceWkeÀce&
keÀekeÀesF&mLeeveveneRnw~
GHeefve<eoeW kesÀ yeeo nceW ieerlee keÀer ÒeeefHle nesleer nw ~ efpemeceW
keÀce& keÀes ³eesie yelee³ee ie³ee nw ~ FmeceW nce keÀce& keÀer leLee ef®evleve keÀer
DeeJeµ³ekeÀleekesÀyeer®eÞeerke=À<CekeÀeDeHeveemeecebpem³eosKemekeÀlesnQ~
O³ee³eleesefJe<e³eevHegbme:meb[diemles<etHepee³eles~
meb[dieelmebpee³eleskeÀece:keÀeceel¬eÀesOeesDeefYepee³eles~~
¬eÀesOeeodYeJeeflemebceesn:mebceesnelmce=efleefJeYe´ce:~
mce=efleYe´bµeeodyegef×veeµeesyegef×veeµeelÒeCeM³eefle~~
ieerlee
efJe<e³eeW keÀe ef®evleve keÀjvesJee}s Heg©<e keÀer Gve efJe<e³eeW cesW
DemeefkeÌle GlHeVe nes peeleer nw ~ DeemeefkeÌle mes keÀecevee GlHeVe nesleer nw,
keÀecevee(ceWefJeIveDeeves)mes¬eÀesOeGlHeVenesleenw~
¬eÀesOe mes mecceesn GlHeVe neslee nw ~ mecceesn mes mce=efle ceW Ye´ce
nes peelee nw ~ mce=efle Ye´ä nesves mes (efJeJeskeÀ) yegef× keÀe veeµe nes peelee nw
Deewjyegef×kesÀveeµenesvesHejceveg<³eve<ìnespeeleenw~
pees J³eefkeÌle keÀnlee nw efkeÀ ceQ efyevee ef®evleve kesÀ ner keÀce&
keÀªbiee’ Jen meHeÀ} veneR nesiee Deewj pees J³eefkeÌle keÀce& mes efJeef®íVe
neskeÀjkesÀJe}ef®evleveceWner}ieejnsiee,JenYeerHeefjHetCe&veneRnesmekeÀlee
~
Dele:SkeÀmeecebpem³eHetCe&oµe&ve³egiekeÀerDeeJeµ³ekeÀleeLeer~
Þeerke=À<Ce ves YeieJeleieerlee ceW Jener Òeoeve efkeÀ³ee nw ~ ieerlee kesÀ nj SkeÀ
DeO³ee³e ceW nce Ssmes µeyo leLee OeejCeeDeeW mes Heefjef®ele nesles nQ pees ieerlee
kesÀ HetJe& keÀe}ceW Òe®eef}le Les ~ Hejvleg GvekeÀer J³eeK³ee Þeerke=À<Ce Fme ªHe
ceW keÀjles nQ, pees keÀce& leLee ef®evleve kesÀ oeJeeW kesÀ yeer®e meecebpem³e
mLeeefHelekeÀjleenw~
Òel³eskeÀ ceneve efJe®eej keÀer mLeeHevee ves Fme osµe ceW SkeÀ ve³es
³egie keÀe met$eHeele efkeÀ³ee nw ~ Ssmes Òel³eskeÀ ³egie kesÀ Heerís SkeÀ meµekeÌle
J³eefkeÌlelJe keÀe DeefmlelJe jne nw ~ F&mee HetJe& keÀer 6 Jeer µeleeyoer ceW yeg×
Dee³esDeewjefHeÀj9JeerµeleeyoerceWµebkeÀje®ee³e&keÀeDeeiecevengDeeDeewj
nce}esieFveceneveDee®ee³eexkesÀDee}eskeÀceWpeerjnWnQ~
Yeejleer³e meceepe ves peerJeve kesÀ efJekeÀeme keÀer G®®elece
DeJemLee cees#e, efveJee&Ce DeLeJee kewÀJeu³e keÀes ceevee nw ~ efpemes meeOeejCe
µeyoeW ceW YeieJeleÒeeefHle keÀnles nQ ~ FmekesÀ ef}S DeveskeÀ ceneHeg©<eeW ves
DeveskeÀceeieexkeÀesKeespee~ YeejlekesÀefvecee&CeceWÒecegKelelJe%eevejnenw
~ ³en %eeve meYeer J³eefkeÌle³eeW lekeÀ HengB®es Fme GÎsµ³e keÀes O³eeve ceW jKe
keÀj nceejs HegJe&peeW ves meceepe J³eJemLee keÀer nw ~ Gme meceepe ceW me=efä ceW
efJeÐeceeve meYeer iegCeeW keÀe ÒeeogYee&Je keÀjekeÀj Gmes efJekeÀefmele keÀjvess keÀe
Òe³elveefkeÀ³ee~
ceeveJeer mJeYeeJe kesÀ keÀejCe peye Fme J³eJemLee ceW $egefì³eeb Dee³eeR lees Gmes
meceeHle keÀjves kesÀ ef}³es nceceW mes keÀesF& Keæ[e ngDee ~ Fme mecem³ee keÀes
meceeHle keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ~ Dele: nceejs ³eneB Oeeefce&keÀ,
meeceeefpekeÀ, keÀe³e&keÀlee&DeeW keÀer SkeÀ }cyeer keÀleej nj mece³ekeÀe} ceW
efoKemekeÀleernw,efpevneWvesmeceepeGlLeevenslegkeÀeceefkeÀ³eenw~
Ssmes mebIe<e& keÀe} mes nceeje jeä^peerJeve yeKetyeer Heefj®eerle nw ~
Fme HeefjJele&ve keÀe}ceW cenejeä^ ceW SkeÀ ceneHeg©<e í$eHeleer efµeJeepeer
mecHeeokeÀer³e...

cenejepe keÀe pevce ngDee efpevneWves cegme}ceeveeW kesÀ jepeveweflekeÀ ®eeleg³e&
keÀes ceele oer lees meeLe ceW DebûespeeW kesÀ Oetle& J³eeJemeeef³ekeÀ ¢efäkeÀesCe keÀes
mecePee~
Fmeer keÀæ[er ceW ieg© ieesefJebvoefmebnpeer efpevneWves DeHeves mece³e keÀer jeäêr³e
®esleveekeÀespeeûelekeÀjÒeJe=efÊeleLeeefveJe=ÊekesÀyeer®emeecebpem³eyewþekeÀj
SkeÀjepeveweflekeÀ¢efäkeÀesCeefo³ee~GvekesÀJebµepejepeejCepeerleefmebnves
nefj efmebn ve}Jee kesÀ meeLe 30,000 mewefvekeÀeW keÀes Yespe 20 petve
1819keÀeskeÀµceerjHeÀlenefkeÀ³ee~
19Jeer µeleeyoer ceW mJeeceer efJeJeskeÀevevo SkeÀ Ssmes mebv³eemeer
ngSefpevneWvesJebef®ele,og:Keer,efHeíæ[s,cepeotj,efkeÀmeeve,keÀeceieejDeeefo
meYeer Jeieex keÀer ef®evlee keÀer ~ GvneWves Jesoevle kesÀ DeeOeej Hej Yeejleer³e
meceepe keÀes Keæ[e keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee ~ cenejeä^ ceW veeceosJe,
%eeveosJe, legkeÀejece Deeefo ceneHegª<eeW ves pees YeefkeÌle Deevoes}ve ®e}e³ee
Gmeer keÀer GHepe í$eHeefle efµeJeepeer peer cenejepe ngS ~ GmekesÀ yeeo
DeveskeÀmeeceeefpekeÀkeÀe³e&keÀlee&,ceneveefJe®eejkeÀcenejeä^ceWHewoengS~
efpeveceW p³eesefleyee HegÀ}s, [e. YeercejeJe Deecyes[keÀj,
¬eÀebefleJeerj efJevee³ekeÀ oeceesoj meeJejkeÀj, [e. kesÀµeJe yeef}jece
ns[iesJeej,ÒeyeesOevekeÀejþekeÀjsDeeefoÒecegKejns~
Fve meejs efJe®eejkeÀes, keÀe³e&keÀlee&DeeW kesÀ Devle: mLe}ceW
efµeJeepeerpeer keÀe efnvoJeer mJejep³e keÀe ÒeYeeJe Lee lees %eevesµJej keÀe
Hemee³eoeve~
otefjleeb®esefleefcejpeeJees~
efJeµJemJeOece&met³exHeenes
peespesJeebíer}leesles}eneW~
ÒeeefCepeele~~3~~
Yeejle keÀe ³egJee Deepe Fmeer %eeve kesÀ ÒekeÀeµe cesW Yeejle keÀes
Deeies }s peevee ®eenlee nw ~ Deiej nce Jele&ceeve Yeejle keÀer efmLeleer keÀe
efJeJes®eve keÀjW lees HeeleW nQ efkeÀ iele ceefnveeW HetJe& Yeejle ceW pees }eskeÀ meYee
keÀe ®egveeJe ngDee GmeceW Hegjeieeceer efnvoglJe GYej keÀj meeceves Dee³ee ~
efpemekeÀe DeeOeej ³ee cet}ceb$e Lee meyekeÀe meeLe, meyekeÀe efJekeÀeme~ Yeejle
keÀe GlLeeve, Yeejle keÀe GlLeeve keÀe cele}ye YeejleJeeefme³eeW keÀe GlLeeve
~nceYeejlekesÀmeejs}esie,Fmeef}³esncevesefJekeÀemekesÀceb$ekeÀesO³eeveceW
jKeles ngS SkeÀ J³eefkeÌle, SkeÀ Heeìea, SkeÀ efJe®eej ceW efJeµJeeme J³ekeÌle
efkeÀ³ee~
Deepe Yeejle mecÒeoe³eJeeo vekeÌme}Jeeo, ÒeebleJeeo, cegefm}ce
pesneoJeeo, HeeefkeÀmleeve Òessefjle DeelebkeÀ mes pegPe jne nw ~ kegÀí
jepeveweflekeÀ Heeìea³eeb peeefle³elee keÀes nJee oskeÀj DeHeveer jepeveweflekeÀ
jesefì³ee@BmeskeÀjnernwQ ~
ceBnieeF&, peceeKeesjer, Ieesìe}syeepeer Deeefo mecem³eeDeeW kesÀ
yeer®e mes Yeejle ©Heer vew³ee keÀes Heej }ieevee nw lees FmekesÀ ef}³es cepeyetle
jeäêr³eefJe®eejleLeeefnvoglJekeÀeDeeOeejpe©jernw~
nceejer Heef$ekeÀe keÀe GÎsµ³e efnvoglJe kesÀ cet}lelJeeW mes HeeþkeÀ
keÀe Heefj®e³e keÀjeles ngS GmekesÀ yee¿e SJeb DeevleefjkeÀ mJe©He keÀe oµe&ve
keÀjevee nw ~ DeHeves osµe keÀer jeäêr³e µeefkeÌle keÀe oµe&ve keÀjekeÀj Yeejleer³e
mebmke=Àefle, meeceeefpekeÀ leLee jeäêr³e efJe®eejeW mes DeesleHeesle,
meJe&meceeJesµekeÀ, mecelJeJeeoer, JewefµJekeÀ mees®e jKeves Jee}e jeä^Òenjer
J³eefkeÌle Keæ[e keÀjvee nw ~ Fve meejs efyevogDeeW keÀes O³eeve ceW jKekeÀj nceveW
DeHeveerHeef$ekeÀekesÀ}sKeeWkeÀneefve³eesbDev³ekeÀe®egveeJeefkeÀ³eenw~
FmeceW nceves peccet keÀµceerj keÀer Yeewieesef}keÀ efmLeefle, GmekeÀe
Fefleneme leLee JeneB nesves Jee}s Deevoes}veeW keÀe efJeµes<e Gu}sKe efkeÀ³ee nw
~ keÀeµceerj keÀer mecem³ee, Oeeje 370 keÌ³ee nw ? ³en mecePeeves keÀer
}sKekeÀeWvesefJeµes<ecesnvelekeÀernw~
FmekesÀ meeLe ner jeceke=À<Ce efceµeve kesÀ HetJe& DeO³e#e Þeerceled
mJeeceer jbieveeLeevevopeer cenejepe Üeje ef}efKele }sKeeW keÀe kegÀí Yeeie
ÒekeÀeefµeleefkeÀ³eenw~
FmeceW jeäÔece& Heef$ekeÀe ves peccet keÀeµceerj mJej SkeÀelcelee kesÀ veece mes
SkeÀ efJeµes<e DebkeÀ efvekeÀe}e Lee ~ nceW Gmemes keÀeHeÀer mene³elee efce}er nw ~
nceGvnWOev³eJeeooslesnQ~
Fme DebkeÀ ceW kegÀí ve³es }sKekeÀeW ves DeHeves efJe®eej J³ekeÌle
efkeÀ³es nQ Ssmes ve³es }sKekeÀeW keÀe nce DeefYevevove keÀjles nw ~ DeeHemes
DevegjesOe keÀjles nQ efkeÀ DeeHe Yeer HeÀesve ³ee Dev³e mecHeke&À ceeO³eceeW Üeje
GvekeÀes Òeeslmeeefnle keÀjW ~ efpememes YeefJe<³e ceW De®ís ³eesieoeve osµeefnleceW
osmekeWÀ~
DeeHekeÀe
HeÏYegpeerDevevle
5

Fme ÒekeÀej Go³e kesÀ meeLe pegæ[e ngDee DeefYe µeyo Del³evle
cenÊJeHetCe& nw, ³en SkeÀpegìlee kesÀ YeeJe Hej ye} oslee nw ~ nceW meerKevee
nesiee efkeÀ nce DeHeves ieeBJe kesÀ Heæ[esefme³eeW kesÀ meeLe kewÀmee J³eJenej keÀjW;
kewÀmes nce GvekesÀ meeLe µeeefvleHetJe&keÀ jnkeÀj, SkeÀ meeLe efce}keÀj DeHeves
ieeBJeeW ceW megOeej }eSB; efHeÀj meHeÀeF& megOeej, De®íer meæ[kesÀ, yesnlej
DeeJeeme, Deewj meYeer }esieeW kesÀ ef}S mecegef®ele Yeespeve leLee efµe#ee - ³en
meye kegÀí nes mekeÀlee nw, yeµelex efkeÀ nce efce}-peg}keÀj keÀece keÀjW ~
nceejer Heb®ee³eleeW leLee veiej-Heeef}keÀeDeeW keÀes mJemLe yeveeves keÀe ³ener
GHee³e nw ~ Fmeer ceeie& Hej ®e}keÀj nce SkeÀ ve³es mJemL³e Yeejle keÀe
meHevee mepeerJe keÀj mekeWÀies ~ Dele: DeY³ego³e keÀe ³en oµe&ve cenÊJeHetCe&
nw; Hee½eel³e osµeeW ceW Fmes keÀeHeÀer no lekeÀ Hee ef}³ee ie³ee nw; Deewj nce
Gvemes meerKe mekeÀles nQ efkeÀ DeHeves osµe ceW Fmes kewÀmes ªHeeef³ele keÀjW ~ nceW
DeHeves peerJeve leLee keÀe³e& ceW leerve cetu³e DeHeveeves neWies - keÀþesj HeefjÞece,
keÀce&kegÀµe}lee Deewj menkeÀeefjlee ~ µebkeÀje®ee³e& keÀnles nQ efkeÀ ÒeJe=efÊe
leLee efveJe=Êeer ªHe efÜefJeOe DeeoµeeX Jee}e ³en JewefokeÀ oµe&ve,
vej-veeefj³eeW keÀes SkeÀ Deesj lees DeY³ego³e Deewj otmejer Deesj efve:Þes³eme
efo}elee nw ~ Deepe nce HetCe& keÀu³eeCekeÀejer jep³e kesÀ efJe<e³e ceW ³ener lees
keÀnles nQ, FmeceW kegÀí Yeer DeJ³eeJeneefjkeÀ veneR nw; Deepe DeveskeÀ meceepe
DeY³ego³e keÀes ÒeeHle keÀj ®egkesÀ nQ; Deewj nce Yeer Yeejle ceW FmekeÀer
GHe}efyOe keÀj mekeÀles nQ, yeµelex nce ®eeefjef$ekeÀ kegÀµe}lee keÀe efJekeÀeme
keÀj }W ~ pewmee efkeÀ F&mee keÀnles nQ, ’³eefo legce cegPemes Òesce veneR keÀj
’mekeÀles efpemes legce osKe jns nes, lees efHeÀj legce F&éej mes kewÀmes Òesce keÀjesies
efpevnW legceves osKee ner veneR ? nceejer pevelee keÀes ³en SkeÀ ceneved Heeþ
meerKevee nesiee ~ nce }esie SkeÀ otj efmLele F&éej ³ee efkeÀmeer ceefvoj keÀer
osJecetefle&kesÀmeeLeDeHeveskeÀespeesæ[vesceWDel³eeefOekeÀ©ef®e}slesjnsnQDeewj
DeHeves Heæ[esme ceW jnvesJee}s J³eefkeÌle kesÀ meeLe veneR; GmekesÀ meeLe lees nce
DekeÌmej Peieæ[les jns nQ ~ ³en yeo}vee ®eeefnS Deewj ³en yeo}eJe ner
DeY³ego³e }elee nw ~ FmekesÀ yeeo efve:Þes³eme Deelee nw ~ mecYeJe nw efkeÀ
DeeHe peerJeve keÀer meejer megefJeOeeDeeW - cekeÀeve, efµe#ee, mJe®í HeefjJesµe,
DeeefLe&keÀ ¢æ{lee Deewj lejn lejn kesÀ megKe-meeOeveeW keÀer ÒeeefHle keÀj }W ~
leLeeefHe DeeHekeÀes ceve:µeeefvle veneR efce}sieer: peerJeve leveeJeeW mes HeefjHetCe&
nesiee ~ Ssmee keÌ³eeW nw ? Fmeef}S efkeÀ DeeHeves SkeÀ ®eerpe Kees efo³ee nw;
DeHeves Devlej ceW efveefnle efoJ³elee kesÀ mHegÀef}bie ªHe DeHeveer me®®eer
Deelcee keÀes veneR peevee nQ; DeeHekesÀ DeekeÀ<e&Ce keÀe kesÀvê meJe&oe yeenj ner
jnlee nw ~ DeeHe DeHeveer me®®eer cenÊee keÀes KeeskeÀj JemlegDeeW kesÀ oeme nes
ie³es nQ ~ Fmemes DeevleefjkeÀ leveeJe GlHeVe nesles nQ, meceepe ceW DeHejeOe
leLeeogje®eejyeæ{lesnQDeewj¬eÀceµe:GmeceWDeJeveefleDeepeeleernw~
Fme efJeveeµe mes ye®ee pee mekeÀlee nw, yeµelex efkeÀ nce efveJe=efÊe
O³eeve ªHeer peerJeve kesÀ Gme otmejs cetu³e keÀes peesæ[ }W, efpemekesÀ ceeO³ece
mesceveg<³eDeHevesDevlejceWef®ejefJeÐeceeveDeelceekeÀesmHeµe&keÀjmekeÀlee
nw ~ ³en keÀesF& celeJeeo ³ee cee$e efJeéeeme veneR, yeefukeÀ GHeefve<eoeW kesÀ
$eÝef<e³eeW Üeje DeO³eelce-efJeÐee keÀer mene³elee mes DevegYetle mel³e nQ; Deewj
³en mel³e kesÀJe} efJeéeeme kesÀ ef}S veneR, yeefukeÀ meyekesÀ Üeje DevegYetefle
efkeÀ³es peeves ³eesi³e nw ~ DeeHe efpelevee ner DeHeveW Devoj pee³eWies, Glevee ner
DeeHeceW otmejeW kesÀ Yeerlej ÒeJesµe keÀjves leLee GvekesÀ meeLe megKeo mecyevOe
peesæ[ves keÀer #ecelee Deeleer pee³esieer ~ DeHeveer DeevleefjkeÀ Òeke=Àefle kesÀ
Yeerlej ÒeJesµe keÀjves Hej DeeHe DeHeves DeevegJeebefµekeÀ-leb$e Üeje efve³ebef$ele
#egê DenbkeÀej kesÀ Hejs ®e}s peeles nQ Deewj DeHeveer ye=nÊej Deelcee kesÀ
mecHeke&ÀceWDeelesnQ,peesmeyekeÀerDeelceenw~
Fme ÒekeÀej, ÒeJe=efÊe SJeb efveJe=efÊe keÀe, DeY³ego³e Je efve:Þes³eme
keÀe ³en mecevJe³e ner ieerlee keÀer ceneved efµe#ee nw ~ FmeceW meJee¥ieerCe
ceeveJeer³e efJekeÀeme keÀe SkeÀ oµe&ve efveefnle nw ~ Fme ceneved ûevLe keÀer ³ener
efJeµes<elee nw ~ Fmeeref}S µebkeÀje®ee³e& ves keÀne - ÒeeefCeveeb mee#eeled-
DeY³ego³e-efve:Þes³eme-nsleg: ~ GvneWves ³en veneR keÀne efkeÀ ³en kesÀJe}
efnvogDeeW kesÀ ef}S nw, ³ee kesÀJe} YeejleJeeefme³eeW kesÀ ef}S nw, Hejvleg keÀne
ÒeeefCeveeced - meYeer ceveg<³eeW kesÀ ef}S ~ ³ener FmekeÀer meeJe&YeewefcekeÀlee nw ~
DeY³ego³e kesÀ meeLe efve:Þes³eme keÀes peesæ[keÀj ieerlee ceveg<³eeW keÀes kesÀJe}
ceµeerveeW ceW HeefjCele nesves mes ye®eeleer nw ~ DeeOegefvekeÀ Hee½eel³e meY³elee ceW
Ssmeer ner ÒeJe=efÊe nw ~ yeì^X[ jmes} ves DeHeveer HegmlekeÀ ‘Impact of
Science on Society’ (efJe%eeve keÀe meceepe Hej ÒeYeeJe) ceW
ef}Kee nw efkeÀ ³eefo vej-veeefj³eeW keÀe ³en ceµeerveerkeÀjCe DeefOekeÀ otj lekeÀ
ie³ee, lees SkeÀ Ssmee mece³e Yeer Dee³esiee, peye SkeÀ keÀceea neLe ceW HetÀ}
ef}S keÀejKeeves ceW pee³esiee Deewj Gmes SkeÀ efJeµee} ceµeerve kesÀ meeceves
’jKekeÀjÒeeLe&veekeÀjsiee,’nsceµeerve,cegPeslegceDeHevesYeerlejSkeÀDe®íe
veì-yeesuì yevee }es ~ Fmeer keÀes ceveg<³e keÀe ceµeerveerkeÀjCe keÀnles nQ ~
³eefo µebkeÀje®ee³e& Üeje megPee³es ie³es efve:Þes³eme veecekeÀ otmejs cetu³e Hej
þerkeÀ þerkeÀ O³eeve efo³ee ie³ee, lees DeeO³eeeflcekeÀ cetu³e ÒekeÀì neWies Deewj
leyeSsmeermecem³eekeÀYeerGlHeVeveneRnesieer~DeY³ego³eleLeeefve:Þes³eme-
oesveeW SkeÀ meeLe efce}keÀj Fme mebmeej keÀes mevlegef}le yevee³es jKeves kesÀ
meeOevenQ~SkeÀHejpeesjoskeÀjotmejskeÀerDeJens}veekeÀjvesmes³enSkeÀ
DeY³ego³e Deewj efve:Þes³eme - mJeeceer jbieveeLeevebopeer
6

veewkeÀe kesÀ meceeve SkeÀ ³ee otmejer lejHeÀ PegkeÀ pee³esiee ~ efHeí}er kegÀí
µeleeefyo³eeWkesÀoewjeveYeejleefve:Þes³emekeÀerDeesjPegkeÀejneDeewjJenYeer
þerkeÀ {bie mes veneR, Deewj DeY³ego³e keÀer DeJens}vee keÀjkesÀ efveef<¬eÀ³elee
keÀe keÀä Yeesielee jne, efpememes Jen Deepe kesÀ ³egie ceW mJeeceer efJeJeskeÀevevo
pewmes Dee®ee³eex Üeje Gyeeje pee jne nw; otmejer Deesj Deepe keÀe Hee½eel³e
peieled DeY³ego³e keÀer Deesj PegkeÀ ie³ee, efpememes cegkeÌle nesves kesÀ ef}S Jen
DeekegÀ} nes jne nw ~ Hee½eel³e peieled ves O³eeve-efJe<e³ekeÀ F&meeF& efJe®eejeW
kesÀ ceeO³ece mes efveJe=efÊe keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee nw, efpemeves ceneved mevle-
cenelceeDeeWkeÀespevceefo³ee,HejvlegDeeOegefvekeÀ³egieceWJenDeÒe®eef}lenes
ie³eenw~DeeOegefvekeÀHee½eel³emeY³eleeDeyelekeÀHetjerlejnmesÒeJe=efÊeHej
DeeOeeefjle jner nw; Hejvleg Deepe nceW Heefµ®ece ceW peerJeve kesÀ Fme SkeÀebieer
¢efäkeÀesCe kesÀ Òeefle SkeÀ Òeefleef¬eÀ³ee efoKee³eer osleer nw ~ ³en SkeÀ yeæ[er
efJemce³epevekeÀ yeele nw, keÌ³eeWefkeÀ ³en kegÀí Gve ef®evlekeÀeW,
ceveesJew%eeefvekeÀeW, DeCeg-Jew%eeefvekeÀeW Üeje leye ÒekeÀì keÀer peeleer nQ, peye Jes
osKeles nQ efkeÀ ³en SkeÀebieer ¢efäkeÀesCe SkeÀebieer }esieeW Deewj SkeÀebieer
meY³elee keÀes ner GlHeVe keÀj jne nw ~ DecesefjkeÀe ceW efHeí}s 200 Je<eeX
kesÀ meebmke=ÀeflekeÀ Òe³eesieeW kesÀ yeeo ³en YeeJe ÒekeÀì efkeÀ³ee peeves }iee nw efkeÀ
Deye nceW efkeÀmeer Dev³e ®eerpe keÀer peªjle nw ~ kegÀí efJe®eejkeÀ Fme
efve<keÀ<e& Hej HengB®es nQ efkeÀ efveJe=efÊe Hej Yeer ye} efo³ee peevee ®eeefnS ~ ³en
DecesefjkeÀerefJe®eejeWceWkewÀmesJ³ekeÌlengDeenw?
%eeve keÀer ®esleve, DeJe®esleve leLee De®esleve DeJemLeeDeeW kesÀ
DeefleefjkeÌle Jesoevle Deefle®esleve (meceeefOe) DeJemLee keÀes Yeer mJeerkeÀej
keÀjlee nw ~ ceveg<³e keÀer me=peveµeer}lee kesÀ mevoYe& ceW efveJe=efÊe Fme
Deefle®esleve DeJemLee mes pegæ[er ngF& nw ~ ceeveJeer³e me=peveµeer}lee kesÀ`
mevoYe& ceW `%eeve Hej DeYeer ne}ner kesÀ DeO³e³eveeW ceW Heef½ece kesÀ kegÀí
ceveesJew%eeefvekeÀeWÜejeFmeerDeesjFbefieleefkeÀ³eeie³eenw~
1971-72 ceW peye ceQ DeHeveer Deeþ cenerveeW keÀer
DecesefjkeÀe ceW J³eeK³eeve-³ee$ee kesÀ oewjeve Jeeefµebiìve ceW Lee, lees SkeÀ
efJeµee}ûevLe cesjs neLe ceW Dee³ee - ‘American Hand-book
of Psychiatry Vol. III’ ; pees DeveskeÀ }sKekeÀeW Üeje ef}Kee
ie³ee Lee ~ keÀYeer DecesefjkeÀer ³egJekeÀeW ves DeHeveer me=peveµeer}lee yeæ{eves kesÀ
GÎsµ³emeslejnlejnkesÀveµeer}sHeoeLeeXkeÀemenejeef}³eeLee~³enûevLe
GmekeÀe efJejesOe keÀjles ngS GmekesÀ ef}S SkeÀ mJemLe lejerkeÀe megPeelee nw ~
Creativity and Its Cultivation (me=peveµeer}lee SJeb
GmekeÀe mebJeOe&ve) efJe<e³e Hej DeHeves DeO³e³eve ceW efmeuJeevees Deje³eìer
keÀnlesnQ(He=.737-40)-
’veµeer}s lejerkeÀesb keÀe meneje }sves kesÀ mLeeve Hej nceW efpeve
GHee³eeW kesÀ efJe<e³e ceW mees®evee leLee mecYeJele: Devegceesove keÀjvee ®eeefnS,
Jes nQ - efJeµes<e ¢efäkeÀesCe, DeeoleW leLee HeeefjJesefµekeÀ DeJemLeeSB ~ O³eeve
osves ³eesi³e Hen}er DeJemLee nw - SkeÀevlelee ~ SkeÀevlelee keÀes DeebefµekeÀ
SsefvêkeÀ meb³ece keÀne pee mekeÀlee nw ~ ... leye GmeceW DeHeves Devlejelcee
keÀer DeeJeepe megveves keÀer Deewj DeHeves DeevleefjkeÀ mebmeeOeveeW leLee
ÒeeLeefcekeÀÒeef¬eÀ³eeDeeWkeÀerkegÀíDeefYeJ³eefkeÌle³eeWkesÀmecHeke&ÀceWDeeveskeÀer
DeefOekeÀ mecYeeJevee nesleer nw ~ (DeeOegefvekeÀ Hee½eel³e ceveesefJe%eeve ceW HetJe&-
®esleve DeJemLee mes ÒeeHle yeesOe ³ee ³egefkeÌlejefnle (Non-Logical)
ÒekeÀej kesÀ yeesOe keÀes ÒeeLeefcekeÀ %eeve keÀne peelee nw; Deewj ®esleve DeJemLee
mes ÒeeHle yeesOe leLee ³egefkeÌleHegCe& yeesOe keÀes ieewCe %eeve ceevee peelee nw ~)
ogYee&i³eJeµe le©CeeW keÀes efµeef#ele keÀjves kesÀ DeeOegefvekeÀ lejerkeÀeW ceW
SkeÀevlelee keÀes cenlJe veneR efo³ee ie³ee nw; yeefukeÀ FmekesÀ efJeHejerle GmeceW
efce}vemeefjleeleLee}eskeÀefÒe³eleekeÀesG®®emLeeveefo³eeie³eenw~
’SkeÀevlelee keÀes og:Keo SkeÀekeÀerHeve, Dev³ecevemkeÀlee ³ee
efvejvlejDekesÀ}sjnveeveneRmecePe}svee®eeefnS~...
’SkeÀ otmeje GHee³e nw efveef<¬eÀ³elee, pees me=peveµeer}lee keÀes
yeæ{eJee osvesJee}e Òeleerle neslee nw leLee DecesefjkeÀer meY³elee kesÀ Jele&ceeve
YeeJekesÀefJeHejerlenw...~
’leermejer DeJemLee nw efoJeemJeHve ~ ... efoJeemJeHve kesÀ
peerJeveceWnerceveg<³eDeHevescevekeÀesmeeceev³eHeLekeÀesíesæ[keÀjefYeVeHeLe
DeHeveeves Deewj De³eewefkeÌlekeÀ peieled ceW íesìer-ceesìer ³ee$eeSB keÀjves keÀe
ceewkeÀeosleenw~
’me=peveµeer}J³eefkeÌlekesÀef}SSkeÀDev³eDeeJeµ³ekeÀleekeÀes`
mJeerkeÀej keÀjvee Deewj Yeer keÀefþve nw, Jen nw `Yees}eHeve ~ ³en µeyo
³eneB Fme DeLe& ceW ef}³ee ie³ee nw efkeÀ meeceef³ekeÀ ªHe mes ³ee peye lekeÀ
ie}le efme× ve nes, efkeÀmeer ceW ³en yeele mJeerkeÀej keÀjves keÀer lelHejlee nes
efkeÀ nceejs yeenj leLee Yeerlej keÀer nj ®eerpe kesÀ Heerís SkeÀ efJeµes<e
J³eJeefmLele ¬eÀce nw ~ ve³eer ®eerpeeW keÀer DeHes#ee keÀneR DeefOekeÀ Fve
Devleefve&efnle J³eJemLeeDeeW keÀer Keespe keÀes ner Òee³e: me=peveµeer}lee keÀnles
nQ~
’meeJeOeeveer leLee meb³ece FmekeÀer Dev³e DeeJeµ³ekeÀleeSB nw ~
efkeÀmeer Yeer GlHeeoveµeer}lee kesÀ #es$e ceW ³eÐeefHe ³es meeceev³e HetJe&-µelex nQ,
leLeeefHe me=peveµeer}lee kesÀ #es$e ceW FvnW SkeÀ efJeµes<e opee& ÒeeHle nes peelee’
nw~
³es efmeuJeevees Deje³eìer kesÀ kegÀí vegmKes nQ Deewj FveceW mes SkeÀ
7

`
Hejce ¬eÀeefvlekeÀejer nw Deewj Jen ³en efkeÀ DeeHekeÀes `Yees}sHeve keÀer #ecelee
efJekeÀefmele keÀjveer nesieer; }esie pees kegÀí keÀnles nQ Gme Hej DeefJeéeeme
veneR, yeefukeÀ efJeéeeme keÀjvee nesiee ~ }sKekeÀeW keÀe keÀnvee nw efkeÀ Deepe
}esieeW ceW meye kegÀí Hej DeefJeéeeme keÀjves keÀer ÒeJe=efÊe nw Deewj ³en keÀeHeÀer
Òeye} nes ®egkeÀer nw ~ peye lekeÀ keÀesF& ®eerpe ie}le ve efme× nes pee³e, leye
lekeÀ efJeéeeme keÀjves keÀer #ecelee DeeHeceW nesveer ®eeefnS ~ íesìs ye®®es
me=peveµeer} nesles nQ, keÌ³eeWefkeÀ Jes efJeéeeme keÀjles nQ, Hejvleg yeæ[s nesves Hej
}esie efJeéeeme keÀjves keÀer µeefkeÌle Kees yewþles nQ ~ meeceev³ele: SkeÀebieer
efJekeÀeme kesÀ keÀejCe, peye DeeHekeÀer efJeéeeme keÀjves keÀer #ecelee ®e}er
peeleer nw, lees ¬eÀceµe: DeeHeceW SkeÀ lejn keÀe efíêevJes<eer ¢efäkeÀesCe
efJekeÀefmele nes peelee nw ~ nj ®eerpe Hej DeefJeéeeme keÀjvee Deepe Hetjs efJeée
ceWDeveskeÀceeveJe-ceveeWkeÀeÒecegKejesienesie³eenw~³enoes<eoefµe&leeSkeÀ
®ejce YeeJe nw, efpemes Yees}sHeve veecekeÀ otmejs ®ejce YeeJe mes otj keÀjvee
nesiee ~ leYeer SkeÀ mevlegef}le ¢efäkeÀesCe efJekeÀefmele nesiee, Ssmee Gme ûevLe
keÀekeÀnveenw~
efíêevJes<eer Je=efÊe kesÀ Üeje meejer me=peveµeer}lee veä nes peeleer
nw ~ mecYeJele: efye´efìµe keÀefJe yee³ejve ves keÀne Lee efkeÀ mecHetCe& Fbi}Q[ ceW
kesÀJe} oes keÀes íesæ[ Dev³e keÀesF& Yeer veejer HeefleJe´lee veneR nw Deewj GveceW mes
SkeÀ lees nQ cenejeveer efJekeÌìesefj³ee Deewj otmejer GvekeÀer DeHeveer ceeB ~ FmekesÀ
yeeo Jes keÀnles nQ efkeÀ GvneWves cenejeveer efJekeÌìesefj³ee keÀe veece Fmeef}S
ef}³ee efkeÀ Ssmee ve keÀjves Hej GvnW mepee nes pee³esieer Deewj DeHeveer ceeB keÀes
Fmeef}Sef}³eeefkeÀSsmeevekeÀjvesHejJesmJe³ebYeerveepee³epenespeeles~
Ssmes efJe®eej SkeÀ Del³evle ienjeF& lekeÀ Hewþer vekeÀejelcekeÀ
ceeveefmekeÀlee mes Deeles nQ ~ Jele&ceeve Yeejle kesÀ DeveskeÀ yegef×peerefJe³eeW ceW
nceW Ssmee ner efíêevJes<eer ¢efäkeÀesCe oerKe Heæ[lee nw ~ ³ener ®eerpe nceW
DeHeves kegÀí He$ekeÀejeW leLee meb®eejceeO³eceeW mes pegæ[s }esieeW ceW Yeer osKeves
keÀes efce}leer nw ~ mel³e ceW, ceveg<³e ceW, GvekeÀer efve³eefle ceW Gme cet}Yetle
efJeéeeme keÀe #e³e nes ie³ee nw ~ peye DeO³eelce-efJe%eeve DeeHekeÀes ®egHe®eeHe
yewþkeÀj O³eeve keÀjves keÀes keÀnlee nw, leye ³en DeeHekeÀes meJe&oe }esieeW kesÀ
meeLe ces}pees} keÀjvee íesæ[keÀj SkeÀekeÀer nesves keÀes keÀnlee nw ~ keÌ³eeWefkeÀ
DeefOekeÀ ces}pees} mes mvee³eg Yeer Deenle nes peeles nQ ~ yeer®e yeer®e ceW
SkeÀevle keÀe Deevevo }svee Yeer meerKevee ®eeefnS ~ ³en meye kegÀí efveJe=efÊe
kesÀ Òee®eerve GHeosµe kesÀ Devleie&le Dee peelee nw ~ ÒeJe=efÊe keÀes meerKeeves keÀer
peªjle veneR nw, keÌ³eeWefkeÀ ÒeJe=efÊe keÀer Deesj nceeje mJeeYeeefJekeÀ ©Peeve nw
~ SkeÀ ye®®ee Gí}lee-ketÀolee nw, FOej-GOej oewæ[lee nw, ®eerpeeW keÀes
KeeR®elee ³ee OekeÌkesÀ oslee nw; Dele: ÒeJe=efÊe menpe-mJeeYeeefJekeÀ nw ~ Hejvleg
efveJe=efÊe kesÀ ef}S Òeefµe#eCe keÀer peªjle Heæ[leer nw ~ ceeveJelee Deepe Gmeer
keÀesHeevee®eenleernw~
Hee½eel³e ceeveme ceW efveJe=efÊe ªHeer Fme Jejoeve keÀe mevosµe
Oeerjs Oeerjs ÒeJesµe keÀj jne nw Deewj ³en ve kesÀJe} Yeejle, DeefHeleg ®eerve
leLee peeHeeve mes peevesJee}s ÒeYeeJeeW Deewj GvekesÀ SkeÀebieer HeefjJesµe Hej
efJeJeskeÀHetJe&keÀ Òeefleef¬eÀ³ee keÀjvesJee}s GvekesÀ DeHeves }sKekeÀeW, efJe®eejkeÀeW
leLeeceveesefJe%eeefvekeÀeWkesÀceeO³ecemesYeernesjnenw~ÒeJe=efÊekesÀÜejeDeeHe
meeceeefpekeÀ keÀu³eeCe - De®ís cekeÀeve, yengle-mee Keevee-Heervee, megvoj
HeesµeekeÀ, efµe#ee, jesµeveer mes Yejs jemles Deewj De®íer meæ[keWÀ ÒeeHle keÀj
mekeÀlesnQ;HejvlegFmekeÀeDeeefOekeÌ³eDeepeGHeYeeskeÌleeJeeokeÀn}eleenw~
µeevle, meecebpem³eHetCe& leLee mevlegä nesves kesÀ ef}S Deewj ceveg<³eeW mes Òesce
keÀj Heeves keÀer #ecelee keÀe efJekeÀeme keÀjves kesÀ ef}S Deewj GvekesÀ meeLe
µeeefvleHetJe&keÀ efveJeeme keÀjves kesÀ ef}S, nceW efveJe=efÊe ªHe Jejoeve keÀer
DeeJeµ³ekeÀlee nw, pees nce meyeceW efoJ³e mHegÀef}bie kesÀ ªHe ceW efveefnle
DeeO³eeeflcekeÀ µeefkeÌle keÀes DeefYeJ³ekeÌle keÀjves ceW mene³elee keÀjlee nw ~
Deewj³enefveJe=efÊenceejermeejerÒeJe=efÊekeÀesDevegÒeeefCeleYeerkeÀjmekeÀleernw
~ ieerlee ceW ³ener yelee³ee ie³ee nw - efveJe=efÊe mes DevegÒeeefCele ÒeJe=efÊe ~ Yeejle
ceW nceejs Heeme ÒeJe=efÊe keÀe DeeefOekeÌ³e nw ~ DeYeer ne}ner ceW nceejs ³eneB
®egveeJengSnQ,DeewjnceWGmeceWkeÀeHeÀerÒeJe=efÊeosKeveskeÀesefce}er-efnbmekeÀ
efJe®eejeW mes ³egkeÌle }esie, efnbmekeÀ ef¬eÀ³eeSB, keÀesF& yew}ì yeekeÌme ner
GþekeÀj}speejnenwDeewjSsmeernerDeewjYeeryengle-meeryeeleW~nce}esie
Ssmee keÌ³eeW keÀjles nQ ? keÌ³eeWefkeÀ nceejs efJe®eejeW keÀes mevlegef}le leLee µeg×
keÀjves kesÀ ef}S efveJe=efÊe keÀer keÀeHeÀer keÀceer nw ~ nceW mees®evee Deewj mJe³eb mes
Hetívee®eeefnS,’nceSsmeekeÌ³eeWkeÀjlesnQ?keÌ³ee³ennceejs}eskeÀleb$ekesÀ
ef}S De®íe nw ?’ nceW DeHeveer pevelee keÀes DeHeveer F®íevegmeej cele osves
keÀermJeeOeerveleeosveer®eeefnS;keÀesF&YeerjepeveweflekeÀo}FmeHejefve³eb$eCe
keÀjves ³ee FmeceW nmle#esHe keÀjves keÀe Òe³eeme keÌ³eeW
keÀjs ? nceejer jepeveerefle ceW ³es meejer yeeOeeSB nQ Deewj FmekesÀ meeLe ner
keÀeHeÀer Ye´äe®eej Yeer nw ~ Hejvleg efveJe=efÊe keÀe SkeÀ mHeµe& ³en meye kegÀí
yeo}mekeÀleenw~
ieerlee nceW Ssmes peerJeve kesÀ yeejs ceW yeleeleer nw, efpemeceW GÊece
keÀce&kegÀµe}lee,cenevedGlHeeokeÀleeDeewjyesnlejDevlecee&veJeer³emecyevOe
neWies~ceeveJe-peerJeveleLeeGmekeÀerefve³eefleefJe<e³ekeÀieerleekesÀ¢efäkeÀesCe
keÀer meJee¥ieerCelee Hej O³eeve oerefpeS ~ ieerlee keÀer Fme meJee¥ieerCe
DeeO³eeeflcekeÀlee keÀes µebkeÀje®ee³e& nceW meej ªHe ceW Òeoeve keÀjles nQ ~ (
FmekesÀDevegmeejÒel³eskeÀceeveJepeerJevekesÀÒeJe=efÊe#es$eceWjnlesmece³eYeer
8

DeeO³eeeflcekeÀ nw; J³eefkeÌle keÀYeer DeeO³eeeflcekeÀlee kesÀ Hejs veneR nes mekeÀlee
) ³en SkeÀ DeodYegle efJe®eej nw ~ DeeO³eeeflcekeÀlee Hetjs peerJeve keÀes J³eeHle
efkeÀ³es ngS nw; DeeHe keÀYeer FmekesÀ yeenj veneR pee mekeÀles ~ ieerlee Deewj
Jesoevle keÀe ³ener ¢efäkeÀesCe nw ~ Fmeeref}S ceQ GvekesÀ Yee<³e keÀe ³en otmeje
JeekeÌ³e efJeµes<e ªHe mes Hemevo keÀjlee ntB, pees Fme ÒekeÀej DeejcYe neslee nw
- efÜefJeOeeW efn JesoeskeÌlees Oece&: ~ efHeí}er keÀF& µeleeefyo³eeW mes nce
FmekeÀeleelHe³e&veneRmecePemekesÀ~ncevesDeHevesOece&leLeeoµe&veceWFleveer
efce}eJeì keÀer efkeÀ efHeí}er µeleeyoer lekeÀ nceeje Oece& Gme Hegjeves yeepeej
kesÀotOekesÀmeceevenesie³ee-90% HeeveerDeewj10% otOe~
nceWFmeienveSkeÀelceJeeoeroµe&vekesÀDeeOeejHejDeHeveeHetje
jeä^ ieæ{vee nw ~ Fmeeref}S DeeOegefvekeÀ ³egie ceW Jesoevle kesÀ Fme meJee¥ieerCe
oµe&ve leLee DeeO³eeeflcekeÀlee keÀer OJepee keÀes Del³evle TB®ee Gþeves kesÀ
ef}S mJeeceer efJeJeskeÀevevo Deye Yeer ³eeo efkeÀ³es peeles nQ ~ ³en ³egefkeÌleHetCe&
nw,J³eeJeneefjkeÀnw,meeJe&YeewefcekeÀnwDeewjceeveJeleeJeeomesDevegÒeeefCelenw
~ Fme OJepee keÀes SkeÀ yeej efHeÀj Gþevee nesiee ~ 1897 F&. ceW GvneWves`
}enewj ceW `Jesoevle Hej DeHeves J³eeK³eeve ceW jeä^ keÀes mebyeesefOele keÀjles
ngSkeÀne-
’Dele: ns }enewj kesÀ ³egJekeÀes, efHeÀj DeÜwle keÀer Jener Òeye}
HeleekeÀeHeÀnjeDees,keÌ³eeWefkeÀDeewjefkeÀmeerDeeOeejHejlegcnejsYeerlejJewmee
DeHetJe&ÒesceveneRHewoenesmekeÀlee~peyelekeÀlegce}esieGmeerSkeÀYeieJeeve
keÀes meJe&$e SkeÀ ner YeeJe mes DeJeefmLele veneR osKeles, leye lekeÀ legcnejs
YeerlejJenÒesceHewoeveneRnesmekeÀlee-GmeerÒescekeÀerHeleekeÀeHeÀnjeDees~
Gþes, peeiees, peye lekeÀ }#³e lekeÀ veneR HengB®eles, leye lekeÀ cele ©keÀes ~
Gþes,SkeÀyeejDeewjGþes,keÌ³eeWefkeÀl³eeiekesÀefyeveekegÀínesveneRmekeÀlee
~ ³eefo legce efkeÀmeer keÀer mene³elee keÀjvee ®eenles nes, lees legcnW DeHevee
DenbYeeJe íesæ[vee nesiee ~ ... ³en osµe [tye jne nw ~ }eKeeW ÒeeefCe³eeW keÀe
µeeHe nceejs efmej Hej nw, Gve DeieefCele }eKeeW ceveg<³eeW keÀe, efpevekesÀ meoe
ner Depem$e pe}OeejJee}er veoer kesÀ meceerHe jnves Hej Yeer efpevnW le=<Cee kesÀ
mece³e Heerves kesÀ ef}S nceves ie·s keÀe Heeveer efo³ee, efpemekesÀ meeceves Yeespeve
kesÀ YeC[ej jnles ngS Yeer efpevnW nceves YetKeeW ceej [e}e, efpevnW nceves
DeÜwleJeeo keÀe leÊJe megvee³ee Deewj efpevemes nceves leerJe´ Ie=Cee keÀer ~ ...
DeHeves ®eefj$e keÀe ³en oeie efceìe oes ~ Gþes, peeiees Deewj Hetjer leewj mes
efve<keÀHeì nes peeDees ~ Yeejle ceW Ieesj keÀHeì mecee ie³ee nw ~ ®eeefnS
®eefj$e, ®eeefnS Ssmeer ¢æ{lee Deewj ®eefj$e-ye} efpememes ceveg<³e DeepeerJeve
¢æ{Je´leerjnmekesÀ~’
Deepe nceW J³eeJeneefjkeÀ Jesoevle ªHeer Þeerjeceke=À<Ce SJeb
mJeeceer efJeJeskeÀevevo keÀer efµe#eeDeeW ceW DeeOegefvekeÀ ³egie kesÀ ef}S Òeye}
ÒeemebefiekeÀleekesÀmeeLeJesoevlekeÀerJenefmebn-iepe&veemegveeF&osleernw~
ÒeeefCeveeb mee#eeled-DeY³ego³e-efve:Þes³eme-nsleg: - keÀnkeÀj
µebkeÀje®ee³e& Fme yeele Hej ye}osles nQ efkeÀ meveeleve Oece& HeµegDeeW meefnle
mecemle ÒeeefCe³eeW kesÀ megKe leLee efnle kesÀ ef}S keÀe³e& keÀjlee nw; ve efkeÀ
kegÀí Gve mecÒeoe³eeW ³ee jepeveereflekeÀ ÒeCeeef}³eeW kesÀ meceeve, pees kesÀJe}
DeHevesnerDeveg³eeF³eeWkeÀerosKeYee}keÀjlesnQ~
FmekesÀ yeeo µebkeÀje®ee³e& keÀnles nQ - ³e: me Oeceex ye´eïeCeeÐew:
JeefCe&efYe: DeeÞeefceefYe: ®e Þes³eesçefLe&efYe: Devegÿer³eceeve: oerIexCe keÀe}sve
-³esoesÒekeÀejkesÀOece&DeeO³eeeflcekeÀkeÀu³eeCekesÀF®ígkeÀye´eïeCeDeeefo
(®eej) JeCeeX leLee ®eej DeeÞece kesÀ }esieeW Üeje oerIe& keÀe} lekeÀ
DevegefÿlengSLes~
9
He. Het. mJeeceer jbieveeLeevebo peer
HetJe& DeO³e#e jece ke=À<Ce efceMeve

11
SHEVROL LUBRICANT
HARE KRISHNA PETRO CHEM
Mumbai Office : 87-C, Anna Bhavan, Office No. 5,
1st Floor, Broach Street, Masjid (E), Mumbai - 400 009.
Tele : +91-22-41236121 / 41236122
Email : info@shevrollub.com / sales@shevrollub.com
Website : www. shevrollub.com
A. K. Gupta
Mob.: +91 9322395494
Kanpur Office : R-19, Canal Patari, Ghantaghar, Kanpur - 208001.
Mob.: +91-9415126883 Email : shevrol.2010@gmail.com
mohit@shevrollub.com
With Best Compliments From
SHREEJI PETROTECH (INDIA) PVT. LTD.
Automotive & Industrial Lubricants Base Oil Grease
Polymer Chemical's Bitumen Rubber Process Oil
With Best Compliments From

12
Yeejle kesÀ efJeYeepeve kesÀ yeeo keÀebûesmeer veslee lees Deepeeoer keÀe
peµve ceveeves ceW }ies Les Deewj efpeVee keÀµceerj keÀes HeeefkeÀmleeve ceW efce}eves
keÀer ³eespevee yevee jne Lee ~ Yeejle-HeeefkeÀmleeve oes osµe yeve ie³es ~ Yeejle
keÀer }ieYeie ín meew efj³eemeleesW keÀes GvekeÀer F®íe Hej íesæ[ efo³ee Lee efkeÀ
Jes ³ee lees Yeejle ³ee HeeefkeÀmleeve ceW efce} pee³es ³ee DeHevee mJeleb$e
DeefmlelJekeÀe³ecejKeW~
Jee³emeje³e }e[& ceeTvìyewìve ves Deewj efpeVee ves efce}keÀj
GÊej Hebpeeye kesÀ efnvot efpe}s ieg©oemeHegj kesÀ HeeefkeÀmleeve ceW peeves keÀer
Iees<eCee keÀj oer Deye keÀµceerj keÀes Yeejle mes peesæ[ves keÀe keÀesF& Yet-Yeeie
veneR Lee, ®ecyee keÀe Heneæ[er Yeeie Lee pees 15,000 HeÀerì mes DeefOekeÀ
TB®es Heneæ[eW mes Heìe Lee ~ HeeefkeÀmleeve keÀes keÀµceerj mes peesæ[vesJee}e
jeJe}efHeC[er-Þeerveiej meæ[keÀ ceeie& Lee Deewj HeeefkeÀmleeve keÀes
efme³ee}keÀesì mes peccet keÀes js} peesæ[leer Leer ~ efyevee Ketve Kejeyes kesÀ
keÀµceerjefce}pee³esFmeef}³esHeeefkeÀmleeveveskeÀµceerjkesÀef}³esµekeÌkeÀj,
les}, vecekeÀ, DeVe keÀer meH}eF& jeskeÀ oer ~ Deiemle keÀe cenervee IeveIeesj
yeeefjµe, keÀµceerj keÀes efpeneo kesÀ ef}³es GkeÀmeeves kesÀ ef}³es He®ex Yeer veneR
HeWÀkesÀpeemekeÀlesLes~ie}veskeÀe[jLeeefpeVeevesHele}sjsµeceerkeÀHeæ[sHej
He®ex íeHe keÀj nJeeF& penepe mes keÀµceerj ces [}Jee efo³es ~ keÀµceerj
cenejepenefjefmebnDemecebpemeceWLes~YeejleceWµeeefce}nesleentBleesÒepee
DeeJeµ³ekeÀ JemlegDeeW kesÀ DeYeeJe cesb YetKeeW cej pee³esieer ~Deewj ³eefo
HeeefkeÀmleeve ceW µeeefce} neslee ntB, lees Òepee YetKeeW cejves mes ye®esieer ~ leYeer
efnvogDeeW kesÀ oyeeye ceW js[ efkeÌ}HeÀ ves HeþevekeÀesì Yeejle ceW efce}eves keÀer
Iees<eCee keÀj oer ~ cenejepe ves Yeejle-meefcce}ve Hej yeeo cesW nmlee#ej
keÀj efo³es ~ Yeejleer³e mesvee 26 DekeÌìtyej 1947 keÀes Ieeìer ceW Glejer
~HeeefkeÀmleevelees³eg×kesÀotmejsceeie&keÀer³eespeveeyevee®egkeÀeLee~
³eg× kesÀ ef}³es Dem$e-µem$e }eves kesÀ ef}S peerHe ®eeefn³es Les ~
efpeVee ves HeeefkeÀmleeve yeveles ner efnvogDeeW kesÀ meejs ì^keÀ-peerHe peHle keÀj
}eFmesvmeer µem$e HesµeeJej Yespe efo³es Les ~ HesµeeJej kesÀ keÀyee³e}er,
meerceevle ieeBOeer Keeve Deyog} ieHeÌHeÀejKeeB kesÀ YekeÌle Les, GvneWves cegefm}ce
}erie keÀes nje keÀj Òeeble ceW keÀeBûesme keÀer mejkeÀej yeveeF& ~ efpeVee ves
ÖeÀefvìDej ceW efpeneo keÀe veeje }iee³ee, keÀµceerjer ntjeW kesÀ efce}veW keÀe
Jeeoe efkeÀ³ee ~ ef®e$ee} Deewj mJeele kesÀ ye}er keÀes keÀµceerj keÀe veyeeye
yeveeves keÀe }e}®e efo³ee ~ ³es oesveeW Keeve keÀµceerj kesÀ DeeOeerve Les Deewj
keÀjoslesLes~
efpeneo kesÀ He®eeXves keÀcee}keÀj efo³ee, 20 DekeÌletyej
1947 keÀes ì^keÀeW ceW YejkeÀj Heþeve keÀµceerj ®e} efo³es efie}efiele oes
efove kesÀ Devoj neLe mes efvekeÀ} ie³ee, cegpeHeÌHeÀjeyeeo kesÀ ef[Hìer
keÀ}keÌìj meejs efnvot ceejs ie³es, ef[äerkeÀ}keÌìj keÀer Helveer Je oes yesefì³eeB
keÀyee³eef}³eeW kesÀ neLe HekeÀæ[er ie³eer ~ jep³e keÀer Hegef}me Deewj mesvee kesÀ
cegme}ceeve nefLe³eejeW kesÀ meeLe ogµceve mes pee efce}s ~ ³es meYeer iee@BJe kesÀ
jemleeW Deesj ieef}³eeW keÀer Hen®eeve jKeles Les, efnvot IejeW keÀes Deeie }ieeles
ceefn}eDeeWkeÀeDeHenjCekeÀjlesDeeiesyeæ{lespeejnsLes~
efnvogDeeW keÀe ÒeeflejesOe - 1940 ceW peccet ceW mebIe keÀer
µeeKee }ieves ie}er Leer ~ Je<eeX ceW mebIekeÀe³e& Hetjs peccet Òeosµe ceW HewÀ} ie³ee
Lee ~ DeuHemebK³eekeÀ efnvot DeHeveer j#ee kesÀ ef}³es mebieefþle nes ie³es Les ~
pees keÀece Dee³es ~ keÀµceerj kesÀ ûeece-ûeece peewnj nesves }ies, peccet kesÀ
[esbiej jepeHetle, efmeKe Deewj mJe³ebmesJekeÀ pees Yeer µem$e efce}lee }skeÀj
cegefm}ce ncee}eJejeW mes petPe peeles ~ yetæ{s efnvot, yee} mJe³ebmesJekeÀ
ceefn}eDeeW keÀes megjef#ele mLeeveeW ces peeves keÀe pees ceewkeÀe vee efce}ves kesÀ
keÀejCe Jes efIej ie³es ~ GvneWves mJe³eb DeHeveer yenve, yesefì³eeW, Heeflve³eesW keÀes,
ceeB keÀes keÀeì keÀj HeWÀkeÀe Deewj ’yees}s mees efvene}, meled Þeer DekeÀe}
keÀnkeÀjpetPecejs~
’
Deepeeo Yeejle Hej ÒeLece DeekeÏÀceCe (20 Dee@keÌìes. 1947)
- Þeerceleer megOee efmevne

meercee Heej mes DeHeËle ì^keÀ efpeveceW efnvot ceefn}eSB Deewj }tì
keÀe meeceeve Yeje Lee keÀyee³e}er, HesµeeJej Yespe jns Les ~ keÀyee³e}er nce}s
kesÀ 23 efove HetJe& vesn© ves mejoej Heìs} keÀes He$e ef}Kee-Keyej efce}er nw
efkeÀ HeeefkeÀmleeve keÀµceerj Hej nce}e keÀjvesJee}e nw ~ Ieeìer keÀe veslee
µesKe Deyogu}e pes} ceW yevo nw, íesæ[ efo³ee pee³es lees pevelee keÀe
men³eesie efce} mekeÀlee nw, vesn© kesÀ keÀnves Hej GvekeÀes efjne keÀj efo³ee
ie³ee ~ cenejepe ves Yeejle ces efJe}³e-He$e Hej nmlee#ej keÀj efo³es ~
Yeejleer³e mesvee keÀes keÀµceerj Yespevee Lee Hej meæ[keÀ js}ceeie& veneR Less Jes
HeeefkeÀmleeve cebs ®e}s ie³es Les ~ mejoej Heìs} meye megve jns Les GvneWves
keÀþesj µeyoeW ces keÀne meeOeve nes ³ee ve nes mesvee efJeceeve mes keÀµceerj Ieeìer
ces Glejsieer ~ leeJeer veoer mes Heþeve keÀesì lekeÀ Fbpeerefve³ejes ves meæ[keÀ
yeveeveeµeg©keÀjDemLeeF&Heg}yeveeefo³ee~
HeeefkeÀmleeveer keÀyee³e}er oes efoveceW Þeerveiej HengB®e ie³es Hen}er
nJeeF& [gkeÀæ[er keÀyeeFef}³eeW keÀes jeskeÀves ces ceejer ie³eer efkeÀvleg mejoej keÀe
Deeosµe Lee nJeeF& penepeeW keÀer keÀleejW }ie ieF& ~ SkeÀ ìgkeÀæ[er cejleer,
otmeje cees®ee& mebYee}leer, npeejes keÀe yeef}oeve ngDee Hej keÀµceerj ye®e
ie³ee ~ 2 ceen Deewj 10 efove ces keÀyee³e}er Deewj HeeefkeÀmleeveer mewefvekeÀ
Yeeieves}ies~
DeHevesneLeeWHewjcebskegÀuneæ[er
ye@BìJeejs kesÀ mece³e HeeefkeÀmleeveer efnmmes keÀe 55 keÀjesæ[
©He³ee Yeejle kesÀ Heeme Lee ~ ceb$eerceb[}ves HewÀme}e efkeÀ³ee peye lekeÀ HeekeÀ
mecePeewleekeÀeHee}vevenerbkeÀjlee,YegieleevejeskeÀepee³es,}sefkeÀveceeTvì
yewefìve kesÀ DevegjesOe Hej ieeBOeer peer ves 55 keÀjesæ[ HeekeÀ keÀes ®egkeÀeves Hej
peesj efo³ee ~ ieeBOeerpeer DeecejCe Deveµeve Hej Les ~ }esiees ves keÀne Yeer efkeÀ
HeekeÀ Fme ªHe³eeW mes nefLe³eej Kejero }siee, Hej Yeejle keÀe ogYee&i³e ©. os
efo³eeie³ee~20DekeÌìtyejmeskeÀyee³e}erkeÀµceerjcesyeæ{les®e}sDeejns
Les ~ cenejepe efJe}³eHe$e Hej nmlee#ej keÀjves keÀes lew³eej Les, efkeÀvleg vesn©
Deæ[ ie³es, efJe}³eöHe$e Hej leye lekeÀ nmlee#ej vener keÀjWies peye lekeÀ
µesKe Deyyeogu}e keÀes efjne venebr efkeÀ³ee pee³esiee ~ µesKe efjne ngS Deewj
DeHeves HeefjJeej kesÀ meeLe megjef#ele Fvoewj HengB®es ~ efHeÀj JeneB Hej vesn© kesÀ
cekeÀeveHej©kesÀDeewjleyelekeÀkeÀµceerjvenerbie³espeyelekeÀHeeefkeÀmleeveer
Yeeievesve}ies~vesn©veneR©kesÀDeewj®ee}t³egÎceWGvneWvesIees<eCeekeÀjoer
peye keÀµceerj mes HeeefkeÀmleeveer mesvee veneR ®e}er pee³esieer leye cewQ pevecele
mebûen keÀjJeeTBiee efkeÀ pevelee HeeefkeÀmleeve ceW peevee ®eenleer nw ³en Yeejle
ceW vesn© keÀe otmeje jeäÎeeleer Deeosµe ³en efkeÀ mesvee JeneR pee³es, peneB
µesKe Deyyeogu}e keÀnW ~ Ieeìer lees ogµceveeW mes Kee}er nes ieF& Leer, efkeÀ
peccetkesÀefnvotµenjHejHeeefkeÀmleeveerìtìHeæ[sLes~³eneBefnvotDeewjHeekeÀ
kesÀ mes Dee³es efnvot efmeKe µejCeeLeea ³eneB µejCe ef}³es ngS Les ~ ³eneB kesÀ
efveJeeefme³eeW ves iegnej }ieeF& efkeÀ nceejer j#ee kesÀ ef}S mesvee Yespeer pee³es,
efkeÀvleg Deyogu}e ves mesvee keÀes Þeerveiej ces jeskesÀ jKee Deewj DekesÀ}s
ceerjHegjces20npeejefnvotceejsie³es~
vesn©³enerveneR©kesÀ,efJepe³eYeejleer³emesveekesÀyeæ{leskeÀoceeW
Hej vesn© ves pebpeerj yeeBOe oer, 5 peveJejer 1942 keÀes SkeÀ lejHeÀe ³egÎ
efJejece Ieesef<ele keÀj efo³ee ~ meHleenYej Deewj ©keÀ peeles, lees efie}efiele
keÀesíesæ[meejeHeefµ®ecekeÀµceerjcegkeÌlenespeelee~
efkeÀmeves vesnª keÀes meb³egkeÌle jeä^ ceW ceece}e }s peeves keÀer
me}en oer Deewj GvneWves keÌ³eeW ceeveer ? vesnª lees Heefµ®ece keÀes peeveles Les,
Heefµ®eceer meY³elee Deewj leewj-lejerkeÀeW kesÀ Jes efJeµes<e peevekeÀej ceeves peeles
Les ~ Debûespeesb Deewj otmejs ³etjesefHe³eveeW mes GvekeÀer oesmleer Leer ~ ogefve³ee ceW
keÌ³ee nes jne Lee, FmekeÀer Keyej jKeles Les, keÀce mes keÀce GvnW ³ener iegceeve
Lee,leesefHeÀjJeskeÌ³eeWveneRpeevelesLesefkeÀmeb³egkeÌlejeä^ceWGmemece³ekegÀí
ner osµe meom³e Les Deewj Gve Hej Heefµ®eceer osµeeW keÀe oyeoyee Lee ~ Fve
Heefµ®eceer osµeeW ceW kesÀJe} meesefJe³eble mebIe ner Yeejle kesÀ efJeª× veneR Lee,
µes<e meYeer osµe efkeÀmeer ve efkeÀmeer keÀejCe mes ve³es Yeejle keÀes mevosn keÀer
veiej mes osKeles Les ~ mJe³eb vesnª GveceW mes SkeÀ keÀejCe Les ~ Heefµ®eceer
osµeeW ceW Yeer DecesefjkeÀe Deewj efye´ìsve keÀe meyemes DeefOekeÀ ÒeYeeJe Lee Deewj
oesveeW vesnª keÀes meesefJe³ele efce$e Deewj DecesefjkeÀe efJejesOeer ceeveles Les ~
GvekeÀe ceevevee Lee efkeÀ vesnª Deewj GvekesÀ j#ee ceb$eer cesveve keÀe meec³eJeeo
keÀer Deesj PegkeÀeJe nQ Deewj Jes DecesefjkeÀer efnleeW kesÀ efJejesOeer Les ~ Fmeef}S
Yeejle keÀer leg}vee ceW HeeefkeÀmleeve keÀes ner DeHevee efce$e ceeveles Les ~ Ssmes
Heb®ee³eleceWHeeefkeÀmleevekesÀDee¬eÀceCekesÀefJe©×efµekeÀe³ele}skeÀjpeevee
keÀneB keÀer yegef×ceeveer Leer, efpemekesÀ He®eeW keÀer F&ceeveoejer Hej Yejesmee ner ve
nes~efHeÀjceeGCìyewìvekeÀerme}enHej³enDeeµJeemeveosveskeÀercepeyetjer
keÌ³ee Leer efJe}³e kesÀ yeeo Yeer keÀµceerj ceW ne}ele megOejves Hej
pevecelemebûen keÀje³ee pee³esiee ? keÌ³ee Ssmee ner DeeµJeemeve Jes otmejs
jep³eeW kesÀ yeejs ceW Yeer os mekeÀles Les ? Jener ngDee, pees Sssmes cetKe&lee ³ee
OetÊe&leeHetCe& keÀej&JeeF& keÀe nesvee Lee ~ meb³egkeÌle jeä^ ves Deeveve-HeÀeveve ceW
efµekeÀe³ele keÀes ojefkeÀveej jKekeÀj cegÎe Yeejle HeeefkeÀmleeve kesÀ yeer®e
efJeJeeo keÀe yevee efo³ee ~ efJeJeeo nw, lees oerJeeveer Dee³eesie keÀer lejn
G}Pelee ner jnsiee ~ oµekeÀes lekeÀ, KeemekeÀj peye efkeÀ nceW mJe³eb ner Gme
ceW Ssmee DeeµJeemeve jKee Lee, efpemekeÀe GHe³eesie ÒeefleHe#eer kesÀ efKe}eHeÀ
efµekeÀe³ele ope& keÀjves keÀe HewÀme}e ngDee Lee, GmeceW ceefv$eceC[} mes je³e
}er ie³eer Leer efkeÀ GmeceW pevecelemebûen keÀe DeeµJeemeve jKee pee³es efkeÀ
veneR ? Deiej }er ie³eer Leer, nceejs ceneve jeäêr³e veslee ®egHe keÌ³eeW jns ?
Yeejle mejkeÀej efye´ìsve keÀer efyeéfìµe mejkeÀej kesÀ ©Ke keÀes Hen}s mes ner
13

peeveleerLeer;keÌ³eeWefkeÀGmevesHeeefkeÀmleevekesÀDee¬eÀceCekesÀyeeonerDeHeveer
Demeef}³ele efoKee oer Leer ~ peye efJe}³e ngDee Deewj Yeejleer³e mesvee
ÞeerveiejHengB®eie³eer,leeskeÀyeeF}erefiejesneWkesÀHeerísHeeefkeÀmleeveermesveeYeer
ÒeJesµe keÀj ®egkeÀer Leer ~ efHeÀj Yeer Yeejleer³e mesvee keÀes GvekeÀes Ieeìer kesÀ
DeefOekeÀlej YeeieeW mes GvnW Keosæ[ves ceW meHeÀ}lee efce}ie³eer; }sefkeÀve peye
Jen HeeefkeÀmleeefve³eeW keÀe Heeríe keÀjles ngS Tæ[er lekeÀ HengB®e ie³eer, lees
De®eevekeÀ Deeosµe Dee ie³ee efkeÀ JeneR ©keÀ peeDees ~ Fme Deeosµe mes
mewefvekeÀ DeefOekeÀejer nwjeve jn ie³es; keÌ³eeWefkeÀ Deiej GvnW oes efove Deewj
efce}les, lees Jes cegppeHeÀjeyeeo Hej DeefOekeÀej keÀj }sles ~ ³en Deeosµe
ojme} efye´ìsve mes Dee³ee Lee ~ efyeéfìµe mejkeÀej ves OecekeÀer oer Leer efkeÀ
Flevee Deeies Dee³es nes; }sefkeÀve SkeÀ keÀoce Yeer Deewj Deeies veneR peevee ~
efyeéfìµe mejkeÀej keÀes Ssmee Deeosµe osves keÀe nkeÀ kewÀmes efce}e ? efJe}³e-
He$e kesÀ meeLe ceeTCìyewìve ves SkeÀ He$e ef}Kee Lee, efpemeceW pevelee keÀer
F®íeSB peeveves keÀe DeeµJeemeve efo³ee ie³ee Lee, Jener yenevee yevee efye´ìsve
keÀes ³en keÀnves keÀe efkeÀ, DeYeer efJe}³e Hetje ngDee ner veneR Deewj keÀµceerj
efJeJeeefole #es$e nQ, efpeme Hej Yeejle SkeÀlejHeÀe keÀej&JeeF& veneR keÀj
mekeÀleenw~
keÀµceerjcegefkeÌleceWDeyogu}ekesÀDe[bies
keÀµceerj ceW Yeejleer³e mewefvekeÀes keÀe Deeves keÀe SkeÀ cee$e meeOeve nJeeF&
penepe Lee, Heìs} keÀe Deeosµe Lee efkeÀ penepe kesÀ Deeves peeves ceW cee$e
1 Iebìe }ielee nw HeÀìeHeÀì Yeejefle³eeW mewefvekeÀes keÀes Gleej keÀj penepe
HeþevekeÀesì Dee³es ~ Deyyeogu}e kesÀ Deeosµe mes }ewìles penepe jeskesÀ peeves
}ies Deewj penepe Hej keÀµceerj kesÀ mesye, yeoece, Dev³e HeÀ} µee}s
keÀcye} Yeejle kesÀ ef}³es }æ[ves }ies ~ efpememes Fvnsb Gleejves cesW mece³e
}ieves }iee ~ 2 HesÀje 3 mes 4 Iebìs ces }ieves }iee ~ Fmeer osjer mes
ceerjHegj, keÀeìs}er, efYecyej, osJee, yegj}e keÀes Yeejleer³e mesvee vener ye®ee
HeeF&DeewjHeekeÀkeÀekeÀypeenesie³ee~³eneBnpeejesefnvotefmeKeceejsie³es~
ÒeOeeveceb$eer yeveles ner µesKe Deyogu}e efnì}j yeve ie³ee ~
keÀµceerj kesÀ efnvot DeefOekeÀejer efyevee keÀmetj pes} cebs [e}s ie³es ~ osµeêesn
kesÀ DeejesHe cesW cenejepe ves ceneceerjer Deewj Deoe}le Kee@BkeÀes veewkeÀjer mes
efve}ekeÀ efo³ee ~ Hej Deyogu}e ves cenejepe keÀer GHes#ee keÀj Hegve: veewkeÀjer
Heo os efo³es ~ cenejepe keÀer F®íe kesÀ efJe©× µesKe ves neF&keÀesì& keÀes
ÞeerveiejcesWjKee~vesn©HetjerleekeÀlemesDeyyeogu}ekeÀerceookeÀjjnsLes
~ Deyyeogu}e ves vesµeve} ieeæ[esx keÀes nefLe³eej efo}eves kesÀ ef}³es pevej}
yegµejmesceeBiekeÀer~efpeveceWyevotkesÀceµeerveieve,ceesìejievesLeer~pevej}
kegÀ}Jeble efmebn keÀe ceeLee þvekeÀe, Hen}s kesÀ nefLe³eej keÀe yeef}³eeW keÀes
efo³esie³esLes~yeeoceWDee³esnefLe³eejkegÀ}JebleefmebnvesR.S.S. keÀesmeewHe
efo³esDeewjkeÀµceerjceWmJe³ebmesJekeÀesvesmesveekeÀeefvecee&CeefkeÀ³ee~efpememes
vesn© ves keÀæ[er efveboe keÀer ~ Hej ³es efnvot mewefvekeÀeW kesÀ meeLe efce}keÀj
keÀyeeef}³eeWmes}æ[ves®e}sie³es~
cenejepee ves efnvot efmeKeeW keÀer peeve ye®eeves kesÀ ef}³es 3
meom³e meefceleer yeveeF& ~ efpemeceW keÀve&} ye}osJe efmebn He{eefve³ee }e}e
oerveeveeLe, leermejs peccet R.S.S. kesÀ ÒecegKe FvekeÀes 30,000 ©.
oskeÀjpewmesYeernesefnvotefmeKeeWkeÀerpeeveye®eeveskeÀeskeÀne~Heìs}kesÀHe$e
J³eJenejmes®eejleL³emeecevesDee³es
1) meve 15-8-68 keÀes }eF& ceeTbì yeìsve ves vesn© keÀes He$e ces
ef}Kee Lee ~ cewves ner keÀµceerj mecem³ee keÀes jeä^mebIe ces }s peeves
keÀe ÒemleeJe efkeÀ³ee Lee Deewj Yeejle ces FmekesÀ ef}³es cesjer Deewj
DeeHekeÀerDee}es®eveengF&Leer~
2) Deepe HeeefkeÀmleeve Yeejle kesÀ efJe©× Keg}s ³egÎ keÀer Iees<eCee veneR
keÀj mekeÀlee oesveeW osµeeW kesÀ yeer®e ³egÎ keÀer Iees<eCee nesles ner meejs
YeejleceWefmLele4keÀjesæ[cegefm}cekeÀekeÀl}sDeecenespee³esiee~
3) µesKe Deyogu}e kesÀ De[bieeW kesÀ keÀejCe Yeejefle³e mesvee keÀes
peveneefve nes jner Leer ~ Deyogu}e Yeejleer³e mesveeHeefle³eeW keÀes
iees}e-yee©o HengB®eeves vener os jne Lee ~ [bkeÀesìe efJeceeveeW mes
HeeefkeÀmleeveer mesvee Hej yeve efieje³es pee³es Ssmee Yeejleer³e
mesveeHeefle³eeW ves megPeeJe efo³ee ~ Yeejleer³e mesvee kesÀ efyeíesef[³ej
HeekeÀ mesvee keÀe ceeie& jeskesÀ ®eÆeve keÀer lejn Keæ[s Les ~ oesveeW Deesj
TB®eer Heneefæ[³ee@b Leebr ~ peneB ®eæ{keÀj HeeefkeÀmleeveer mesvee peeve
ye®ee mekeÀleer Leer, ³ee Ieeìer cesW Glej peeles ³ee cepeyetj neskeÀj
HeeefkeÀmleeve Yeeie peeles ~ ceerjHegj, cegpeHeÌHeÀjeyeeo nceejs keÀypes
ces neslee Deewj efie}efiele cegkeÌle keÀjeves cesW nceejer mesveer meHeÀ}
meHeÀ}nesleer Hej ceeTCì yesefìve ves HeekeÀ mesvee Hej yeceyeejerr ve
nesves oer ~ HeefjCeece ³es ngDee efyeíesef[³ej Gmceeve Yeejleer³e
ìgkeÀæ[erkesÀmeeLeHeekeÀmesveekeÀesjeskeÀlesngSµeneronesie³es~
4) }e[@ ceeGCìyesìve, pe. yegµej Deewj µesKe Deyogu}e keÀer
veemecePeer cesb men³eesie keÀj jns vesn© ves lees peccet kesÀ efnvot-
efmeKeesb keÀe meHeÀe³ee keÀjJee efo³ee neslee lees ³eefo cenejepe
nefjefmebn,cesnj®evo,[eWiejejepeHetle,efmeKeDeewjmebIekesÀ}esie
DeHevesÒeCeeWkeÀeryeepeer}ieekeÀjmebIe<e&cesveGlejles~
14
Þeerceleer megOee efmebn
HetJe& megHejJeeFpej / cegK³e efMeef#ekeÀe
meeF& efnvoer neF& mkeÀtue,yeve mLeueer efJeÐeeHeerþ jepemLeeve
efMeef#ekeÀe meved - 71-77 HeÀesve : 02227664251

15
efyelesW mece³e keÀer Yet}
³espeyeÝeerosKeenwleejerKekeÀervepejeWves
}cneWvesKeleekeÀerLeermeefo³eeWvesmepeeHeeF&~~
peye-peye peccet-keÀµceerj keÀer JeÊe&ceeve ogo&µee keÀer ®e®ee&
nesieer, leye-leye Fve HebefkeÌle³eeW keÀer meeLe&keÀlee efoKee³eer osieer ~ }esie Fve
ie}efle³eeW keÀer ®e®ee& keÀjles mece³e cegK³ele: 1947 kesÀ yeeo peJeenj
}e} vesnª keÀe veece }sles nQ ~ efve:mebosn GvekeÀer Yet}keÀe Keeefce³eepee
osµe Deye lekeÀ Yegiele jne nw Deewj ve peeves keÀye lekeÀ Yegielesiee; }sefkeÀve
FeflenemeHej¢efä[e}W,lees1947mesHen}skeÀerYet}eWDeewjie}efle³eeW
kesÀÒemebieYeerkeÀceveneRnwb~
724 mes 761 F&. lekeÀ keÀµceerj ceW jep³e keÀjvesJee}s
ÒeleeHeer meceéì }ef}leeefol³e cegkeÌleeHeeræ[ ves DeHeves ceefv$eceC[}ceW SkeÀ
legke&À keÀes Yeer jKee ~ Helee veneR Gme efJeosµeer cesW GvnsW keÌ³ee efJeµes<elee
efoKee³eeroerLeer?GvekeÀerce=l³egkesÀyeeokeÀµceerjceWDeveskeÀµeemekeÀngS,
FveceW jeveer efoÎe keÀe veece Gu}sKeveer³e nw ~ Jen kegÀµe}, ®ee}ekeÀ Deewj
¬etÀjYeerLeer~GmevesDeHevesHeew$eYeerceiegHlekeÀesYeerpes}ceW[e}efo³eeLee,
peneB GmekeÀer ce=l³eg nes ie³eer ~ efoÎe kesÀ yeeo GmekeÀe Yeevepee mebûeecejepe
leLeeefHeÀjmebûeecejepekeÀeHeg$en<e&jepeeyevee~
keÀefJeleeÒesceer n<e& keÀefJelee ef}Keves Deewj megveves ceW ner J³emle
jnlee Lee~ Ssmes ceW jepekeÀepe Ye}e kewÀmes neslee ? Gmeves DeHeveer mesvee ceW
njmeewmewefvekeÀeWkesÀTHejSkeÀcegme}ceeveDeefOekeÀejerefve³egkeÌleefkeÀ³eeLee
~ keÀµceerj ceW DeHevee ÒeYeeJe yeæ{eves keÀes Deelegj cegme}ceeveeW ves FmekeÀe
YejHetj }eYe Gþe³ee ~ DeHeÀieeefvemleeve keÀer Deesj mes ceg}meceeveeW kesÀ o}
keÀµceerj ceW Deeve }ies Deewj Oecee&vlejCe keÀe ¬eÀce ®ee}t nes ie³ee ~ n<e& kesÀ
yeeo Deie}s 150 Je<e& lekeÀ GmekesÀ meYeer GÊejeefOekeÀejer veececee$e kesÀ
jepee Les ~ Jemlegle: GvnW cegme}ceeve mesveeefOekeÀeefj³eeW mes oye keÀj ner
jnveeHeæ[leeLee~
1301 F&. ceW menosJe veecekeÀ jepee ves Òeµeemeve kesÀ ÒecegKe
HeoeW Hej Yeer efJeosefµe³eeW keÀes efve³egkeÌle keÀj efo³ee ~ Fme oewjeve leelej-
mejoej [t}®et ves keÀµceerj Hej Dee¬eÀceCe efkeÀ³ee ~ ³eg× keÀjves keÀer
yepee³e keÀe³ej menosJe Yeeie Keæ[e ngDee ~ Fmemes mesvee Deewj pevelee
nleeslmeen nes ie³eer ~ FmekeÀe }eYe GþekeÀj [g}®et ves keÀµceerj ceW
Ye³eevekeÀ vejmebnej efkeÀ³ee ~ menosJe keÀer mesvee ceW efleyyele mes Dee³ee SkeÀ
yeew× mesveeveer efjb®esve Yeer Lee ~ jepee keÀes Yeeielee osKe Hen}s lees Jen Yeer
Yeeieie³ee;Hej[g}®etkesÀ}ewìpeevesHejJenJeeHemeDeekeÀjkeÀµceerjkeÀe
µeemekeÀyeveie³ee~
keÀµceerj kesÀ Fefleneme ceW SkeÀ ketÀìefveefle%e ceefn}e keÀesìejeveer
keÀer Yeer ®e®ee& nesleer nw ~ jepee yeveves kesÀ yeeo efjb®esve ves keÀesìejeveer mes
efJeJeen keÀj ef}³ee ~ ³eÐeefHe efjb®esve ves ner keÀesìejeveer kesÀ efHelee keÀer nl³ee
keÀer Leer; Hej keÀµceerj kesÀ efnle ceW keÀesìejeveer GmekeÀer Helveer yeve ie³eer ~
GmekesÀ Deeûen Hej efjb®esve meveeleve efnvot Oece& mJeerkeÀej keÀjves keÀes lew³eej
nes ie³ee; Hej kegÀí cetKe& keÀµceerjer Hebef[le FmecesW yeeOekeÀ yeve ie³es ~ ³eefo
Jesceeve}slesleeskeÀµceerjkeÀeFeflenemekegÀíDeewjnerneslee~GvekeÀerefpeo
mes veejepe neskeÀj efjb®esve cegme}ceeve yeve ie³ee Deewj Gmeves DeHevee veece
ceef}keÀ meo©Îerve jKe ef}³ee ~ Fme ÒekeÀej Jen ceef}keÀ meo©Îerve
keÀµceerjkeÀeHen}ecegefm}ceµeemekeÀngDee~
1323 F&. ceW meo©Îerve keÀer ce=l³eg kesÀ mece³e GmekeÀe yesìe
nwoj yengle íesìe Lee ~ Dele: ojyeeefj³eeW ves menosJe kesÀ íesìs YeeF&
GÐeeveosJe keÀes jepee yevee efo³ee ~ Jen Yeer Deves YeeF& pewmee ner keÀe³ej
Deewj Dee}meer Lee ~ Gmeves jepee yevekeÀj keÀesìejeveer mes efJeJeen keÀj
ef}³ee ~ GmekeÀer efve<¬eÀer³elee kesÀ keÀejCe µeemeve kesÀ meejs met$e keÀesìejeveer
Deewj µeenceerj veecekeÀ SkeÀ ÒecegKe DeefOekeÀejer ves DeHeves neLe ceW }s ef}³es
~
1338F&.ceWGÐeeveosJekeÀerce=l³etkesÀyeeomeÊeeHetjerlejn
µeenceerjvesnernefLe³ee}er~keÀesìejeveerkeÀeDeHevesHe#eceWjKeveskesÀef}S
Gmeves Gmemes efvekeÀen keÀjvee ®eene ~ keÀesìejeveer ves DeHeves Jem$eeW ceW SkeÀ
keÀìej efíHee³eer Deewj Þe=bieej keÀj GmekesÀ Heeme ie³eer, Hej pewmes ner
µeenceerj ves Gmes Deeef}bieve ceW }svee ®eene, keÀesìejeveer ves DeHeves Hesì ceW
keÀìejYeeWkeÀkeÀjDeelceIeelekeÀjef}³ee~
FmekesÀ yeeo lees µeenceerj meJexmeJee& nes ie³ee ~ Gmeves
Kegjemeeve, legefke&Àmleeve Deeefo mes leye}erefie³eeW kesÀ o}yeg}ekeÀj keÀµceerj
keÀe Yeejer Fm}eceerkeÀjCe efkeÀ³ee ~ FveceW mes SkeÀ meQ³eo leepegÎerve ves
iejerye yeéïeCeeW keÀes DeeefLe&keÀ mene³elee oer leLee DeHeves efJeÐe}³eeW ceW
- Þeer. OeerjsvoÏ efmevne
cenejepee njer efmebn

16
DeO³eeHekeÀ yeveekeÀj `cegefm}ce ye´eïeCe` veecekeÀ SkeÀ ve³ee Jeie& Hewoe keÀj
efo³ee~
keÀeµe ! }ef}leeefol³e, n<e& Deewj menosJe Deeefo ves DeHeveer
mesvee leLee Òeµeemeve ceW efJeosµeer cegme}ceeveeW keÀes ve jKee neslee ~ keÀeµe !
efjb®esve keÀes efnvot Oece& mJekeÀej keÀjves keÀer Devegceefle efce}ie³eer nesleer ~
keÀeµe ! keÀesìejeveer ves DeHeves yepee³e µeenceerj kesÀ Hesì ceW keÀìj Iegmesæ[ oer
nesleer ~ keÀeµe ! Jes ye´eïeCe }e}®e ceW ve Dee³es nesles; Hej Fefleneme Ssmes
efvece&ceÒeµveeWkesÀGÊejveneRoslee~
kegÀí cegme}ceeve µeemekeÀeW ves efnvogDeeW keÀes Yeer µeemeve ceW
cenÊJeHetCe& Heo efo³es; Hej GvekeÀer efmLeefle meoe otmejs opex keÀer ner jnleer
Leer~ µeejerefjkeÀ Deewj ceeveefmekeÀ GlHeeræ[ve mes $emle neskeÀj jep³e kesÀ SkeÀ
ÒecegKeDeefOekeÀejerHebef[leJeerjye}OejDeewjGvekesÀHeg$ejepeekeÀekeÀpeccet
ceWpeekeÀjjepeeieg}eyeefmebnmesDeewjefHeÀjHebpeeyeceWjepeejCepeerleefmebn
ves DeHeves 30,000 mewefvekeÀ Jeerj nefj efmebn ve}Jee kesÀ meeLe Yespe efo³es
~ FvneWves peccet kesÀ lelkeÀe}erve ÒeµeemekeÀ jepee ieg}eyeefmebn kesÀ vesle=lJe ceW
³eg× keÀj lelkeÀe}erve µeemekeÀ Deepece Keeb keÀes Yeeieves Hej cepeyetj keÀj
efo³ee ~ Fme ÒekeÀej 20 petve, 1816 keÀes keÀµceerj Hej jepee ieg}eye
efmebnkeÀeDeefOekeÀejnesie³ee~
efnvot mewefvekeÀeW keÀes cegme}ceeveeW Üeje efkeÀ³es ie³es Del³ee®eejeW
keÀeHeleeLee~Dele:JesYeer¬eÀesOeceWDeekeÀjcegme}ceeveeWkeÀes}tìves}ies~
peye Jes keÀµceerj ceW Fm}eceerkeÀjCe kesÀ HegjesOee µeen nceoeve keÀer keÀye´
lees[ves }ies, lees GvneR Jeerjye}Oej ves GvnW jeskeÀ efo³ee, efpevekesÀ mewkeÀæ[eW
HegjKes Deewj efjµlesoej ceejs Deewj Oecee&vleefjle efkeÀ³es ie³es Les ~ Jeerj`
meeJejkeÀj ves Ssmes ner Òemebiees kesÀ ef}S `meodiegCe efJeke=Àefle µeyo Òe³eesie
efkeÀ³eenw~
jepee jCepeerle efmebn kesÀ osnevle kesÀ yeeo efmeKe mejoejeW kesÀ
DeeHemeermebIe<e&kesÀkeÀejCeHebpeeyeHejefmeKeeWkeÀerHekeÀæ[æ{er}erHeæ[ie³eer~
FOej DebûespeeW keÀe ÒeYeeJe }ieeleej yeæ{ jne Lee ~ Ssmes ceW peccet kesÀ jepee
ieg}eye efmebn ves 75 }eKe ©He³es DebûespeeW keÀes oskeÀj Hetje peccet, keÀµceerj
leLee }ÎeKe DeHeves DeOeerve keÀj ef}³ee~ ieg}eye efmebn kesÀ Heg$e jepee
jCeJeerj efmebn keÀe keÀe³e&keÀe}1857 mes 1885 F&. lekeÀ jne ~
GvekesÀmece³ekeÀeSkeÀÒemebie³enebGu}sKeveer³enw~
jepee ieg}eyeefmebn kesÀ mece³e ceW efnvot cebefojeW SJeb leerLeeX keÀe
Hegve©×ej ngDee ~ efnvogDeeW keÀe ceeve-mecceeve efHeÀj mes yeæ{ves }iee ~
jCeJeerj efmebn ves FmekeÀer ieefle yeæ{eles ngS mebmke=Àle kesÀ Heþve-Heeþve keÀes
Òeeslmeenve efo³ee leLee DeveskeÀ ve³es ûebLee}³eeW keÀe efvecee&Ce efkeÀ³ee ~ ³en
osKekeÀj Hegbí, jepeewjer Deewj Þeerveiej #es$e kesÀ DeveskeÀ ÒecegKe cegme}ceeveeW
ves GvekesÀ Heeme DeekeÀj efveJesove efkeÀ³ee efkeÀ GvnW efHeÀj mes efnvot yeveves keÀer
Devegceefle oer peeS ~ GvneWves yelee³ee efkeÀ GvekesÀ HegjKe DeHeveer peeve leLe
yent-yesefì³eeW keÀer }epe ye®eeves kesÀ ef}S cepeyetjer ceW cegme}ceeve yeves Les;
Hej Devlece&ve mes Jes efnvot ner jns ~ GvekesÀ IejeW ceW DeveskeÀ leece´He$e
megjef#ele Les, efpeve Hej GvekesÀ HetJe&peeW ves ³en J³eLee-keÀLee ef}Keles ngS
DeHeves JebµepeeW keÀes efveoxµe efo³ee Lee efkeÀ Fme Del³ee®eejer cegefm}ce jep³e
keÀermeceeefHleDeewjefnvotjep³ekeÀermLeeHeveekesÀyeeoJesefHeÀjmesefnvotyeve
pee³eW~SsmesDeveskeÀleece´He$e}skeÀjJesjepeejCeJeerjefmebnkesÀHeemeDee³es
Les~
jepee keÀes Fmemes yengle ÒemeVelee ngF& ~ GvneWves DeHeves jep³e kesÀ
HebefC[leeW mes yeele keÀer; Hej efnvogDeeW Deewj osµe kesÀ ogYee&i³e ves ³eneB Yeer
Heeríe veneR íes[e ~ mejkeÀejer megKe-megefJeOeeDeeW keÀer ceg}eF& Kee jns Gve
HeefC[leeW ves ³en ÒemleeJe þgkeÀje efo³ee ~ GvneWves keÀne, ’cenejepe, pewmes
oner keÀes efHeÀj mes otOe veneR yevee³ee pee mekeÀlee, Ssmes ner SkeÀ yeej
cegme}ceeveyeve®egkeÀeJ³eefkeÌleefHeÀjefnvotveneRnesmekeÀlee~’
Hej YeefJe<³e êäe jepee jCeJeerj efmebn HejeJele&ve kesÀ F®ígkeÀ Les ~
GvneWves keÀþesj neskeÀj keÀne efkeÀ ³eefo legce HejeJeÊe&ve veneR keÀjeDeesies, lees
ceQ keÀeµeer mes efJeÜeveeW keÀes yeg}ekeÀj ³en keÀece keÀjeTBiee ~ Fme Hej Gve
HeefC[leeW ves jepee keÀes OecekeÀer osles ngS keÀne efkeÀ ³eefo DeeHeves Ssmee
efkeÀ³ee, lees nce meye [}Peer} ceW ketÀokeÀj ÒeeCe l³eeie oWies Deewj Fme
ye´ïenl³eekeÀeHeeHeDeeHekeÀesleLeeDeeHekeÀerYeeJeerHeerefæ{³eeWkeÀes}iesiee~
jepee jCeJeerj efmebn Oece&Òesceer lees Les; Hej Oece&Yeer© Yeer Les ~
Ye³eYeerle neskeÀj GvneWves efnvot yeveves kesÀ F®ígkeÀ Gve cegme}ceeveeW keÀes
yewjbie JeeHeme }ewìe efo³ee ~ keÀeµe ! jepee Gve cegKe& Hebef[leeW kesÀ neLe-Hewj
yeeBOekeÀjmJe³ebner[}Peer}ceWHeWÀkeÀoslee,leesDeepekeÀµceerjkeÀerogo&µee
ve nesleer ~Deepe keÀµceerjer efnvot efpeme ogjeJemLee ceW osµe kesÀ DeveskeÀ YeeieeW
ceW µejCeeLeea efµeefyejeW ceW js jns nQ, Jen GvekesÀ HetJe&peeW kesÀ HeeHeeW keÀe ner
kegÀHeÀ}nQ~

17
jepee jCeJeerj efmebn kesÀ Heg$e ngS ÒeleeHe efmebn Deewj GvekesÀ Heg$e
jepee nefjefmebn ~ jepee nefjefmebn kesÀ ÒeOeeve meef®eJe Les jece®evê keÀekeÀ,
pees Gme mece³e ÒeOeevecev$eer keÀn}eles Les ~ GvekesÀ mecyevOe efpeVee mes Yeer
yengle De®ís Les ~ GvneWves jepee keÀes keÀF& ie}le Hejeceµe& efo³es, efpememes
yeele efyeieæ[leer ie³eer ~ GvekeÀer efJeosµeer Helveer keÀer efce$elee }e[&
ceeTCìyewìve keÀer Helveer S[efJevee mes Deewj S[efJevee keÀer Ieefveÿlee vesnª
mesLeer~FvemeyekesÀkeÀejCejepeenefjefmebnogµ®e¬eÀceWHeBÀmeles®e}sie³es~
jepee nefjefmebn kesÀ Heg$e nQ keÀebûesme kesÀ Jele&ceeve jep³emeYee meebmeo
[e. keÀCe&efmebbn ~ kewÀmee Deeµ®e³e& nw efkeÀ efpeme peJeenj}e} vesn© ves
osµeYekeÌle jepe nefjefmebn keÀes cepeyetj efkeÀ³ee efkeÀ Jes osµeêesner µesKe
Deyogu}ekeÀesmeÊeemeeQHekeÀjpeccet-keÀµceerjmesmeoekesÀef}SefveJeee|mele
nes pee³eW, Gme vesnª HeefjJeej kesÀ HewjeW ceW ìesHeer jKekeÀj [e. keÀCe&efmebn
1947 kesÀ yeeo mes meÊeemegKe Yeesie jns nQ; Hej GvnW DeHeves HetJe&peeW kesÀ
jep³eDeewj³eneBkesÀefnvotefJemLeeefHeleeWkeÀerkeÀesF&megOeveneRnw~
mJeeOeervelee-ÒeeefHle kesÀ yeeo keÀer SsefleneefmekeÀ Yet} Deewj
ie}efle³eeB Yeer DeveskeÀ nw ~ FveceW 1948 ceW ÒeOeevecev$eer vesnª Üeje
ceeTCìyewìve keÀer me}en Hej efJepe³eer Yeejleer³e mesvee kesÀ yeæ{les keÀoceeW
keÀes jeskeÀkeÀj keÀµceerj efJe<e³e keÀes meb³egkeÌle je<ì^ mebIe ceW }s peevee;
1953 ceW vesnª Üeje µesKe Deyogu}e keÀes efiejHeÌleej keÀj 1954
ceW cegkeÌle keÀjvee leLee Fefvoje ieebOeer Üeje 1971 ceW jep³e mes
efve<keÀeefmele keÀj efHeÀj Gmemes mecePeewlee keÀjvee, 1965, 1971
Deewj efHeÀj 1999 kesÀ ³eg× ceW HeeefkeÀmleeveer meeBHe kesÀ efmej Hetjer lejn ve
kegÀ®e}veeDeeefocenÊJeHetCe&nw~
³en Yeer vesnª keÀer nerve ceeveefmekeÀlee ner Leer efkeÀ mJeeOeervelee kesÀ
yeeo HeeefkeÀmleeve ceW efpeVee ves ieJeve&j pevej}keÀe HeoYeej ûenCe efkeÀ³ee,
peyeefkeÀ vesnª ves }e[& ceeTCìyewìve keÀes ner Yeejle keÀe ieJeve&j pevej}
yevee³es jKee ~ Jes lees mesveeO³e#e Yeer efkeÀmeer efJeosµeer keÀes ner yeveevee ®eenles
Les; Hej pevej} veeLetefmebn kesÀ ÒeKej efJejesOe kesÀ keÀejCe GvnW pevej}
keÀefjDeHHeekeÀesmesveeO³e#eyeveeveeHeæ{e~
Þeer. OeerjsoÏ HeÏleeHe efmebne
Yeejleer³e mesvee,
BARC cesb keÀe³e& keÀe DevegYeJe,
meeceeefpekeÀ keÀe³e&keÀlee&
mecHekeÀ& : 02227664251

18
HeekeÀ DeefOeke=Àle keÀµceerj
nceejs Heeme DeveskeÀ meeOeve nQ efpemekesÀ Üeje nce HeeefkeÀmleeve DeefOeke=Àle
keÀeµceerj keÀer peevekeÀejer ÒeeHle keÀj mekeÀles nQ ~ osµe keÀer Deepeeoer kesÀ
yeeo yeìJeeje SkeÀ og:Keo Ieìvee Leer ~ Gme yeBìJeejs keÀer ©HejsKee leLee
ef¬eÀ³eevJeve Gme mece³e kesÀ efpeve Deûesmej jepe vesleeDeeW kesÀ ceeie&oµe&ve ceW
ngDee Jen GvekeÀer ³eesi³elee Hej Òeµveef®evn }ieelee nw ~ yeìJeejs kesÀ Hen}s
Deewj yeeo }eKeeW }esieeW keÀer peeves ie³eer ~ FmekesÀ keÀejCe keÀer efJeJes®evee
DeveskeÀ }esie DeHeveer ceefle kesÀ Devegmeej keÀjles nQ ~ Yeejle ceelee SkeÀ
DeKeC[je<ì^kesÀ©HeceWefJejepeceeveLeer,JenKeC[erlengF&~FmeKeC[ve
kesÀ Heerís Jen yegef× Leer efpemes Yeejle keÀer meebmke=ÀeflekeÀ jeä^er³elJe mes kegÀí
}sveeosveeveneRLee~
Gme yeBìJeejs kesÀ yeeo Deepe kesÀ Yeejle keÀes efpeVee ©Heer efpeVe kesÀ
efJe<eemle ceefmle<keÀ mes GlHeVe osµe HeeefkeÀmleeve mes ncesµee melee³ee peelee
jne nw ~ Jen Òeosµe peneB keÀer meceepe, mebmke=Àefle leLee Òeke=Àefle Hej efJeµes<e’
ÒeYeeJe Heæ[e nw, Jen nw ’peccet Deewj keÀµceerj ~ Jen Òeosµe efpemes
HeeefkeÀmleeve Deepeeo keÀµceerj keÀnlee nw ~ efpemes Yeejle kesÀ }esie ’HeekeÀ
DeefOeke=ÀlekeÀeµceerjkeÀnlesnQleLeenceejspewmes}esieYeejleceeleekeÀeDebie
keÀnles nw efpemes ns í} mes keÀeì ef}³ee ie³ee, Deewj pees DeevleefjkeÀ ©He mes
ceeB mes efce}ves keÀe lew³eej nw ~ keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀer HetCe&lee Yeejle ceW meceeefnle
neskeÀjnernesieer~
¬eÀeefvleJeerj meeJejkeÀjves keÀne nw efkeÀ ³eneB oes ner je<ì^ mecYeJe nw
SkeÀ DeKeC[ Yeejle ³ee DeKeC[ HeeefkeÀmleeve ~ peye Yeejle keÀe KeC[ve
keÀebûesme Üeje mJeerke=Àle nes ie³ee lees Gme mece³e oes ÒekeÀej kesÀ ceeie&
efj³eemeleeWkesÀmeecevesLes~
1) Jees jep³e pees efye´ìsve kesÀ DeOeerve Les, GvekeÀe efJeYeepeve Oeeefce&keÀ
pevemebK³eekesÀDeeOeejHejnesiee~
2) mJelebv$e jep³e, efpevekesÀ µeemekeÀ DeHeveer F®íe kesÀ Devegmeej
DeHevee efJe}³e Yeejle ³ee HeeefkeÀmleeve ceW keÀj mekeÀles nQ ~ ³en GvekeÀer
F®íe Hej efveYe&j Lee, Deiej Jes ®eenW lees mJelev$e osµe kesÀ ©He ceW Yeer jn
mekeÀlesnQ~
keÀµceerj SkeÀ Ssmee jep³e Lee efpemekesÀ µeemekeÀ jepee-njer eEmen
Les ~ Jes DeHeves efoJeeve kesÀ yenkeÀeJes ceW DeekeÀj keÀµceerj keÀes mJelev$e osµe
yeveevee ®eenles Les ~ Gvemes Yeejle leLee HeeefkeÀmleeve kesÀ DeveskeÀ ieCeceev³e
}esie meeceeefpekeÀ, jepeveweflekeÀ, DeeefLe&keÀ meebmke=ÀeflekeÀ leLee Oeeefce&keÀ
yeeleeW mes DeJeiele keÀjekeÀj DeHeves DeHeves osµe ceW efce}ves keÀe Òe³eeme keÀj
jnsLes~
cenejepee njer efmebn kesÀ Devoj SkeÀ TneHeesn (Übo) ®e} jner
Leer~Jesefve<keÀ<e&HejHengB®evesceWDemeceLe&LesefkeÀefkeÀmekesÀHeemepeeT~
FlevesceWHeeefkeÀmleevevesDeHevesmJeYeeJekesÀDeveg©HeGveHejoyeeJe
yeveeveskesÀef}SDe}ien³ekeÀC[sDeHeveeves}iee~
Devlele: 20 DekeÌìtyej 1947 keÀes HeeefkeÀmleeve ves
keÀyee³e}er }tìsjs HeþeveeW kesÀ meeLe HeeefkeÀmleeveer mesvee kesÀ peJeeve leLee
DeefOekeÀeefj³eeWkesÀmen³eesiemeskeÀeµceerjHejDee¬eÀceCekeÀjefo³ee~
- Þeer. HeÏYeekeÀj je³e

19
HeeefkeÀmleevekeÀeyeejeceg}eHejDee¬eÀceCe:
keÀµceerj:DekeÌìtyej1947
1) yeejecet}ekesÀ7000efveJeeefme³eeWkeÀernl³ee~
2) FmeceWefJeµes<ekeÀjkesÀefmeKeeWkeÀesceejeie³ee~HeeefkeÀmleeveerDeeceea’
FvnW’yee}Jee}skeÀeefHeÀj kesÀveecemesHegkeÀejleerLeer~
3) Fve}esieeWvesFmHelee},ieg©Üeje,®e®e&,ceefvojeWkeÀesOJemlekeÀj
efo³ee~
Shardu (POK) :jsef[³eescesmespe-
HeekeÀ ns[keÌJeeìj keÀes HeekeÀ keÀceeb[j Üeje Yespee ie³ee ~
Shardu Librated. All sikhs Killed. all Woman
raped. (meejsefmeKeceejsie³es,meejerceefn}eDeeWkeÀejsHengDee~)
peye keÀµceerj kesÀ jepee keÀes }iee efkeÀ ³es DeelebkeÀJeeoer ©Heer
HeÀewpeer Deewj keÀyee³e}er Heþeve Þeerveiej lekeÀ HengB®e ie³es nQ Deewj keÀµceerj
keÀer j#ee keÀjvee keÀµceerjer HeÀewpe kesÀ meeceL³e& keÀer yeele neR nw lees GvneWves
YeejleceWefce}veele³eefkeÀ³ee~
26 Oct. 1947 - Lord Mount Battan
The Governor General of India ves cenejepee kesÀ
YeejleceWefJe}erveerkeÀjCekeÀeÒemleeJemJeerkeÀejefkeÀ³ee~FmemebOeerHe$eHej
oesveeW}esieeWkesÀnmlee#ejngS~
Yeejleer³emesveeÜejekeÀeµceerjkeÀerj#ee-
1) Yeejle kesÀ leelkeÀeef}ve ie=nceb$eer mejoej Heìs} kesÀ Deeûen leLee
Òe³eemeÜejeÞeerveiejceWpenepeÜejeYeejleer³emesveeYespeerie³eer~
2) mesvee kesÀ penepeeW kesÀ Glejves nsleg ns}erHew[ yeveeves ceW je<ìêr³e
mJe³ebmesJekeÀeWkeÀeefJeµes<e³eesieoeve~
3) mesveekesÀpeJeeveeWkeÀes³eg×kesÀoewjeveDeveskeÀÒekeÀejkeÀermene³elee
je<ìêr³emJe³ebmesJekeÀmebIekesÀmJe³ebmesJekeÀesveskeÀer~
4) FmekeÀe³e&ceWDeveskeÀmJe³ebmesJekeÀeWkeÀerpeevesie³eer~
Fme ³eg× ceW Yeejleer³e mesvee ves DeodYegle Heje¬eÀce efoKee³ee ~ HeeefkeÀmleeveer
mewefvekeÀeW keÀes Heerís nìves Hej cepeyetj keÀj efo³ee ~ ³eg× DeYeer ®ee}t ner Lee
efkeÀ nceejs lelkeÀe}erve ÒeOeeve ceb$eer Heb. vesn© DeveskeÀ efJejesOe kesÀ yeeJepeto
Fmeceg×skeÀes}skeÀj³etveeFìs[vesµevme(UN)ceW®e}sie³es~
UNITED NATIONS : JAN 1, 1949
(1) Yeejleves³et.Sve.ceWpeekeÀj³enDeeûenefkeÀ³eeefkeÀHeeefkeÀmleeveer
Dee¬eÀceCe pees Yeejle ceW efmLele peccet keÀeµceerj ceW nes jne nw yevo efkeÀ³ee
pee³e~
2) Yeejle keÀer efceef}ìêr HeeefkeÀmleeveer mesvee keÀes nje jner nw Deewj
DeHeveer Þesÿlee efme× keÀj jner nw efHeÀj Yeer Yeejle mewv³e µeefkeÌle kesÀ
DeeOeej Hej keÀeµceerj keÀer DeHeveer peceerve pees HeeefkeÀmleeve kesÀ DeOeerve nw
JenKee}erkeÀjJeeveeveneR®eenlee~
³etveeFìs[ vesµeve kesÀ nmles#esHe mes ³eg× efJejece ngDee ~ keÀeµceerj
keÀe pees Yeeie Yeejleer³eeW kesÀ DeOeerve Lee Jen peccet keÀeµceerj yevee pees
HeeefkeÀmleeveermesveekesÀDeOeerveLeeJenHeekeÀDeefOeke=ÀlekeÀµceerjyevee~
³etveeFìs[vesµebmemeskeÌ³etjìerkeÀeTbmeer}
1) UN vesYeejle³eeHeeefkeÀmleevekeÀeHe#eveneRef}³ee~
2) UN ves keÀµceerj efJe}³e kesÀ mebefJeOeeefvekeÀ He#e Hej ®e®ee& veneR
keÀer~
3) Ssmee keÀjkesÀ Jes DeKeC[ Yeejle kesÀ yebìJeejs Hej efye´ìerµe keÀer
YetefcekeÀeHejTBie}erGþeveevenerb®eenlesLes~
UN ÒemleeJe-JAN 5, 1949
FmeceWleerveÒecegKekeÀe³e&keÀjveskeÀemegPeeJenw~
1) HeeefkeÀmleeve keÀes meyemes Hen}s keÀeµceerj mes DeHeveer mesvee leLee
Dev³emeejs}esiepeeskeÀeµceerjerveneRnwJeeHemeyeg}evee®eeefnS~
2) Yeejle ves pees DeefOekeÀeefOekeÀ mebK³ee ceW DeHeves mewefvekeÀ meercee Hej
efve³egkeÌle efkeÀ³es nQ ~ keÀce keÀjves ®eeefnS ~ keÀeµceerj kesÀ oesveeW meeF[ kesÀ
efJemLeeefHeleeWkeÀeHegve&Jemevenesvee®eeefnS~
3) GHe³egkeÌle megPeeJeeW keÀe ef¬eÀ³eevJeve nesves kesÀ yeeo ner ³etveeFìs[
vesµeve kesÀ ceeie&oµe&ve ceW keÀefµcejer³eeW kesÀ F®íe kesÀ Deveg©He keÀeµceerj keÀe
ceeie&le³enesiee~
Federally administered Northern Areas
(FANA)
efie}efiele Deewj yeef}mleeve Yeer HeeefkeÀmleeve Üeje ieJe&ve efkeÀ³ee
peeleenw~³enHeeefkeÀmleeveDeefOeke=ÀlekeÀµceerjkesÀGÊejceWefmLelenw~
1947mes1970lekeÀHeeefkeÀmleeveefie}efieleSpeWmeerleLee
yeef}mleeve SpeWmeer kesÀ ©He ceW keÀece keÀj jne Lee ~ meve 1970 ceW
Northern Area Council keÀer mLeeHevee ngF& ~ GmekesÀ yeeo ³en
meerOes HesÀ[j} mìsì yeve ie³ee ~ Deye ³en HesÀ[j}er S[efceefvemì^sìs[
veeo&veSefj³eekesÀ©HeceWpeeveepeeleenw~
Þeer. HeÏYeekeÀj je³e

mJe. Þeer HeÏsceveeLe [esieje
20

21
Yeejle kesÀ mJeleb$elee mebûeece ceW DeveskeÀ Deeboes}ve keÀe efpe¬eÀ
Deelee nw Deewj GvekeÀer SsefleneefmekeÀ YetefcekeÀe keÀes ³eLeemLeeve jsKeebefkeÀle
Yeer efkeÀ³ee peelee nw; Hejvleg Debûespees kesÀ ®e}s peeves kesÀ yeeo, Yeejle keÀer
DeKeC[lee keÀes He}erlee }iee osves kesÀ SkeÀ efyeéfìµe <e[d³ev$e keÀes Hejemle
keÀjves ceW peccet-keÀµceerj ceW Òepee Heefj<eo Üeje 1953 ceW ®e}e³es ie³es
Deevoes}ve keÀes peeveyetPe keÀj GHesef#ele keÀjves keÀe Òe³eeme efkeÀ³ee peelee nw
~µee³eoFmeef}S,keÌ³eeWefkeÀjep³eceWJeosµeceWGmemece³ekeÀermeÊeemeerve
mejkeÀejW efyeéfìµe meeceép³eJeeefo³eeW keÀer ®ee}eW keÀe efµekeÀej neskeÀj Fme
}eskeÀ-Deevoes}vekesÀefJejesOeceWKe[ernesie³eerLeeR~
peccet-keÀµceerj kesÀ efHeí}s ín oµekeÀeW kesÀ Fefleneme ceW oes
Deevoes}ve meJee&efOekeÀ cenlJeHetCe& Deevoesueve keÀns pee mekeÀles nQ ~
cegefmuece keÀe@vÖesÀvme / vesMeveue keÀevÖeWÀme kesÀ 1931 mes ueskeÀj efkeÀmeer
veefkeÀmeer©HeceW1946lekeÀ®euee,cenejepeenefjefmebnkesÀMeemevekesÀ
efKeueeHeÀ Deevoesueve efpemekeÀe Deefvlece mJe©He ’[esWiejesW’ keÀµceerj
íesæ[es kesÀ ©He cesW ÒekeÀì ngDee ~ 1947 mes ueskeÀj 1953 lekeÀ
®euee Òepee Heefj<eo keÀe Deevoesueve, pees peccet-keÀMceerj jep³e kesÀ
ueeskeÀlev$eerkeÀjCe Deewj GmekesÀ mebIeer³e meebefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee ceW
SkeÀerkeÀjCe kesÀ ef}S ®e}e³ee ie³ee Lee ~ FmekeÀer Deefvlece HeefjCeefle
lelkeÀe}erve pevemebIe kesÀ mebmLeeHekeÀ DeO³e#e [e@. µ³eeceeÒemeeo cegKepeea
keÀer Þeerveiej keÀer pes}ceW jnm³ece³e ce=l³eg Deewj jep³e kesÀ Gme mece³e kesÀ
ÒeOeevecev$eer µesKe ceesncceo Deyogu}e kesÀ Heleve ceW ngF& ~ Fve oesveeW
Deevoes}veeW ves jep³e kesÀ Fefleneme Deewj jepeveerefle keÀer Oeeje yeo} oer
HejvlegDeeµ®e³e&nesleenwefkeÀcegefm}cekeÀe@vÖesÀvme/vesµeve}keÀe@vÖesÀvmekesÀ
Deevoes}ve keÀe Fefleneme kesÀJe} ef}Kee ner veneR ie³ee; yeefukeÀ
Òepee Heefj<eo Deevoes}ve keÀer SsefleneefmekeÀ YetefcekeÀe
DekeÀeoefcekeÀ peieled ceW GmekeÀe iecYeerj efJeµ}s<eCe Yeer ngDee nw; }sefkeÀve
FmekesÀ efJeHejerle Òepee Heefj<eo kesÀ Deevoes}ve kesÀ efJeµ}s<eCe keÀes íesefæ[³es
~ GmekeÀe Deepe lekeÀ keÀesF& efme}efme}sJeej Fefleneme lekeÀ veneR ef}Kee
ie³ee, peyeefkeÀ ³es oesveeW Deevoes}ve Deewj Gve ceW Gþe³es ie³es cegÎs Deepe Yeer
efkeÀmeer ©He cesW jep³e keÀer jepeveerefle keÀes ÒeYeeefJele keÀj jns nQ ~
DekeÀeoefcekeÀ peieled Üeje Òepee Heefj<eo Deevoes}ve keÀer DeJens}vee keÀe
cegK³e keÀejCe 1947 kesÀ yeeo jep³e keÀer jepeveerefle keÀe HetCe& ©He
keÀµceerj kesÀefvêle nes peevee Yeer nes mekeÀlee nw, jep³e keÀer jepeveerefle cesW
Òepee Heefj<eo keÀe pevce efj³eemele Üeje 26 DekeÌletyej, 1947 keÀes
mebIeer³emeebefJeOeeefvekeÀJ³eJemLeemJeerkeÀej}sveskesÀkegÀíefoveyeeoner17
veJecyej1947keÀesngDeeLee~
Òepee Heefj<eo keÀe Deevoes}ve SkeÀ ÒekeÀej mes DeHeves pevce
keÀe}mesnerµegªnesie³eeLee~1948keÀemece³eleesHeeefkeÀmleeveÜeje
keÀypee efkeÀ³es ie³es jep³e kesÀ efnmmeeW mes efJemLeeefHele neskeÀj DeevesJee}s
}esieeWkeÀesyemeevesDeewjGvekeÀermene³eleekeÀjvesceWyeerlee~FmekesÀmeeLener
Òepee Heefj<eo kesÀvê mejkeÀej Hej ³en oyeeJe Yeer yevee³es ngS Leer efkeÀ
HeeefkeÀmleeveer mesvee Üeje keÀypes ceW ef}³es ie³es peccet kesÀ Hebpeeyeer Yee<eer #es$eeW
ceme}ve Hegbí, mecYeeie peeieerj, ceerjHegj, keÀesì}er Fl³eeoer keÀes Kee}er
keÀjJeeves ceW µee³eo kesÀvê mejkeÀej ef{}eF& efoKee jner Leer; }sefkeÀve jep³e
kesÀ }esieeW keÀes meyemes p³eeoe nwjeveer lees leye ngF& peye kesÀvê mejkeÀej
HeeefkeÀmleeve kesÀ keÀypes ceW ie³es peccet mecYeeie kesÀ #es$eesW Deewj yeefulemleeve
mecesì efie}efiele keÀer cegpeHeÌHeÀjeyeeo Kee}er keÀjJeeves keÀer yepee³e ceece}s
keÀes meb³egkeÌle jeä^ mebIe ceW ner veneR }s ie³eer; yeefukeÀ 1 peveJejer 1948
keÀes ³eg×-efJejece keÀer Iees<eCee Yeer keÀj oer ~ Deye lekeÀ ³en Yeer mHeä nesves
}iee Lee efkeÀ Fme ³eg×-efJejece keÀer efveefle ceW jep³e kesÀ Gme mece³e kesÀ
ÒeOeevecev$eer µesKe ceesncceo Deyogu}e Yeer µeeefce} Les ~ Flevee ner veneR,
µesKe ceesncceo Deyogu}e Deewj vesn© oesveeW ves ner keÀnvee µegª keÀj efo³ee
efkeÀ }esie efj³eemele kesÀ Yeejle ceW efJe}³e keÀes vekeÀej Yeer mekeÀles nw,
peyeefkeÀ meebefJeOeeefvekeÀ efmLeefle Ssmeer veneR Leer ~ pevelee keÀer je³e peeve }sves
keÀe Deeéeemeve efj³eemele keÀer pevelee keÀes efo³ee ie³ee Lee, FmeceW keÀesF&
efJeJeeo veneR Lee ~ FmekeÀer ®e®ee& vesnª Deewj Deyogu}e oesveeW yeej-yeej
keÀjles Yeer jnles Les; }sefkeÀve ³en Deeéeemeve kesÀJe} peccet-keÀµceerj keÀes
veneR efo³ee ie³ee Lee ~ Yeejle mejkeÀej keÀer ³en veerefle meYeer efj³eemeleeW kesÀ
ef}SLeer~FmekeÀeDeLe&kesÀkesÀJe}FleveenerLeeefkeÀDeyeefj³eemenescesWYeer
}esieeWkeÀermejkeÀejnesieer,}eskeÀleeefv$ekeÀmejkeÀejnesieer~jepeµeenerkeÀer
peien }eskeÀµeener nesieer, }sefkeÀve vesnª Deewj µesKe ves peccet-keÀµceerj kesÀ
- Þeerceleer ceefve<ee efyeÏpesMe GHeeO³ee³e

ceece}s ceW ³eneB lekeÀ keÀnvee µegª keÀj efo³ee efkeÀ jep³e Yeejle mes De}ie
nesves Deewj HeeefkeÀmleeve ceW µeeefce} nesves lekeÀ keÀe efveCe&³e }s mekeÀlee nw,
peyeefkeÀ mebIeer³e mebefJeOeeve ceW osµe mes De}ie nesves keÀe keÀesF& ÒeeJeOeeve veneR
nw~peeefnjnw,jep³ekesÀ}esieeWceWFveIees<eCeeDeesWmesDeeµebkeÀeyeæ{er~
Òepee Heefj<eo Deevoes}ve kesÀ Gme mece³e pees cegÎs Les, Jes Deepe
Yeer Gleves ner ÒeemebefiekeÀ nw ~ peneB lekeÀ efj³eemele Üeje ve³eer mebIeer³e
meeefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee keÀes mJeerkeÀejves keÀe Òeµve Lee, Gme Òeµve Hej
vesµeve}keÀeBvÖesÀvme Deewj Òepee Heefj<eo ceW keÀesF& celeYeso veneR Lee ~
efj³eemele ve³eer mebIeer³e meeefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee kesÀ efkeÀve GHeyevOeeW keÀes
DebieerkeÀej keÀjsieer, FmekeÀe efveCe&³e Yeer efj³eemele kesÀ Gme mece³e kesÀ
µeemekeÀ jepee nefjefmebn ves yeefukeÀ ³en kesÀvê kesÀ ie=n cev$ee}³e keÀe
efveCe&³e Lee ~ Fme efveCe&³e kesÀ Devleie&le ner efj³eemele ves megj#ee, efJeosµeer
ceece}s Deewj mev®eej mes pegæ[ mebIeer³e mebefJeOeeve kesÀ GHeyevOeeW keÀes
mJeerkeÀej efkeÀ³ee Lee ~ ie=n cev$ee}³e ves ³en efveCe&³e kesÀJe} peccet-
keÀµceerj efj³eemele kesÀ ef}S veneR efkeÀ³ee Lee; yeefukeÀ osµe keÀer Dev³e
efj³eemeleeW kesÀ ef}S Yeer ³ener efveCe&³e ngDee Lee ~ keÀe}evlej ceW efj³eemeleeW
kesÀ ÒeefleefveefOe³eeW Deewj ie=n cev$ee}³e ves DeeHemeer efJe®eej-efJeceµe& mes ³en
le³e efkeÀ³ee efkeÀ efj³eemeleeW ceW mebIeer³e meebJewOeeefvekeÀ J³eJemLee kesÀ meYeer
GHeyevOeHetCe&©Hemes}eietneWies~
}sefkeÀve vesµeve}keÀe@vÖesÀvme ves ³en mìwC[ }s ef}³ee efkeÀ jep³e
ceW mebIeer³e meebefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee kesÀ GHe³egkeÌle leerve efJe<e³eesW megj#ee,
efJeosµeerceece}sDeewjmeb®eejmecyevOerGHeyevOner}eietneWies,µes<eceece}eW
ceW jep³e DeHevee De}ie mebefJeOeeve yevee³esiee ~ ³en jep³e mejkeÀej keÀer
F®íe Hej efveYe&³e nesiee efkeÀ ve³eer mebIeer³e meeefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee kesÀ
Dev³e efJe<e³eeW mes leeu}gkeÀ jKevesJee}s GHeyevOe jep³e ceW }eiet neWies ³ee
veneR ~ jep³e mejkeÀej keÀer menceefle mes mebIeer³e mebefJeOeeve kesÀ Dev³e
GHeyevOeeWkeÀesjep³eceW}eietkeÀjveskesÀef}SmebefJeOeeveceWSkeÀDeefleefjkeÌle
Òeef¬eÀ³ee efveefµ®ele ngF& efpemes mebefJeOeeve keÀe Deveg®íso 370 keÀne ie³ee;
FmekesÀ Devegmeej jep³e mejkeÀej kesÀ DevegjesOe keÀjves Hej jeä^Heefle
keÀe³e&keÀejer Deeosµe Üeje ner GvekesÀ cet}mJe©He ceW ³ee mebµeesefOele mJeªHe
ceW mebefJeOeeve jep³e ceW }eiet keÀj mekeÀles nQ ~ Fvner meye cegÎeW Hej Òepee
Heefj<eoDeewjvesµeve}keÀe@vÖeWÀmekeÀeefJeJeeoDeewjceleYesoienje³ee~
26 peveJejer, 1950 keÀes Yeejle ceW ve³ee mebefJeOeeve }eiet
nes ie³ee Deewj Deye Yeejle SkeÀ [esefceefve³eve ve jnkeÀj ieCelev$e yeve ie³ee
~ peccet -keÀµceerj mebefJeOeeve meYee keÀe ieþve ngDee Deewj Gmeves jep³e kesÀ
ef}S ve³ee mebefJeOeeve yeveevee µegª keÀj efo³ee ~ Fme cegodos Hej oes efce$eeW
HeefC[le vesnª Deewj µesKe Deyogu}e ves DeeHemeer yeele®eerle Üeje ner jep³e
keÀe YeeJeer mebefJeOeeve le³e keÀjvee µegª efkeÀ³ee ~ Fme Hej efJeJeeo nesvee ner
Lee ~ vesnª Deewj µesKe keÀer jep³e kesÀ mebefJeOeeve kesÀ YeeJeer mJe©He keÀes
}skeÀj ³en yeele®eerle Fefleneme ceW 1952 keÀer yeele®eerle ³ee efou}er
mecePeewlee ³ee efou}er JeeÊee& kesÀ veece mes Òeefme× nw ~ Fme JeeÊee& ceW Fve
oesveeW cenevegYeeJeeW ves ner le³e keÀj ef}³ee efkeÀ jep³e ceW efveJeee|®ele ÒeOeeve
nesiee, De}ie OJepe nesiee ~ jep³e ceW G®®ecelece v³ee³ee}³e,
cene}sKeekeÀej, ®egveeJe Dee³eesie keÀe DeefOekeÀej #es$e veneR nesiee ~ vesnª-
µesKe JeeÊee& ves jep³e kesÀ }esieeW kesÀ Oew³e& keÀe yeeBOe leesæ[ efo³ee ~ peccet,
mecYeeie, }ÎeKe mecYeeie, iegppej, yekeÌkeÀjJee}, Heneæ[er, pevepeeefle
meceepe Deewj efµe³ee meceepe meYeer meæ[keÀeW Hej Glej Dee³es ~ FmekesÀ
yeeyepeto Òepee Heefj<eo ves Òe³eeme efkeÀ³ee efkeÀ SkeÀ yeej vesnª mes Fme
efJe<e³e Hej yeele keÀer pee³es Deewj GvekesÀ meeceves vesµeve}keÀe@vÖesÀme kesÀ
meceLe&keÀ, keÀµceerj Ieeìer kesÀ megVeer cegme}ceeveeW keÀes íesæ[keÀj jep³e kesÀ
yeekeÀer }esieeW keÀe He#e Yeer jKee pee³es, }sefkeÀve vesnª Òepee Heefj<eo mes
yeele keÀjves lekeÀ kesÀ ef}³es lew³eej veneR Les ~ [e@. µ³eece Òemeeo cegKepeea ves
vesnª keÀes yeej-yeej He$e ef}Kes efkeÀ Jes keÀce mes keÀce SkeÀ yeej Òepee
Heefj<eokesÀÒeOeeveHeefC[leÒesceveeLe[esiejemesefce}lees}W;}sefkeÀvevesnª
kesÀjepenþceWJesmeyeHe$epe}keÀjmJeenenesie³es~noleesleyenesie³eer,
peye peccet-keÀµceerj mebefJeOeeve meYee ves mebIeer³e mebefJeOeeve kesÀ ÒeeJeOeeveeW
keÀer Oeefppe³eeB Gæ[eles ngS 14 veyecJej, 1952 keÀes jep³e kesÀ
jepeÒecegKe kesÀ Heo keÀes meceeHle keÀj efo³ee Deewj GmekesÀ mLeeve Hej
efveJee&ef®ele ÒeOeeve keÀer J³eJemLee }eiet keÀj oer, peyeefkeÀ ³en DeefOekeÀej
mebmeo keÀes Lee, efkeÀmeer jep³e keÀer efJeOeeve meYee keÀes veneR; }sefkeÀve DeYeer
SkeÀ Deewj Deeµ®e³e& yeekeÀer Lee ~ vesnª ves Fme iewj meebefJeOeeefvekeÀ ke=Àl³e
keÀeefJejesOekeÀjveskeÀeryepee³ejeä^HeefleHejoyeeJe[e}eefkeÀJesDeveg®íso
370 kesÀ Devleie&le Fme DemebJewOeeefvekeÀ keÀe³e& keÀes mJeerke=Àefle Òeoeve keÀjW
~ Deye meeHeÀ nes ie³ee Lee efkeÀ vesnª Deewj µesKe efce}keÀj jep³e ceW
jepeµeenerkeÀerpeien`µesKeµeener`mLeeefHelekeÀjjnsLes~peccet-keÀµceerj
jep³e ceW kesÀJe} De}ie mebefJeOeeve ner veneR yevee; yeefukeÀ jep³eHee}kesÀ
mLeeve Hej efveJee&ef®ele ÒeOeeve keÀer J³eJemLee keÀer ie³eer Deewj Fmeer ÒekeÀej
jep³e kesÀ ef}S De}ie OJepe Yeer efveefµ®ele efkeÀ³ee ie³ee ~ Òepee Heefj<eo
Deewj vesµeve} keÀe@vÖeWÀme ceW Fve meYeer cegÎeW Hej yegefve³eeoer celeYeso Lee ~
Òepee Heefj<eo keÀe ceevevee Lee efkeÀ pewmes Dev³e jep³eeW ceW ve³eer mebIeer³e
meebefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee HetCe& ªHe mes }eiet nw, Gmeer ÒekeÀej peccet-
keÀµceerj jep³e ceW Yeer }eiet nesveer ®eeefnS ~ peeefnj nw ³eefo peccet-
keÀµceerj ceW ve³eer mebIeer³e meebefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee HetCe& ©He mes }eiet nes
peeleer nw, lees mebefJeOeeve keÀe Deveg®íso - 370 keÀer Yeer peªjle veneR
jnsieer, ve ner jep³e ceW efveJee&ef®ele ÒeOeeve nes mekeÀlee nw Deewj ve ner GmekeÀe
DeHevee De}ie OJepe ~ jep³e ceW De}ie mebefJeOeeve Yeer mJele: meceeHle nes
22

pee³esiee ~ Fve meYeer cegÎeW keÀes }skeÀj Òepee Heefj<eo ves 14 veyecJej,
1952keÀesjep³eceWJ³eeHekeÀDeevoes}veÒeejcYekeÀjefo³ee~
³en Deevoes}ve SkeÀ ÒekeÀej mes peve-Deevoes}ve Lee ~ peuoer
ner ³en peccet mecYeeie kesÀ ieeBJe-ieeBJe lekeÀ ceW HewÀ}ie³ee ~ FmeceW efnvot-
cegme}ceeve meYeer }esie µeeefce} Les ~ npeejeW }esieeW ves Deeies yeæ{keÀj
efiejHeÌleeefj³eeB oer Deewj Hegef}me kesÀ Deceevegef<ekeÀ Del³ee®eejeW keÀes mene ~
jep³e mejkeÀej ves Fme Deevoes}ve keÀes kegÀ®e}ves kesÀ ef}S yengle peesj`
peguce efkeÀ³ee ~ Gve efoveeW jep³e ceW `keÀµceerj efceef}efµe³ee kesÀ veece mes
Hegef}me ye} ngDee keÀjlee Lee ~ ³en ye} SkeÀ ÒekeÀej mes µesKe Deyogu}e
keÀer ÒeeFJesì mesvee ner Leer ~ Fme mesvee keÀes peccet ceW yeg}e ef}³ee ie³ee Lee ~
Hebpeeye Hegef}me Yeer jep³e ceW }iee oer ie³eer Leer ~ efceef}efµe³ee kesÀ efmeHeener
}esieeW kesÀ IejeW ceW Iegme peeles Les ~ DeewjleeW keÀe DeHeceeve Deewj ye}elkeÀej
lekeÀ efkeÀ³ee ie³ee ~ mejkeÀej ves mel³eeûeefn³eeW keÀer mecHeefÊe³eeB kegÀke&À keÀj
oer ~ Heµeg lekeÀ veer}ece keÀjJee efo³es ie³es ~ mel³eeûeefn³eeW keÀes legjle-
HegÀjle}cyeer-}cyeermepeeSBmegveeoerie³eer;}efkeÀvemejkeÀejkesÀFvemeejs
Del³ee®eejeW kesÀ yeeJepeto Deevoes}ve oyeves kesÀ yepee³e HewÀ}lee ie³ee ~
ieeBJe-ieeBJe ceW }esie mJele:mHetÀefle& mes, neLe ceW eflejbiee }skeÀj, íeleer Hej
[e@. jepesvê Òemeeo keÀe ef®e$e }ieekeÀj Deewj otmejs neLe ceW Yeejle keÀe
mebefJeOeeve }skeÀj pe³e Iees<e keÀj jns Les- SkeÀ osµe ceW oes efveµeeve, oes
ÒeOeeve, oes efJeOeeve, veneR ®e}Wies ~ }esie mejkeÀejer keÀe³ee&}³eeW Hej eflejbiee
}njeves keÀer keÀesefµeµe keÀjles Deewj efceef}efµe³ee kesÀ efmeHeener JeneB mes
eflejbiee efiejeves keÀer keÀesefµeµe keÀjles~ eflejbies keÀes jeskeÀves kesÀ ef}S jep³e
Hegef}me ves DeveskeÀ peien ieesef}³eeB ®e}e oeR ~ Hevên mel³eeûener yeef}nes
ie³es; }sefkeÀve Deevoes}ve Lecee veneR ~ JeemleJe ceW ³en Deevoes}ve osµe-
efJeYeepeve kesÀ yeeo Yeer ye®es-Keg®es De}ieeJeeo Deewj jeä^Jeeo kesÀ yeer®e Lee
~ jeä^Jeeo kesÀ He#e ceW peccet-keÀµceerj kesÀ }esie Yeer DeHeves efnmmes keÀer
Deengefle [e} jns Les ~ Fme Deevoes}ve keÀe otmeje mJeªHe jep³e ceW
}eskeÀµeener yeveece µesKeµeener keÀe Lee, }sefkeÀve }esieeW keÀes vessnª keÀer
YetefcekeÀe meyemes p³eeoe Deeµ®e³e&®eefkeÀle keÀjleer Leer ~ GvneWves jep³e kesÀ
}esieeW keÀer je³e peeveves keÀe yee³eoe efkeÀ³ee Lee ~ GmekeÀe DeLe& ³ener Lee efkeÀ
jep³e ceW }eskeÀµeener mLeeefHele keÀer pee³esieer, }sefkeÀve Deye peye }esie
GmekesÀ ef}S }æ[ jns Les, lees vesnª }eskeÀµeener keÀer yepee³e µesKeµeener kesÀ
meeLe®e}sie³esLes~
vesnª ®eens µesKeµeener kesÀ meeLe ®e}s ie³es Les; Hejvleg osµe keÀer
Deece pevelee peccet-keÀµceerj ceW }eskeÀµeener kesÀ He#e ceW Keæ[er Leer ~ Òepee
Heefj<eo kesÀ Deevoes}ve kesÀ He#e ceW kegÀí jepeveweflekeÀ Je meeceeefpekeÀ
mebieþveeW ves efce}keÀj SkeÀ meb³egkeÌle mebIe<e& meefceleer keÀe ieþve keÀj ef}³ee,
efpemevespeccet-keÀµceerjceW}eskeÀµeenerkesÀHe#eceWDeevoes}veísæ[efo³ee~
pevemebIekesÀmebmLeeHekeÀDeO³e#e[e@.µ³eeceeÒemeeocegKepeeaFmeermeefceefle
keÀerDeesjmesjep³eceWceewkesÀHejpeekeÀjJemlegefmLeeflekeÀeDeO³e³evekeÀjves
kesÀ ef}S peccet ie³es; }sefkeÀve jep³e mejkeÀej ves GvnW meercee Hej ner yevoer
yevee ef}³ee Deewj Þeerveiej keÀer pes}ceW Yespe efo³ee ~ kegÀí efoveeW GHejevle
23 petve, 1953 keÀes pes}ceW ner GvekeÀer jnm³ece³e HeefjefmLeefle³eeW ceW
ceewle nes ie³eer ~ [e@. cegKepeea ves }esieeW keÀer F®íe peeveves kesÀ mebkeÀuHe keÀer
HetefÊe&keÀjlesngSjep³eceW}eskeÀµeenerkeÀermLeeHeveensleg,De}ieeJeJeeokesÀ
efJejesOe ceW DeHeveer yeef}os oer Leer; }sefkeÀve GvekesÀ Fme yeef}oeve mes
µesKeµeenerkeÀeDeme}er®esnjeYeermeecevesDeeie³ee~7peg}eF&keÀesÒepee
Heefj<eo ves DeHevee Deevoes}ve JeeHeme }s ef}³ee Deewj mebIe<e& keÀe mJeªHe
yeo} efo³ee ~ µesKeµeener kesÀ Fme meebefJeOeeefvekeÀ mJeªHe keÀes }skeÀj
vesµeve}keÀevÖeWÀme ceW ner efJeJeeo nes ie³ee Deewj µesKe Deyogu}e DeHeveer
HeeìeaceWYeerDekesÀ}sHeæ[ie³esDeewjGvekeÀermejkeÀejkeÀeHelevenesie³ee~
Òepee Heefj<eo kesÀ Deevoes}ve kesÀ HeefjCeecemJeªHe ner Yeejle
mejkeÀej ves peccet-keÀµceerj ceW peeves kesÀ ef}S Hejefceì efmemìce meceeHle
keÀj efo³ee ~ jep³e keÀer mebefJeOeeve meYee ves efj³eemele kesÀ Yeejle ceW efJe}³e
keÀe Devegceesove efkeÀ³ee ~ jep³e ceW efveJee&ef®ele ÒeOeeve keÀe Heo meceeHle keÀj
Dev³e jep³eeW keÀer lepe& Hej ner jep³eHee}keÀe Heo mLeeefHele efkeÀ³ee ie³ee ~
jep³e kesÀ ÒeOeevecev$eer kesÀ ef}S cegK³ecev$eer Heo veece ner mJeerkeÀej efkeÀ³ee
ie³ee~mece³ekesÀDevleje}ceWDeveg®íso-370kesÀceeO³ecemesmebIeer³e
mebefJeOeeve kesÀ }ieYeie oes meew GHeyevOeeW keÀes jep³e ceW }eiet efkeÀ³ee ie³ee ~
G®®elece v³ee³ee}³e Deewj ®egveeJe Dee³eesie keÀe DeefOekeÀej #es$e peccet-
keÀµceerj lekeÀ yeæ{e³ee ie³ee ~ kegÀ} efce}ekeÀj keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ
Òepee Heefj<eod Deevoes}ve ves pees peve peeie=efle Hewoe keÀer GvekeÀer He=ÿYetefce
ceW vesµeve}keÀe@vÖeWÀme kesÀ ef}S Ssmeer mJee³eÊelee keÀer Deesj yeæ{vee cegefµkeÀ}
nes ie³ee, efpemes kegÀí jepeveweflekeÀ efJeµ}s<ekeÀeW ves jepeveweflekeÀ mJelebv$elee
kesÀmecekeÀ#enerkeÀnenw~
}sefkeÀve pees cegÎ Òepee Heefj<eo ves Deepe mes meeþ mee}Hen}s
DeHeves Deevoes}ve ceW Gþe³es Les, Jes Deepe keÀer jepeveerefle ceW efkeÀleves
ÒeemebefiekeÀ nw ? Deveg-370 keÀe Òeµve lees ÒeemebefiekeÀ nw ner ~ ³en
Deveg®íso Jewmes Yeer DemLee³eer nw Deewj efpeme GÎsµ³e keÀer HetefÊe& kesÀ ef}S
FmekeÀes mebIeer³e mebefJeOeeve ceW meceeefnle efkeÀ³ee ie³ee Lee, Jen Deye Hetje nes
®egkeÀe nw ~ mebIeer³e mebefJeOeeve keÀe DeefOekeÀebµe efnmmee jep³e ceW }eiet nes
®egkeÀe nw ~ µess<e Yeeie Yeer }eiet efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw; keÌ³eeWefkeÀ Deye jep³e
ceW 1947-1950 keÀer ne}le lees veneR ner nw, efpemekesÀ keÀejCe
Deveg®íso-370 keÀer peªjle Heæ[er Leer ~ Fmeef}S Fme Oeeje keÀes
efvejmle efkeÀ³es peeves ceeBie efvejvlej Gþleer jnleer nw ~ peccet-keÀµceerj ceW
Yeer mebIeer³e mebefJeOeeve kesÀ GHeyevOe Gmeer ÒekeÀej Deewj Gmeer He×efle mes }eiet
23

nesves ®eeefnS pewmes Jes Dev³e jep³eeW ceW nesles nw ~ Deveg®íso-370 kesÀ
meceeHle nes peeves mes peccet-keÀµceerj keÀe De}ie mebefJeOeeve ceW ner meceeefnle
nes pee³esiee Deewj ³en mebIeer³e mebefJeOeeve ceW ner meceeefnle nes pee³esiee ~
1957 mes peye peccet-keÀµceerj keÀe DeHevee mebefJeOeeve jep³e ceW }eiet
ngDee Lee, Deye lekeÀ mebIeer³e mebefJeOeeve kesÀ }ieYeie 260 Deveg®íso
jep³eceW}eietnes®egkesÀnQ~
Deye Oeeje 370 jep³e ceW Deece pevelee mes Dev³ee³e keÀe
SkeÀ meeOeve yeve ie³ee nw ~ jep³e ceW Deece Deeoceer ceewef}keÀ DeefOekeÀejeW
kesÀ Devleie&le osµe kesÀ Dev³e veeieefjkeÀeW keÀes efce} jner megj#ee mes Jebef®ele nw
~ vesµeve}keÀe@vÖeWÀme ves µegª ceW ner efpeme keÀµceerj kesÀefvêle jepeveerefle keÀer
µeg©Deele keÀer Leer, Jen Deepe Yeer efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW efJeÐeceeve nw;
}sefkeÀve FmekesÀ meeLe ner vesµeve}keÀe@vÖeWÀme Deveg®íso 370 keÀer Deeæ[ ceW
DeecekeÀµceerjerkeÀesGmekeÀs}eskeÀleeefv$ekeÀDeefOekeÀejeWmesJebef®elekeÀjjner
nw~ÒepeeHeefj<eoDeevoes}vekeÀe³encegK³ecegÎeDeYeerYeermeceeOeevekeÀer
jen leekeÀ jne nw ~ Fmeef}S peccet Deewj }ÎeKee ceW yejeyej Demevlees<e
keÀes JeeCeer oer Leer Deewj FmekesÀ kesÀ ef}S GvnW DeveskeÀ keÀefþveeF³eeW keÀe
meeceveekeÀjveeHeæ[eLee~DeYeerYeerpeccetDeewj}ÎeKekesÀ}esiejep³eceW
Fme keÀµceerjkesÀefvêle jepeveerefle kesÀ efKe}eHeÀ }æ[les jnles nw Deewj Fve oes
mecYeeieeW kesÀ meeLe nes jns Dev³ee³e keÀe Òeµve Gþeles nw ~ peccet Deewj
}ÎeKe kesÀ meeLe YesoYeeJe keÀer ³en veerefle efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW DeYeer
Yeer Òe®eef}le nw ~ 2008 ceW ngDee DecejveeLe Deevoes}ve Gmeer keÀe
HeefjCeeceLee~
Òepee Heefj<eod ves DeHeves Deevoes}ve ceW SkeÀ cegK³e cegÎe ³en
Gþe³ee Lee efkeÀ jep³e keÀe pees Yeeie HeeefkeÀmleeve ves ye}HetJe&keÀ DeHeves
keÀypes ceW }s ef}³ee nw, GmekeÀes HeeefkeÀmleeve mes JeeHeme ef}³ee pee³es ~ ³en
cegÎeYeerDeYeerlekeÀDeìkeÀengDeenw~1964ceWmebmeodvesFve#es$eeWkeÀes
JeeHeme }sves keÀe SkeÀ ÒemleeJe lees DeJeµ³e Heeefjle efkeÀ³ee; }sefkeÀve Gmes
JeeHeme}sveskesÀef}SkeÀesF&meeLe&keÀHeieveneRGþe³esie³es~Dele:keÀnepee
mekeÀlee nw efkeÀ Òepee Heefj<eo ves efpeve cegÎeW keÀes }skeÀj Deevoes}ve }æ[e
Lee, Jes cegÎs Deepe Yeer ÒeemebefiekeÀ nQ ~ jep³e ceW, efJeµes<ekeÀj peccet mecYeeie
Deewj }ÎeKe mecYeeie ceW Fve cegÎeW keÀes }skeÀj efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªHe ceW
DeYeer Yeer Deevoes}ve nesles jnles nQ ~ Fmeer mes Fve cegÎeW keÀer Jele&ceeve
HeefjÒes#³eceWÒeemebefiekeÀleekeÀesmecePeepeemekeÀleenw~
peneB lekeÀ Òepee Heefj<eo kesÀ Deevoes}ve keÀe mecyevOe nQ, Heeìea
keÀe Ssmee ceevevee Lee jep³e Deewj osµe kesÀ efnleeW keÀes }skeÀj µesKe ceesncceo
Deyogu}e Deye efJeéeemeer veneR ceeves pee mekeÀles ~ efj³eemele Üeje mebIeer³e
meebefJeOeeefvekeÀ J³eJemLee keÀes mJeerkeÀej keÀjves kesÀ jepee nefj efmebn kesÀ
efveCe&³e keÀe meceLe&ve keÀj kesÀ µesKe Deyogu}e Deewj GvekeÀer Heeìea
vesµeve}keÀe@vÖesÀbme ves SkeÀ cenÊJeHetCe& SsefleneefmekeÀ efveCe&³e ef}³ee Lee ~
keÀyee³eef}³eeW keÀe efJejesOe keÀjves ceW Yeer vesµeve} keÀe@vÖesÀbme keÀer YetefcekeÀe mes
FvekeÀej veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee ~ Fme ceesæ[ lekeÀ Òepee Heefj<eo Deewj
vesµeve}keÀe@vÖesÀbme ceW efJejesOe keÀe keÀesF& yengle yeæ[e DeeOee efoKee³eer veneR
oslee; Hejvleg µesKe Üeje ®egveeJeeW keÀer }eskeÀleeefv$ekeÀ Òeef¬eÀ³ee mes iegpejs
efJevee Hetjer efj³eemele keÀer meÊee ÒeeHle keÀj peeves kesÀ yeeo µesKe ves
vesµeve}keÀe@vÖesÀbme kesÀ Ieesef<ele GÎsµ³eeW mes Heeìea keÀes otj }s peeves keÀer
Òeef¬eÀ³ee ÒeejcYe keÀer ~ Fme ve³es µesKe Deewj FmekeÀer Heeìea
vesµeve}keÀe@vÖesÀbme keÀer Fve ve³eer jepeveereflekeÀ veerefle³eeW keÀe efJejesOe Òepee
Heefj<eod ves efkeÀ³ee; Hejvleg kesÀvê mejkeÀej Deewj Heb. peJeenj }e}vesnª
FmekeÀesmJeerkeÀejkeÀjveskesÀef}Slew³eejveneRLes~efou}erceWyewþspeJeenj
}e}vesnª kesÀ ef}S osµe keÀer Dev³e mecem³eeWDeesb keÀer lejn ³en Yeer cee$e
SkeÀmecem³eenesmekeÀleerLeer;}sefkeÀvepeccet-keÀµceerjkesÀ}esieeWkesÀef}S,
Keeme keÀj peccet Deewj }ÎeKe mecYeeie kesÀ ef}S ³en cee$e SkeÀ mecem³ee
veneR Leer; yeefukeÀ GvekesÀ DeefmlelJe keÀe Òeµve Lee ~ µesKe HeeefkeÀmleeve kesÀ
keÀypes ceW ie³es efj³eemele kesÀ efnmmes keÀes Yeer cegkeÌle keÀjJeeves ceW ©ef®e veneR
jKeles Les, peyeefkeÀ Òepee Heefj<eo kesÀ ef}S HeeefkeÀmleeve kesÀ keÀypes ceW ie³es
jep³ekesÀefnmmeeWkeÀescegkeÌlekeÀjJeeveeHen}erÒeeLeefcekeÀleeLeer~
Òepee Heefj<eo kesÀ Deevoes}ve keÀer meyemes yeæ[er meHeÀ}lee ³en
Leer efkeÀ yeo}s ngS µesKe Deyogu}e keÀer Demeef}³ele osµe kesÀ meeceves Dee
ie³eer Leer Deewj p³eeW-p³eeW Deevoes}vekeÀeefj³eeW Hej jep³e mejkeÀej kesÀ
Deceevegef<ekeÀ Del³ee®eej yeæ{les ie³es, l³eeW-l³eeW µesKe Deyogu}e kesÀ Yeerlej
keÀeleeveeµeenDeHevesYe³eeJen©HeceWÒekeÀìnesleeie³ee~ÒepeeHeefj<eokesÀ
Deevoes}ve ves yeo}s ngS µesKe Deyogu}e keÀe Deme}er ®esnje pevelee kesÀ
meeceves }eves ceW meHeÀ}lee ÒeeHle keÀer, efpemekesÀ keÀejCe vesµeve} keÀe@vÖeWÀme
kesÀ Yeerlej Yeer oes cele yeve ie³es Deewj µesKe keÀes Heeìea kesÀ DeO³e#e Heo mes
cegkeÌle keÀj efo³ee ie³ee ~ kesÀvê mejkeÀej Yeer µesKe kesÀ Deme}er ®esnjs keÀes
Hen®eeveie³eer~µesKekeÀermece³ekesÀYeerlejnespeevesJee}erFmeHen®eevekesÀ
keÀejCe peccet-keÀµceerj jep³e SkeÀ Yeer<eCe mebkeÀì mes ye®e ie³ee ~ Fme
¢efä mes ³en Òepee Heefj<eo Deevoes}ve keÀer ³en meyemes yeæ[er meHeÀ}lee
keÀnerpeemekeÀleernw~
³en þerkeÀ nw efkeÀ Òepee Heefj<eo keÀer meYeer ceeBieW Gmeer mece³e
mJeerkeÀej veneR keÀer ie³eeR; Hejvleg Fmemes FvekeÀej veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee
efkeÀjep³ekesÀ}esieeWkeÀerFmeceeBiekeÀesefkeÀmebIeer³emebefJeOeevekesÀp³eeoemes
p³eeoeGHeyevOejep³eceWYeer}eietneW,FmeskesÀvêmejkeÀejvesYeermJeerkeÀej
efkeÀ³ee Deewj mener efoµee ceW efvejvlej Heie Yeer Gþe³es Deewj ³en Òeef¬eÀ³ee
DeYeer lekeÀ peejer nw ~ Òepee Heefj<eo Deevoes}ve kesÀ oes efJe<e³e Ssmes nQ,
24

efpevekeÀe peuoer meceeOeeve nesvee jep³e Deewj osµe oesveeW kesÀ efnle ceW nw ~
FveceWmesHen}ecegÎeDeveg®íso370keÀermeceeefHle,efpememespeccetDeewj
efJeµes<ekeÀjkeÀµceerjIeeìerkesÀ}esieeWkeÀeefveefnle mJeeLeea leÊJeeWÜejeefkeÀ³es
peevesJee}e µees<eCe meceeHle nes mekesÀ ~ otmeje efJe<e³e jep³e kesÀ
HeeefkeÀmleeve kesÀ keÀypes ceW ie³es #es$e keÀes cegkeÌle keÀjJeeves keÀe nQ, efpemekesÀ
ef}S mebmeod Òeefleye× nw ~ Fmes keÌ³ee keÀne pee³es efkeÀ vesµeve}keÀe@vÖesÀbme
Deepe meeþ mee}yeeo Yeer keÀneveer 1953 mes µegª keÀjvee ®eenleer nw,
peyeefkeÀ vesµeve}keÀe@vÖesÀbme keÀes Gme mece³e Yeer meÊee jep³e kesÀ }eskeÀ ye}
mes veneR; yeefukeÀ vesnª ye}mes efce}er Leer ~ vesnª ves peeve-yetPekeÀj keÀj
µesKe keÀer mene³elee keÀer, leeefkeÀ µesKe keÀµceerj Ieeìer kesÀ }esieeW keÀes DeHeves
meÊeemJeeLeeXkesÀef}³esyevOekeÀyeveemekeWÀDeewjDeHeveermeÊeekeÀer}æ[eF&ceW
25
GvekeÀe ceesnjs kesÀ leewj Hej Fmlescee}keÀj mekesÀ ~ vesµeve} keÀe@vÖesÀbme ceW
µesKe Deyogu}e kesÀ Fme peve-efJejeOeer Je }eskeÀleeefv$ekeÀ efJejesOeer
Dee®ejCe keÀe efJejesOe keÀjles ngS leye Òepee Heefj<eo ves jep³e ceW
`}eskeÀ³eg×` keÀe µegYeejcYe efkeÀ³ee Lee ~ Gme mece³e Yeer Gme }eskeÀ³eg× ceW
keÀebûesme jep³e kesÀ }esieeW kesÀ efJejesOe ceW µesKe kesÀ meece´ep³eJeeoer Oeæ[s keÀer
DeefûeceHebefkeÌle³eeWceWLeerDeewjDeepe2013Yeerpeyevesµeve}keÀe@vÖesÀbme
SkeÀ yeej efHeÀj peccet keÀµceerj kesÀ ceece}s ceW HeeefkeÀmleeve keÀes SkeÀ He#e
kesÀ ªHe ceW efvecev$eCe os jner nw, lees keÀebûesme efHeÀj mes Gmes meÊee ceW yevee³es
jKeves keÀer SsefleneefmekeÀ YetefcekeÀe ceW GHeefmLele nw ~ Fefleneme DeHeves DeeHe
keÀesoesnjejnenw~
Þeerceleer ceveer<ee efyepesMe GHeeO³ee³e
B.A. B.Ed.
mecHekeÀ& : 9611940913

[e@. M³eecee HeÏmeeo cegKepeera
26

Amrit prerna dec 2014

Recommended

Recommended

More Related Content

Featured

Featured (20)

Amrit prerna dec 2014