Presentatie Erf de Kleine Beerze of Romeins Dorp Hoogeloon (educatie centrum)
•
0 likes•783 views
Recommended
More Related Content
Presentatie Erf de Kleine Beerze of Romeins Dorp Hoogeloon (educatie centrum)
- 1. Erf$de$Kleine$Beerze/$Romeins$Dorp$ Bezoekers$en$educatie$centrum$ Een$smeltkroes$van$natuur$&$historie,$cultuur,$beweging,$$ innovatie$en$creativiteit.$$ Jong$&$oud$verenigd$voor$leefbaar$De$Kempen$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Jutka$van$den$Heuvel$ Maarten$Rietveld$ Stichting$Vrienden$van$de$Kleine$Beerze$ Stichting$Loons$Heem$ Koning$Kyriepad$ ! E r f d e K l e i n e B e e r z e Spelen en leren in een bijzonder landschap Boerenloft:nieuwlevenvoordeschuren Hergebruiktestenenals“Romeins”detail Éénerfcompositevanoudeennieuwe“schuren”
- 2. $ $ Inhoudsopgave!! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! $ Voorwoord$$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Samenvatting$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Stellingen$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Inleiding$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ ! Hoofdstuk$1:$Educatiecentrum$Romeins$Dorp$of$De$Kleine$Beerze$ $ $ $ $ $ Hoofdstuk$2:$Kabouter$Koning$Kyrië$$ $ $ $ $ $ ! Hoofdstuk$3:$Het$Koebosch$en$de$Kleine$Beerze$ $ $ $ ! ! ! 3.1!Het!Koebosch! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! 3.2!De!Kleine!Beerze! ! ! ! ! ! ! ! Hoofdstuk$4:$Koppeling$van$theorie$naar$praktijk$ $ $ $ ! Hoofdstuk$5:$Verdienmodel$ $ $ $ $ ! ! ! $ Hoofdstuk$6:$Conclusies$$ $ $ $ $ $ $ $ $ ! ! ! ! $ $ $ $ $ $ $ $ $ ! ! ! ! ! ! ! ! ! Nawoord$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Literatuurlijst$ $ $ $ $ $ $ $ $ $ $ Bijlage$1$ Omgeving$ Bijlage$2$Romeinse$spellen$ $ $
- 5. $ Stellingen$ $ $ Enkele!stellingen!over!Bezoekerscentrum/!educatie!Centrum!Hoogeloon:! ! • Een!educatief!centrum!in!Hoogeloon!is!geschikt!voor!jong!en!oud.! • Kinderen!en!(groot)ouders!krijgen!een!unieke!kans!om!de!natuur,!historie!en! cultuur!van!Hoogeloon!te!beleven.! • De!kosten!voor!realisatie!en!onderhoud!zijn!hoog.! • Het!sluit!direct!aan!op!een!netwerk!van!routes,!zoals!fietsL!en!wandelroutes,! doortocht!Santiago!de!Compostela,!het!Avonturenpad!door!het!Koebosch!en! langs!De!Kleine!Beerze!aan!de!noordzijde.! • Het!sluit!direct!aan!op!een!route!langs!de!Kleine!Beerze!vanuit!de!zuidzijde,! vanaf!de!bron!bij!Eersel!/!Duizel,!Ruurhoeve,!zwembad!Op!dn!Heuvel.! • Kinderen!willen!niet!naar!buiten,!maar!worden!meer!uitgedaagd!door! computers!en!televisie.! • Er!zijn!al!musea!genoeg,!denk!aan!Groene!Poort!in!Eindhoven,!Prehistorisch! Dorp.! • Of!kunnen!wij!juist!op!deze!manier!een!een!brug!slaan!met!de!Groene!Poort?! • Kabouters!en!Romeinen!horen!tot!het!verleden!en!niet!tot!het!heden.! • De!goed!zichtbare!sterrenhemel!bij!nacht!leent!zich!bij!uitstek!ook!voor! sterrenkunde.! ! $
- 8. Doelgroepen:! ! ◦ Wandelaars!die!voorbij!komen!en!willen!schuilen!of!een!sanitaire!stop! maken.! ◦ Samenwerking!Oud!en!Jong:!Vanuit!de!scholen!en!zorgcentra!in!de!buurt! kunnen!jeugd!en!ouderen!samen!actief!de!kinderboerderij!met! moestuin!onderhouden.! ◦ Onderwijs!aan!jeugd!tussen!6!en!20!jaar;! ◦ (Toekomstige)!leerkrachten!voor!primair!en!voortgezet!onderwijs;! ◦ Maatschappelijke!organisaties!zoals!diverse!typen!zorginstellingen,!IVN,! Loons!Heem,!Natuurmonumenten,!ZLTO,!Zorgcooperatie;! ◦ Iedereen!die!een!bezoek!brengt!aan!het!beschermd!natuurmonument!De! Kleine!Beerze,!Koebosch!en!de!omringende!agrarische!landen!en! natuurterreinen! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! ! !
- 10. ! Hoofdstuk$3:$Het$Koebosch$en$de$Kleine$Beerze$ $ Hoogeloon!is!een!dorp!in!de!Nederlandse!gemeente!Bladel!(provincie!NoordL! Brabant).!Hoogeloon!ligt!te!midden!van!landbouwgebied.!In!het!oosten!ligt!de!Kleine! Beerze.!Deze!rivier!had!een!sterk!gekanaliseerd!karakter.!Enkele!jaren!geleden!heeft! waterschap!de!Dommel!de!rivier!zijn!natuurlijke!karakter!terug!gegeven.!Hierdoor!is! de!rivier!meer!geschikt!voor!waterberging.! Ten!oosten!van!Hoogeloon!ligt!het!Koebosch!of!Loons!bos.!Dit!heeft!onderdeel! uitgemaakt!van!een!oud!landgoed.!! Ten!noorden!van!Hoogeloon!ligt!een!afwisselend!landschap! van!stukken!naaldbos!die!op!stuifzand!zijn!aangelegd,! afgewisseld!met!open!weiland.!Hier!en!daar!zijn!nog!kleine! wateren!en!stukjes!heide!te!vinden.!! ! 3.1!Koebosch!! Het!Koebosch!is! een!oud!loofbos! dat!er!in!de!16de! eeuw!al!lag.!Het! is!ongeveer!13!ha! groot!en!gelegen! bij!de!waterloop! De!Beerze.!De! afgelopen!150!jaar! is!er!weinig! veranderd.!Het! overgrote!deel! van!het!bos! bestaat!uit!oude! eiken.!Daarnaast! staan!er!berken,! elzen,!essen,! haagbeuken!en! zoete!kersen.!Onder!de!oude!dikke!eiken!komt!een!rijke!ondergroei!voor!van! hazelaar,!lijsterbes,!inlandse!vogelkers!en!krent.!Op!een!wal!staan!drie!zeer!oude! beuken.!De!grove!dennen!aan!de! noordzijde!van!het!Koebosch!zijn!de! oudste!dennen!van!het!Bladels!bos!bezit! en!zijn!naar!schatting!rond!1850! gekiemd.!! Boomsoorten!die!niet!van!oorsprong!in! Nederland!thuishoren!noemen!we! uitheems.!Sommige!uitheemse!soorten! zijn!bedreigend!voor!de!ontwikkeling!van!natuurlijk!bos.!Voorbeelden!daarvan!zijn!
- 18. ! Kunnen!jullie!bokspringen?!Wij!doen!dat!ook!alleen!dan! over!paddenstoelen.!Probeer!jij!dat!ook!maar!eens.! ! $ ! ! ! ! Financieel!overzicht!Romeins!Dorp/!Groene!Poort!Hoogeloon! ! Wat$ Materiaal$ Waar$te$maken/halen$ €$ 1.!Gebouw! ! Recreatie!! Koffie!! Ontmoetingsruimte! ! Ruwbouw! Panelen! Beton! Electriciteit! Glazen!wand!met!gravure! van!Romeinse!Villa,!Kleine! Beerze!en!Kaboutersberg! met!Koebosch! Vrijwilligers!uren! ! ! 2.!Sterrenkijker!! Zie!GeoFort! Houten!boomstammen!4x! IJzeren!kettingen!4x! Boutje! Moertje! Haken!8x! Uren!om!te!maken! ! ! ! 3.!Yurt!of!Romeinse!tent! 2e!hands!tent! ! ! ! ! ! ! ! 4.!Vuurplaats! Stookhout,!via!privé!en! vrijwilligers! !! ! ! ! 5.Theater/!arena! Graafwerkzaamheden,!kan! via!privé!en!vrijwilligers! Beton!en!zwerfkeien!uit! Limburg! ! ! !
- 19. ! 6.Romeinse!Kruidentuin! ! ! ! ! ! ! ! Kabouterzitje! Via!Kruidenhuis!Monique! www.kruidenhuismonique .nl! ! ! Aanleg!Pius!X! ! ! ! ! 7.!Digibord! Voor!in!vergaderzaal,!via! school!een!oude?! ! ! ! ! 8.!SummerWise! Ellen!Altenburg!! ! ! ! ! 9.!Romeinse! kinderboerderij! Boomstammen!4!stuks! Vogelnestkastjes! Kerkuilennestkastjes! ! Uren!vrijwilligers! ! ! 10.Vissen! Hengels!uit!prive! !! ! ! 11.Boom!klimmen! Zie!boomkroontoppen! parcours! ! ! ! 12.!Parkeerruimte! ! ! zelf! ! ! 13.!Wandelpaadjes! ! ! zelf! ! ! 14.!Kantoor!! ! ! ! ! ! ! ! 15.!Tentoonstellings! ruimte! ! ! ! Zie!ook!expositie!Zonder! boer!geen!voer.! ! !
- 20. 16.!Boeren!put! neolythicum! Stenen! Halve!boomstammen!dak! Boomstammen!2x! Bakjes!van!hout! Verf! Vernis! Kwasten! Water! Slot!! Licht?! Rooster! Cement! Uren!om!te!maken! ! ! ! Financieel!overzicht!educatie!materiaal!of!doeboekje:! Wat$ Materiaal$ Waar$te$maken/halen$ Kosten$ Romeinse!weg!naar! rome! bewegwijzering! Hout! Verf! Vernis! Kwasten! Uren!om!te!maken! ! ! Opdrachten!boekje! Drukwerk! Papier! ! ! Diploma! Drukwerk! Papier! ! ! Rugzak!met!borg! Rugzak! Bedrukking! ! ! ! Financieel!overzicht!allerlei:! Verkorte!route!bord! Boomstampalen! boomstamschijven! ! ! Romeins!Dorp!folder! ! ! Drukwerk! Papier! ! ! Reclame!folder! Drukwerk! Papier! ! ! Romeins!Dorp!boek! Drukwerk! Papier! Inbinden! ! !
- 21. Romeins!Dorp! kookboek! Drukwerk! Papier! Inbinden! ! ! ! Totale!kosten:! Educatie!Centrum! €! Opdrachtenboekje! €! Allerlei! €! ! €! ! Wij!hopen!door!middel!van!subsidie!en!sponsoring!veel!te!kunnen!realiseren.!Omdat! dit!“gekregen!geld”!is!willen!wij!ervoor!waken!dat!het!geld!goed!en!naar!waarde! besteed!wordt.!!Wij!willen!sponsoring!aan!ondernemers!en!vrijwilligers!(het!liefst!uit! De!Kempen)!vragen,!zodat!het!een!project!is!door!en!voor!De!Kempen.!!Door!zoveel! mogelijk!sponsoring!en!vrijwillige!bijdragen!hopen!wij!het!geheel!op!een!zo! goedkoop!mogelijke!wijze!te!realiseren.!! !!! Wij!willen!veel!reclame!maken!door!folders!neer!te!leggen!in!de!omgeving.!Denk! hierbij!aan!campings,!vvv!kantoren!en!andere!bedrijven!met! overnachtingsmogelijkheden!of!bedrijven!die!veel!bezocht!worden!door!dagjes! mensen.!Deze!mensen!zouden!door!mond!op!mond!reclame!weer!nieuwe!mensen! naar!ons!project!kunnen!verwijzen.! ! ! ! ! ! ! ! ! ! $ $ $
- 25. Bijlage$1$ Gebied$ $ Het$Educatie$Centrum$bevindt$zich$ten$oosten$en$halverwege$van$De$Kleine$ Beerze.$Kadastrale$kaart$M501$Hoogeloon$ !"#$"% !&&'()*+",*"-"' ./011 2,&34"%56 2,&34"%57 89: 8981 2,&34"%5: ./011 8071 6011 2,&34"%5; 7011 ;011 8071 2,&34"%58 <"='+"95:/>65? @0&0@095@&A"?B&&'+"5C)$"%*%&&+ :011 <"='+"95;8>D5? @0&0@095@&A"?B&&'+"5C)$"%*%&&+ <"='+"95:8>;5? @0&0@095@&A"?B&&'+"5C)$"%*%&&+ <"='+"95E>D5? @0&0@095@&A"?B&&'+"5C)$"%*%&&+ <"='+"958D>/5? @0&0@095@&A"?B&&'+"5C)$"%*%&&+ <"='+"956>/5? @0&0@095@&A"?B&&'+"5-)+",')=' F"*+))=A"5?4AA"=*G)==4='F"*+))=A"5?4AA"=*G)==4='F"*+))=A"5?4AA"=*G)==4=' )3*+)=A5+#**"= ,)*+",*5()0575? )3*+)=A5+#**"=54=*+""C5"= C)A)*+,)%"5',"=*5?4=4?))%5/5? )3*+)=A5+#**"=54=*+""C5G&"%5"= C)A)*+,)%"5',"=*5?4=4?))%58>75? )3*+)=A5+#**"=54=*+""C5"= C)A)*+,)%"5',"=*5?4=4?))%5/5? H&&,*+""C5&$", @"*+))=A"5',&=AA)?I J4"5A"+)4%5&G +"C05::;:K/18 <"'"=A) 2%)=',"=* H,))4G&&,+5))=@,"='"= L+&#,=4M#"+>5N4"5A"+)4% &G5+"C05::;:K/18 2&"%5@"*+))=A O)+",')='5@"*+))=A F&*5P5B&#+&G*+)=A @"*+))=A F&&?5@"*+))=A Q%'"?""= R=,4(B+4='*?))+,"'"%"= 2&"%5',)$"=5+0G0$0 @"*+))=A"5@""C%&&G O)+",')='5',)$"= S+,#-""%5"=5@&?"= ))=G%)=+"= F&&?5))=G%)=+"=>5+TG" %))=@&&?05R=(%05)3,)*+",4=' H#4C",5@"*+))=A H#4C",5))=@,"='"= <U2K*+#-5@"*+))=A F,#'55@"*+))=A F&&?*+)?5@,#' ))=%"''"=5LN4"5A"+)% &G5+"C05::;:K/18V Q)=%"'5-)=A"%,&#+" U@*+)C"%$,4W"5N&=" +0@0$05&=A",B&#A L;?54=5@&*>5&$",4'56?5@,""AV F"*+))=A5L+"5B)=AB)$"=V X)A)*+,)%"5',"=* H,4=CG&"%5$&&, ,#=A","=5',)$"= S+#-5*+,4WC"=5"= $",-4WA","=5N)=AP*%4@ 2&&,+5+0@0$054=,4+ &=A",B&#A5LB&#+V Y)*+",5?"+ A,))AG&&,+5L@Z565?V O)+",')='5$",&=A4"G"= +&+5@&@5A#4C",>5()05;:>1 ?5[Q25L15+&+51>;75?V Q)=@,"='"=5$"",)*+", ]",%)'"=5?))4$"%A ?"+51>:15? Q)=@,"='"=5$)='@)%C 2&&,+5+0@0$054=,4+ &=A",B&#A5@"*+))=A 2)%"=5&G5B&"CG#=+"= "=5&?5A"5715?"+", S+,#4C$&,?",* ))=G%)=+"=5LN&="5/>75?V ^&#,=4M#"++" @"*+))=A !&#+*4='"%5))=G%)=+"= F&?"=5))=G%)=+"=>5+TG" N))A@,&=@&&? -)+",')=' C#=*+-",C"= +",,"4=4=,4(B+4=' @"G%)=+4=' R=N))4"=5@%&"?,4WC ',)*%)=A !"#$%&'()'*+ ,&!(-$.*/""-& .-0-*'*+*/""-& 1 2!&"33. #$%334 23#- ,&!(-$. !,5&3$%.+-)-& 6'4-*3"-78 9-4-2!!* 63: ;<"3'4 =*.-&*-. &-)'#'- !"#$%&'()'*+ +-.-0-*5 +-$!*.&!4--&5 300!!&5 53./" )3*>435*&? @@@?&!A34%3#0!*'*+5%)?$!" B!#$%)-45@-+7CD E!#.>/#7FCF FCGD7HI7J#<K-&.!+-*>!#$% LMD7NGOPM7QRP7SD7DD LMD7NGOPM7QDC7GP7PQ '*2!T5-*<>!#$%?&%5%)?$!" UVSGRG?6G MMCM<DGDHD D8DGGG B-#.-0 I?7W!#.-&>33* X?7)3*7Y!)-&-* X?7)3*7Y!)-&-* GR<GF<CGDM =*&'$%.'*+#.-0-*'*+ B--0%-&#.-47Z4-'*-7B--&[- .&3(-$.7JY-*7%-/)-4J 3.-&#$%3,7Y-7Y!""-4 !"#$%&'&()&*+*,-"&+)./0/ '1234563786773 ]8^_'.-#^`]<Y-*>!#$%^E&!(-$.^UVSGRG^9-$%*'$34aY3.3^XHY^035-&^MMCM7<7B-#.-0^MMCM<DGD7<7=*&'$%.'*+7Z4-'*-7B--&[-?5@+
- 26. Bijlage$2$ ! Bordspellen$en$speelsteentjes$in$de$Romeinse$tijd$ $ Joop$van$der$Groen$ $ Uit$vele$schriftelijke$bronnen$maar$ook$uit$diverse$afbeeldingen$weten$we$dat$de$Romeinen$bordspellen$ als$denksport$beoefenden.$Ook$de$talloze$archeologische$vondsten$verspreid$over$het$hele$Rijk$van$o.a.$ speciaal$gemaakte$speelsteentjes$van$glas$bewijzen$dit$onomstotelijk.$De$vele$volkeren$die$aan$het$gezag$ van$ Rome$ werden$ onderworpen$ namen$ dit$ tijdverdrijf$ veelal$ vrij$ snel$ over.$ Ook$ in$ Halder$ werden$ bordspellen$gespeeld$en$daarvoor$hadden$de$bewoners$bijzondere$eigen$speelsteentjes$gemaakt.$ $ Bordspellen$waren$geliefd$tijdverdrijf$ bij$de$Romeinen$ De!komst!van!de!Romeinen!in!ons!land!bracht!voor!de! inheemse!bewoners!enorme!veranderinLgen!op!velerlei! terrein!met!zich!mee.!Op!materieel!gebied!denken!we! daarbij!allereerst!aan!de!bouw!van!forten!en!steden,!de! aanleg! van! wegen,! brugLgen! en! kanalen! en! de! producten! van! industriële! ontwikkelingen! zoals! aardewerk!en!glaswerk.! Maar!ook!in!de!immateriële!sfeer!bracht!de!komst!van! de! Romeinen! veel! nieuwigheden,! die! geleideLlijk! ook! hun! intrede! deden! in! het! sociaalLmaatLschappelijk! leven! van! de! inheemse! bevolking.! Een! typisch! voorbeeld! daarvan! is! de! beoefening! van! bordspelen.! Terwijl!het!bordspel!in!ons!land!tot!dan!een!onbekend! fenomeen!was,!was!dit!bij!de!RoLmeinen!al!tijden!lang! een! geliefd! tijdverdrijf,! en! dan! met! name! voor! volwassenen.! De! grote! thermenLcomplexen! in! de! Romeinse! steden! dienden! niet! alLleen! als! badhuis,! maar!waren!bij!uitstek!de!plaats!voor!ontspanning!en! sociale! contacten.! Winkels,! sportterreinen,! horecazaken! en! soms! zelfs! een! biLbliotheek! maakten! onderdeel!van!het!complex!uit.!Daar!(maar!ook!elders)! ontspanden! vooral! de! mannen! zich! onder! meer! door! met!elkaar!te!wedLijveren!in!een!bordspel.!Er!werd!een! aantal! verLschillende! bordspellen! beoefend.! Drie! van! die! bordspellen! zijn! ons! uit! historische! bronnen! met! name! bekend! en! soms! ook! (een! deel! van)! de! spelL regels:!het!ludus'duodecim'scripta'(twaalf!punten!spel),' alea' later! ook! tabula! geheten,! een! voorloper! van! het! middeleeuwse!trictracspel,!en!het!ludus'la5trunculorum' (het! spel! van! de! soldaten).! Bij! de! geLnoemde! spellen! bestrijden!steeds!twee!tegenstanLders!elkaar.! ! Ludus$latrunculorum! Het! ludus! latrunculorum,! ook! wel! kortweg! latrunculi! genoemd,! was! het! meest! beoefende! denkspel! bij! de! Romeinen.!Het!spel!werd!gespeeld!met!speelLsteentjes! van! ondoorzichtig! glas! die! ook! latrunculi! worden! genoemd.! Iedere! speler! heeft! speelsteenLtjes! in! een! eigen!kleur.!De!kleuren!zijn!meestal!wit!en!zwart,!soms! komen!andere!kleuren!voor!zoals!blauw!of!geel!en!zelfs! meerkleurig.!De!speelsteenLtjes!zijn!rond,!hebben!aan! de!bovenzijde!een!zwak!bolronde!vorm!en!zijn!aan!de! onderzijde!plat.!De!gemiddelde!diameter!bedraagt!1,5! cm!en!de!hoogte!bedraagt!gemiddeld!0,6!cm.!Op!afb.!1! op! de! volgende! pagina! zijn! een! aantal! van! deze! standaard!speelsteentjes!te!zien.!De!fabricage!hiervan! was! heel! eenvoudig.! Men! liet! een! druppel! glasmassa! op! een! (marmeren)! plaat! vallen.! De! druppel! vloeide! vanzelf!uit!tot!de!gewenste!vorm.!Na!afkoeling!waren! het!speelsteentjes.!! Uit! archeologische! bewijzen! blijkt! dat! het! speelLbord! van! verschillende! materialen! werd! vervaarLdigd:! ingekrast!op!een!daktegel!(bijv.!in!Mainz/Dld)!of!op!een! platte!steen!(bijv.!in!Colbridge/GB)!en!zo!is!er!nog!een! aantal! voorbeelden! bekend.! Het! speelbord! was!
- 27. verdeeld!in!vierkante!velden,!waarLvan!het!aantal!sterk! kan! verschillen.! 7x7,! 8x7! (platLte! steen! in! Colbridge),! 8x8,! 8x12,! 9x9! (de! daktegel! in! Mainz),! 9x10,! 10x11,! 10x12!en!10x13.!Het!bord!met!12x8!=!96!velden!schijnt! het!meest!algemeen!te!zijn!geweest.!Omdat!niet!alleen! het! aantal! velLden! sterk! kon! verschillen,! en! omdat! mogelijk! in! verband! daarmee! ook! de! spelregels! niet! altijd! heLlemaal! hetzelfde! waren,! zal! ook! het! aantal! latrunLculi!hebben!kunnen!variëren..! ! Datering$en$verspreiding!! Het!spel!wordt!voor!het!eerst!vermeld!door!de!schrijver! Varro!(Marcus!Terentinus!Varro,!116L27!v.!Chr.)!in!zijn! publicatie!De!Lingua!Latina!(“Over!de!Romeinse!taal”).! Ook!in!de!teksten!van!andere!Romeinse!auteurs!komt! latrunculi!voor,!zoals!bij!Ovidius!(43!v.!Chr.L17!na!Chr,)! en! bij! Martialis! (40L102! na! Chr.).! De! laatste! keer! dat! latrunculi! in! de! Romeinse! literatuur! wordt! vermeld! is! door! AmbroLsius! Theodosius! Macrobius! in! zijn! Saturnalia! (ca.! 400! na! Chr.)! Het! spel! werd! dus! zeker! gedurende! vijf! eeuwen! gespeeld.! Daarom! kunnen! de! glazen! speelsteentjes! alleen! nauwkeurig! gedateerd! worLden,! als! de! context! van! de! vondst! een! datering! mogelijk!maakt.! Glazen!speelsteentjes!komen!in!het!hele!RomeinLse!Rijk! voor.! Gezien! het! feit! dat! het! grootste! deel! van! de! speelsteentjes! in! WestLEuropa! in! forten! en! wachtposten! is! aangetroffen,! zal! het! spelen! van! dit! bordspel!een!favoriet!tijdverdrijf!binnen!het!RoLmeinse! leger!zijn!geweest.! !! !!!!!!!!! ! $ Afb.$1.$Speelsteenjes$van$opaakwit$en$opaakzwart$glas.$Gevonden$in$de$omgeving$van$ Xanten$(Duitsland).$Datering:$1e$–$4e$eeuw$na$Chr.$(Nederlandse$particuliere$collectie)$ $
- 29. In! Nederland! zijn! de! glazen! latrunculi! onder! andere! aangetroffen! in! de! castella! (forten)! van! Velsen! (113! stuks)!en!Valkenburg!ZH!(36!stuks).!Ook!in!het!Rijnland! (o.a.! in! legioenplaats! Xanten! en! in! de! castella! van! Haltern! en! Hofheim)! en! GrootLBrittanLnië! (o.a.! in! Colchester,!Corbridge,!Richborough!en!in!de!castella!en! wachtposten! langs! de! muur! van! Hadrianus)! zijn! latrunculi!aangetroffen.! Maar! er! zijn! ook! glazen! speelsteentjes! gevonden! op! plaatsen! waar! geen! onderdelen! van! het! RoLmeinse! leger!waren!gevestigd.!Een!mooi!voorLbeeld!daarvan!is! het!grafveld!op!de!Kollenberg!in!Esch,!dat!waarschijnlijk! bij!een!grote!plattelandsLvilla!hoorde.!In!Graf!II!werden! 8!zwarte!glazen!speelsteentjes!gevonden,!gelijk!aan!die! op!afb.!1.!op!de!vorige!pagina.!Er!werd!eveneens!een! onbeLkend!aantal!witte!speelsteentjes!gevonden,!maar! die! zijn! helaas! verloren! gegaan.! De! ligging! van! de! steentjes!in!het!graf!–!dicht!bij!de!crematieresten!–!kan! een!indicatie!zijn!dat!ze!behoorden!tot!de!persoonlijke! bezittingen!van!de!gecremeerde.! ! Op$Halder$gevonden$speelsteentjes$ Op!Halder!zijn!niet!de!gebruikelijke!latrunculi!van!glas! gevonden! maar! wel! tientallen! speelsteentjes! die! gemaakt!zijn!uit!scherven!van!aardewerk.!In!de!in!1963! opgegraven! 1e! waterput! betrof! het! slechts! één! exemplaar,! maar! toen! men! in! 1964! de! 2e! waLterput! opgroef! werden! daarin! niet! minder! dan! 17! stuks! gevonden.! Op! Afb.! 2.! op! de! vorige! pagina! staan! ze! afgebeeld.!Door!de!verschillende!tinten!van!de!stukken! is!waarneembaar!dat!ze!gemaakt!zijn!uit!scherven!van! verschillende! soorten! aardeLwerk.! Nadat! de! waterputten! buiten! gebruik! waren! geraakt! zijn! ze! als! afvalkuil! gebruikt.! Hetzelfde! is! ook! gebeurd! met! voorraadkuil! 2! voor! klei! voor! een! pottenbakkersoven,! die! in! de! laatste! maanden! van! 1967! en! begin! 1968! werd! opgegraven.! Daarin! werLden! 25! speelsteentjes! gevonden,!die!eveneens!uit!scherven!van!verschillende! soorten!aardewerk!waLren!gemaakt.!! ! Conclusie$ Uit!de!vele!bodemvondsten!uit!de!Romeinse!tijd!weten! we!dat!Halder!al!in!de!tweede!helft!van!de!1e!eeuw!na! Chr.! een! inheemse! landelijke! nederzetLting! was,! die! duidelijk! geromaniseerd! was.! Dit! laatLste! blijkt! onder! meer!uit!het!feit!dat!er!een!pottenLbakkerij!was,!waar! met! behulp! van! moderne! RoLmeinse! technologie! geproduceerd!werd.!Er!zijn!overigens!nog!vele!andere! bewijzen! voor! het! geroLmaniseerde! karakter! van! de! samenleving!op!HalLder!in!de!1e!eeuw!na!Chr.!! De! vondst! van! de! vele! speelsteentjes! op! Halder! is! daarvoor! eveneens! een! bewijs.! Zij! tonen! immers! onomstotelijk! aan! dat! de! samenleving! op! Halder! het! door! de! Romeinen! geliefde! beoefenen! van! het! bordspel! heeft! overgenomen.! Uit! de! archeologiLsche! context! waarin! de! steentjes! werden! gevonLden! staat! voorts!vast!dat!ook!deze!vorm!van!roLmanisering!al!in! de!1e!eeuw!na!Chr.!een!feit!was.!! ! Hypothesen$ De! gevonden! speelsteentjes! uit! scherven! van! aarL dewerk! roepen! echter! ook! vragen! op,! die! niet! met! zekerheid!beantwoord!kunnen!worden.!! Welk! denkspel! werd! er! op! Halder! beoefend! en! op! welke! manier! was! men! daarmee! op! Halder! in! aanL raking! gekomen?! Eerder! werd! al! opgemerkt! dat! het! bordspel! latrunculi! het! meest! beoefend! werd! in! de! Romeinse!tijd!en!dat!archeologische!vondsten!bewijzen! dat!dit!spel!met!name!ook!veel!beoefend!werd!door!de! soldaten! die! in! de! forten! waren! geleLgerd.! Daartoe! behoorden! ook! de! hulptroepen,! samengesteld! uit! mannen!van!volkeren!en!stamLmen!die!onder!Romeins! gezag! waren! gekomen.! Na! hun! diensttijd! van! 25! jaar! trokken! deze! mannen! veelal! terug! naar! hun! geboortestreek.! Het! is! dan! ook! niet! uit! te! sluiten! dat! zulke! oudLmilitairen! het! bordspel! in! de! Halderse! samenleving! hebben! geÏnLtroduceerd.! En! in! dat! geval! lijkt! het! niet! onwaarLschijnlijk! dat! dan! het! ludus! latrunculorum,! “het! spel! van! de! soldaten”! werd! gespeeld.!Maar!de!bewoLners!van!Halder!in!de!1e!eeuw! na!Chr.!zouden!ook!op!een!andere!wijze!met!dit!spel!in! aanraking! kunLnen! zijn! gekomen.! Voorts! kan! ook! niet! uitgesloten!worden!dat!op!Halder!een!ander!Romeins! bordLspel!werd!beoefend.!! Een! volgende! vraag! die! rijst! heeft! betrekking! op! de! speelsteentjes.! Waarom! speelde! men! niet! met! de! gebruikelijke! glazen! steentjes?! Het! antwoord! hierLop! kan!simpel!zijn,!dat!men!er!niet!aan!kon!komen.!De!af! en! toe! langskomende! reizende! handelaren! hadden! ze! niet!en!in!de!verre!omgeving!was!geen!plek!waar!men! ze!kon!kopen.!En!dus!bedacht!men!de!slimme!oplossing! om! ze! zelf! zonder! kosten! te! fabriceren! uit! nutteloze! scherven!van!aardewerk.!De!verschillende!kleuren!van!
- 30. het! aardewerk! maakLten! het! dan! toch! mogelijk! de! eigen! steentjes! te! onderscheiden! van! die! van! de! tegenstander.! Tenslotte!kan!de!vraag!gesteld!worden!wat!voor!soort! speelbord!men!op!Halder!gebruikte.!Omdat! hieromtrent!geen!enkel!archeologisch!bewijs!is! gevonden!kan!de!vraag!niet!beantwoord!worden.!Maar! simpelweg!een!aantal!lijntjes!in!de!grond!trekken!levert! natuurlijk!ook!al!een!speelbord!op! Speel$het$bordspel$Ludus$Latrunculorum,$een$ 2000$jaar$oude$denksport$ Met! behulp! van! de! hierna! vermelde! gegevens! kunt! u! het! Romeinse! bordspel! Ludus! Latrunculorum,! of! kortweg!Latrunculi,!spelen.!U!zult!merken!dat!het!een! echte! denksport! is.! Wij! wensen! u! er! veel! plezier! en! succes!bij.! Het!spel!wordt!gespeeld!door!twee!spelers.!Gebruik!12! speelsteentjes!per!speler!(per!speler!te!onderscheiLden! speelstenen)! en! een! speelveld! van! 12! x! 8! vierkanten.! De! spelregels! van! de! originele! versie! zouden! voor! zo! ver!bekend!als!volgt!luiden:! 1. Beurtelings! zetten! de! spelers! een! eigen! speelsteen!op!een!veld!ergens!op!het!bord!neer.! Pas! als! alle! speelsteentjes! op! het! bord! zijn! geplaatst,!gaat!de!volgende!spelfase!in.! 2. De! spelers! mogen! om! de! beurt! één! zet! doen.! Daarbij! kunnen! ze! een! speelsteen! één! leeg! veld! voorLwaarts,! zijwaarts! of! achterwaarts! (niet! diagonaal)! verschuiven.! Men! mag! met! een! speelsteen!ook!in!rechte!lijn!over!één!eigen!steen! springen!naar!een!direct!volgend!leeg!veld.! 3. Een! speelsteen! van! de! tegenstander! wordt! “verslagen”! en! van! het! bord! verwijderd! als! deze! door!twee!speelstenen!van!de!tegenpartij!op!één! rechte!lijn!wordt!ingesloten.!Het!kan!gebeuren!dat! door! één! zet! meerdere! speelstenen! van! de! tegenstander! worden! ingesloten! en! dus! “verslagen”! worden! en! van! het! bord! verwijderd! moeten!worden.! 4. Een!speelsteen!kan!door!een!speler!zelf!in!rechte! lijn!tussen!twee!speelstenen!van!de!tegenstander! gezet!worden.!Dan!is!hij!niet!“verslagen”!en!mag! blijven!staan.! 5. Beurtelings! zetten! de! spelers! een! eigen! speelsteen!op!een!veld!ergens!op!het!bord!neer.! Pas! als! alle! speelsteentjes! op! het! bord! zijn! geplaatst,!gaat!de!volgende!spelfase!in.! 6. De! spelers! mogen! om! de! beurt! één! zet! doen.! Daarbij! kunnen! ze! een! speelsteen! één! leeg! veld! voorLwaarts,! zijwaarts! of! achterwaarts! (niet! diagonaal)! verschuiven.! Men! mag! met! een! speelsteen!ook!in!rechte!lijn!over!één!eigen!steen! springen!naar!een!direct!volgend!leeg!veld.! 7. Een! speelsteen! van! de! tegenstander! wordt! “verslagen”! en! van! het! bord! verwijderd! als! deze! door!twee!speelstenen!van!de!tegenpartij!op!één! rechte!lijn!wordt!ingesloten.!Het!kan!gebeuren!dat! door! één! zet! meerdere! speelstenen! van! de! tegenstander! worden! ingesloten! en! dus! “verslagen”! worden! en! van! het! bord! verwijderd! moeten!worden.! 8. Een!speelsteen!kan!door!een!speler!zelf!in!rechte! lijn!tussen!twee!speelstenen!van!de!tegenstander! gezet!worden.!Dan!is!hij!niet!“verslagen”! 9. Beurtelings! zetten! de! spelers! een! eigen! speelsteen!op!een!veld!ergens!op!het!bord!neer.! Pas! als! alle! speelsteentjes! op! het! bord! zijn! geplaatst,!gaat!de!volgende!spelfase!in.! 10. De! spelers! mogen! om! de! beurt! één! zet! doen.! Daarbij! kunnen! ze! een! speelsteen! één! leeg! veld! voorLwaarts,! zijwaarts! of! achterwaarts! (niet! diagonaal)! verschuiven.! Men! mag! met! een! speelsteen!ook!in!rechte!lijn!over!één!eigen!steen! springen!naar!een!direct!volgend!leeg!veld.! 11. Een! speelsteen! van! de! tegenstander! wordt! “verslagen”! en! van! het! bord! verwijderd! als! deze! door!twee!speelstenen!van!de!tegenpartij!op!één! rechte!lijn!wordt!ingesloten.!Het!kan!gebeuren!dat! door! één! zet! meerdere! speelstenen! van! de! tegenstander! worden! ingesloten! en! dus! “verslagen”! worden! en! van! het! bord! verwijderd! moeten!worden.! 12. Een!speelsteen!kan!door!een!speler!zelf!in!rechte! lijn!tussen!twee!speelstenen!van!de!tegenstander! gezet!worden.!Dan!is!hij!niet!“verslagen”!en!mag! blijven!staan.! 13. De! speler! die! alle! speelstenen! van! de! tegenstander! heeft! verslagen! is! de! winnaar.! Als! het!spel!een!situatie!bereikt!waarin!beide!spelers! geen!speelstenen!van!de!tegenpartij!meer!kunnen! verslaan,! wint! de! speler! met! de! meeste! speelstenen!op!het!speelbord.! 14. Beurtelings! zetten! de! spelers! een! eigen! speelsteen!op!een!veld!ergens!op!het!bord!neer.! Pas! als! alle! speelsteentjes! op! het! bord! zijn! geplaatst,!gaat!de!volgende!spelfase!in.! 15. De! spelers! mogen! om! de! beurt! één! zet! doen.! Daarbij! kunnen! ze! een! speelsteen! één! leeg! veld! voorLwaarts,! zijwaarts! of! achterwaarts! (niet! diagonaal)! verschuiven.! Men! mag! met! een! speelsteen!ook!in!rechte!lijn!over!één!eigen!steen! springen!naar!een!direct!volgend!leeg!veld.! 16. Een! speelsteen! van! de! tegenstander! wordt! “verslagen”! en! van! het! bord! verwijderd! als! deze! door!twee!speelstenen!van!de!tegenpartij!op!één! rechte!lijn!wordt!ingesloten.!Het!kan!gebeuren!dat! door! één! zet! meerdere! speelstenen! van! de! tegenstander! worden! ingesloten! en! dus! “verslagen”! worden! en! van! het! bord! verwijderd! moeten!worden.!
- 31. 17. Een!speelsteen!kan!door!een!speler!zelf!in!rechte! lijn!tussen!twee!speelstenen!van!de!tegenstander! gezet!worden.!Dan!is!hij!niet!“verslagen”!en!mag! blijven!staan.! 18. De! speler! die! alle! speelstenen! van! de! tegenstander! heeft! verslagen! is! de! winnaar.! Als! het!spel!een!situatie!bereikt!waarin!beide!spelers! geen!speelstenen!van!de!tegenpartij!meer!kunnen! verslaan,! wint! de! speler! met! de! meeste! speelstenen!op!het!speelbord.! ! !
- 32. !