1. Хичээл №1
Усны үүсэл ач холбогдол
Ус бол хүн төрөлхтөний амьдралын эх үүсэл амьдралын эх булаг юм. Усны үүслийн талаар олон
янзын таамаглал байдаг ч дэлхийн өөрийнх нь үүсэлтэй холбон тайлбарласан нь ихэд түгээмэл юм. Усны
үүслийн талаархи үндсэн 4-н онол байдаг. Үүнд:
1. А.П.Виноградов нарын эрдэмтдийн үзсэнээр дэлхий үүсч байх үед брдисуудын ялгарал үүсч, хүнд
элементүүд дэлхийн төвд үлдэж, хөнгөн элементүүд газрын давхаргыг бүрэлдүүлжээ. Дэгдэмхий бодисууд газрын
гадарга дээр ялгаран гарсны дотор усны уур байсан нь дэлхий аажмаар хөрөх явцад шингэн төлөвт шилжин усан
мандал үүссэн гаж үздэг. Одоо ч галт уулын лаавын бүрэлдэхүүнд ус ажиглагдаж байдаг нь дээрхи онолыг баталж
буй хэрэг юм.Одоо ч мантиас ус ялгаран гардаг бөгөөд ийм усны хэмжээ жилд 1км3 юм. Ийм усыг ювинелийн ус
гэнэ. Асар их хэмжээний ус газрын давхаргад химийн холбоо байдлаар оршдог ба мантид байх усны хэмжээ нь
дэлхийн далайгаас 10-15 дахин их гэж үздэг байна. Эдгээр нь чийгийн эргэлтэнд оролцохгүй.
2.Гариг хоорондын орон зайгаас ялгардаг уснаас үүссэн тухай өөр нэг онол бий. Сүүлт одны мөсөн цөм,
солир, тоос шороо гэхчлэн дэлхий дээр гаднаас ирж буй бодисуудын тэн хагас хувь нь ус байдагт энэ онол
тулнуурласан болно. А.М.Алпатьевын тооцоолсноор дэлхийн геологийн бүх цаг хугацаанд 0.73 х 1020 г(15см
зузаан усан давхарга болохуйц) ус нь сансрын уудмаас ирсэн байна. Энэ нь их хэмжээ боловч хараахан усан
мандлыг бүрэлдүүлж чадахгүй юм.
3. Агаар мандлын дээд давхаргад усны шинэ молекулууд үүсч байдаг.Энд нарны салхиар зөөгдөж буй
устөрөгчийн атом агаар мандлын хүчилтөрөгчтэй нэгдэн ус үүснэ. Энэ усны хэмжээ жилд 1.5 км3 бөгөөд энэ
үзэгдлийг “нарны бороо” хэмээн нэрлэдэг.
4. Усны молекулууд нүүрстөрөгч бүхий түлшний шаталт, органик бодисын задрал, исэлдэлтийн дүнд бас
үүснэ. Гэхдээ усан мандлын үүсэл нь дэлхийн үүсэлтэй холбоотой
Ус нь өөрийн өвөрмөц онцлог шинж чанартай бие юм. Үүнд :
Энгийн нөхцөлд 3 төлөвт оршиж байдаг.
Байгаль дээрх бүх биетийг өөртөө уусгаж чаддаг хамгийн сайн уусгагч .
Дулаан багтаамж маш өндөр мөртлөө дулааныг муу дамжуулдаг.
Цэвэр усны нягт 40Ст хамгийн их.
Капляраар дээш өргөгдөж чаддаг .
Даралт ба Температурын нөлөөгөөр усны шинж чанар өөрчлөгддөг.
Хөлдөхдөө эзэлхүүн нь тэлж нягт нь багасдаг, Иймд мөс уснаас хөнгөн юм.
Гэрлийн энергийн нөлөөгөөр фотосинтезд оролцдог
Ус нь нарны эрчим хүч , хүндийн хүчний нөлөөгөөр байнгын эргэлтэнд оршдог. Үүнийг байгаль дах усны
эргэлт гэх ба усны их ба бага эргэлт гэж 2 янз байдаг. Энэхүү усны эргэлтийн ачаар усан мандлын бүрэлдэхүүнд
оршиж байдаг уснууд нь өөр өөр хугацаанд солигдон шинэчлэгдэж байдаг байна. Жишээ нь : Далайн ус 2000-
4000жилд , газар доорх ус1 хоногоос-хэдэн мянган жилд , голын ус 2 долл хоногт шинэчлэгдэж байдаг байна.

2. Усан мандал бол
манай гаригийн бусад гаригаас ялгагдах гол онцлог юм. Дэлхий дээр орших усны бүх хэлбэрүүд нийлээд усан
мандлыг бүрдүүлнэ. Гэвч усан мандлын ихэнх хэсгийг дэлхийн далай дангаараа эзлэх ба хуурай газрын ус дөнгөж
2.8%-ийг бүрдүүлнэ. Далай гэдэг нь Дэлхийн усан мандлын үндсэн хэсэг болох ихээхэн хэмжээний, өндөр
давсжилттай ус юм. Оролцоогоор Дэлхийн гадаргуугийн 71% буюу 361 сая км.кв талбай эзэлнэ.
Усан мандлын бүтэц
дэлхийн далай
хуурай газрын ус