melumat verici bir t'qdimat

1. HAZIRLADI: MƏDİNƏ HÜSEYNLİ
SİNİF:VII “F”
MƏKTƏB: 245

2. Günəş sistemimiz meydana gələrkən, şərtlər bir az fərqli olsa idi. Hər şey
dəyişik ola bilərdi. Yer kürəsinin böyüklüyü, orbiti dəyişə bilərdi. Hətta
atmosferdə ciddi dəyişikliklər baş verər, fəsillər ardıcıllıqla düzülməzdi.
Bəs Ayın vəzifəsi nədir? Ayın Günəş sistemindəki yeri nədir? Gəlin bunu
araşdıraq:
- Dünyadakı həyat şərtləri baxımından Aydan qaynaqlanan heç bir mənfi
faktor yoxdur. Bəs faydası varmı? Ayın dünya üzərindəki ən böyük təsiri
Cazibə qüvvəsi səbəbiylə onun öz oxu ətrafında hərəkət etməsidir. Ayın
olmaması dünyanın fırlanma sürətini artmasına səbəb olar, təqribən
1sutka 10-15 saata bərabər olar. Çünki, Ay okeanları özünə cəzb edərək,
Dünyanın dönməsini yavaşladır. Ay hər 100 ildən bir günləri 1,1 san.
uzadır. Bəzi atmosferik hadisələr( fırtına, qasırğa və s.)şiddətlənər.

3. Nələrin baş verəcəyinə tam əmin olmasaq da, böyük ehtimalla Ay və
Günəş tutulmaları da baş verməzdi. Qabarma və çəkilmə hadisələri 70%
Aydan 30% isə Günəş və digər planetlərdən qaynaqlandığı üçün, Ay
olmasa qabarma-çəkilmə hadisəsi 70% azalardı. Qabarma hadisələri
uzun və dar boğazlarla okeanlara birləşdirilən daxili dənizlərdə,
məsələn, Baltik dənizi və Qara dənizdə də qabarma –çəkilmə hadisələri
baş verir. Lakin Xəzər dənizində qabarma-çəkilmə hadisələri baş vermir.
Dar buxtalarda, xüsusilə, böyük qabarmalar olur. Bu zaman okeandan
gələn qabarma dalğaları çox böyük olur. Məsələn, Oxot dənizindəki
Ginijigin körvəzində də qabarmanın hündürlüyü bir neçə metrə çatır.
Okeanın sahili kifayət qədər düzəngah olarsa, qabarma zamanı suyun
qalxması quru ilə dəniz sərhədinin vəziyyətini bir neçə kilometr
dəyişdirə bilər.
Qabarma hadisəsi Yerin fırlanmasına mane olur. Çünki, qabarma
dalğaları əlavə sürtünmənin yaranması ilə əlaqədardır. Bu sürtünməyə
(buna qabarma sürtünməsi də deyilir) üstün gəlmək üçün iş görülməlidir.
Ona görə də, fırlanma enerjisi və onunla birlikdə Yerin öz oxu ətrafında
fırlanma sürəti azalır.

4. Qəflətən Ay olmasa, okeaının qlobal hündürlüyü dəyişəcək. Hal-
hazırda bütün ekvator boyu əyilmə mövcuddur, belə ki, bu effekt
olmasaydı çoxlu miqdarda su kütləsi qütblərə paylanardı.
Çox güman ki, Ay keçmişdə maye halında olmuşdur. Belə maye kürə
Yer ətrafında fırlanaraq, tədricən Ayın hərəkətini yavaşlatmışdır.
Nəhayət Ayın Yerə nəzərən fırlanması və qabarmalar dayanmışdır.
Beləliklə də Ay səthinin bir tərəfini gizlətmişdir.
Ayın sayəsində təkcə dənizər deyil, quru parçaları da hərəkət
edir(qalxmalar və enmələr). Quru parçalarında ən böyük qalxma isə
50 m. olmuşdur. Beləliklə, sadəcə Günəşin sayəsində dünya külək və
yağışlardan, fəsillərdən ibarət bir planet olar.

5. Qabarma
Çəkilmə
Günəş
AY
Səma
cisimləri
və
planetlər

6. AY
70%
GÜNƏŞ VƏ
DİGƏR
PLANETLƏR
30%
QABARMA
ÇƏKİLMƏ
100%

7. Əgər Yer kürəsinin mövcud olduğu zaman 24 saat olsaydı, Ayın
formalaşması Yer kürəsinin yaranmasından 10 dəq. sonra baş
verərdi. Yer kürəsi 4.56 milliyard il əvvəl yaranıb, Ay isə təxminən
30 mln. il sonra yaranıb. Həmin vaxt, Yer maqma okean idi.
Təxminən 30 milyon il əvvəl Mars planeti ölçüsündə olan bir
element Yerə çəp bucaqda zərbə vuraraq maqma örtüyünün bir
hissəsini tərpətdi. Bu örtük həmin elementin parçaları ilə Yerin
ətrafında orbitdə birləşdi və bu maddədən Ay yarandı. Milyard il
əvvəl Ay geoloji fəallığını itirdi. Ancaq bu, Ayın vacib funksiya
yerinə yetirməməsi demək deyil. Ay Yer kürəsinin fırlanmasının
sürətini kiçicik olsa da ləngidir. Il ərzindəki mikrosaniyələri 365
günə böləndə biz, həmin vaxtı alarıq.
Ay ilk dəfə yarandıqda, Yer kürəsinə çox yaxın idi. O, təxminən 20-
30 min km. məsafədə idi və səmada çox nəhəng görünürdü-ən azı
20 dəfə böyük

8. Lakin, bu möhtəşəm mənzərəni görən olmayıb, çünki o vaxt canlı
məxluq mövcud deyildi.
Ayın qabarma-çəkilmə təsiri, məsafənin kubuna mütənasib artır,
beləliklə Ayın Yer kürəsinə olan qabarma çəkilmə qüvvəsinin təsiri,
o zaman erkən maqma okeanına təsir edəcək qədər yüksək idi. Bu
mövcud olan radioaktiv elementlərin istiliyinə əlavə eneji təmin
edirdi, lakin radiogen istilik dağıldıqdan sonra, Ay hələ də geoloji
təsirə əlavə konveksiya yaradan istilik mənbəyinə malik idi.
Yer kürəsi soyumağa başladıqdan sonra, maqmanın üstündə ilk
qabıq yaranmağa başladı. Bu dövrdə Yer artan meteorit
bombalamasına məruz qaldı. Bombalama əvvəlcə çox şiddətli idi,
lakin, sonra zəifləməyə başladı. Lakin, Yerin yaranmasın-
dan təxminən 500 mln. il sonra və ya bizim 24 saatla desək,
təxminən 2 saat 40 dəqiqədən sonra partlayışlar baş verdi. Bu
partlayışlar təxminən 100 mln. il davam etdi və biz bunu « gec
güclü bombalama» adlandırdıq. Ayda olan geniş hövzə-

9. lərin bir çoxu bu gec güçlü bombalamanın əlamətidir. Müxtəlif
təsirlər Yer kürəsinə zərbə endirdikdə, baş verən partlayışlar
Yer kürəsində olan daşları və torpağı qaldıraraq bizim
planetdən kənara aparır. Bu maddənin bir qismi bütün Günəş
sistemi boyunca hərəkət edir və Ay səthinə enir. Ayın səthinin
hər bir m2 –i bir neçə yüz kq. Yer maddəsindən ibarətdir və bu
maddə Ay torpağının altında qalır. Bu daşları bərpa edərək,
erkən Yerin nümunələrini geri qaytarmaq olar. Bu yolla biz Yer
kürəsində baş vermiş hadisələri öyrənə bilərik.
Ayı tədqiq edərək, biz Yerin necə təkamül etdiyinin yollarını
tapa bilərik. Biz Yer kürəsini formalaşdıran, Ayda baş verən
vulkanizm və tektonika kimi prosesləri öyrənə bilərik. Ay
yerdən kiçik olduğundan, Ayın radiogen istiliyi daha tez
sovuruldu. Təxminən 1 mlrd. il sonra Ayın daxili inişaf etmədi,
səthdə baş verən dəyişikliklər xarici qüvvələrin təsirindən

10. baş verdi. Səthaltında – maqma sütunu səthə qalxdı və yeni
yaranmış hövzələri bazalt ilə doldurdu. Bu, təxminən 2 mlrd. il
öncə baş verdi. Ayda Yer kürəsindən fərqli şərait olduğundan,
bizparametrlərin geniş diapazonunu tədqiq edərək, fiziki
proseslərin işini daha yaxşı dərk edə bilərik. Yer kürəsi oxunun
23°mailli olmasının çox böyük rolu var. Ay olmasa insanlar yıxıla
bilərdi. Beləliklə, biz Günəşi bir neçə dəqiqə görə bilərdik. Uran
planeti kimi, onun 97° mailliyi ilə əlaqədar 42 saat günəş işığı, 42
saat qaranlıq əldə etmiş olardıq.
Ay Yer kürəsinin fırlanma oxu üçün sabitləşdirici amildir. Məsələn,
Marsa baxsanız, görərsiniz ki, bu planet vaxt keçdikcə, öz oxu
üzərində cazibə təsiri sayəsində Günəş sistemindəki bütün digər
planetlərdən kifayət qədər çox yırğalanır. Bu maillik dəyişikliyinə
görə, Marsın qütblərində olan buzlar hərdən ekvator istiqamətinə
yerlərini dəyişir. Lakin, Ay planetimizi, stabilləşdirməyə kömək
edib, belə ki, fırlanma oxu həmin istiqamətdə qalır. Bu səbəbdən.
Yer kürəsi tək olduqda, baş ver biləcək iqlim dəyişikliklərindən
daha az dəyişiklik baş verir.

11. Bu, Yer üzündə həyatın inkişafı yolunu dəyişdi, bu isə yalnız kiçik,
möhkəm orqanizmlərin sağ qalmasına gətirib çıxaran kəskin iqlim
dəyişməsi verən planetlə müqayisədə daha çox mürəkkəb
çoxhüceyrəli orqanizmlərin yaranmasına səbəb oldu.
Ay həmçinin flora və faunaya da təsir göstərdi. Bir çox məməlilərin
görmə qabiliyyəti ay işığına qarşı həssasdır. Onla-
rın gecə görməsi Aysız tamam fərqli olardı. Hətta bəzi məməlilər
vardır ki, onlar yalnız Ay işığında görə bilərlər.
Bütöv Ay gecə bizə görünmək üçün, lazım olan işıqdan çox işıq
verir. Bu işıqdan insanlar gecə vaxtı ovçuluqda istifadə edirlər.
Ən əsası isə, Ay elmin yaranmasında və kainatda yerimizi bil-
məkdə rol oynayıb. Biz, Günəş və Ay tutulmasını müşahidə etmişik.
Bizim təbiəti anlamağımızda böyük problemlər olub və bəzi
astroloqlar tutulmaları əvvəlcədən söyləyə bilmədikləri üçün ölüm
cəzası ilə məhkum ediliblər.
Bu bizi Günəşin və Ayın hərəkəti haqqında dəqiq məlumat

12. Verməyə vadar edib edən. Bunun üçün də hal-hazırda Ayı, Yer
kürəsini müşahidə edən müxtəlif proqramlar var. Məsələn,
Maps Google- biz bu proqramda hətta Ayı və Aydakı
məntəqələri müşahidə edə bilərik.
Ayın tədqiqatı bizə sistemində məsafələri və səma cisimləri-
nin ölçülərini müəyyən etməyə yardım edir. Ayı öyrənməklə,
biz, Ayın Yer kürəsindən nə qədər uzaq olmasını, Ayın
ölçülərini müəyyən edə bilərik. Ay bəşəriyyəti kosmosa səya-
hət etmək və Yer kürəsindən kənara həyatı gətirməyə şərait
yaratdı.

13. Masa üzərində qoyulmuş bir cismə hansı qüvvələr təsir edir?-
cazibə və dayağın reaksiyası. Lakin tam dəqiqliklə desək, həmin
kitab həm Günəş, həm Ay həmdə ulduzlar tərəfindən cəzb olunur.
Ayın yerə təsiri ilə Yerdəcisminçəkisinin necə dəyişdiyini dəyişdiyini
öyrənək: Yer və Ay bir-birinə nəzərən nisbi hərəkətdədir. Yer Aya
nəzərən 𝛾
𝑚
𝑟2 təcili ilə hərəkət edir (burada, m-Ayın kütləsi, r- Ay və
Yer arasındakı məsafə).
Bizi, Ayın təsiri ilə hər hansı cismin çəkisinin nə qədər dəyişdiyini
maraqlandırır. Yerdəki çəki cismin yerə nisbətən aldığı təcillə
hesablanır. Bu səbəbdən, başqa sözlə desək, bizi Ayın təsiri ilə Yer
səthindəki cismin təcilinin Yerə nisbətən nə qədər dəyişməsi
maraqlandırır.

14. Yerin Aya nisbətən təcili𝛾
𝑚
𝑟2 ifadəsilə hesablanır. Yer
səthindəki hansısa bir cismin Aya nəzərən təcili isə 𝛾
𝑚
𝑟1
2 -dir (r-
cisimdən Aya qədər olan məsafə, şəkil a). Cismin yerə nəzərən
əlavə təcil alması, uyğun təcillərin həndəsi fərqinə bərabərdir.
𝛾
𝑚
𝑟2 kəmiyyəti Yer üçün sabit kəmiyyətdir, 𝛾
𝑚
𝑟1
2 kəmiyyəti isə
Yer səthinin müxtəlif nöqtələrində müxtəlif qiymət alır.
Deməli, bizi maraqlandıran həndəsi fərq də, Yer kürəsinin
müxtəlif nöqtələri üçün müxtəlif olacaqdır.
Aya ən yaxın, ən uzaq yerdə və ortada yer səthindəki cismin
çəkisi necə olacaqdır?
Ayın təsiri ilə Yerin mərkəzinə nəzərən aldığı təcili yəni,
yerdəki g-yə düzəlişi tapmaq üçün, Yerin göstərilən
nöqtəsinə𝛾
𝑚
𝑟1
2 kəmiyyətindən sabit 𝛾
𝑚
𝑟2 -i çıxmaq lazımdır
(şəkil c-də açıq rəngli oxlar). Bu vaxt, Yerin Aya nəzərən
𝛾
𝑚
𝑟2 təcilinin Yerlə Ayın mərkəzini birləşdirən düz xəttə paralel

15. diyini yada salmaq lazımdır. Vektorun çıxılması, əks vektorun
əlavə olunması deməkdir (şəkil c-də qalın rəngli oxlar
− 𝛾
𝑚
𝑟2vektorunu ifadə edir).
Biz vektorları toplamaqla, bizi maraqlandıran kəmiyyəti-Yer
səthindəki sərbəstdüşmə təcilinin Ayın təsiri ilə dəyiməsini
tapırıq. Aya ən yaxın olan yerdə, əlavə yekun təcilin qiyməti
𝛾
𝑚
(𝑟−𝑅)2 − 𝛾
𝑚
𝑟2ifadəsinə bərabərdir və Aya doğru yönəlib. Bu
səbəbdən cismin Yerdəki çəkisi azalır və cisim şəkil c-dəki A
nöqtəsində Ay olmadığı hala nəzərən daha yüngül olur.
R-in r-dən çox kiçik olduğunu nəzərə alsaq, (𝑟 − 𝑅)2müsbət
ədəddir. Gəlin 𝛾
𝑚
(𝑟−𝑅)2 − 𝛾
𝑚
𝑟2düsturunu sadələşdirsək,
2𝛾𝑚𝑅
𝑟3 alarıq.

16. Şəkil c

17. İndi antipodlara keçək. Şəkil c-dəki B nöqtəsində yaranan təcil,
ümumi Yer təcilindən böyük deyil. Lakin, indi biz Yer kürəsinin
ən uzaq nöqtəsindəyik. Yer kürəsinin bu tərəfində Ay
cazibəsinin azalması da A nöqtəsinin cazibəsinin artması
nəticəsində, ağırlıq qüvvəsinin təcilinin azalmasına gətirir. Bu
gözlənilməz nəticədir, burada da cisim, Ayın təsiri ilə
yüngülləşir, fərqi mütləq qiymətcə, A nöqtəsindəki kimi olur.
𝛾
𝑚
(𝑟 + 𝑅2)
− 𝛾
𝑚
𝑟2
≈ −
2𝛾𝑚𝑅
𝑟3
Orta xətdə vəziyyət başqa cürdür. Burada təcillər bir-biri ilə
bucaq təşkil etdiyindən Yerin Aya nəzərən 𝛾
𝑚
𝑟1
2 təcili və yer
səthindəki cismin Aya nəzərən 𝛾
𝑚
𝑟1
2 təcilinin çıxılması vektor
qaydası ilə olmalıdır (şəkil b). Əgər cismi yer üzərində r 1 =r
olması şərti ilə qoysaq, onda biz, orta xətdən çox cüzi
uzaqlaşarıq. Təcillərin vektorial fərqi bərabəryanlı üçbucağın
oturacağını verir.

18. • Şəkil a

19. Şəkil b-də təsvir olunn üçbucaqların oxşarlığından görünür ki, R
kəmiyyəti r-dən neçə dəfə kiçikdirsə, axtardığımız təcil də𝛾
𝑚
𝑟2
kəmiyyətindən o qədər kiçikdir. Deməli Yer səthinin orta xəttində g-yə
𝛾𝑚𝑅
𝑟3 əlavə olunur.
Bu, ədədi qiymətcə kənar nöqtələrdə yerin cazibə qüvvəsinin
azalmasından 2 dəfə kiçikdir. Əlavə təcilin istiqaməti isə Yer səthinin
verilmiş nöqtəsində şaquli istiqamət ilə uyğundur.
Beləliklə Ayın təsiri yer səthindəki cismin çəkisini azaldır. Əgər cisim Aya
nəzərən ən uzaq və ya ən yaxın nöqtədə durarsa, o zaman çəki azalar,
lakin cisim Aya nəzərən ortada durmuşsa, o zaman cismin çəkisi artar.
Nə səma cisimləri, nə Günəş. Nə də ulduzlar Ay təcilinin az bir hissəsi
qədər də təcil yarada bilmir.
Istənilən səma cisminin təsirini Ayın təsiri ilə çox asan yolla müqayisə
etmək olar. Bunun üçün cismin əlavə təcilini «Ayın əlavəsinə» bölmək
lazımdır. Onda cavab, mənim hesablarıma görə:
𝑚 𝑟ay
3
𝑚ay 𝑟3

20. şəkil b

21. 𝑚 𝑟ay
3
𝑚ay 𝑟3 cavabı yalnız Günəş üçün vahiddən çox kiçik deyil. Günəş
Aya nəzərən bizdən daha uzaqdadır. Lakin, Ayın kütləsi Günəşin
kütləsindən 10 milyonlarca dəfə kiçikdir.
Ədədi qiymətləri yerinə qoyaraq tapırıq ki, yerdəki ağırlığın
Günəşin təsiri ilə dəyişməsi Ayın təsiri ilə dəyişməsi Ayın təsiri ilə
dəyişməsindən 2.17 dəfə kiçikdir.
Indi isə Ayın yer orbitini tərk etdiyini fərz edək və yerdəki cisimlərin
çəkisinin necə dəyişdiyini təxmini hesablayaq.
2𝛾𝑚𝑅
𝑟3 ifadəsində
ədədi qiymətləri yerinə qoyarsaq, Ay təcilinin 0,0001 𝑠𝑚
𝑠𝑎𝑛2
tərtibində, yəni g-nin 10 mln-da bir hissəsi qədər olduğunu
görürük. Belə görünür ki, bu halda çəki demək olar ki, dəyişmir. Bu
cüzi effektə görə mexanikanın olduqca çətin məsələlərin həlli ilə
belə məşğul olmağa dəyərmi? Cavab verməyə tələsməyin. Bu cüzi
effekt qabarmalar zamanı güclü dalğalara səbəb olar. Həmin effekt
bir gündə böyük su kütləsini hərəkətə gətirərək, 1016
kinetikenerjiyaradır. Bu enerji Yer kürəsindəki bütün canlıların axın
zamanı yaratdığı kinetik enerjiyə bərabərdir.

23. Ay, Dünya’ya Çarparsa
Dünyamızın tek uydusu Ay’dır. Sürekli etrafımızda döndüğü
halde sadece 1 yüzünü görebildiğimiz ilginç bir gök cismidir.
Oldukça yakınımızda olmasına rağmen çoğu filmde diğer gök
cisimlerin Dünya’ya çarpması konu edilmiştir. Halbuki Ay
Prensesi ve diğer birkaç film dışında Ay’ın Dünya’ya çarpması hiç
düşünülmemiştir. Bu da Ay’ı kendimizden hissettiğimiz için olsa
gerek.
Ay, şimdiye kadar bir çok astroit ve meteor çarptığı halde hiçbir şekilde
yörüngesi, dönüş yönü veya dönüş hızı değişmemiştir. Bir atom bombası atılırsa
veya güçlü bir meteor Ay’a çarparsa ne olur?
Aslında bunun bir çok sonucu var. Bunlarda ilk ve güzel olanı ise Ay, Dünya’ya
yaklaştıkça çok güzel görüntüler ve mehtaplar görürüz. Zaten büyük ihtimal
gördüğümüz son güzellik de bu olur. Bunun dışında Ay’ın çekim kuvveti ile
birlikte denizler yükselmeye, hava değişimleri görülmeye ve insanlar üzerindeki
manyetik alan artmaya başlar. Ay’ın, Dünya’ya çarpması ile birlikte başlayan
yıkım ise insanlığın sonu ve Dünya’nın yok oluşu ile sona erer.

24. Dünyamızın tek uydusu Ay’dır. Sürekli etrafımızda
döndüğü halde sadece 1 yüzünü görebildiğimiz
ilginç bir gök cismidir. Oldukça yakınımızda
olmasına rağmen çoğu filmde diğer gök cisimlerin
Dünya’ya çarpması konu edilmiştir. Halbuki Ay
Prensesi ve diğer birkaç film dışında Ay’ın
Dünya’ya çarpması hiç düşünülmemiştir. Bu da
Ay’ı kendimizden hissettiğimiz için olsa gerek.