ecosportief_brochure 2016

1
SPORTEN DOE JE SPOORLOOS!
Door & Voor Vlaamse Sportactoren
3
H 02
STOP

2
1/ Ecosportief, sporten doe je spoorloos!
De drie projectpartners Ecolife vzw, ISB vzw en BOS+ vzw hebben het tweejarige project (2014-2015) Ecosportief,
sporten doe je spoorloos, met steun van de Vlaamse overheid, opgestart. Het was meteen de eerste keer in
Vlaanderen dat de wereld van sport werd samengebracht met de wereld van natuur en milieu. De partners
ontwikkelden praktische instrumenten, die lokale sportactoren ondersteunen bij het verminderen van hun ecologische
voetafdruk en een ecosportief beleid versterken. Want sporten doe je spoorloos!
Ook sport laat immers sporen na op het milieu en de omgeving. Denk maar aan energie- en waterverbruik in
sportaccommodaties, emissies van het vervoer, lawaai en lichtoverlast, afval en de vervuiling van water, lucht en
bodem. Een andere uitdaging is slim gebruik van de beperkte (groene) ruimte. De trends gaan richting multifunctionele
accommodaties, tijdelijke constructies en meer groene ruimtes voor sport en bewegen in de steden. Zo blijven
sporters in de buurt en voorkomt men dat zij, per auto, naar verder gelegen natuurgebieden gaan.
Met Ecosportief zetten sportactoren in Vlaanderen hun schouders onder duurzaam sporten.
De focus van het project was tweeledig.
1° Praktische instrumenten voor sportdiensten, sportevenementen en sportclubs ontwikkelen.
2° Sport-, milieu- en natuuractoren samenbrengen en een draagvlak voor een integraal ecosportief beleid creëren.
De sport van duurzaamheid
De partners keken eerst naar wat elders al gebeurt en bestaat. In het rapport de sport van duurzaamheid
analyseren ze de:
• belangrijke internationale dynamieken en type tools voor duurzaamheid in de sport,
• belangrijkste milieu-impact van sport,
• trends bij sport en bewegen in Vlaanderen.
Vanuit deze analyse zijn de instrumenten voor Ecosportief gekozen.

3
De ecosportieve toolbox
Samen met diverse actoren uit de sport-, milieu-, natuursector en de overheid is een toolbox met instrumenten
ontwikkeld. Eventueel werd een bestaand instrument aangepast, zoals de OVAM milieuscan voor evenementen en
festivals, de GroeneVentscan. Deze bevat nu ook elementen om de effecten van sporten in de natuur te beperken.
De instrumenten werden ontwikkeld en getest door o.a. diverse gemeenten, Dynamo/VSF, enkele sportfederaties,
mobiliteitsexperten als Mobiel 21 en de Vereniging voor Verkeersveiligheid. Vervolgens waren ze klaar voor gebruik in
de pilootprojecten.
De pilootprojecten
Gemeenten, eventorganisatoren en sportclubs deden mee als piloot. Elke piloot koos een instrument in functie van
de milieu-uitdaging die men wilde aanpakken. Zo namen sommigen acties rond specifieke thema’s, zoals mobiliteit,
afval of energieverbruik. Anderen kozen voor een meer integrale aanpak. Ze namen hun sportaccommodaties,
sportkampen of sportevenementen onder de loep, of men stuurde het beleid naar sportclubs bij. De ecosportieve
aanpak bleek bovendien een goede versterking van de klimaatactieplannen bij gemeenten, in het kader van het
burgemeestersconvenant.

4
2/ De ecosportieve toolbox
Dankzij de mix van instrumenten kan elke sportactor en sportdienst acties ondernemen om zijn milieu-
impact te verbeteren. Dit kan per thema of per type activiteit, of je maakt sporten doe je spoorloos meteen
tot het DNA van de sportclub, sportevenement, sporthal en sportbeleid. De tools helpen niet alleen de
juiste keuzes te maken voor technische verbeteringen in bijvoorbeeld de infrastructuur. Ze geven ook
pistes voor hoe men sporters en publiek kan meekrijgen. De instrumenten zijn online beschikbaar op
www.ecosportief.be.
De ecosportieve toolbox
ACTIEDOMEIN TYPE INSTRUMENT
Ecosportieve accommodatie Quickscan sportinfrastructuur
Handleiding pesticidenvrij beheer
sportvelden
Checklist afvalbeheer
Praktijkfiche LED-verlichting
Ecosportieve sportdienst Stappenplan mobiliteit en sportbeleid
Charter ecosportieve gemeente
Charter ecosportieve sportclub
Ecosportief organiseren GroeneVent scan
Checklist sportkampen
Ecosportieve sportclub Brochure De ecosportieve sportclub
Ecosportieve communicatie Communicatiedragers ecosportief

5
Ecosportieve accommodatie
De uitdagingen bij sportaccommodaties zijn: het
terugdringen van emissies, het verbruik van water en
energie, meer duurzame mobiliteit en effectief afval- en
groenbeheer.
Quikscan sportinfrastructuur meet de ecologische
voetafdruk en CO2-uitstoot van de sporthal of het
zwembad en helpt vervolgens de meest effectieve
besparingsmaatregelen te kiezen.
Checklist afvalbeheer maakt u wegwijs in de mogelijke
maatregelen van afval sorteren en beperken bij
sportvelden en sportevenementen.
Handleiding pesticidenvrij beheer sluit aan bij de
nieuwe wetgeving hieromtrent. De handleiding geeft ook
tips om de biodiversiteit rond sportaccommodaties te
vergroten.
Praktijkfiche LED-verlichting maakt u wegwijs in LED-
verlichting voor indoor en outdoor.
Ecosportieve sportdienst
Integraal sportbeleid heeft verschillende instrumenten
nodig en ook samenwerken met andere diensten is een
voorwaarde voor succes. Zo kadert ‘mobiliteit in de sport’
bijvoorbeeld in een veel ruimere uitdaging. Denk maar aan
het terugdringen van uitstoot, het gezonder maken van de
lucht, maar ook het promoten van bewegen, zoals fietsen
en het effectiever maken van ruimtegebruik. Dit alles kan
niet zonder de juiste voorzieningen en maatregelen die
duurzame mobiliteit stimuleren.
Stappenplan mobiliteit biedt een methodiek en
stappenplan om duurzame mobiliteit en multimodaliteit bij
sportcomplexen en sportevenementen in samenwerking
met andere partners en gebruikers uit te werken.
Charter ecosportieve gemeente is tijdens het project
Ecosportief aan de deelnemende piloten verstrekt. Dit
geeft de ecosportieve gemeente zichtbaarheid. Het bevat
zes principes voor een integraal ecosportief beleid.
Charter ecosportieve sportclub is een tool voor
gemeenten om sportclubs mee te krijgen in het
ecosportieve beleid. Door het charter toe te kennen aan
clubs die acties ondernemen op enkele of op alle zes
principes van het charter, kan men deze inspanningen
valoriseren.
3
H 02
STOP
NATUREWE

6
Ecosportief organiseren
Dag in dag uit worden er vele sportkampen,
wedstrijden en kleine of grote sportevenementen
georganiseerd. Deze veroorzaken op diverse terreinen
een grote milieu-impact. Er zijn dan ook heel wat acties
mogelijk inzake afval, mobiliteit, materialen, voeding,
locatiekeuze, water en energie.
De GroeneVentscan is de online tool van de Vlaamse
overheid om cultuur- en nu ook sportevenementen
te helpen verduurzamen. OVAM reikt jaarlijks de
GroeneVent-awards met een geldprijs uit aan drie
evenementen die wezenlijke inspanningen hebben
geleverd.
Checklist sportkampen is afgestemd op de duurzame
organisatie van de gemeentelijke sportkampen. De
belangrijkste doelgroep zijn de kinderen en jongeren. Bij
de mogelijke acties speelt echter ook het sensibiliseren
en het meekrijgen van de ouders een belangrijke rol.
Ecosportieve sportclub
Ook een sportclub kan veel doen om de impact
van haar sport te verbeteren en leden daarin mee
te krijgen. In functie van het type sport zullen de
uitdagingen verschillen. Een badmintonclub kent
andere milieu-uitdagingen dan een zeilvereniging of een
mountainbikeclub.
De ecosportieve sportclub is een brochure die
sportclubs op twee manieren helpt. Ten eerste met
concrete tips, voor beginners en gevorderden - we gaan
na wat concreet rond de vijf centrale impactthema’s
gedaan kan worden. Daarnaast is er ook aandacht
voor hoe de club een ecosportief parcours met haar
leden kan doorlopen en ecosportiviteit in haar volledige
werking kan toepassen.
Ecosportieve communicatie
Een belangrijk aspect bij verandering is het gebruik van
communicatietools. Deze sensibiliseren het doelpubliek
en ondersteunen hen naar het gewenste, in dit geval,
ecosportieve gedrag. Met de fiets naar de sporthal, afval
verminderen, je eigen drinkbus meenemen, andere
producten kopen, enz. Al deze gedragsveranderingen
vragen in de eerste plaats bewustwording.
Communicatiedragers dragen bij aan een coherente
communicatie. Ze ondersteunen een gerichte
communicatiestrategie en sensibiliseren zowel de
sporters als het publiek. De verschillende ontwerpen
kunnen in en rond de sportaccommodatie
en bij allerlei sportevenementen
gebruikt worden. Het is dan ook
mogelijk om ze te drukken op
verschillende types van ‘drager’.
Enkele voorbeelden vind je
terug in deze brochure.
DE BESTE PEP!
DE BESTE PEP!
1,2,3 GEDOUCHT!
1,2,3 GEDOUCHT!
H 02

7
3/ Het ecosportieve netwerk
Dankzij intensieve samenwerking met een groot aantal actoren uit sport, milieu, natuur,
mobiliteit en beleid heeft Ecosportief al positieve sporen nagelaten. Ruim 40 actoren
hebben hun kennis bij de ontwikkeling en het testen van de instrumenten ingezet. Door
samenwerking, uitwisseling, leren door het in de praktijk toe te passen en samen na te
denken over de verankering van Ecosportiviteit in Vlaanderen is een heel netwerk van
actoren ontstaan. Hieronder enkele kerncijfers.
leden van stuurgroep en
klankbordgroep:
Departement LNE, Bloso, OVAM,
Departement CJSM, Dynamo/VSF,
Wielerbond Vlaanderen, Vlaamse
Vereniging voor Golf, Vlaamse Atletiekliga,
Sportdienst Izegem, Heusden-Zolder,
Agentschap Natuur & Bos en Natuurpunt
de kopgroep van ecosportieve piloten
Gemeenten & steden: Bonheiden, Bornem,
Brecht, Dilbeek, Gent, Haacht, Harelbeke,
Hooglede, Oud-Turnhout, Sint-Katelijne-
Waver, Schoten, Zaventem
Sportclubs: Team Far, The Green Puffins,
Sipiro, SkipD
Sportevents: Bloso-Ambtenarensportdag,
Jespo-kindersportkampen, Heusden-Zolder-
WK BMX, VGC Brussel-Stadskriebels
20
Volgden een ecosportieve workshop
Gemeenten & steden: Antwerpen,
Bonheiden, Duffel, Geel, Haacht, Heist-
op-den-Berg, Hoogstraten, Kruibeke,
Lebbeke, Liedekerke, Lier, Maaseik,
Mechelen, Nijlen, Oud-Turnhout,
Overpelt, Puurs, Putte, Sint-Katelijne-
Waver, Turnhout, Vorselaar, VUB
Brussel nieuw zwembadcomplex,
Zedelgem
Sportclubs via ABP Sport Antwerpen:
De Oud Turnhoutse Stoempers,
Hobokense Atletiek Impuls, Jespo vzw,
Sportdienst Provincie Antwerpen,
Tennis Vlaanderen, Voor Geest en
Lichaam Niel, Zwemclub Creatief
Mortsel Kontich
12
30
“Het was bij deze vorming de eerste keer dat sport en milieu
samen hebben gezeten.” Laure Aerts, Turnhout

8
4/ Vijf inspirerende ecosportieve cases
Doe hier inspiratie op bij vijf pilootcases. Er is voor elk iets bij, of je nu sportclub bent,
gemeentelijke sportdienst, of sportevenementen organiseert …
ACTOR:
TYPE PROJECT:
Deze acties waren ecosportief
omdat...
We werkten hiervoor samen met ... ,
omdat ...
We hadden nog verder kunnen
springen, indien ...
THE GREEN PUFFINS, zaalvoetbalclub
sportkampen voor kinderen
De sporters speelden met een fairtrade bal, die ze op het einde van
het kamp mochten meenemen. Bio- en/of fairtrade fruit en groenten
vormden de tussendoortjes en de begeleiders verduidelijkten wat
eerlijke handel betekent. De allerkleinsten werden ook met milieu in
contact gebracht a.d.h.v. de vertelplaten van MOS (milieuzorg op school).
We dansten op muziek van ‘Radio Oorwoud’ (ww.radio-oorwoud.be). We
zochten bij de spelen steeds een duurzaamheidslink.
In het kader van de ‘Vriend van kraantjeswater’ actie, konden we
voordelig voor elke sporter een drinkbus bij de provincie Antwerpen
aankopen. Het communicatiemateriaal, dat de provincie bijlevert,
hebben we in de mail met praktische informatie voor de ouders
toegevoegd.
We werkten met externe begeleiders. Het is belangrijk dat ook zij
meegenomen worden in het duurzaamheidsverhaal. In de toekomst
zal hier in de communicatie vóór aanvang van de kampen nog meer
nadruk op gelegd worden. Daarnaast is het soms moeilijk een ecologisch
alternatief voor bepaalde producten te vinden. Fairtrade biokatoenen
T-shirts voor de begeleiders vonden we snel. Echter, het vinden van
verantwoorde sportoutfit was zeer moeilijk. Zo hebben we tevens nog
geen zachte eco-bal voor onze kleuters kunnen vinden.
“Sport en spel, waarom dan niet meteen duurzaam?!”
Katty Michielsen, The Green Puffins

9
Sportdienst Brecht
stratenloop Gemeente brecht
We werkten rond verschillende ecosportieve acties:
fietsenstalling, afvaleilanden, groene ecosportieve t’shirts
voor de helpers, groene affiches en flyers ... We ontwikkelden
zelfs een visueel ‘campagnebeeld’ voor deze groenere editie
van de stratenloop. Zo hopen we in de toekomst ook andere
Brechtse sportclubs te inspireren en tot actie aan te zetten!
Ons actieplan kwam tot stand met de enthousiaste hulp en
tips van de collega milieuambtenaar. Verder werden ook
alle partners (waaronder de marktbond, kermis, technische
diensten, Rode Kruis, de jogclub …) betrokken in het tot stand
brengen en uitwerken van de ecosportieve acties. Zo werd een
groter draagvlak gecreëerd.
We hebben ons heel fel gefocust op een aantal acties, maar
daarnaast zijn er nog een heel pak zaken die we niet zo
ecologisch hebben aangepakt. Zo hebben we wel een aantal
opmerkingen en suggesties gehoord (bv. de plastiek zakjes en de
gesponsorde blikjes sportdrank …). We hebben ons voorgenomen
om hierin verder te groeien en elk jaar verder te sleutelen aan dit
ecosportieve concept! Er is dus nog werk aan de winkel.
ACTOR:
TYPE PROJECT:
omdat, ...
We werkten hiervoor samen met ...,
omdat...
“Onze ‘bescheiden’ acties hebben toch een grote indruk nagelaten.
Dit is vooral te danken aan onze sterke communicatie en het
groene vent campagnebeeld dat we gebruikten.”
Rika Rits, Sportdienst Brecht

10
ACTOR:
TYPE PROJECT:
omdat...
omdat ...
jespo, sportactiviteiten voor kinderen
ecosportieve sportweken
Fiets- en voetgangerskaart ingevoerd: aanzetten tot duurzaam vervoer.
Fruit laten snijden door de lesgevers: minder afval. Aantal verplaatsingen
beperkt én met het openbaar vervoer: duurzame verplaatsing. Aankoop
van 5l waterflessen i.p.v. 2l, dus minder afval. Verder deden we reeds
een groot aantal zaken, die hier niet vermeld staan.
We hebben niet echt samengewerkt met een andere organisatie, maar
vooral een interne samenwerking met medewerkers en vrijwilliger. Er
was wel afstemming met de sportdienst Sporting A. Ook gingen we
met de kinderen op bezoek bij de kinderboerderij, een biologische
boerderij en er kwam een tandartsenpraktijk langs om een sessie over
mondhygiëne te geven.
Vroeger en meer draagvlak creëren bij de vrijwilligers van de sportweek,
zodat zeker alle vooropgestelde acties worden gerealiseerd. Nu werd
een groot deel gerealiseerd, maar zeker niet allemaal
“We zien een mentaliteitswijziging bij de medewerkers. Het woord
‘ecosportief’ wordt vaker in de mond genomen, doorgaans in de zin
van: “Is dat wel ecosportief?!”
Arne Francq, coördinator Jespo vzw, Antwerpen

11
sportdienst Oud-Turnhout
ondersteunen sportclubs
Clubs hebben door hun uitgebreide werking en groot aantal
leden een grote impact op het milieu, zoals op het vlak van
mobiliteit, eten en drinken, afval, ... De clubs zijn echter zo
sterk bezig met sporttechnisch beleid dat er weinig ruimte is
voor andere thema’s. Als sportdienst willen we hier dan ook
maximaal in ondersteunen.
Het aanpakken van een ecosportief beleid bij de sportclubs werd
uitgewerkt door de sportraad, en later ook door een werkgroep
in de schoot van de sportraad. De leden van de sportraad
staan dichtbij de clubs en zo werd onmiddellijk de vertaalslag
gemaakt naar haalbare thema’s en concrete aanpassingen voor
subsidiereglementen.
De sportclubs liggen nog niet wakker van het thema Ecosportief en
willen zelf geen financiële inspanningen doen omtrent communicatie.
We moeten dus echt werken aan het verkopen van het ‘product’
Ecosportief. Een algemene mailing, een bezoek van de leden van de
sportraad bij de clubs en een presentatie op de algemene vergadering
zijn de eerste stappen. Subsidies helpen zeker ook. En bovendien
zullen we vanuit de vzw investeren in een goede communicatie.
ACTOR:
TYPE PROJECT:
omdat, ...
We werkten hiervoor samen met ...,
omdat...
“Een ecosportief beleid voor clubs, uitgewerkt door clubs, daar
geloven we in!”
Rudy Loos, sportfunctionaris, sportdienst Oud-Turnhout

12
ACTOR:
TYPE PROJECT:
omdat...
omdat ...
Gemeente Zaventem
in eigen werking en puntensysteem met sportclubs
Renovatie van het zwembad en twee sporthallen, mede dankzij de
quickscan infrastructuur. De deelnemers aan de sportkampen kwamen
in grotere getallen met de fiets of te voet. Voor de dag rond gezonde
voeding brachten ze fruit en kraantjeswater mee naar de sporthal. Het
opvallende sensibiliseringsmateriaal (bordjes + banners) van Ecosportief
werd verspreid in sporthallen en zwembad.
Samenwerking van sportdienst, dienst duurzaamheid, technische dienst,
sportclubs, sportraad en technische dienst zorgden voor aanpassingen
aan de infrastructuur (energie-audits, drinkwaterkraantje). Door
samen te werken met sportclubs en sportraad creëer je een stevig
draagvlak voor de ecosportieve principes bij de hoofdgebruikers van de
infrastructuur.
Verder draagvlak creëren bij de sportclubs inzake puntensysteem
rond ecosportieve acties in het subsidiereglement. Oplossing: betrek
sportclubs bij de inhoudelijke uitwerking van het puntensysteem
(participatie & co-creatie). Zorg dat er voor clubs voldoende speelruimte
is om punten te ‘verdienen’ met eigen initiatieven.
Samenwerking met sportmensen zet al gauw een en ander in beweging!
Een sprint met de sportdienst naar concrete acties, een lange bal naar
de sportclubs voor klimaatvriendelijke gedragsverandering en met de
sportkampen in schoolslag naar een ecologisch bewustzijn. Zo mikken alle
sportactoren in Zaventem samen op een ecosportieve toekomst!
Sam Janssens, Anne Baeten en Gawein Van Daele:
sportdienst en dienst duurzaamheid gemeente Zaventem

13
H 02
5/ Piloten in de kijker
Steek je licht op bij deze gemeenten,
sportevenementenorganisatoren en sportclubs
en hoe zij Ecosportief toepassen. Met hun acties
en tips & tricks kun je meteen aan de slag.
Gemeenten
Boudewijn Vanermen
Dilbeek
Rudy Loos
Oud-Turnhout
1. Vervanging alle dienstvoertuigen
door elektrische wagens ,
aanschaf elektrische fietsen
voor dienstverplaatsingen.
2. Energiezuinige en milieuvriendelijke
verlichting: oa religthing sporthal ten
Gaerde met volledige LED-verlichting +
aanwezigheidssensoren en verlichting
nieuwe petanquezaal bal-O-droom
met LED-verlichting.
1. werkgroep in de schoot van de
sportraad opgericht rond ecosportief
2. Werken aan een nieuw
subsidiereglement om clubs te
waarderen voor dit beleid, en dit met
een jaarlijks wisselend thema.
Mobiliteit : verplaats je zoveel
mogelijk te voet of met de fiets: maak
gebruik van gemeentelijk elektrische
fietsen of elektrische voertuigen.
Sensibiliseer alle gebruikers
van sportcentra en deelnemers
sportactiviteiten betreffende het
selecteren van afval.
Toon goede voorbeelden van andere
clubs via foto’s. Verwacht niet dat
clubs dit zomaar zullen oppakken.
Helpen met communicatie is een
minimum, subsidiëring is ook aan te
raden. Leg dit soort beleid niet van
bovenaf op, maar zoek eerst binnen
je eigen rangen naar kapstokken
(inhoud, financiën, milieu) en
officialiseer
het dan.
Regelmatig overleg met verschillende
diensten binnen de gemeente
betreffende energieaudit en
maatregelen inzake energiezuinige
verlichting en gezamenlijke aankoop
afvaleilanden.
Als het nieuwe subsidiereglement is
goedgekeurd, bieden we jaarlijks een
thema aan waar sportclubs kunnen op
inzetten. In 2016 is dat eten en drinken.
De jaren daaropvolgend worden dat
achtereenvolgens mobiliteit, afval, energie
en water. Via de presentatie worden nu
al tips gegevens hoe de clubs aan alle
thema’s kunnen verder werken. Een leuke
tip: Een cool fluohesje aanbieden aan je
spelers die met de fiets komen.
Onze 2 meest geslaagde acties Tips voor wie Ecosportief wil zijn Ecosportief zetten we zo verder

14
Gawein Van Daele
Zaventem
Kristof Devriendt
Hooglede
Rika Rits
Brecht
1. Onder impuls van de quickscan
infrastructuur is ook een
energie-audit in het zwembad
en de 2 sporthallen uitgevoerd.
2. De actie rond kraantjeswater
tijdens de sportkampen had een
positieve impact op drinkflessen
die de kinderen meebrachten.
Aan de sporthal werd ook een
drinkwaterfonteintje geplaatst.
Wegens langdurige afwezigheid zijn
er nog geen acties opgezet geweest.
Enkel de quickscan sportinfrastructuur
is uitgevoerd en vergeleken met (een
eerdere versie van) deze scan van
enkele jaren geleden.
1. De sterke communicatie
rond de acties (affichebeeld,
persartikels die verschenen zijn,
facebook, de groene vent, …).
2. De groene helpers T-shirts.
Door deze beide acties hebben we
vooral visueel duidelijk willen/kunnen
maken waarmee we bezig zijn..
Vraag input van je sportclubs als je
acties naar hen opzet. Dit verhoogt
hun betrokkenheid en ze voelen zich
gewaardeerd én gemotiveerd! Werk
met de kinderen (sportkampen en
sportclubs), dit heeft automatisch
effect op de volwassenen. Verwacht
niet meteen 100% inzet van
sportclubs, gedragsverandering vraagt
tijd...
Met eenvoudige middelen kan je veel
bereiken. Intense samenwerking met
de milieudienst is van belang. Neem
geen snelle impulsieve beslissingen.
Denk een goede
communicatiestrategie uit. De
acties doen is één ding, maar het is
belangrijk dit ook aan iedereen te
laten zien.
Begin met eenvoudige en haalbare
acties.
We hebben lang getwijfeld of we
zouden werken met herbruikbare
bekers, maar dat was op dit event niet
haalbaar.
We zetten een puntensysteem voor
het subsidiereglement voor de
sportclubs op. Dit belooft een mooie
mix te worden van aspecten die
we als gemeentebestuur belangrijk
vinden en van eigen initiatieven die de
sportclubs zelf kunnen voorstellen en
waarvoor ze een puntenwaardering
krijgen.
Verdere acties opstellen en uitvoeren,
resultaten meten en
analyseren, …
We willen als organisatie nog verder
groeien en elk jaar een stapje
verder gaan met onze groene
voornemens. Nog belangrijker
zijn onze voorbeeldfunctie en
communicatie naar de andere
Brechtse sportorganisaties. Waarbij
we iedereen willen aansporen om zelf
mee te werken aan een ecosportief
beleid!

15
Jessika Doms
Sint-Katelijne-Waver
Johan Permentier
Bornem
Johan Van Dijcke
Bonheiden
1. We hebben nieuwe sensibilisatie-
instrumenten in gebruik genomen,
nl. de bordjes ontwikkeld in
het kader van ecosportief.
2. De Quickscan sportinfrastructuur
heeft ons inzicht gegeven in de grote
energieverbruikers van de sporthal en
de mogelijke maatregelen.
1. De realisatie van gescheiden
afval in het sportcentrum en het
uitrollen hiervan naar de sportclubs
met eigen sportinfrastructuur.
2.Medewerkers sportdienst en
sportclubs van nut overtuigd.
Er komen bijbestellingen van
afvalrecipiënten binnen!
1. Onder impuls van de quickscan
infrastructuur is ook een
energie-audit in het zwembad
en de 2 sporthallen uitgevoerd.
2. De actie rond kraantjeswater
tijdens de sportkampen had een
positieve impact op drinkflessen
die de kinderen meebrachten.
Aan de sporthal werd ook een
drinkwaterfonteintje geplaatst.
De quickscan kan een hulpmiddel zijn
om het College aan te sporen tot het
uitvoeren van energiebesparende
maatregelen, doordat de scan in
beeld brengt welke besparingen een
maatregel kan opbrengen.
De Ecosportief-bordjes zijn handige
tools om de gebruikers van de
sporthal te sensibiliseren.
Bekijk het niet té groots, want zelfs
kleine acties hebben hun nut. Evalueer
achteraf steeds je acties en durf te
schrappen wat onvoldoende bleek.
Probeer niet te veel tegelijk te willen
doorvoeren. Het is beter één goede
actie te doen dan meerdere die maar
half uitgevoerd worden.
Betrek milieudienst en eigen mensen,
communiceer erover en voorzie
de nodige middelen. Realiseer het
project niet in fasen, maar doe het
onmiddellijk en globaal.
In november volgen we nog de
workshop ‘Ecosportieve gemeente’,
die wordt gegeven door de
projectpartners van Ecosportief, ISB
vzw en Ecolife vzw. Op basis daarvan
kijken welke andere acties mogelijk
zijn.
Ondertussen is een dossier bij de
minister ingediend om subsidies te
krijgen voor het plaatsen van een
nieuwe luchtgroep in het zwembad.
Op die manier zal verloren restwarmte
gerecupereerd worden om energie
te voorzien voor het hele gebouw en
zo kan heel wat energie bespaard
worden.
Blijvend inzetten op scheiding van
afval in sportinfrastructuur. Bij
organisatie van eigen evenementen
(sportkampen) afval sorteren en
richtlijnen voor monitoren opstellen.

16
Jasmien Van Damme
Haacht
Johan Vijgen
Schoten
1. We plaatsen duo
vuilnisbakken, PMD/restafval
2. we promoten het gebruik van
kraantjeswater in de sporthal.
1. ‘Vriend van de tap’ campagne
verkleining de ecologische voetafdruk
(vermindering PMD-afval, minder
ritten naar de supermarkt om water te
gaan halen) en is gezondsheidswinst.
De samenwerking met de sportclubs
daarin is top! Sportclubs gaan nu
ook zelf met andere acties bezig.
2.Renovatie van de sporthal; nieuw
dak en zonnepanelen.
Communicatie met de belangrijkste
gebruikers van de sporthal en
medewerkers sporthal motiveren
zodat zij de bezoekers kunnen
motiveren.
Maak de berekening en tel uit je winst,
ook al moet je eerst wat investeren!
Betrek je sportclubs bij je plannen.
Vanuit heel de dienst vrije tijd alle
activiteiten zo ecologisch mogelijk
organiseren op vlak van afval, zoals
het plaatsen van de afvaleilanden.
Uitbreiding ‘Vriend van de tap’ naar
andere gemeentelijke gebouwen
+ verderzetten samenwerking
met de milieudienst. De quickscan
infrastructuur wordt toegepast bij de
twee sporthallen.
Frank Malisse
Harelbeke
Op het sportcentrum van voetbalclub
Hulste sport werd de bestaande
verlichtingsinstallatie vervangen door
LED. Hierdoor zijn kosten bespaard
en is de lichtsterkte verhoogd. In de
gemeentelijke sporthallen én bij een
aantal sportclubs werd gescheiden
afvalinzameling gerealiseerd. A.d.h.v.
pancartes (ISB en Ecosportief) wordt
de gebruiker gesensibiliseerd voor
energiebesparing, duurzaamheid enz.
Er is stilaan een kentering. Ook
clubs zijn bereid inspanningen
voor het milieu en duurzaamheid
te doen. Hen belonen via een
subsidiereglement is een bijkomende
prikkel. Samenwerkingsverbanden
en uitwisseling van ervaringen tussen
sportdiensten laten ecosportieve
acties tot hun recht komen en kosten
minder werk. Denk daarbij maar aan
het overbrengen van de ecosportieve
gedachte naar sportkampers.
We hopen de komende jaren een aantal
veldverlichtingen van LED te voorzien.
Er wordt ook een studie gedaan naar
de verlichting van de sporthallen. De
sportkampen zullen steeds ecosportief
worden. I.s.m. de facilitaire dienst
wordt verder gewaakt over het zoveel
mogelijk pesticidenvrij blijven van onze
sportvelden. We wijzen sportclubs met
een eigen accommodatie meer en meer
op ecosportief gedrag. Tevens geven we
impulsen via onze subsidies.

17
sportevenementen
Arne Francq
Jespo Vzw
Geert Beekman
Bloso Sportpromotie
1. Snijden van fruit = minder
verspilling en minder afval.
2. Bewustmaking rond ecosportief bij
medewerkers en vrijwilligers.
1. De focus lag op bewustmaking
van deelnemers aan de
ambtenarensportdag. Het Ecosportief-
logo is gebruikt in de communicatie
vooraf en de banner op het event zelf.
2. In de voorbereiding is het concept
ecosportief toegelicht bij de VUB,
gastheer van de sportdag en bij de
cateraar.
Begin met een beperkt aantal acties
en het creëren van draagvlak (in
overleg gaan) is een must. Durven
proberen, ook al bots je op dingen of
lukt het niet meteen. Bijsturen kan de
volgende keer.
Gebruik het Ecosportief
promotiemateriaal. Het is leuk, niet
opdringerig en geeft een korte en
heldere boodschap. Maak afspraken
met betrokken partners en moedig
deelnemers aan.
We gaan dit proberen toepassen op al
onze sportweken, stap voor stap, maar
ook tijdens andere evenementen
en op kantoor. De medewerkers op
kantoor hebben een ecosportievere
geest gekregen. Minder afdrukken,
minder plastieke bekertjes gebruiken,
duurzame gadgets bestellen,
herbruikbare bekers op evenementen
gebruiken, gezonde dranken
promoten op evenementen, etc.
Bloso bekijkt intern hoe de filosofie
van Ecosportief nog verder kan
worden ingevoerd en deel kan
uitmaken van reeds bestaande acties,
zoals de gedragsregels bij MTB- en
loopomlopen of het afvalplan bij grote
evenementen.

18
Gil De Vis,
2015 UCI BMX world
championchip Zolder
1. De investering in het Wifi netwerk
zorgde voor een sterke reductie in
papierverbruik. Zo was het bv. niet
meer nodig om voor ieder land een
wedstrijd-, start- en finishlijst te
voorzien.
2. Alle promomateriaal werd gedrukt
op ecologisch papier, iedereen was
heel tevreden met de kwaliteit van het
resultaat.
Houd het terrein de hele tijd netjes.
Als het er steeds proper uitziet,
houden de bezoekers het ook proper.
Laat medewerkers dicht bij terrein
verblijven. Iedereen kan dan te voet
en er zijn geen shuttles nodig.
Vergeet niet goed te sensibiliseren.
Er werd te weinig ingezet op het
sensibiliseren van alle partners om
hun stand ook netjes af te breken. Nu
bleef er een ravage achter.
Door het project Ecosportief kwam
het hele team (voor het eerst) in
aanraking met duurzaamheid. Een
volgend evenement kan er in een
veel vroegere fase mee aan de slag.
Het ecologische aspect kan dan al
beginnen bij het uitschrijven van het
voorstel. Dan komen de partners ook
zelf met ideeën en alternatieven.
Bart Van Den Eeckhaut
Vlaamse
Gemeenschapscommissie
We hebben bij de editie van
Stadskriebels 2015 nog niet echt
acties ondernomen. Wel hebben
we het evenement gescreend
a.d.h.v. de GroeneVentscan. Dit gaf
ons de kans alvast na te gaan hoe
we het evenement in de toekomst
milieuvriendelijker kunnen maken.
Denk goed na wat de impact is van
je evenement. Sta even stil bij de
gevolgen die de organisatie van
je evenement voor het milieu kan
hebben. Kleine ingrepen kunnen al
een groot verschil maken. Begin niet
‘blind’ te organiseren.
De bedoeling is om even stil te staan
en al enkele maatregelen te nemen:
rationaliseren van de promotie
(meer digitaal), beter mobiliteitsplan
en informatie naar bezoekers en
deelnemers, aparte vuilnisbakken,
geen overbodige stroomgroepen,
minder gadgets en herbruikbare
bekers, borden en bestek.

19
Greta Coene
vzw Sipiro
Tom Huys
Skip’d vzw
Op het sportkamp hebben we
bereikt dat ze allen drinkbus mee
hadden en die konden ter plekke met
kraantjeswater gevuld worden. Geen
hopen flesjesafval meer dus.
1. Aanplanting van 1 hectare
bos in samenwerking met BOS+,
Bosgroep Noord en onze leden.
2. We recycleren 95% van het afval dat
we produceren. Zo nemen we papier,
karton, plasticfolie, metaal enz. van de
training mee naar het containerpark.
Lesgevers betrekken en bedoelingen
duidelijk maken.
Probeer niet te veel tegelijk te willen.
Leg contact met professionals in het
werkveld. Dankzij BOS+ hebben we
na 3 jaar zoeken een geschikte locatie
voor bosaanplant gevonden.
Voor het 5 jarig bestaan van de club
hadden we elk lid een plastic drinkbus
gegeven. Op zich een goed idee, maar
we waren misschien toch beter voor
een meer duurzame drinkbus gegaan.
Het gebruik van drinkbussen
blijven aanmoedigen bij alle leden.
Voorstellen voor carpooling door
o.a. adressen van andere leden
beschikbaar te stellen.
We willen nog meer inzetten op de
verplaatsingen van leden. We hopen
meer leden aan te moedingen om met
de fiets of te voet naar de training te
komen. Intern zijn we aan het bekijken
hoe we de mensen hiervoor nog meer
kunnen motiveren.
Sportclubs

20
Katty Michielsen
The Green Puffins
Dirk Van Spitaels
Team Far
Als ecologische zaalvoetbalploeg
trachten we onze eigen activiteiten zo
verantwoord mogelijk te organiseren en
zo een voorbeeld te zijn. Zo ook bij onze
sportkampen; kinderen in het bos laten
ravotten, bewust maken van de effecten
van zwerfafval, wat ze zelf kunnen doen om
afval te beperken, hen in contact brengen
met eerlijke handel, bioproducten, ...
En dit alles op een leuke educatieve manier.
Jong geleerd is immers oud gedaan!
1. In onze zoektocht naar duurzame
sportoutfit vonden we ‘Cradle to
Cradle’ kledij. Het voldoet aan strenge
Duitse milieueisen, kan teruggestuurd
worden als het stuk of versleten is
(wordt nieuwe kleding van gemaakt), is
‘vegan proof’ en wordt in hergebruikte
dozen met afbreekbare labels verpakt.
2. We communiceren over ons eco-bewust
sporten via website en sociale media. Onze
sport is altijd in de natuur en daar willen wij
heel verantwoord mee omgaan en hopen
hierin een voorbeeld te zijn!
Wees enthousiast en probeer het
ganse team mee te krijgen in het
belang van het verduurzamen van de
activiteiten (zonder belerend te zijn).
Communicatie (oa via een
vanzelfsprekend CO2-neutrale website)
over de genomen acties is zeer
belangrijk om anderen in het verhaal
mee te krijgen.
Ga bewust om met wat en waaruit
je drinkt en wat je met je afval doet.
Weggooien in de berm is GEEN optie.
Denk aan duurzaam aankopen; kies
voor een BPA-vrije drinkbus die geen
kwalijke stoffen bevat. Ook hebben we
steeds een klein zakje aan onze rugzak
dat als vuilbakje dient. Moeilijker is het
eigenlijk niet!
Onze wedstrijdverplaatsingen doen
we zoveel mogelijk met de fiets. Indien
we de auto nodig hebben, carpoolen
we. Vanaf dit seizoen worden alle
autokilometers genoteerd en gaan
we deze halfjaarlijks compenseren via
www.treecological.be. Onze uitstoot
wordt gecompenseerd door hiervoor
bomen te planten.
We gaan een wedstrijd organiseren
waarbij bewust ecologisch sporten
centraal staat. Behalve als organisatie,
willen we ook de deelnemers de tools
geven om hiermee aan de slag te
gaan. De tools van Ecosportief helpen
daarbij. We hopen dat via ecologisch
sporten mensen ook ecologisch gaan
leven en zich bewust worden van hun
leefomgeving, de NATUUR!

21
6/ succesfactoren voor Ecosportief, sporten doe je spoorloos
Zorg voor een gemotiveerde coördinator die het ecosportieve
overzicht bewaart
Werk samen met anderen. Je creëert een groter draagvlak,
boekt betere resultaten en zorgt voor meer verankering.
Denk daarbij ook aan mensen die dagelijks met de thematiek
te maken hebben, zoals: zaalwachters, schoonmaakploeg,
kantinepersoneel, ...
Betrek leden, vrijwilligers, monitoren, medewerkers en laat hen
zelf met ideeën komen.
Speel kort op de bal. Spreek clubs en sporters meteen aan als
iets niet goed loopt en los technische problemen, lekkende
kranen, uitpuilende vuilbakken, enz. zo snel mogelijk op.
Beloon goede initiatieven én durf eisen te stellen. Geef
financiële steun, geef publieke zichtbaarheid, reik een
prijs of charter uit, … Neem ecosportieve criteria op in het
subsidiereglement, vraag organisatoren van een (groot)
sportevent standaard de GroeneVentscan toe te passen.
Meten is weten. Objectieve data ondersteunen de politiek
bij beleid en beslissingen. Zo berekent de quickscan
sportinfrastructuur zowel de CO2-uitstoot en ecologische
voetafdruk van je sportinfrastructuur, als geeft direct het
besparingspotentieel (€) bij de mogelijke maatregelen.
Doe aan branding van Ecosportief, Sporten doe je
spoorloos. Communiceer consequent het ecosportieve
verhaal, maak het zichtbaar en herkenbaar met o.a. de
ecosportieve communicatietools.
Sensibiliseer ook supporters, ouders, deelnemers.
Kinderen zijn heel goede ambassadeurs om ouders mee te
krijgen.
Geef eerst zelf het goede ecosportieve voorbeeld. Dan ben
je ook geloofwaardig!
1.
6.
3.
8.
2.
7.
4.
9.
5.
“Moeder aarde werkt aan haar lijn”
Sam Janssens, Zaventem
Heel wat sportclubs, gemeenten en
sportevenement-organisatoren stapten de
voorbije twee jaar mee in het ecosportieve
verhaal. Hoewel deze pilootprojecten heel divers
zijn, kwamen toch steeds dezelfde succesfactoren
naar boven. Hier zijn gouden tips, die Ecosportief
tot een succes maken.

22
GOED MIKKEN!
GOED MIKKEN!
Sporten doe je spoorloos kan bij elke sportclub, sportevenement,
sportkamp, in de sporthal, enz. Echter, de verankering van
ecosportiviteit in de Vlaamse sportwereld vraagt ook maatregelen op
een ander niveau en bij andere actoren. De afgelopen twee jaar is
intensief samengewerkt en hebben de vele partners uit sport, milieu en
natuur hun expertise ingezet. Dit leverde onderstaande pistes op voor
een Ecosportief 2020 in Vlaanderen.
Onderwijs & onderzoek
De sportmanagers en -ambtenaren van morgen scholen over de relatie tussen sport &
bewegen en ecologie, klimaat en duurzaamheid. Deze thema’s moeten integraal onderdeel
worden van de opleidingen. Evenals als bij stages en in onderzoeksprojecten.
Opzetten van interdisciplinair onderzoek naar milieu-impacten en duurzaamheidsaspecten
bij sport. In Vlaanderen/België ontbreken data naar impacten van sport op milieu, natuur,
klimaat, ruimtegebruik, sportartikelen, enz. Dit soort gegevens zijn echter belangrijk om
goede beleidskeuzes te kunnen maken. Zo biedt de sportinfrastructuurscan de Vlaamse
overheid een concrete mogelijkheid tot benchmarking van de sporthallen in Vlaanderen.
Sport & natuur
Meer samenwerking tussen de sportwereld en natuurorganisaties. In dichtbevolkt
Vlaanderen is de druk op groen en natuurgebieden groot. Een sporter blijft bovendien niet
alleen in Vlaanderen, maar gaat ook naar het groen in Wallonië of elders. Sporters zijn zich
vaak niet bewust van de ongewenste effecten op fauna, flora, bodem, water, enz. En wie
toch de correcte procedures wil opzoeken ziet vaak door de bomen het bos niet meer.
7/ 5 domeinen en 19 pistes voor een Ecosportief 2020 in Vlaanderen
1.
2.
3.

23
Natuureducatie, sensibilisering, gerichte en toegankelijke informatie naar
organisatoren van sportevenementen zijn zeer wenselijk.
Ontwikkelen van sensibiliseringsmateriaal samen met sportfederaties, specifiek
voor sporten die in natuur/groen plaatsvinden, zoals: watersporten, trails,
mountainbiking, bergklimmen, gemotoriseerde sporten, enz. Duitsland en
Frankrijk, met hun vele natuurparken, hebben hierin al heel wat stappen gezet.
Meer toegankelijke bossen, natuur- en groengebieden voor sport. Daarnaast is er
ook in de directe leefomgeving veel behoefte aan meer kwaliteitsvolle groenruimte
die uitnodigt tot sporten, bewegen en ontspannen. Dit kan door aangepaste
ruimtelijke inrichting en multifunctioneel gebruik. Daarmee versterken gezondheid,
sporten & bewegen, duurzame mobiliteit, herwaardering van trage wegen,
multifunctioneel ruimtegebruik, leefbaarheid en klimaatdoelstellingen elkaar.
Sport & bedrijven
Breng sportwereld en bedrijven, die duurzame producten leveren, samen. Dit
vergroot de kennis en faciliteert uitwisseling. Sportactoren gebruiken talloze
sportartikelen. Dit is een enorme markt met een economische waarde (ook daar
kan onderzoek naar gedaan worden!). Sportactoren vinden echter nauwelijks
hun weg in de duurzame producten en leveranciers. Een duidelijke vraag naar dit
soort producten bevordert ook innovatie in de markt, met concepten als circulaire
economie, cradle to cradle en duurzaamheid. De Vlaamse overheid kan hier
transversaal werken vanuit de beleidsdomeinen economie, milieu, klimaat, innovatie
en sport.
Stimuleer, geef hefbomen en monitor de toepassing van duurzame technieken bij
de bouw en exploitatie van sportinfrastructuren.
4.
5.
6.
7.
8.
“Mijn droom voor een
Ecosportief 2020 in
Vlaanderen is, dat elke
Vlaming beschikt over
toegankelijk groen op
wandelafstand om te
sporten, bewegen en
ontspannen.”
3

24
Ecosportief sportbeleid & sportief ecobeleid
Een ecosportief 2020 vraagt een coherente visie en concrete beleidsacties van de diverse sportkoepels en beleidsactoren,
ook op het hoogste niveau. Sport Vlaanderen, Sportfederaties, VSF/Dynamo, ISB, … kunnen sporters, clubs en lokale
actoren op diverse manieren ondersteunen.
Ecologische voorwaarden opnemen in subsidiedossiers naar Vlaamse sportactoren én bij subsidies of premies in milieu- of
energiebeleid aandacht hebben voor de toepassing bij bv. sportinfrastructuren of sportverenigingen.
Ondersteunen van bottom-up initiatieven bij federaties, lokale besturen, clubs en ook bij jeugdwerking, evenals speciale
projecten met andere partners, bv. het thema sport bij de Week van het Bos 2016.
Wegwerken van overlap door betere integratie van andere campagnes in de sport (bv. fietswijs, strapdagen). Ecosportief
betekent immers ook gezondheid, veiligheid, integratie, ethiek, duurzame mobiliteit, enz. in de sport.
Meer gerichte communicatie(campagne) opzetten en verder uitrollen van de communicatiedragers rond Ecosportiviteit
in heel Vlaanderen en op maat van diverse doelgroepen. Zichtbaarheid geven aan en het delen van beste praktijken bij
sportactoren via de diverse sportbeleidsactoren.
Aanwezige kennis, expertise en instrumenten rond duurzaamheid bij de diverse Vlaamse beleidsdomeinen, energie, milieu,
mobiliteit, ..., meer delen en integraal inzetten voor het beleidsdomein sport. Dit samen met Sport Vlaanderen. Tevens is
betere uitwisseling en meer samenwerking ook wenselijk tussen de diverse gemeentelijke diensten.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
“Mijn droom voor een Ecosportief
2020 in Vlaanderen is een
geïntegreerde visie voor sport,
gezondheid en duurzaamheid.”

25
Ecosportief flankerend & integraal beleid
Versterken van de GroeneVentscan. Zowel grote commerciële sporteventbureaus als kleine organisatoren
stuiten op dezelfde vragen. Wat zijn duurzame alternatieven, waar vinden we die, wie kan die leveren, …?
• Meer praktische tips op de GroeneVent-website. Maak een ‘GroeneVent voor Dummies’.
• Een lerend netwerk of platform opzetten waarbij cultuur-, festival- en sport-eventorganisatoren kennis
kunnen opdoen en delen.
• Vraag en aanbod samenbrengen. Bv. “Eventorganisatie zoekt duurzame leveranciers!” (naar voorbeeld
van ‘Stad Gent zoekt duurzame leveranciers’). Zo ontstaat er ook een dynamiek naar de markt voor
productinnovatie.
Faciliteren van groepsaankopen (energie, sportmaterialen) voor lokale besturen en sportclubs. Dit ook in
samenwerking met de sportfederaties, VVSG, ...
Ecosportief linken aan het burgemeestersconvenant en lokale overheden ondersteunen (bv. via een lerend
netwerk, workshops, platform) bij de implementatie van een Ecosportief beleid. Thema’s als duurzame mobiliteit,
ander ruimtegebruik en sportinfrastructuren vragen een integrale en multi-actor aanpak. Hierin kunnen ook de
VVSG en provincies een rol spelen.
Ecosportief tot beleidsprioriteit in de Vlaamse sportwereld maken.
15.
16.
17.
18.
“Mijn droom voor een Ecosportief 2020 in
Vlaanderen is, dat Ecosportief een begrip is in de hele
sportwereld en als vanzelfsprekend wordt gezien,
gehouden en geïmplementeerd.”

26
Natuurlijk hou je als sportdienst, sportclub,
sportorganisator en sporter ook de aarde ﬁt.
SPORTEN DOE JE SPOORLOOS
in de sporthal, op de velden of in de natuur.
MAAK OOK JOUW SPORTACCOMMODATIE,
SPORTEVENEMENT EN SPORTCLUB
ECOSPORTIEF
ALLE INFO EN TOOLS
OP WWW.ECOSPORTIEF.BE
ALLE INFO EN TOOLS
ECOSPORTIEF
Natuurlijk hou je als sportdienst, sportclub,
sportorganisator en sporter ook de aarde ﬁt.
SPORTEN DOE JE SPOORLOOS
in de sporthal, op de velden of in de natuur.
MAAK OOK JOUW SPORTACCOMMODATIE,
SPORTEVENEMENT EN SPORTCLUB
ECOSPORTIEF
ALLE INFO EN TOOLS
ALLE INFO EN TOOLS
ECOSPORTIEFColofon:
Ecosportief, sporten doe je spoorloos is een project van Ecolife vzw,
ISB vzw en BOS+ vzw, met steun van de Vlaamse overheid.
Projectperiode: 2014 – 2015
Ontwikkeling & redactie: Ecolife, ISB en BOS+
Opmaak & grafisch ontwerp: Cojak
Uitgave: 30 november 2015
Website: www.ecosportief.be

ecosportief_brochure 2016

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to ecosportief_brochure 2016

Similar to ecosportief_brochure 2016 (20)

ecosportief_brochure 2016