4. Η Βιομηχανική Επανάσταση είναι ιστορική περίοδος, καθώς
και ένα ιδιαίτερα σύνθετο σύστημα ραγδαίων μεταβολών και
ανακατατάξεων - τεχνικών, οικονομικών, κοινωνικών και
πολιτισμικών - οι οποίες οδήγησαν στην «εκβιομηχάνιση» της
κοινωνίας στη Μεγάλη Βρετανία μεταξύ των ετών 1760 -
1860. Την αλλαγή αυτή ακολούθησαν ανάλογα κινήματα σε
κοινωνίες άλλων ευρωπαϊκών κρατών, σε διαφορετική
κλίμακα για κάθε μια από αυτές, με αποτέλεσμα η αγροτική,
κυρίως, παραγωγή να εξελιχθεί σε βιομηχανική. Ιδιαίτερα,
επηρεάστηκε η Γαλλία και αργότερα οι ΗΠΑ σε σχέση με τον
τρόπο λειτουργίας και ανάπτυξης της οικονομίας και της
δομής της κοινωνίας. Οι ιδέες του διαφωτισμού που
κυριαρχούσαν την εποχή αυτή, ήρθαν να ντύσουν με τον
πνευματικό μανδύα το σύνολο των μεταρρυθμίσεων και στον
ιδεολογικό χάρτη.
4
5. Ιστορική εξέλιξη
5
Η βιομηχανική επανάσταση ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του
18ου αιώνα και κορυφώθηκε κατά τον 19ο, αρχικώς, στη
Μεγάλη Βρετανία και, εν συνεχεία, στο σύνολο της δυτικής
Ευρώπης. Ο North υποστηρίζει ότι σπουδαίο ρόλο για την
ανάπτυξη των αγορών είχε ο καθορισμός και η επιβολή
ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων σε αγαθά και υπηρεσίες, μέσα από
περιορισμούς που ενθάρρυναν την παραγωγικότητα. Η ταχεία
ανάπτυξη των πόλεων είχε τονώσει τη γεωργία, αρκετά νωρίς.
Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση είχε, ήδη, προηγηθεί
μια περίοδος μικρών τεχνικών βελτιώσεων στην αγροτική
παραγωγή, με αποτέλεσμα αυτή να ανταποκριθεί στην ταχεία
πληθυσμιακή ανάπτυξη. Η, πραγματικά, μεγάλη αύξηση της
παραγωγής συνέβη περισσότερο μέσω κοινωνικών και όχι
τεχνολογικών μετασχηματισμών. Οι νόμοι των περιφράξεων
κατάργησαν την καλλιέργεια των κοινοτικών ανοιχτών αγρών
και εξαφανίστηκαν οι μικροκαλλιεργητές. Παράλληλα, η
ανάπτυξη αγροτικής παραγωγής υψηλής απόδοσης, στα τέλη
του 18ου αιώνα, δημιούργησε τις προϋποθέσεις για την
εμφάνιση οικοτεχνικών δικτύων, τα οποία μπορούσαν να
τροφοδοτούν τις αναπτυσσόμενες βιομηχανίες με προϊόντα
αλλά και ένα, σχετικώς ικανοποιητικά, εκπαιδευμένο πρώην
αγροτικό και νυν εργατικό δυναμικό.
6. Ο τρόπος βιομηχανικής ανάπτυξης, τον 18ο αιώνα (πρώτη περίοδος εκβιομηχάνισης),
ήταν η επέκταση της οικοτεχνίας. Η εκμηχάνιση της βρετανικής κλωστοϋφαντουργίας
αποτέλεσε την ενσάρκωση της προόδου στην παραγωγή και τις τεχνικές μεθόδους που
έγιναν στην αρχή της βιομηχανικής επανάστασης. Τα εργοστάσια, μέχρι τη δεκαετία
του 1860, ήταν, σχεδόν, αποκλειστικά κλωστοϋφαντουργικά και, κυρίως, εργοστάσια
επεξεργασίας βάμβακος. Η ανάπτυξη αυτής της βιομηχανίας ήταν σταδιακή, με
ορισμένα στάδια της παραγωγής να παραμένουν στην οικοτεχνία. Στα κρίσιμα στάδια
της επεξεργασίας βάμβακος, όπως η κλώση, υπήρχε έλλειψη αποδοτικών και φθηνών
εργατικών χεριών, κάτι που προώθησε την αυτοματοποίηση. Ως επακόλουθο, πλήθος
υφαντών υφαίνονταν σε οικίες, σε χειροκίνητους αργαλειούς, απορροφώντας τα
προϊόντα των εκμηχανοποιημένων κλωστηρίων. Η ζήτηση για το βαμβάκι και η
ανάπτυξη της αγγλικής υφαντουργικής βιομηχανίας ευθύνεται σημαντικά για την
οικονομική ανάπτυξη της Μεγάλης Βρετανίας ως το 1830. Ήταν τόσο σημαντική για το
εξαγωγικό εμπόριο, που επηρέαζε ολόκληρη την οικονομία. Επίσης, δημιούργησε μια
κοινωνική κατάσταση που στηριζόταν σε ένα νέο τρόπο παραγωγής. Υπό την κυριαρχία
αυτού του τρόπου παραγωγής, οι κεφαλαιούχοι επένδυσαν σε μηχανολογικό
εξοπλισμό και πρόσληψη εργατικού, έμμισθου, δυναμικού. Έτσι, προέκυψαν
παραγωγικές μονάδες που λειτουργούσαν δομημένες πέριξ μιας κεντρικής μονάδας
παραγωγής ισχύος (έργου), οι οποίες υποστηρίζονταν από μονάδες κατοικίας πλησίον
αυτών.
6
7. 1.Η εκτεταμένη χρήση νέων τεχνικών μέσων που περιόριζαν τη χειρωνακτική εργασία,
αυξάνοντας την παραγωγή και μειώνοντας το κόστος των προϊόντων
2.Η αξιοποίηση νέων μορφών ενέργειας
3.Η εφαρμογή καινοτομιών στη μεταλλουργία
4.Η ανάδειξη του εργοστασίου ως του βασικού χώρου παραγωγής, όπου συγκεντρώθηκε
η πλειοψηφία των εργατών
5.Οι υψηλοί ρυθμοί ανάπτυξης
6.Η δημιουργία νέων θέσεων εργασίας
Τα κύρια χαρακτηριστικά της
Βιομηχανικής επανάστασης είναι:
7
8. Εργατική τάξη
Η νέα κοινωνική ομάδα ήταν οι εργάτες και οι εργάτριες. Οι εργάτες που κατασκεύαζαν τα
βιομηχανικά προϊόντα δεν είχαν τα χρήματα που απαιτούνταν για την αγορά τους,
διαβιούσαν σε άσχημες συνθήκες και δεν είχαν σίγουρη και σταθερή εργασία. Οι
περισσότεροι από αυτούς κατοικούσαν σε μικρά δωμάτια στο κέντρο της πόλης. Οι κακές
συνθήκες υγιεινής προκαλούσαν επιδημίες. Έτσι, πολλοί πέθαιναν από φυματίωση και
χολέρα. Οι εργάτες διαχωρίζονταν από την εργασία τους, από την ειδίκευση που είχαν, από
την καταγωγή τους, από το φύλο και την ηλικία τους. Υπήρχε μισθολογική ανισότητα και
εργασιακή αστάθεια.
Τα πρώτα εργατικά συνδικάτα δημιουργήθηκαν στη Μεγάλη Βρετανία μετά το 1820. Εν
συνεχεία, δημιουργήθηκαν ιδιαίτερα, σε κάθε επαγγελματικό κλάδο. Αρχικά, δεν ήταν
νόμιμα, διότι οι εργοδότες και οι κυβερνήσεις αντιδρούσαν. Αργότερα όμως, υποχρεώθηκαν
να τα αναγνωρίσουν. Οι απεργίες για την καλυτέρευση των συνθηκών εργασίας και την
κατοχύρωση περισσότερων δικαιωμάτων των εργατών ήρθε ως φυσικό επακόλουθο. Τα
εργατικά στρωματά είχαν σημαντική συμμετοχή σε όλα τα επαναστατικά κινήματα που
έγιναν στις ευρωπαϊκές χώρες, το 1830 και το 1848. Μετά το 1840, οι κυβερνήσεις των
βιομηχανικών κρατών πήραν τα πρώτα μετρά βελτίωσης των συνθηκών εργασίας. Τα πρώτα
εργατικά νομοθετήματα περιόρισαν τη γυναικεία και την παιδική εργασία κι οι πρώτες
εργατικές ενώσεις προστάτευαν τα μέλη τους και τις οικογένειες τους από αρρώστιες,
ατυχήματα, θανάτους κτλ., αλλά και από το νέο μεγάλο πρόβλημα: την ανεργία. Στη Γαλλία,
το 1841, ορίστηκε με νόμο το οκτάωρο για τα παιδιά 8-12 ετών, στη Μεγάλη Βρετανία, το
1842, απαγορεύθηκε η εργασία γυναικών στα ορυχεία και το 1847 καθιερώθηκαν, σε
ορισμένους κλάδους της βιομηχανίας, 10 ώρες εργασίας.
8
10. Παιδική εργασία
Οι βασικοί λόγοι για τους οποίους οι επιχειρηματίες στράφηκαν στην απασχόληση
παιδιών ήταν η αυξημένη αποδοτικότητά τους, κατά περιπτώσεις, σε συνδυασμό με την
πειθαρχία που επιδείκνυαν, σε σχέση με τους ενήλικες εργάτες, γεγονός που καθιστούσε
την εργασιακή εκμετάλλευσή τους συμφέρουσα, οικονομικώς, επιλογή. Η αμοιβή των
παιδιών στα εργοστάσια βρίσκονταν κάτω του μισού εκείνης των ενηλίκων, με αυτή,
ενίοτε, να μην ξεπερνά το 1/3 ετούτων. Αν και η τεχνολογική πρόοδος ευνόησε τη
μείωση της παιδικής εργασίας, αυτό συνέβη αρκετά αργότερα απ' ότι η τεχνολογική
πρόοδος, καθεαυτή, στα πρώτα στάδια εκβιομηχάνισης, δημιουργήσει τις προϋποθέσεις
για τη μείωση της παιδικής εργασίας, καθώς, μείωσε την ανάγκη για ειδικευμένα
εργατικά χέρια.
Φυσικά, το ζήτημα της παιδικής εργασίας είχε γίνει αντικείμενο δημόσια συζήτησης και
προβληματισμού. Υπήρξε διαμάχη μεταξύ επιχειρηματιών και πολιτείας, σχετικά, με την
επιβολή νόμων και ρυθμίσεων που θα απέτρεπαν ή, τουλάχιστον, περιόριζαν, σε πρώτο
στάδιο, την απασχόληση παιδιών στα εργοστάσια, με σθεναρή αντίδραση από την πλευρά
των επιχειρηματιών, που προέβαλαν ως, κύριο, επιχείρημα την ύπαρξη ανταγωνισμού
από τις ξένες βιομηχανίες. Νόμοι που περιόριζαν την παιδική εργασία, τελικά,
εφαρμόστηκαν με αρκετή καθυστέρηση, μόνο όταν οι οικονομίες και η βιομηχανία δεν
την χρειάζονταν, πλέον, για να αναπτυχθούν.
10
12. Γυναικεία εργασία
Αντίστοιχα με τα παιδιά-εργάτες, την πλειοψηφία του εργατικού
δυναμικού στα, υφαντουργικά κυρίως, εργοστάσια την
αποτελούσαν γυναίκες. Το 1820, το 75-80% των ενήλικων
γυναικών στην Ευρώπη εργάζονταν στη βιομηχανία υφασμάτων. Η
γυναικεία εργασία, βεβαίως, θεωρούνταν κατώτερης ποιότητας από
την ανδρική, καθώς και ανειδίκευτη.
Οι χαμηλοί μισθοί των ανδρών αποτέλεσαν καθοριστικό παράγοντα
για τη συμμετοχή των γυναικών στο εργατικό δυναμικό. Βεβαίως,
οι γυναίκες αμείβονταν πολύ λιγότερο, ωστόσο, η αγροτική
εργασία ήταν, πλέον, αβέβαιη και η οικοτεχνία έσβηνε. Με την
είσοδο των γυναικών στη μισθωτή εργασία, τουλάχιστον, ενίσχυαν
το οικογενειακό εισόδημα. Η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των
οικογενειών δεν έγινε από τους υψηλότερους μισθούς των ανδρών-
πατριαρχών, αλλά από την εργασία γυναικών και παιδιών.
12
14. Αστική τάξη
Οι αστοί ήταν εύπορα άτομα (βιομήχανοι, μεγαλέμποροι,
τραπεζίτες, ή μεγαλοϊατροί). Σε όποια ευρωπαϊκά κράτη
αναπτύχθηκε η βιομηχανία, οι αστοί προέκυπταν ως η, πλέον,
ισχυρή κοινωνική ομάδα. Είχαν υπό τον έλεγχό τους, πρακτικώς,
το σύνολο των μέσων παραγωγής, όπως, βιομηχανικές
εγκαταστάσεις και κεφάλαια για την προμήθεια νέων υλών και την
απασχόληση εργατικού δυναμικού. Για αυτούς είχε μεγάλη
σημασία η επιχειρηματική επιτυχία, καθώς και η μόρφωσή τους.
Κατά τον 19ο αιώνα, οι αστοί επιχείρησαν την ανάμειξή τους στην
πολιτική εξουσία, επειδή, αφορμής των, σταδιακά, πιο
φιλελεύθερων καθεστώτων. Γενικώς, η αστική τάξη, πλέον, έγινε η
ισχυρότερη κοινωνική τάξη.
14
15. Οι άθλιες συνθήκες στα πρώτα εργοστάσια
της βιομηχανικής επανάστασης
Οι συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια ήταν άθλιες. Χωρίς καμία
υγειονομική πρόληψη, δούλευαν δώδεκα με δεκατέσσερις ώρες
την ημέρα. Πολλές φορές δεν υπήρχε εξαερισμός, εισέπνεαν όλη
τη σκόνη από τις πρώτες ύλες που επεξεργάζονταν και ποτέ δεν
έβλεπαν το φως του ήλιου. Παράλληλα, πολλές μηχανές δεν ήταν
περιφραγμένες με αποτέλεσμα να κινδυνεύουν. Κυρίως τα παιδιά.
Εξαιτίας του εργοστασιακού συστήματος που κατακερμάτιζε τη
βιομηχανική διαδικασία σε στάδια τα οποία έπρεπε να
ολοκληρωθούν σε καθορισμένο χρόνο, οι εργάτες συχνά δούλευαν
χωρίς διαλείμματα. Για τις γυναίκες και τα παιδιά η κατάσταση
ήταν ακόμη πιο δύσκολη αφού δούλευαν τις ίδιες ώρες με το μισό
ημερομίσθιο.
15
17. Οι συνθήκες διαμονής
Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, δεκάδες χιλιάδες
εργάτες –άνδρες, γυναίκες και παιδιά– κατέφθασαν στις
πόλεις για να δουλέψουν στα εργοστάσια. Σύντομα,
δημιουργήθηκε συνωστισμός ενώ τα σπίτια δεν
επαρκούσαν. Οι περισσότεροι ζούσαν σε μεγάλους
κοιτώνες, σε υπόγεια, όπου συχνά δεν υπήρχε αποχέτευση,
ενώ οι συνθήκες ζωής ήταν ανθυγιεινές. Επίσης, πολλές
μονοκατοικίες χωρίστηκαν σε διαμερίσματα και η κάθε
οικογένεια έμενε σε ένα δωμάτιο. Υπήρχαν φορές που
ακόμη και οκτώ πολυμελείς οικογένειες ζούσαν σε μία
μονοκατοικία. Οι νέες εργατικές κατοικίες που
αναπτύχθηκαν δίπλα στα εργοστάσια ήταν κι αυτές μικρές
και χτισμένες η μία δίπλα στην άλλη, χωρίς σωστό αερισμό
ή χώρο πρασίνου.
17
19. Οι επιδημίες
Η παροχή νερού συνήθως γινόταν από μια κοινή
υπαίθρια βρύση και τα αποχωρητήρια ήταν επίσης
κοινά και υπαίθρια. Παράλληλα, η ρύπανση από τα
εργοστάσια και τα τρένα, αποτελούσε μεγάλη απειλή για
την υγεία. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ενέσκηψαν
ασθένειες σε μορφή επιδημίας. Ο τύφος και η
φυματίωση ήταν οι αρρώστιες-μάστιγες της εποχής. Οι
κυβερνήσεις προσπάθησαν με μέτρα να περιορίσουν την
εξάπλωση των επιδημιών και εξέδωσαν νόμους για την
κατεδάφιση των παραπηγμάτων και βελτίωση των
υγειονομικών συνθηκών με έργα υποδομής, όπως ένα
οργανωμένο αποχετευτικό και υδρευτικό δίκτυο.
19
