Semantyka teorii oprocentowania - tlumaczenie polskie 1 rozdzialu z ksiazki Man and Money Ahmeda Sheikha.

1. 1
SEMANTYKA TEORII OPROCENTOWANIA
Oprocentowanie: wyznaczenie granic
Nawet, jeżeli ekonomiści przyznają, że instytucja oprocentowania, sama w sobie, jak też jej
prawomocność, społeczne implikacje a zwłaszcza wpływ na politykę publiczną pozostawiają
wiele do życzenia, to jednak w praktyce przyjmują amoralną postawę akceptacji tego, co jest.
Haberler twierdzi, że „od dłuższego czasu teoria oprocentowania stanowi słabe ogniwo nauk
ekonomicznych” (Haberler 1939: 195), a Vera i Friedrich Lutz zauważają, iż „ obecnie teoria
oprocentowania jest źródłem dużego nieporozumienia” (Lutz 1951: 237). Niemniej jednak w
jakiejś mierze podstawowa analiza tego nieustającego zamieszania i sposobu jego
przezwyciężenia już istnieje. Myrdal potwierdza, że „niewiele wnikliwych badań prowadzi
się nad tym jak stopy procentowe i polityka kredytowa wpływają na oszczędności,
przedsiębiorstwa oraz inwestycje różnego rodzaju” (Myrdal 1973: 28).
Jedną z większych przeszkód jest dziś brak jasnego rozgraniczenia między pojęciem
zysku i oprocentowania. Mieliśmy do czynienia z ciągłym zamazywaniem celów społeczno-
gospodarczych, jakie starano się osiągnąć poprzez usilne utożsamianie zysku z
oprocentowaniem, co wyraża się jedynie częściowo w częstym nadużywaniu słowa „zysk”
tam gdzie chodzi o odsetki. To zmniejsza naszą zdolność postrzegania spraw ważnych z
punktu widzenia sprawiedliwej dystrybucji i pozbawia nas możliwości identyfikacji czy
analizy, a tym bardziej przezwyciężenia, przejawów wyzysku, które już na pierwszy rzut oka,
wyraża jedno z tych pojęć. Mylenie oprocentowania z zyskiem, jak i zwekslowania polityki
państwowej, jakie taka pomyłka z sobą niesie, to podstawa, na której opierają się
uzasadnienia wielu rodzajów ekonomicznej nierównowagi. W każdym ustroju, w którym
nektar i trucizna są równie dostępne i tak samo cenione, do tego stopnia, że słowo „nektar”
obok swego właściwego znaczenia znaczy również coś przeciwnego, prawdopodobieństwo,
że społeczność przeżyje w zdrowiu nie może przekraczać 50 procent.
W takiej sytuacji, trudno się dziwić, że wydaje się miliardy dolarów na ograniczenie
produkcji rolnej, podczas gdy każdego roku miliony ludzi umierają z głodu lub
niedożywienia, ani, że bezrobocie jest tak powszechne mimo nie kończącej się listy
niezaspokojonych ludzkich potrzeb, jak też, że wszystkie nasze wysiłki aby tę sytuację
zmienić prowadzą tylko do wzrostu inflacji, a nie zmniejszenia bezrobocia.
Tak długo, jak długo nie uświadomimy sobie różnicy między zyskiem i
oprocentowaniem; dopóki nie zdołamy odpowiednio naświetlić ich wzajemnie sprzecznego
charakteru, tak długo nie znajdziemy wyjaśnienia, dlaczego wzrost i stabilizacja nie idą w
parze. Tak długo, nie znajdziemy odpowiedzi na pytanie jak rozwiązać problem bezrobocia,
nie kulejącej, jakich wiele, lecz takiej, która pozwoli nam to zjawisko wyeliminować. Nie
będziemy też mogli rozwiązać problemu inflacji. Nie uda nam się też wyjaśnić, dlaczego
istnieniu dużych, niewykorzystanych mocy produkcyjnych towarzyszy brak zaspokojenia
potrzeb, które przy pomocy tych unieruchomionych maszyn można by zaspokoić. Nie
zdołamy również wytłumaczyć cyklicznych kryzysów, ani tym bardzie ich przezwyciężyć,
mimo sukcesów w ograniczaniu ich zasięgu, jako, że obszary niepewności i niewiedzy nie

2. chcą się jakoś skurczyć. Nie będziemy mogli wyjaśnić ani przezwyciężyć kryzysu Trzeciego
Świata, bez ustalenia, jaki jest wpływ oprocentowania na jego sytuację. Prawda jest taka, że
nie sposób sformułować jakiejś twórczej teorii makroekonomicznej bez zrozumienia roli,
jaką, w odróżnieniu od zysku, odgrywa oprocentowanie. Bez rozgraniczenia tych dwóch
pojęć, tak teoretyczna ocena, jak formułowanie polityki gospodarczej będzie jałowe,
niezależnie od tego, w jakiej części nauk ekonomicznych będziemy się w danej chwili
poruszać. Polityka związana bezpośrednio z konsumpcją, produkcją i dystrybucją a także ta
związana pośrednio z wymianą, jest uzależniona od zrozumienia tego rozróżnienia, od tego
czy zostało ono dokładnie wyjaśnione.
Błędne posługiwanie się pojęciem zysku, gdy chodzi o oprocentowanie
Każda próba jasnego myślenia zaczyna się od upewnienia się, że właściwie dobieramy słowa.
Mówi się, że kiedy Winston Churchill został premierem Wielkiej Brytanii w czasie II wojny
światowej, wydał okólnik, który głosił, że dla potrzeb wojny i z powodu krytycznej sytuacji,
w jakiej znalazł się kraj precyzyjne wysławianie się ma znaczenie priorytetowe. W jego
przekonaniu, nie można było wygrać wojny, bez pisania poprawną angielszczyzną, na którą
on sam zwracał szczególną uwagę. Niezależnie od tego, jaki jest związek między
prawidłowym pisaniem po angielsku a wygrywaniem wojny, rozwój jakiejkolwiek nauki,
systematyczny rozwój jakiejś szkoły myślenia, niewłaściwe używanie słów, zwłaszcza tych
kluczowych, musi hamować.
Przypuszczalnie dwóch takich słów w całym obszarze ekonomii, które by miały
bardziej zasadnicze znaczenie dla rozwoju jakiejś społeczno-ekonomicznej szkoły myślenia
niż słowa „oprocentowanie” i „zysk”. Żadna analiza sposobu dystrybucji czy znaczenia
jakiejś tytułu płatności nie może być jasno przedstawiona, ani tym bardziej ustanowiona lub
odrzucona bez jasne odgraniczenia tych dwu pojęć. To szczególnie stosuje się do obu tych
słów, jako że większość znaków zapytania w historii myśli ekonomicznej powstało w
stosunku to oprocentowania, a wraz z rozwojem myśli socjalistycznej wątpliwości i
niezadowolenie wokół kwestii sprawiedliwego podziału sprawiły, że ostrze krytyki
przesunęło się w stronę zysku. Nikt nie może zaakceptować bądź odrzucić jakiegoś poglądu
czy uniknąć wykroczenia ze swoim spoza obszar, w którym zamierzał pozostać, póki nie
zostanie wyznaczona, przedstawiona i przyjęta różnica między oprocentowaniem a zyskiem.
To, dlatego Schumpeter uważa, że mylenie tych terminów jest zasadniczym błędem (Konrad
1959: 12). Warto się zastanowić nad tym, do jakiego stopnia błąd ten uporczywie tkwił w
myśli ekonomicznej, po to by uświadomić sobie jak wielkiego wysiłku będzie wymagało
rozróżnienie tych pojęć, bez czego nie będzie możliwy żaden rodzaj sprawiedliwego
podziału, kompetentny system planowania marko-ekonomicznego, jak również nie będzie
można jasno sformułować, walczyć ani osiągnąć żadnego celu społeczno-ekonomicznego.
Jest czymś zaskakującym, że ekonomia kapitalistyczna dąży do pomylenia tych dwóch
terminów na równi z ekonomią socjalistyczną. Obie mają coś, co z równym zapałem chcą
ukryć, choć z różnych, przeciwstawnych powodów. Przyjrzyjmy się najpierw temu jak na
przestrzeni czasu, ekonomiści kapitalistyczni błędnie używali słowa „zysk”, gdy chodziło o
oprocentowanie, a czasami nawet słowa „oprocentowanie”, gdy chodziło o zysk.
Problem zaczął się od samego Adama Smitha, który słusznie wyróżniał
oprocentowanie jako osobna kategorię, ale także nazywał oprocentowanie „zyskiem”, a stopę
procentową, „stopą zysku” a naturalną stopę procentową „naturalną stopą zysku.” Nie tylko

3. ojciec ekonomii politycznej mylił oba pojęcia, ale ten sam błąd popełniało wielu jego
następców: Ricardo, Malthus, Senior, Launderdale, Bohem-Bawerk, Peshine Smith,
Strasburger, John Stuart Mill, Alfred Marshall, Irving Fisher i inni. Ten poczet
kapitalistycznych ekonomistów zamyka Samuelson tak samo kompetentny i godny zaufania
jak pozostali. Jego Ekonomia to jedna z najlepszych książek tego rodzaju czytana przez
miliony ludzi na całym świecie. Używa on słowa „zysk” ilekroć ma na myśli
„oprocentowanie”. By wreszcie zamknąć dyskusję stwierdzeniem, że pomiędzy zyskiem i
oprocentowaniem nie ma żadnej różnicy.
Nie tylko kapitalistyczni ekonomiści popełniają ten błąd, bo stanowisko ekonomistów
socjalistycznych wcale nie jest lepsze. To wspólne dla obu szkół myśli ekonomicznej
pomieszanie pojęć, odbiło się na nich równie boleśnie, sprawiając, że ekonomiści
kapitalistyczni usprawiedliwiają zarówno zysk jak i oprocentowanie, podczas gdy
socjalistyczni odrzucają jedno i drugie nie zadając sobie trudu przeprowadzenia jakiejkolwiek
analizy, która uzasadniałaby wrzucenie ich do jednego worka.
Moralne oburzenie Marksa na motyw zysku jest oczywiste. Ale u niego słowo „zysk”
zawsze oznacza zarówno zysk, jak i procent czy rentę. Według niego tylko praca wytwarza
wartość. Pieniądze wpłacane właścicielom kapitału, ziemi czy przedsiębiorstwa, uważał za
wartość dodatkową i potępiał jako zysk. Był w pełni świadomy tego, że procent jest ze swej
istoty czymś bardziej nagannym niż zysk. Ogłoszona przez niego teoria ekonomiczna nie
odzwierciedla różnicy między oprocentowaniem a zyskiem, a to ostatnie słowo jest stale
używane w znaczeniu obejmującym to pierwsze. I mimo wielkiej przewagi nad
kapitalistycznymi ekonomistami, jaką dawało Marksowi zrozumienie negatywnej roli
oprocentowania i pozytywnej roli przedsiębiorczości, mylenie tych dwóch pojęć (zysku i
oprocentowania – przyp. tłum.) sprawiało, że był równie niezdolny od oddzielenia ziarna od
plew jak kapitalistyczna ekonomia po dziś dzień.
Każdy z tych wybitnych kapitalistycznych i socjalistycznych ekonomistów doskonale
znał różnicę między zyskiem a oprocentowaniem. Można wskazać w ich pismach fragmenty,
które wskazują, że świetnie rozumieją oba te pojęcia; jednak, z jakichś subiektywnych
przyczyn, wykazują nadzwyczajna potrzebę zamazywania granic między nimi oraz
pokrewnymi słowami. Świadomie czy nie, udało im się doprowadzić do nieuchronnego
skutku, jakim jest kompletne pomieszanie pojęć. To oczywiste, że to niepotrzebne
zamieszanie stało się niemożliwą do przezwyciężenia przeszkodą w dokonaniu analizy,
postawieniu diagnozy i przepisaniu kuracji gospodarkom, które okazują się irytująco
niezdolne do zaspokojenia podstawowych i niezbywalnych potrzeb ich narodów.
Tak czy inaczej, analiza wymaga pojęć naukowych. Jeśli się nimi posługiwać
niewłaściwie, proces myślowy zostaje zmącony, tak jak w tym wypadku. Do tego zamętu
doszło w wyniku wymiennego posługiwania się słowami „zysk” i „oprocentowanie”. To
pomieszanie pojęć uniemożliwiło ekonomii rozwiązywanie kwestii o zasadniczym znaczeniu
dla milionów ludzi na całym świecie (teeming?), takich jak bieda i niedostatek, inflacja i
bezrobocie, deficyty budżetowe mimo corocznego podnoszenia podatków, napięcia społeczne
wewnątrz społeczeństw i między narodami, ucisk Trzeciego Świata tak, że słychać trzask
łamanych kości, aż do zakwestionowania przyszłości ekonomii jako nauki.
I tak jak tysiącmilowa podróż zaczyna się od pierwszego kroku, tak zrozumienie
wzajemnie sprzecznego charakteru zysku i oprocentowania, to klucz do rewolucyjnej
przemiany w myśli ekonomicznej, która pozwoli uniknąć wyzysku poprzez wyeliminowanie
oprocentowania umożliwiając tym samym po raz pierwszy w historii na zdobywanie chleba

4. bez uciekania się do upokarzającego zasiłku w kapitalizmie i poświęcania godności, jakiego
wymaga socjalizm. W ten sposób możemy zapewnić przetrwanie.
Możliwe przyczyny pomieszania pojęć
Trzeba uczciwie przyznać, że ci wielcy ekonomiści, którym nie udało się oddzielić ani
zidentyfikować obu tych wzajemnie przeciwstawnych pojęć, trzeba zauważyć, że borykali się
oni w tej dziedzinie ze szczególna trudnością. Przedsiębiorca nie zawsze pożycza pieniądze
na procent, gdy podejmują działalność, jako że nierzadko mają już część bądź cały potrzebny
kapitał. Dochód z tego kapitału, którego przedsiębiorca nie pożyczał staje się częścią zysków
brutto, jakie przynosi przedsiębiorstwo. Można założyć, że zysk brutto firmy, gdyby cały
użyty kapitał został pożyczony na procent, byłby niższy niźli w przypadku użycia kapitału
własnego. Właśnie analiza różnicy zysku brutto w obu tych przypadkach pozwoli na
wyznaczenie granic między zyskiem i procentem. Laik określi tę różnicę jako „zysk”,
podczas gdy ekonomista nazwie ją „zyskiem od kapitału” i uzna za jeden z czynników
składających się na zysk brutto. Terminy te byłyby zadowalające gdyby nie utrudniały nam
dostrzeżenia zasadniczo różnej natury i oddziaływania kapitału przedsiębiorcy i kapitału
pożyczkowego.
Boehm-Bawerk określa tę część przyrostu dochodu przedsiębiorcy, jaka wynika z
użycia jego własnego kapitału jako „procent naturalny”. Dostrzega on znaczące podobieństwo
między procentem naturalnym a procentem od pożyczek. Dlatego też wielokrotnie podkreśla
on, iż kluczem do zrozumienia istoty oprocentowania jest uznanie tego właśnie podobieństwa.
Należy, zatem wyjaśnić, co to jest oprocentowanie kapitału. Skoro nie ulega
wątpliwości, że procent umowny (oprocentowanie pożyczki) zasadniczo wynika z uznawania
procentu naturalnego i można się nim zajmować o ile zrozumie się naturę tego drugiego, i
jeżeli sam procent naturalny ma zostać zadowalająco wyjaśniony, to należy się skupić właśnie
na zdefiniowaniu czym jest naturalny procent od kapitału… Tam gdzie kapitał jest używany
w procesie produkcji , doświadczenie pokazuje, że zwykle, dochód, bądź część dochodu jaki
kapitał wytwarza dla swego właściciela, ma większą wartość niż suma przedmiotów zużytych
do jego uzyskania (Boehm-Bawerk 1890: 115-16).
Boehm-Bawerk, podobnie jak wielu innych, że mimo pozornego podobieństwa,
między tymi dwiema kategoriami występują zasadnicze różnice. Podczas gdy kapitał własny
nie uzależnia udziału w przedsięwzięciu produkcyjnym od osiągnięcia określonej stopy
zysku, kapitał pożyczkowy dyktuje cenę swego udziału w postaci ustalonej stopy
procentowej. Różnica pomiędzy warunkami, na jakich uczestniczą oba te rodzaje kapitału, ma
daleko idące konsekwencje w sferze inwestycji i zatrudnienia.
Kapitał własny jest, zatem kapitałem podejmującym ryzyko, i jako taki, zadowala się
tą częścią wartości, jaka pozostaje po opłaceniu wszystkich pozostałych czynników produkcji.
Kapitał pożyczkowy uznaje i dzięki większej sile przetargowej, zmusza nas do uznania, iż ma
przewagę nad pozostałymi czynnikami produkcji. Opłacenie go, tj. spłata oprocentowania, z
wartości produktu finalnego, ma pierwszeństwo przed opłaceniem pozostałych czynników
produkcji. Należność kapitału pożyczkowego jest określona i stała, podczas gdy część
uzyskiwana przez kapitał podejmujący ryzyko jest zmienna. Kapitał pożyczkowy nie jest
dostępny przy ujemnej stopie procentowej, podczas gdy kapitał podejmujący ryzyko często
godzi się na udział w wysiłku produkcyjnym ponosząc straty. I dlatego kapitał pożyczkowy w

5. szczególny sposób usztywnia cały szereg uwarunkowań ekonomicznych. Z drugiej strony,
kapitał podejmujący ryzyko, nadaje zainteresowanym przedsiębiorstwom zdrową
elastyczność. Kapitał pożyczkowy, ze względu no stopę procentową, ogranicza zarówno
zasięg jak poziom krańcowej efektywności wysiłku produkcyjnego. Kapitał wysokiego
ryzyka nie stawia takich ograniczeń i pozwala na swobodne korzystanie ze wszystkich
zasobów naturalnych jak posługiwanie się dostępną siłą roboczą. W przypadku kapitału
pożyczkowego wzgląd na oprocentowanie przeważa nad wszelkimi innymi względami. Jeśli
idzie o kapitał podejmujący ryzyko to inne względy decydują wyłącznie o tym czy wytworzy
on dochód. Kapitał wysokiego ryzyka uczestniczy w procesie produkcyjnym, co najwyżej na
równych zasadach, a żąda jedynie zapłaty współmiernej do wartości, jaką dzięki niemu
wytworzono. Może być, zatem nazywany „kapitałem produkcyjnym”.
Tymczasem, kapitał pożyczkowy, nawet, jeśli umożliwia zapewnienie potrzebnych
czynników produkcji, to jednak odmawia uzależnienia swej zapłaty od rzeczywistego
przyrostu wartości jaki osiągnięto przy jego pomocy, nawet jeżeli cena, której żąda za swe
usługi jest niewspółmierna do wartości produkcji, która mogła przecież przynieść straty. W
takim wypadku staje się on, mówiąc językiem Schumpetera, czynnikiem opodatkowania
zysków lub żerowania na płacach i czynszach, a często jednym i drugim. Krótko mówiąc
kapitał ten stosuje wyzysk. Jeżeli jest istotne nadanie mu imienia, który by go odróżnił od
„kapitału produkcyjnego”, to można go tylko nazwać „kapitałem wyzyskującym”. Jego udział
w wysiłku produkcyjnym to zwykłe mydlenie oczu mające za cel ukrycie jego prawdziwej
natury.
Aby zrozumieć naturę oprocentowania, kluczowe znaczenie ma nie z takim trudem
udowadniana przez Boehm-Bawerka tożsamość naturalnego procentu i oprocentowania
pożyczek, lecz uchwycenie sprzeczności między kapitałem produkcyjnym i wyzyskującym.
Kiedy już uświadomimy sobie, że różne oddziaływanie i skutki działania kapitału
pożyczkowego i kapitału własnego przedsiębiorcy, czynią z nich dwie całkowicie odrębne
kategorie, dobiegnie końca zamęt jaki dostrzegaliśmy wśród ekonomistów, który polegał na
beztroskim myleniu pojęć. Zapłatą kapitału pożyczkowego są odsetki, zaś wynagrodzeniem
kapitału przedsiębiorcy, tak jak i innych form kapitału wysokiego ryzyka jest zwrot z
inwestycji lub dywidenda. Posługiwanie się wyrazem „zysk” tam gdzie chodzi o
oprocentowanie, w ramach dyskusji o zasadności oprocentowania, nie tylko utrudnia
uchwycenie jego istoty, ale także wywołuje zamieszanie, które udaremnia obliczenie zysku,
co z punktu widzenia teorii jak i polityki państwa jest szkodą o dalej idących
konsekwencjach.
To podejście, polegające na utożsamianiu obu pojęć, nie staje się wcale bardziej
uzasadnione, jeżeli się weźmie pod uwagę, że przedsiębiorca porównuje spodziewane zyski z
przedsięwzięcia produkcyjnego z dochodem, jaki przyniosłoby pożyczenie tych pieniędzy na
procent. Z punktu widzenia przedsiębiorcy oba biznesy są identyczne, to po prostu dwa
sposoby zarabiania pieniędzy, między którymi wybiera porównując spodziewane zyski. Ten
argument upada z uwagi na okoliczność, że przedsiębiorca czyni tak z uwagi na to, że
oprocentowanie istnieje. Zasadność istnienia oprocentowania to coś, co w ekonomii trzeba
jeszcze udowodnić, niezależnie od dotychczasowych prób. Nie możemy już dłużej opierać
argumentacji uzasadniającej oprocentowanie samym faktem jego istnienia czy też przez
wzgląd na to, że zwiększa ono dochody przedsiębiorcy. W takim razie moglibyśmy równie
dobrze uzasadniać występowanie szantażu czy fałszerstwa tym, że istnieją.

6. Niespodziewanie, tak wybitny przedstawiciel teorii oprocentowania jak Irving Fisher
zajmuje takie właśnie stanowisko: „Niektórzy autorzy stawiają dwa pytania…(1) dlaczego
istnieje oprocentowanie oraz (2) jak się określa stopę procentową. Drugie pytanie obejmuje
wszakże i pierwsze, jako, że dla wyjaśnienia jak się określa wysokość stopy procentowej
potrzebna jest odpowiedź na pytanie, czy stopa ta mogłaby czy nie wynosić zero, tj. czy
dodatnia stopa procentowa musi istnieć” (Fisher 1930: 13-14). Gdyby przenieść tę
argumentację do sfery szantażu i fałszerstwa , można by na tej samej zasadzie powiedzieć, że
wyjaśnienie jak te zjawiska pojawiają się i działają, jest równoznaczne z odpowiedzią na
pytanie dlaczego muszą istnieć.
Jeżeli ograniczymy się do stosowania tego typu argumentacji to sfery ekonomii, to
będziemy jedynie musieli wiedzieć jak bezrobocie i inflacja pojawiają się i trwają, aby
odpowiedzieć na pytanie, dlaczego nie możemy się ich pozbyć. Ale nawet tak oczywiście
błędna logika spotyka się z otwartą akceptacją ekonomisty Josepha W. Conarda, który uważa
argumentacje Fishera za tak nieodpartą, że pisze: „Dopóki tej prostej logiki nikt nie
zakwestionuje, będę się zgadzał z konkluzją Fishera” (Conard 1959:14).
Ta prosta logika pozywa usprawiedliwić wszystko, co niemożliwe do
usprawiedliwienia, od niszczenia lasów po zatruwanie środowiska, od głodu milionów ludzi
w Afryce po trwający od stu lat wzrost sił monopolistycznych. Na pytanie jak to się wszystko
dzieje otrzymujemy odpowiedź, dlaczego tak musi być.
Aby zrozumieć, dlaczego Fisher posłużył się tak oczywiście marną argumentacją,
trzeba zadać inne pytanie: Czy ktoś, w całej historii ekonomii, przedstawił mocniejsze
argumenty w obronie oprocentowania niż Fisher? Tu nie jest miejsce na zilustrowanie tej
obcesowej tezy, ale w tej książce zostaną przeanalizowane i poddane ocenie główne teorie
oprocentowania, takie jak teoria wstrzemięźliwości, wydajności, popytu i podaży, preferencji
czasowej, czy preferencji płynności, podobnie jak takie pozytywne cechy oprocentowania jak
zdolność do mobilizowania depozytów, racjonowanie i stabilizacja cenowa. Odkryjemy, że
ekonomia woli poruszać się w świecie wyobrażeń i mitów, zamiast stawić czoła zasadom
logiki i rzeczywistości.
Innym, możliwym dowodem wymiennego posługiwania się pojęciami „zysku” i
„oprocentowania” może być świadoma lub nieświadoma chęć zmniejszenia ciężaru zarzutów
od wieków kierowanych pod adresem oprocentowania przez kościół jak i oświeconą opinię
publiczną. Od szesnastego wieku presja sił towarzyszących rewolucji przemysłowej, zmusił
instytucje finansowe oraz gospodarcze jak i przemysłowców do szukania jakiejś drogi
obejścia tej jednomyślnej opinii moralistów i humanistów. Jednym ze sposobów było mylenie
roli oprocentowania i zysku, jako że zysk przedstawiano często jako użyteczny instrument
służący interesowi społecznemu, nawet, jeżeli krytykowano nadmierne zyski. Najlepszym
sposobem na pomieszanie tych pojęć było kładzenie nacisku na kapitał przedsiębiorcy
uznawany za ogniwo łączące oprocentowanie z zyskiem. Kiedy już je tak złączono,
podkreślając podobieństwo między kapitałem pożyczkowym i kapitałem przedsiębiorcy,
stawało się dosłownie niemożliwe pisanie o oprocentowaniu bez używania od czasu do czasu
słowa „zysk” gdy idzie o oprocentowanie. Pomagało to obejść krytykę, jako, że im bliżej
procent był zysku, tym większa akceptacja dla tej niegdyś krytykowanej instytucji.
Ten stan rzeczy trwa po dziś dzien. W Pakistanie, na przykład, Ministerstwo Finansów
i Bank Państwowy, co roku, gdy dochodzi do emisji obligacji, niezmiennie używa się słowa
„zysk” dla określenia oprocentowania. Chodzi tu, oczywiście o przezwyciężenie przeszkody
w postaci odrazy, jaką słowo „oprocentowanie” wywołałoby podczas subskrypcji obligacji

7. wśród przeciętnych pakistańskich muzułmanów, dla których jest ono tożsame z riba, czyli
lichwą.
W Pakistanie używa się tej strategii na większą skalę. Banki udzielają pożyczek nie na
procent, lecz na zasadzie marży (udziału w zysku?). Pomiędzy kredytobiorcą i bankiem jest
zawierana fikcyjna umowa, na mocy, której bank nabywa część udziałów kredytobiorcy,
pożyczając mu w ten sposób pieniądze, a następnie żąda zwrotu pieniędzy wraz z odsetkami,
co skrywa pod postacią odsprzedania udziału po wyższej cenie, bo powiększonej o marżę
zysku. Owa stopa zysku jest o 3% większa niż wynosiła stopa procentowa zanim
wprowadzono ten wydumany mechanizm. Podobnie, właściciel lokaty, zamiast dostawać
procent, ma jakoby mieć udział w zyskach lub stratach banku, co praktyce oznacza
otrzymywanie marży procentowej, zależnej od długości okresu oszczędzania, dokładnie tak
jak oprocentowane na stałą stopę procentową depozyty bankowe. Im dłuższy okres, na który
pieniądze są zdeponowane, tym większy poziom udziału w zyskach. Oczywiście, strat nie ma
nigdy, nic więc dziwnego, że The Economist nazwał to „islamskim oszustwem” (Economist,
26 października 1985: 77). Za tym wydumanym mechanizmem kryje się chęć ukrycia
oprocentowania za fasadą zysku. Bank ma prawo cos kupić, a także odsprzedać dla
osiągnięcia zysku po wyższej cenie, nawet temu podmiotowi czy osobie, od której to
początkowo kupił. Wszystko byłoby w porządku, gdyby tak się działo. Ale tak się nie dzieje.
Oni się tylko umawiają, że ten i ten człowiek sprzedaje coś określonemu bankowi za taką to a
taką sumę i że odkupi to coś od banku po upływie określonego czasu, co przyniesie bankowi
ustalony procent udziału w zysku. To wszystko pozory, wszystko mity, udawanie.
Niestety nie zauważono, że ta metoda niesie w sobie ziarno klęski. Wyobraźmy sobie,
że ktoś wpadłby na mądry pomysł nazywania kolczastego krzewu winoroślą, aby zwiększyć
poziom akceptacji kolczastego krzewu. Kiedy już krzew rozpleni się na dość dużą skalę
produkując kolce zamiast winogron, ludzie nie zaczną nawoływać jedynie do zaprzestania
uprawy kolczastych krzewów, ale i winorośli, jako, że wprowadzeni w błąd, zaczęliby mylić
kolczasty krzew z winoroślą. Dokładnie to się właśnie wydarzyło w teorii ekonomii, w
przypadku pomylenia, świadomie lub nie, przez ekonomistów, którzy w przeszłości
utożsamiali oprocentowanie z zyskiem. Rzecz jasna reakcja była równie mylna. Krytycy
złapali ekonomistów za słowo i wszyscy teoretycy wyzysku tacy, jak Rodbertus czy Marks,
nie przeciwstawiali się jedynie oprocentowaniu, ale sprzeciwiali się zarówno oprocentowaniu
jak i zyskowi, a czasami nawet bardziej zyskowi niż oprocentowaniu.
Potrzeba dokładnego ustalenia, czym są zysk i oprocentowanie z ich sprzecznymi
konsekwencjami tak w sferze gospodarczej jak i społecznej, nie ogranicza się tylko do
ekonomii kapitalistycznej, ale w równej mierze dotyczy ekonomii socjalistycznej. Obie one
niesłusznie zbłądziły przymykając oczy na różnice między tymi dwoma pojęciami, by w
rezultacie projektować zupełnie odmienne systemy ekonomiczne, które jednak łączy fakt, iż
pozostawiają całkowicie nierozwiązane fundamentalne problemy społeczno-gospodarcze.
Gdyby tylko można było ponad wszelką wątpliwość wykazać, że element wyzysku
postrzegany w kategorii zysku jest li tylko odbiciem wpływu oprocentowania, pozostawałoby
nam już jedynie zaprojektowanie nie opartego na wyzysku systemu kredytowania, aby
przezwyciężyć takie problemy jak ubóstwo i bezrobocie, inflacja i nie wykorzystanie mocy
wytwórczych. I tak samo, socjalizm będzie mógł zapewnić rządy prawa, społeczeństwo
otwarte, podstawowe prawa, a przede wszystkim, możliwość wydajnego spożytkowania
zasobów. Gdyby obie te szkoły ekonomiczne uznały, że zysk jest dzieckiem a oprocentowanie
kąpielą, wiedziałyby, co wylać, a co pozostawić. Oczywiście w obu przypadkach

8. rozstrzygające jest to, czy uda się zaprojektować alternatywny system kredytowania o
zerowej stopie procentowej, jak również to, czy przejawy wyzysku związane z zyskiem są
jego nierozerwalną częścią, czy też zewnętrznym odbiciem obliczonego na procent
mechanizmu kredytowego.
Problemy ze zdefiniowaniem kapitału
Jeżeli kapitał przedsiębiorcy należy do zupełnie innej kategorii niż kapitał
pożyczkowy i jeżeli ich pozorne podobieństwo ukrywa jedynie różnicę ich oddziaływania na
sferę społeczno-gospodarczą, to oczywiście utrudnia to zdefiniowanie kapitału.
Niezależnie od kontrowersji, jakie budzi definicja kapitału, powracanie do tego tematu
wykraczałoby poza potrzeby naszej analizy. Aby usnąć tę przeszkodę wystarczy, że
zdefiniujemy kapitał jako część dóbr, które służą do pomnażania dóbr. Po pierwsze,
ekonomiści zaakceptowali już tę definicję. Po drugie, zaś, oba te rodzaje kapitału ten
ryzykujący i ten pożyczkowy, niezależnie od tego, jaki jest bezpośredni skutek i jakie są
konsekwencje ich działania, koniec końców, wciąż są pewnym dobrem służącym do
wytworzenie jeszcze większej ilości dóbr. I czy to zapłata następuje w postaci dywidendy czy
odsetek, wciąż mamy do czynienia z przyrostem bogactwa. Ta definicja nie ma związku z
wpływem, jaki wywierają oba rodzaje kapitału na inwestycje, zatrudnienie i sferę socjalną.
Różnice tę jednak można wyrazić dzieląc kapitał na dwie zasadniczo różne, sprzeczne
kategorie - kapitał podejmujący ryzyko i kapitał pożyczkowy.
Kapitał podejmujący ryzyko to taki, który uzależnia swoje wynagrodzenie od udziału
w procesie produkcji i od tego ile wartości ten udział przysparza. Jeżeli proces produkcji
przysparza dużo wartości, jego wynagrodzenie będzie odpowiednio wysokie; gdy przybywa
mało wartości, wówczas wynagrodzenie jest równie niskie; jeśli produkcja przynosi stratę,
wówczas i kapitał ponosi stratę. Nie szuka dla siebie uprzywilejowanej pozycji i gotów jest
dzielić los pozostałych czynników produkcji. W rzeczywistości godzi się on nawet na gorszą
pozycję, gdyż gotów jest zadowolić się tym, co pozostanie po opłaceniu pozostałych
czynników produkcji. To sprawia, że przedsiębiorcy gotowi są ponosić ryzyko w różnego
rodzaju przedsięwzięciach produkcyjnych, które ten inny rodzaj kapitału, tj. kapitał
pożyczkowy, może im uniemożliwić, ze względu na ograniczającą rolę stopy procentowej.
Kapitał ryzykujący, zatem, pomaga, wspiera oraz inicjuje produkcję. Ta jego jakościowa
odrębność wyrażająca się w jego oddziaływaniu zmusza nas do wyodrębnienia go jako
„kapitału produkcyjnego”. Jeżeli więc ktoś zapyta, dlaczego otrzymuje on zapłatę w postaci
dywidendy, możemy uczciwie odpowiedzieć, że to z powodu jego zaangażowania w
produkcję i gotowości do ponoszenia ryzyka właściwego przedsięwzięciom produkcyjnym.
Tymczasem, kapitał pożyczkowy narzuca warunek wstępny polegający na
wynagrodzeniu w postaci określonego oprocentowania, które nie uwzględnia tego, ile
wartości przysparza jego udział. Niezależnie od tego czy przedsięwzięcie generuje dużo czy
mało wartości, jego wynagrodzenie musi pozostać takie, jakie z góry określono. Jego
uprzywilejowana pozycja musi zostać zaakceptowana przez wszystkie pozostałe czynniki
produkcji. Ta postawa kapitału pożyczkowego sprawia, że nie tylko ludzie musza się
podporządkować bezdusznemu kapitałowi, ale zmusza ich do ulegania chciwości kapitału i
oddania swego udziału, kiedy wartość wytworzona jest niższa od stopy procentowej. Jeśli
przyrost wartości wynosi 5 procent, a pożyczkę zaciągnięto na 10 procent, konieczne jest
wypłacenie 5 procent z udziałów aktywnych czynników produkcji. Ta sytuacja wywołuje

9. obawy przed podejmowaniem przedsięwzięć, po których można się spodziewać niewielkiej
rentowności jak też długoterminowych działań produkcyjnych, co z kolei ogranicza
inwestycje, przyczyniając się do wzrostu bezrobocia. To główna przyczyna, która obok takich
jak wzrost kosztów napędzany stopą procentową czy odpływ siły nabywczej do
kredytodawcy, praktycznie powoduje przedłużanie się stanu równowagi przy niepełnym
zatrudnieniu. Jeżeli zastosujemy politykę wzrostu zatrudnienia, pojawi się inflacja,
przyczyniając wielkiego cierpienia, między innymi, skromnym pracobiorcom. Jeżeli nic nie
zrobimy, to będziemy mieli sytuację nie wykorzystania zasobów ludzkich. Gdybyśmy chcieli
kapitał pożyczkowy nazwać zgodnie ze skutkami jego oddziaływania, moglibyśmy go
nazwać kapitałem restrykcyjnym, zachłannym lub wyzyskującym. A skoro tego ostatniego
terminu dla określenia tego aspektu oddziaływania kapitału używają już dosłownie wszyscy
ekonomiści socjalistyczni, możemy go nazwać „kapitałem wyzyskującym”.
To czyni nieco łatwiejszym zdefiniowanie i ocenę roli kapitału, o które od długiego
czasu toczą się poważne boje między kapitalistycznymi i socjalistycznymi ekonomistami.
Wielu z nich podchodzi do kapitału jak do czynnika produkcji, co dało asumpt do powstania
licznych teorii produktywności i podczas gdy w każdej z nich jest pewien element prawdy, to
jednak żadna nie zdołała uchwycić pełnego obrazu kapitału. Podobnie, kilka najtęższych
mózgów skupiało się na wyzyskującej roli kapitału, określając to jako najzwyklejszy rozbój.
Każda z tych teorii niesie w sobie ziarno prawdy, ale cała prawda wymknęła się ich autorom,
niezdolnym dostrzec drugiej strony medalu.
Kapitał, zaś, jest i wyzyskujący i produkcyjny zarazem. Jest wyzyskujący, gdy za
warunek swego udziału stawia osiągnięcie określonej stopy procentowej. Produkcyjny
natomiast, gdy nie stawia takiego warunku i godzi się na zysk lub stratę, zależnie od tego,
jaką wartość generować będzie jego zaangażowanie.
Kapitał tym się wyróżnia, że może pełnić tę podwójną rolę, ponieważ, w odróżnieniu
od innych czynników produkcji, posiada cechę, którą Arystoteles nazywał bezpłodnością,
cecha, której mało kto, nawet pośród przeciwników oprocentowania, nadawał właściwą wagę.
Niezależnie od tego, jaką wydajność osiągamy przy użyciu kapitału, wynik jest rezultatem
działania społecznego, połączenia określonych czynników, przede wszystkim ziemi i pracy z
kapitałem, co dopiero czyni ów kapitał produktywnym. O ile w przypadku innych czynników,
produktywność jest czymś im właściwym, choć działanie społeczne ją zwiększa; to w
przypadku kapitału, ona w ogóle nie istnieje, dopóki społeczne działanie mu jej nie nada.
Można sobie wyobrazić sytuację, że każdy czynnik produkcji, poza kapitałem, wykaże
się produktywnością bez udziału innych czynników. Jest do pomyślenia, że przedsiębiorca
bierze na kredyt towar na jakimś tanim targowisku by go odsprzedawać za gotówkę w jakimś
droższym miejscu, co pozwala mu wytworzyć wartość bez konieczności posłużenia się
kapitałem. Podobnie, praca może być produktywna bez uciekania się do jakiegokolwiek
innego czynnika produkcji, co widać na przykładzie pomocy domowej. Tak samo, ziemia jest
ze swej istoty produktywna, podobnie jak dziewicze lasy. Adam Smith, nawet, jeśli odmawiał
naturze zdolności wytwarzania wartości, przyznawał jednak, że jeśli idzie o dochody z ziemi
to być może około jednej trzeciej wytwarzanej wartości zawdzięczamy przyrodzie (Gide i
Rist 1953: 157). To oznacza, że każdy czynnik produkcji, w odróżnieniu od kapitału, niesie z
sobą zdolności wytwórcze.
Jeśli produktywność kapitału jest funkcją społeczną, zapłata, jaką kapitał pobiera
powinna uwzględniać sytuację społeczną. To jest możliwe o ile zapłata żądana za
użytkowanie kapitału jest podporządkowana roszczeniom innych czynników produkcji, które,

10. inaczej niż kapitał, posiadają samoistną zdolność kreowania wartości. Jedynie kapitał
ponoszący ryzyko jest zdolny pełnić taką podległa rolę, oczekując jedynie owoców
produktywności osiągniętej w toku społecznego działania. Jest on jednocześnie gotów
ponosić ciężary wynikające z poniesionych strat. Jest, więc między tym, co on wnosi i czego
oczekuje, symetria wykluczająca wyzysk.
Z drugiej zaś strony, kapitał pożyczkowy domaga się dominującej pozycji, określając
z góry ile zarobi oraz odmawiając poniesienia konsekwencji jakichkolwiek niepowodzeń
produkcyjnych, niezależnie od ich przyczyn. Ta asymetria między tym, co on wnosi a tym,
czego żąda sprawia, że jest on społecznie niewrażliwy, wyzyskuje inne czynniki produkcji i
kierując się niskimi pobudkami, pasożytuje na całej gospodarce. Niezależnie od tego jak
wielka jest wzajemna sprzeczność między obu tymi formami kapitału, w interesie nauki leży
stwierdzenie odrębności tych dwu ról. Tylko wówczas, będziemy mogli skorzystać z dwóch
przeciwstawnych sobie teorii, z których każda pomija zasadniczy element zawarty w tej
drugiej.
Podstawowa przyczyna złożoności problemu
Problem jest bardzo złożony. Wałkowany od stuleci budził wątpliwości i niedowierzanie: Jak
kapitał może mieć jednocześnie szkodliwe i zbawienne skutki? Można się spierać, że kapitał
pożyczkowy nie może być całkowicie wyzuty z produktywności tylko, dlatego, że przed
przystąpieniem do jakiegokolwiek przedsięwzięcia domaga się zapewnienia określonego
dochodu. Być może jakaś produktywność się ostanie, mimo stosowanego przezeń wyzysku.
Podobnie, można dowodzić, że fakt nie żądania przez kapitał podejmujący ryzyko określonej
zapłaty z góry, nie czyni go mniej zachłannym niż kapitał pożyczkowy, a gdy zyski maleją,
nie waha się przed ucieczką i porzuceniem mniej dochodowych przedsięwzięć. Giełda
pozwala tak samo łatwo wejść jak i wyjść. Tak, więc, pewien stopień wyzysku cechuje
również i ten rodzaj kapitału.
Ekonomia to nauka oparta na uogólnieniach, posługująca się pojemnymi schematami
do opisywania skutków i reakcji na różne zjawiska gospodarcze. Produktywność kapitału
pożyczkowego, jaka by nie była, a wiele można by temu określeniu zarzucić, jest tak dalece
przyćmiona wszystkim tym, co sprawia, że jest on czynnikiem wyzysku, iż ze względu na tę
właśnie cechę, należy go określić jako kapitał wyzyskujący. Krótko mówiąc, kapitał
pożyczkowy, żądając z góry określonej zapłaty, przyczynia się do wzrostu i utrwalenia
równowagi w warunkach niepełnego zatrudnienia, czemu nie można zaradzić mimo,
prowadzonej od zakończenia II wojny światowej ekspansywnej polityki dogadzania
interesom kapitału. Doprowadziło to jedynie do rozdęcia do olbrzymich rozmiarów kapitału
pożyczkowego, poziomu stóp procentowych, bezrobocia oraz inflacji. Ale nawet, jeżeli
założymy, że pod tym ogromem wyzysku kryje się odrobina produktywności, to, w jaki
sposób ma to uzasadniać żądanie właściciela kapitału pożyczkowego określonej ceny za jego
użycie? Jak to ujął Bronfenbrenner, „Produktywność kapitału… to nie produktywność
kapitalisty” (Kurihara 1955: 45). Joseph W. Conard, mimo iż w zasadzie w kwestii
oprocentowania jest konformistą, przyznaje: „etycznego zarzutu o ‘niezasłużony dochód’ nie
osłabia fakt, że kredyt jest produktywny, tak więc ta część historycznie ukształtowanej
argumentacji przeciwko oprocentowaniu pozostaje w mocy” (Conard 1959: 97). Jeżeli nie
zostanie dowiedzione, że pojawienie się i dostępność kapitału pożyczkowego wiąże się z
jakimś poświęceniem czy pracą kapitalisty, produktywność jego kapitału nie daje mu prawa

11. do żądania z góry określonej zapłaty. Pojawienie się kapitału jest wynikiem oszczędzania,
które wynika z przyczyn w ogóle nie związanych z poziomem stopy procentowej. Rozwijane
w tym zakresie koncepcje abstynencji, oczekiwania, to mitologia. Jedyna logiczną, dającą się
uzasadnić przyczyna pojawienia się oszczędności jest negatywna preferencja czasowa. Ludzie
oszczędzają, bo uważają swoje przyszłe potrzeby za ważniejsze od obecnych. Do tej sytuacji
pasuje obserwacja Joan Robinson: „Oczywiście „nagrodą” za posiadanie dóbr jest posiadanie
dóbr, niezależnie czy przynosi to jakiś dochód, gdy jednak taki dochód jest nagrodą za
oszczędzanie staje się pomnożenie majątku.” Niektóre okoliczności powinny nas
powstrzymać przed myleniem „Produktywności inwestycji z produktywnością
kapitału” (Robinson 1971: 29, fn. 5 i 33).
Nie zainwestowane oszczędności przybierają postać depozytów bankowych, które
umożliwiają pośrednikom finansowym na udzielanie kredytów. Istnieją wystarczające
powody oraz przekonujące dowody, aby twierdzić, że nie da się zmniejszyć poziomu
oszczędności nawet gdyby oszczędzający przestali dostawać jakikolwiek procent. Zakładając,
że tak jest w istocie, pozostaje tylko rozwiązać problem udzielania pożyczek bez
oprocentowania, co wydaje się nie pozostawiać bankom pola do opłacalnego działania.
Rozstrzygnięcie czy jest możliwe zaprojektowanie opłacalnego systemu bankowego,
udzielającego nie oprocentowanych pożyczek, wymagać będzie solidnej argumentacji. Jak
dotąd ekonomia nie podjęła jeszcze tego trudu. My też nie możemy go podjąć zanim bez
rozjaśnienia ważnych kwestii teoretycznych. Załóżmy, że próba taka zakończy się
niepowodzeniem i dojdziemy do wniosku, że bankowość bez oprocentowania jest
niemożliwa. W takim wypadku oprocentowanie będzie nadal istniało, ale nie dlatego, że
generuje oszczędności czy kapitał produkcyjny, ale dlatego, że okazaliśmy się niezdolni do
zastąpienia oprocentowania mechanizmem nie opartym na wyzysku.
Musimy nie tylko posługiwać się właściwymi terminami, ale i upewnić się, nasze
pobudki są właściwe. Jeżeli uważamy za potrzebne udawanie, że to jest wizją istnieje
naprawdę, musimy okazać uczciwość i odwagę Samuelsona, który potrafi udawać i przyznać,
że udaje. Zamiast twierdzić, że miłość do posiadania pieniędzy jest skłonnością quasi-
przestępczą i na wpół patologiczną, ma on odwagę oświadczyć „musimy udawać przed sobą i
przed innymi, że to, co uczciwe jest nieuczciwe, a nieuczciwe uczciwe… Skąpstwo i
lichwa… muszą jeszcze przez jakiś czas pozostać naszymi bóstwami” (Samuelson 1976:
817).
To, pokrótce, jest odpowiedź na zastrzeżenie dotyczące odmawiania produktywności
kapitałowi nastawionemu na odsetki. Drugie zastrzeżenie dotyczy możliwości, że kapitał
ponoszący ryzyko może równie dobrze dopuszczać się wyzysku. To zastrzeżenie ma większe
podstawy. Kapitał ryzykujący może w każdej chwili sprzedać akcje i kupić obligacje. Zakres
oddziaływania oprocentowania na zachowanie kapitału podejmującego ryzyko jest
uzależniony od wpływu stopy procentowej na cenę akcji. Jeżeli stopa procentowa spada,
odpowiednio rosną ceny akcji, a jeśli stopa procentowa rośnie, wartość akcji spada w równym
stopniu.