1. oarsoaldeko hitza
4 OSTEGUNA, 2006ko uztailaren 27a OARSOALDEA
36KO GERRA
Karrikako Katin-Txiki hobi Gerra bukatu ondoren, lurja-
beak, Loreto Romero Ken-
nedyk, gorpuak bertatik atera-
komuna berriro irekitzeko tzeko eskaera egin zuen.
1960an egin zuten hori, Fran-
cisco Franco diktadoreak bai-
mena emandakoan. «Soinurik
eskatu diote Aranzadiri egin gabe lurpetik atera ziteze-
la esan zuen Francok, eta nahi
zuten sendiek gorpua Erorita-
koen Bailara -ra ( Valle de los
Francoren aldeko tropek fusilatutako zortzi gorpu atera zituzten bertatik caidos) eraman zitzaketela»,
azaldu du Aranzadik txostene-
1960. urtean, baina gehiago egon daitezkeenez, denak atera nahi dituzte an.
1977an, omenaldia egin zio-
ten ateratako gorpu horiei, eta
Peña Gantxegi arkitektoak hile-
rrian egindako panteoian lur-
peratu, Erran zuten gorrotoz il
zintuzten, erriaren gogoan bizi
zerate idatziarekin batera.
Baina ez zituzten guztiak ate-
ra: geroz eta gorpu gehiago
atera, orduan eta fusilaketa
gehiago izan zirenaren seinale
baitzen.
110 fusilatu Oiartzunen
Oiartzunek 5.260 biztanle zi-
tuen 1936an, gerra hasieran.
Francoren aldekoek herria
hartu zutenean, 250 lagun atxi-
lotu zituzten, herritarren %5a,
gutxi gorabehera. Herriko kan-
posantuan 110 pertsona fusi-
latu zituzten, 1936ko uztailetik
azaroa bitartean, Francisco
Etxeberria antropologoak ida-
tzitako txostenean biltzen de-
nez.
110 lagun horiek Oiartzun,
Errenteria-Orereta, Donostia,
Arrasate, Tolosa, Zizurkil, Ale-
Tropa frankistak Aritxulegitik sartu ziren Oiartzunera 1936ko uztailean, Nafarroa konkistatuta. Gero, eskualdea eurenganatu zuten. O. HITZA gia, Aretxabaleta, Eskoriatza
eta Debakoak ziren. Beste ba-
GOIATZ LABANDIBAR Elkarteari berriro ere hilobia dea tropa nazionalek , baina na zen lur-eremua, Iragorri ba- tzuen jatorria ez da jakiterik
ireki eta bertan gelditzen diren gero, toki urrunagoetara jo zu- serriari dagokiona. Tropa na- izan. Haien guztien izenak he-
Duela 46 urte, 1960an, Karrika- gorpu guztiak ateratzeko eska- ten, «jendeak ez zezan horren zionalak Oiartzunera, eta es- rriko Erregistro Zibilean dau-
tik Artikutzarako bidean 36ko tu dio, hilketak haiek gertatu berri izan». Katin-Txiki da toki kualdera, Aritxulegitik sartu zi- de.
gerran Francoren aldeko tro- eta 70 urtera. horietako bat. ren 1936ko uztailean. Herria Aranzadik bildutako infor-
pek fusilatutako zortzi gorpu Aranzadiko Francisco Etxe- Izenak berak badu istorioa. hartu zuten eta Mendiburu ka- mazioaren baitan, euskaldun
atera zituzten lurpetik, eta he- berria antropologoak tokiaren Katin Poloniako herri bat da. II. lean zuten etxea eskatu zieten nazionalistak ziren Katin-Txi-
rriko kanposantuan lurperatu, inguruko txostena idatzi zuen Mundu Gerran, 10.000 ofizial haiek Romerotarrei, bertan ko- kin fusilatutakoak. «Euzkadi
propio euren omenez eraikita- 2004ko irailean, Katin-Txikin poloniar baino gehiago hil zi- artela jartzeko. Hauek, ukatu besterik ez zuten horiek bu-
ko panteoian. Hala ere, ez ziren izan baitzen beste bi kiderekin tuen bertan armada sobieta- egin zuten eskaera. Orduan, ruan», bildu zuen Jose Artetxe
haiek Karrikan fusilatu eta lur- batera. OARSOALDEKO H ITZA k rrak. Sarraskiaren dimentsioa mendeku gisa, sendiaren lu- idazleak 1977an argitaratuta-
peratutako bakarrak, eta oiar- txosten hori eskuratu ahal izan nolabait alderatuz, herritarrek rrak aztertu zituzten, eta Karri- ko Un vasco en la postguerra.
tzuar batzuek memoria histori- du. Lan horretan jasotzen de- izen hori eman zioten Karrika- kakoa aukeratu zuten fusilake- Diario 1939-1971 liburuan,
koa berreskuratzeko sortu du- nez, hasieran herriko kanpo- ko txokoari. ta toki eta hobi komun gisa era- Aranzadik bere txostenean go-
ten taldeak Aranzadi Zientzia santuan fusilatzen zuten jen- Romero Kennedy sendiare- biltzeko. goratzen duenez.
baina egunez. «Lurra altxata
«Baserritik tiroak eta garrasiak entzuten ziren» zegoela ikusten genuen, hala-
ko bi montoi zeudela, han lur-
Katin-Txikiri Kanposantua dei- ketak izan ziren gau bat. ziren, itzal genitzan», du gogo- tik gora ihesean. Berez, Katin- peratzen zituzten fusilatuak».
tzen zioten Iragorrikoek. De- «Gauez etorri ziren kamioi ba- an Mitxelenak. Txiki hauei zegokien lurrez. Norbaitek, edo norbaitzuek,
nek zekiten zerbait zen bertan tean; baserritik entzuten ge- Fusilaketak gauez egiten zi- «Baserri batera iritsi zen es- tokia txukuntzen omen zuten
fusilatuak eta lurperatuak zeu- nuen tiroak eta garrasiak, isil- tuzten Karrikan, ahalik eta jen- kuak lotuta, eta hangoek sala- gerra bukatu ondoren. Eta hil-
dela, «euskaldunak». Lur hori, isilik ginelako denak». de gutxienak jakiteko. «Guk ez tu egin zuten. Baserrian bertan dakoen omenez, loreak jarri.
gerra aurretik, sastrakak eta Kamioi soinuaren ondoren, genuen izu gehiegi pasatzen, garbitu zuten txapelgorriek». «Senideek jakingo zuten han
oteek hartuta zegoen, baserri- garrasiak eta tiroak entzun txikiak ginelako eta helduak Baina Iragorrikoek ez zeki- zeudela lurperatuak, eta etor-
tarrek ez zutelako ezertarako omen ziren baserritik, fusila- bazterrean genituelako». ten zenbat fusilatu zituzten tzen ziren». Baina inork ez
erabiltzen. keta tokitik metro gutxi batzue- Mitxelenak ere ongi gordea han, Iragorriko Kanposantuan. zuen hitzik egiten Kanposan-
Xixili Mitxelena han bizi zen, tara baitago Iragorri. «Joxe du oroimenean Iragorriko bes- «Hamabost bat? Esaten zuten tuan gertatutakoaz, beldurra
Iragorrin. Haurra zen gerra anaia eta ni haurrak ginen, eta te zatian bizi ziren lehengu- apaiz bat bazegoela haien ar- medio. «Baina horrelako gau-
piztu zenean, eta fusilaketak pixalearekin gauez esnatu eta suek fusilaketa tokitik ihes tean...», kontatu du Mitxelenak. zak ez dira ahanzten, buruan
gertatu zirenean. Hala ere, argiak pizten bagenituen, txa- egindako gizon baten arnases- Batzuetan, Kanposantura jo- gelditzen dira», dio Xixili Mitxe-
oraindik ere gogoan du fusila- pelgorriak ate-joka etortzen tuak entzun zituztela, baserri- aten omen ziren Iragorrikoak, lenak.

2. oarsoaldeko hitza
OARSOALDEA OSTEGUNA, 2006ko uztailaren 27a 5
PILAR INSAUSTI 36KO GERRAN FUSILATUTAKO JOSE MANUEL INSAUSTIREN ALABA
Gerra ondorengo egunak no-
lakoak izan ziren? SENTIMENDUAK
Behin, Lezoko bi gizon agertu
ziren etxera, amaz galdezka. «Ez dut gorrotorik. Ez
Paper bat sinatu behar zuela badugu historiaren
esan zioten: Fernando Lobato-
ren heriotz-zigorra zen. Gure
pasarte hau kontatzen,
laguna zen Fernando. Amak ez dela ezer pasatu
ezetz esaten zuen. Halako ba- ematen du»
tean zera esan zioten amari:
‘Ez duzu hau sinatuko? Ba, zu PRESIDENTEA
fusilatuko zaitugu’. Eta amaren
erantzuna: ‘Hemen naukazue, «Zazpi urte nituen aita
hementxe geratuko dira nire
seme-alabak. Nik ez dut fami-
fusilatu zutenean,
lia bat hondatuko, zuek nirekin errepublikazalea zen,
egin duzuen bezala’. Lezoko Errepublikarren
Herrian izandako fusilamen - Zentroko presidentea»
duetaz gogoratzen al zara?
Fusilamendu bakarra izan zen EGOERA
aitarena. Gero, Darieta ingu-
ruan ere izan ziren: ama hiru
seme-alabekin ihesean korri-
«Aitari buruz gure
ka zihoazela, hil egin zituzten. artean bakarrik hitz
Nolakoa izan zen erreketeen egiten genuen, herrian
sarrera herrira? bazegoen jende ona
Ez dut gogoratzen. Dena den,
menditik sartu ziren, Gaintxu-
baina salatari asko ere»
rizketako baserrietatik.
Nolakoa izan zen gerra? taren heriotzaz. Ixilik egon
Lezoren erdian geundenez, gara beti. Inoiz ez gara kexatu
Errenteriara asko joaten gi- eta inork ez digu barkamenik
nen. Karlistak txapelgorriekin eskatu. Baina orain haserretu-
ibiltzen ziren eta falangistak, ta nago, Euskadin bakarrik
berriz, txapel beltzarekin. Ka- biktima horiek daudela ikus-
LOREA MUGURUZA letik desfilatzen zuten, Un, ten dudalako. Ez. Euskadin
dos, tres, falange rekete . Eta biktima asko daude. Niretzako
zuk ezin zenuen ezer esan. oraindik bukatu ez den gerra
«Oraindik bukatu ez den gerra Eta nola eraman zenuten?
Oso gaizki. Zinera joaten gine-
nean Espainiako ereserkiare-
baten lehenengo biktimak
gara, baita ahaztuak ere. Hiru-
garren mailako biktimak gara.
baten lehenengo biktimak gara, kin hasten ziren emanaldiak,
eta denek eskua altxa behar
zuten eta Cara al sol abesteko.
Biktimen izena probetxua
ateratzeko erabiltzen dela
uste al duzu?
baita ahaztuak ere» Eta ez zuenak abesten zinetik
kanpora botazen zuten edo zi-
gortu egiten zuten.
Denetik pixka bat. Etekin poli-
tiko eta ekonomikoak atera-
tzen ari dira. Gu ez gara horre-
Zuen artean komunikatzen la ibili. Nire aitaren kontura ez
Ekaitz Arrieta 1936 urteko uz- rren Zentroko presidentea zen. entzun zituen eta hilerrira igo zineten? Ba al zenuten harre- naiz biziko. Nik ez dut ez diru-
tailaren 27a. Gaur 70 urte bete Berak hauxe esan zuen: ‘Ni he- zen: han, aita hilda ikusi zuen. manik zuen egoera berdine - rik ezta protagonismorik nahi.
dira 36ko gerra hasi zela. Uda men geratzen naiz, ez diodala- Fusilatu gehien egon zen le - an zegoen jendearekin? Aitortzea nahi dut. Justizia.
giroko goiz eguzkitsu hartan ko inori minik egin eta niri ere kua izan zen, ezta? Gure aitari buruz gure artean Nola daramazu hori?
berehala zabalduko zuen ez didate minik egingo’. Or- Bai. Asko izan ziren. Hobi ko- bakarrik hitz egiten genuen. Ez dut gorrotorik. Ez badugu
ekaitz giroa herrian. Oiartzun duan Donostiara joan ginen, mun bat dago bertan. Aita iku- Herrian bazegoen jende ona, historiaren pasarte hau konta-
aldetik zetozen erreketeak. gure osaba baten etxera ze- sitakoan, korrika jaitsi zen he- baina salatari asko zeuden. tzen, ez dela ezer gertatu diru-
Etxetxo baserriko Maria Oiar- hazki. Altzateko etxe batean rrira. Orduan, nire aiton-amo- Ezin zen hitz egin. di. Ez dugu inorenganik lagun-
tzabal eta Domingo, Enrike eta bizi ginen, orain autobia dago- nei abisatu zieten. Bazekiten Nola sentitzen zara? tzarik jaso; Eusko Jaurlaritzak
Sebastian Usabiaga seme-ala- en lekuan. Nire aita Real Com- fusilatuta zegoela, baina amari Ni biktima bat naiz, eta telebis- ez du guregatik ezer egin, eta
bak etxetik alde egiteko asmoz pañia Asturiana-ko kontablea ez zioten ezer esan nahi izan, tan azaltzen diren biktimak be- ez dut ezer eskertzeko. 10.000
abiatu ziren; beraiekin aurrez zen. Bertatik deitu zioten. eta, sei haurrekin gelditu zen. raien hildakoetaz bizitzen ari pezetara iristen ez den pentsio
aurre topo egin zuten Franco- Zer egin zenuten orduan? Ate guztiak itxi zizkizueten? dira eta gu ez gara bizi gure ai- bat jasotzen dut.
ren aldekoek: ama, bere hiru Aitaren bila etorri ziren. Do- Amak lanean jarri behar izan
seme-alabekin batera, bertan nostiako anai zaharrak esan zuen. Nire ahizpa ere 14 urte-
erahil zituzten. Hala agertzen zuenez, atea ireki eta hiru gi- rekin hasi zen lanean, beste
da Lezoko Erregistro Zibileko zon zeuden bertan: falangista anaiari Batxilergoa bukatzeko
agirietan. Pilar Insausti (Lezo, bat, errekete bat eta guardia urtebete falta zitzaionean. Be-
1924), Jose Manuel Insausti fu- zibil bat. Ondarretara eraman rak ikasketak bukatu zitzan
silatuaren alaba da. 1936ko zuten, orduan han baitzegoen denok lanean hasi ginen, oso
urriaren 6an fusilatu zuten Ma- kartzela. Nire anaia janaria familia batua ginelako.
noli Ormabururen senarra. Pi- eramatera joan zen eta aske Eta gero zer pasa zen?
larrek egoeraren bizipenak zegoela esan zioten. Aiton- Errenteriako Udalean gure ai-
kontatu ditu. amonek baserriak zituzten taren kontrako hiru salaketa
Jose Manuel Insausti aita Hernanin eta hilerriko malda zeudela jakin zuten nire aiton-
1936ko urriaren 9an fusilatu jaitsi eta berehala, Bakero ize- amonek. Nork jarri zituen ez
egin zuten . Zer duzu gogoan? neko baserri bat dago eta nire zuen jakin nahi izan amak, eta
Zazpi urte nituen fusilatu zute- aita hara eraman zuten. Aita- bere seme-alabek ez jakitea
nean. Gure aita errepublikaza- ren inudeak anai bat zuen, nire nahi izan du, seme-alabengan
lea zen, Lezoko Errepublika- aitaren ugazanaia zela. Tiroak gorrotoa ez handitzeko.

3. oarsoaldeko hitza
2 ASTEAZKENA, 2006ko irailaren 13a OARSOALDEA
HISTORIA
IHESA
Errenteria-Oreretan,
biztanleen %46k alde
egin zuen erreketeen
zutabeak herrian sartu
aurretik
LEHERGAILUAK
Santakrutz eguna iritsi
baino pare bat egun
lehenago erregaiz
betetako ontziak ikusi
zituzten Lezon
tzioa ez zen izan ongietorri hu-
tsa egitea: «Gaintxurizketako
gainean eserita jarri gintuzten,
ogi zuria eman ziguten, beste
Errenteriar falangistak Zumardian formaturik Avenida de la Gloriosa Navarraren inaugurazioan, 1936ko urriaren 18an. ‘ERRENTERIAKO HISTORIA’ LIBURUA sardina lata batzuk ere bai, eta
hura jan arte han egon ginen.
Bitartean, tropak etorri ziren
Irun aldetik. Kaballeria eta oi-
Oroimenean arakatuz nez ere bai pila, eta gu bitarte-
an han, zer gertatuko zen, zer-
gatik esaten zuten hura, zain...
‘Hi, gu hemen prisioneroak be-
Gaurko egunez Irundik zetozen erreketeen zutabeek Errenteria-Orereta, zala gaituk orain, zerbait pasa-
tzen baldin bada hor (Lezon),
Lezo eta Pasaia hartu zituzten, Donostiaraino ailegatuz patruilaren bat edo beste ha-
rrapatzen badute guri emango
zigutek jipoia hauek’. Horrela
LOREA MUGURUZA hartu zuten. Ordurako, Lezotik gotzi ohiak -altxamenduaren zoko euskararen historia so- hizketan aritu ginen, eta handik
ere hainbatek ihes egin zuen aldekoak- bidali zituzten erre- ziala liburuan. bi hiru ordura esan ziguten he-
aurkoa egun seinalatua gertatuko zena susmatuta. keteei Errenteria-Orereta ba- Garmendiak gogoan du San- rrira jaisteko».
G da orain 70 urte eskual-
dean bizi ziren pertso-
nentzako, errepublikazaleen-
Errenteriako Historia liburuak
aipatzen duenaren arabera,
Errenteria-Oreretako biztanle-
besik gabe zela esatera. Beor-
legi zutabearen operazio-
egunkarian honelaxe
takrutz eguna iritsi baino pare
bat egun lehenago erregaiz be-
tetako ontziak ikusi zituela he-
Haur haiek guztiak Lezora
jaitsi zirenerako Gurutze San-
tuaren plaza erreketez beteta
tzako, 1936ko altxamenduaren en %46ak alde egin zuen erre- kontatzen da hilaren 13an ger- rrian, baita dinamitaz betetako zegoen, Garmendiaren arabe-
aldekoentzako, abertzaleen- keteak herrian sartu aurretik. tatu zena: «Goizeko lehen or- zenbait hodi ere. Baina gertaki- ra.
tzako, baina baita politika arlo- Fabrika gehienak ere itxita duan, Errenteria hutsa dagoen zun bitxiena hilaren 13an ber- Dena den, hilaren 15ean gu-
an inolako zerikusirik izan ez zeuden ordurako. Fabriketako berri ematen digute. Hori ikusi- tan izan zen. Herriko apaizak, txi gorabehera, aipatutako
zutenentzako ere. Gaur 70 urte makineriak beste leku batzuta- ta, Comteren agindupean zuta- Don Luis Garmendiak, herriko erreketeen zutabeak Gipuzkoa-
betetzen dira Beorlegiren zu- ra garraiatu zituzten herria be bat azkar antolatzen da, haurrak hartu eta Gaintxuriz- ko kostaldeko herrietara abiatu
tabea, Ortiz de Zarate zutabea- hustu aurretik, baina suntsitu Oiartzunen dauden konpainie- ketara eraman zituen errekete- ziren. Lezotik harantz joan bai-
rekin batera Errenteria-Orere- gabe. Anarkista talde bat saia- kin. Zutabe honek inolako erre- ei ongietorria egitera: «Eraman no lehen, Melitton Garmendiak
ta, Pasaia, eta Lezo hartu zituz- tu zen Papelera Española deu- sistentziarik gabe okupatzen egin gintuzten. Mutil koskorrak oso gogoan ditu erreketeen zu-
tela. Irundik zetozen sezten, baina bertako jabeek ditu Errenteria eta Pasaia». ginen gu eta seietako mezara tabean zegoen gizon «zahar»
erreketeen bi zutabe horiek. galarazi egin zieten. joan ginen. Eta aldaretik hauxe baten hitzak: «Gizon zahar ba-
Borroka gogorra izan zen Udal agintariei dagokionez, esan ziguten: ‘Bueno, orain de- tzuek bazituzten tartean, eta
Errenteria-Oreretan, ezkertiar 1931ean hautatutako eta
Haurrek ongietorria nak hemendik ateratzean niri horrela esan zidan batek:
eta abertzaleek abuztuan ze- 1936an berritutako Udalbatza- Lezon bitxia izan zen 1936ko Gaintxurizketako bidera joan ‘Aizu mutil, tori aterki hau oroi-
har Oiartzun aldetik zetozen tik, Urigoitia zinegotzi errepu- irailaren 13a. Santakrutz jaien behar dugu eta ongietorria garri gisa, eta otoitz egin niga-
erreketeei atzera eragin nahi blikanoa baino ez zen geratu bezpera izan arren, jaietarako egin behar zaie erreketeei’. tik nik ez bainuen etorri nahi.
izan baitzieten. Baina hilaren herrian. girorik ez zen herrian. Egun Hau eta hura aritu ziren hizke- Baina atxilotu nindutenean
11ean, erreketeen erasoei Behin herri guztia hustu on- hartako lekukoetako bat orain- tan, eta hala hartu gintuzten frentera bidali ninduten eta
ezingo zietela eutsi ikusita, or- doren, errepublikaren aldeko dik ere bizi da: Melintton Gar- denak, eta eraman gintuzten etortzen ez banintzen jipoitu
duko agintariek Errenteria- agintariek Carmelo Recalde mendia. Bere lekukotasuna Gaintxurizketako bidera». edo garbituko nindutela esan
Orereta hustutzeko erabakia eta Juan Lopez Retenaga zine- Imanol Esnaolak jaso zuen Le- Baina Lezoko haurren fun- zidaten».

4. oarsoaldeko hitza
OARSOALDEA ASTEAZKENA, 2006ko irailaren 13a 3
Irailaren 13a Santakrutz bezpera gisa gogoratua da beti, baina ez 1936ko altxamenduaren aldekoek
eskualdea hartu zuten eguna bezala. Izan ere, orain 70 urte, Francoren aldeko erreketeek Lezo,
Errenteria eta Pasaia hartu zituzten gaurko egunez. Gertakizun hark zer esana sortzen du oraindik.
IRITZIA AGUSTINA PONTESTA, JOXE LUIX AGIRRETXE ETA ANDER LEON (LEZO)
Gaur, 70 urte abertzaleak, ezkertiarrak, anarkistak,…
guztiak zigortuak izan ziren, eta beste
lan publiko askoren artean gure herriko
errepide hau eraiki zuten. Gaur egun
936ko irailaren 13an, Irundik Do- liatuei egin beharreko omenaldiak? iloba akabatuz eta beste neskatxa bat jendeak mendira joateko, meriendatze-
1 nostiara zihoazen tropa frankistek
Lezo hartu zuten, gaur 70 urte be-
teko dira. Data anekdota hutsa izanda
1936ko abuztuan, Lezo hartu baino le-
hen, Errenteria hartzeko saiakera bate-
an, herriko lurretan ibili ziren tropa fran-
zaurituz. Felix udal langilea izanik, Lezo-
ko Unibertsitateko Udalaren errekono-
zimendua izango zuela pentsatzea gau-
ko, rallyak egiteko edota txirrindulari-
tzan trebatzeko erabiltzen du, baina
errepide osoan zehar, ba al dago inola-
ere, egun hori gogoratzeko egingo den kistak. Ibili ez ezik Etxetxo baserriko an- za logikoa da. Ba ez. Bere izenean ez ko oroigarririk? Plakaren bat? Monu-
ekitaldi bakarra artikulu xume hau iza- drea eta 24, 21 eta 17 urteko semeak dago kalerik, plazarik edo aretorik, mentu txikiren bat? Jende hura eta be-
tea oso esanguratsua dela uste dugu. tiroz eta labankadaz hil ere zituzten. Eza- bera hil zuten tokian ez dago plaka ziz- ren sufrimendua gogoratzeko? Guk da-
Esanguratsua ez soilik historiaren alde- gutzen al duzue inoxente horien isto- trin bat ere. Hemen ez da ezer gertatu. kigula, ez.
tik, oroimenaren aldetik ere bai, orain rioa? Ba al dakizue Felix Arriagak, udal Gaur 70 urte Nafarroako erreketeak Bada garaia zerbait egiteko, martxan
modan dagoen memoria historikoa de- zabor biltzaileak, bere gurdian kanpo- plazan bibaka eta tiroka sartu zirenean, hasteko. Hildakoen memoria goratzeko
lako arlo horretan hain zuzen ere. santuraino hurbildu zituela lau gorpuak, “nahi gabe” 8 urteko Joxe Mari Larreta eta bizirik daudenen testigantzak jaso-
Orain dela 70 urteko egun horrek ha- gurdiari odola zeriola? Harrigarria. hil zuten. Gaur 78 urte izango zituen, eta tzeko. Artikulu honek egindakoari (edo
siera eman zion gure herriak pairatu Felix Arriaga bera, egun batzuk gero- gauza asko kontatzeko, baina inor ez da hobeto esan, ez egindakoari) kritika
zuen 40 urteko diktadura anker eta ilu- ago, abuztuaren 28an, ilobarekin Doni- haiekin gogoratzen… baino, aurrera begirako abiapuntua
nari. Heriotza, erbesteratzea, ihesa eta bane kalean zegoen, egungo AEK eus- Ez hildakoekin, ezta prisioneroekin izan nahi du. 70. urteurrena pasatu zai-
saminez beteriko urteen abiapuntua kaltegira jaisteko eskaileren ondoan ere. Jaizkibelgo errepidea Frankoren gu eta errudunak guztiok gara. 2011ko
izan zen, baina nor gogoratzen da horre- hain juxtu. Bertan frankistek botatako prisioneroek egin zuten, “trabajadore- irailaren 13an 75 urte beteko dira. 5 urte
taz? Non daude hildako eta errepresa- bonba batek eztanda egin zuen Felix eta ek”. Beraien ideiengatik zigortuak, gehiago itxaron behar al dugu?
IRITZIA RAFA BANDRES (ERRENTERIA-ORERETA)
70 urte pasatu dira: 1936-2006 irailak 13 ko. Orri asko eta asko beharko genituz-
ke. Batzuei, gainera, II. Mundu Gerra ere
sufritu behar izan zuten...
936ko irailaren 13a. Tropa nazio- tiak Errenteriako bizilagun gehienak rretik, halaber, Euskadiko Gizarte-la-
1 nalak, Francoren aldekoak, gure
herrira, Errenteriara, iritsi zirene-
ko eguna.
herritik bi aldiz ateratzea eragin zuen.
Bi aldiz
guntza Sailera joan ziren, eta han 4.117
zenbakiarekin izendatu zituzten Gallego
Gardey bost anai-arrebak. Euskadiko
Aldaketak herrian
Irailaren 13 hartan, Artaxonako 40 erre-
ketek, Cervera-ko kanoikada handiak
Data hori baino lehen, ordea, 1936ko beste haur batzurekin batera, Habana-n babestuta, Beorlegiren agindutara ziren
uztailaren 25ean, Gabierrotako gasolin- Herritik ospa egindako lehen aldian ontziratu zituzten. 300 pertsonarentza- erreketeei Donostiara aurkezten utzi
degiaren alboan armatutako errekete etxera itzuli ziren gehienak: Trintxerpe- ko lekua zuen itsasontziak eta 4.000 on- zieten. Beorlegi bera larriki zaurituta ze-
talde bat ikusi zutenaren alarma zabal- raino iritsi zen jende uholdea, eta, asko tziratu ziren, Southamptoneraino (Inga- torren; Oiartzungo Ergohien tabernan
du zen. Segurtasun zerbitzuko gudari jota, batzuk Zarautzeraino. laterra) iritsiz. Han, kanpin-dendetan artatu zuten, eta egun gutxira hil zen.
boluntarioei eman zieten horren abi- Bigarren aldian, ordea, itzulera luzea- bizi izan ziren, Ingalaterran taldeetan Errenterian, karlisten eta falangisten
sua, baina azken hauek haiengana joan goa izan zen: asko ez ziren itzuli, nahiz sakabanatu zituzten arte. aldeko herriko jendearekin osatu zuten
zirenean, jadanik ez zeuden. Desagertu eta hurrengo egunean herrira buelta- Bost anai-arreba hauek beti talde be- udala, II. Errepublikako udal demokrati-
egin ziren; edota norbaitek ezkutatu zi- tzeko intentzioarekin atera. Hala, Erren- rean joan ziren Cambridgeraino, eta koa Bilbon zegoen bitartean... erbeste-
tuten Fanderiako zonaldean; edota teriak zituen 7.000 biztanleetatik 4.000 han, gutxienez Antonio eta Jose bere an.
Oiartzungo mendi ingurura egin zuten inguru geratu ziren herrian bertan. He- anaia bizi dira, guk dakigula behintzat. Herriko Plazari General Mola izena ja-
alde... Herrian ikusi zituzten lehenengo rritik joandako inork ez zuen pentsatu Haren beste arreba bat besotan zuela rri zioten, eta pleno aretoko gelaren hor-
eguna izan zen hura, eta aitzindari-talde itzulerak hainbeste iraungo zuela: ba- geratu zen ama, baina haurra hil egin metan postal tamainuko Molaren argaz-
bat izan zitekeen... tzuentzako urte asko suposatu zuen... zen; amarekin Gurutze Gorriaren bidez kiak jarri zituzten, baita matxinatutako
Irailean, berriz, oraindik herrian zeu- beste batzuk euren Errenteriatik urrun jarri ziren harremanetan, beranduago. ejerzitoen tropenak eta Cervera ontzia-
denek ondo asko dute gogoan herria- hil ziren... eta beste batzuk errefuxiatu Santanderren zirela, aldiz, jakin zuten renak ere. Gutxienez, 1967. urtera arte
ren hustutze larria. Gertaera izugarria ta egondako lekuetan geratu ziren bizi- aita askatasuna eta demokraziaren al- mantendu zituzten haiek.
bezala gogoratzen dute, ikaragarria eta tzen... deko borrokan hil zela Durangon. Gaur, 70 urte beranduago, modu bate-
hunkigarria, aurreko egunetan izanda- Gallego Gardey anai-arrebak izan zi- Gallego Gardey anai horiek Britania ra edo bestera lekuko izan eta ondorio-
ko bonbardaketa handien tartean. Jen- ren joan zirenetako batzuk. 1992ko Oar- Handiko naziotasuna eskuratu zuten, ak sufritu ditugunok, bizi garen bitarte-
dea Lezoko norabideko Renfeko tunele- so aldizkarian, Antonio Gallego Gar- eta, futbolari esker, Ingalaterrako lehe- an beti izango ditugu gogoan estualdi
an ezkutatzen zen, Olibeteko gaileten fa- deyk (oraindik Ingalaterra bizi dena, 82 nengo eta bigarren mailako taldeetan haiek, eta berriro ikusi ez ditugunak ere
brikaren azpian... airetik etortzen ziren urterekin) kontatzen du bera eta haren jokatu zuten. Oso estimatuak eta ezagu- gogoratuko ditugu. Kontatzeaz eskertu-
bonbetatik ezkutatzeko lekurik egokie- lau anai-arrebak nola joan ziren Erren- nak izan ziren. ta, eta malkoi ezin eutsita neurrigabeko
na horixe zela uste zuten. teriatik Zarautzera, Zarautzetik Bilbora Haiek bezala, Errenteriako biztanle- inpotentziarengatik...
Airetik bezala, Jaizkibel mendiaren eta Bilbotik Santanderrera. Santande- ren bat ere Ingalaterran geratu zen bizi- 70 urte pasatu dira!
atzetik, itsaso aldean zegoen Cervera tzen, eta beste asko gerra bukatu eta hi-
itsasontzitik ere bonbak jaurtitzen zi- labete gutxira itzuli ziren... Errenterian
tuzten; era berean, gertuko mendietatik ERBESTEA baditugu horietako batzuk: Asensio, Sil- GOGOAN
kanoikadak eta metraileta tiroak bota- va, Etxeberrietako Garcia ahizpak... ba-
tzen zituzten herrirantz nahiz San Marko «Futbolari esker, Gallego tzuk gogoratzearren. «Bizi garen bitartean beti
mendirantz. Izan ere, San Markoko go- Beste batzuk Errusiara, Frantziara,
torlekutik Cervera-ren aurka tiro egiten
Gardey anai horiek oso Belgikara... joan ziren. Bakoitzaren isto-
gogoratuko ditugu estualdi
zuten. estimatuak eta ezagunak izan rioak esplikatzea oso zaila da, benetako haiek, bai eta berriro ikusi ez
Zurrumurruen arabera, honek guz- ziren Ingalaterran» gatibualdiak jasan behar izan zituztela- ditugunak ere»

5. oarsoaldeko hitza
2 OSTEGUNA, 2006ko azaroaren 2a OARSOALDEA
OIARTZUN GIZARTEA
36ko gerran fusilatutako 21
oiartzuarrei omenaldia egin diete
Alde errepublikarrekoak izateagatik hil zituzten guztien izen-abizenak gogora ekartzeko oroitarri bat
jarri dute herriko kanposantuan, Peña Gantxegik gudarien omenez egindako eskulturaren ondoan
GOIATZ LABANDIBAR euskaldunak gara», esan zuen
Lekuonak. «Bidezkoa da publi-
Senideen ustez «berandu», koki omentzea, ezin dugu
baina atzo, azkenean, 36ko ge- haien izaera eta nortasuna
rran fusilatu eta desagertutako ahazten utzi».
21 oiartzuarrei omenaldia egin
zitzaien hilerrian. Jende asko
Elizaren barkamen eskea
bildu zen 1977an gerran hilda-
ko gudariei Peña Gantxegi ar- Boni Urkizu herriko bikarioak
kitektoak egindako eskultura- ere hartu zuen hitza. «Elizak
ren inguruan. Bertan, atzotik, gai honekin ez du garbi jokatu,
errepublikaren aldekoak izate- eta, batez ere, Oiartzungo eli-
agatik fusilatutako edo desa- zak eta apaizek egindako huts
gertutako oiartzuarren izen- egiteengatik barkamena eska-
abizenak eta adina gogora tu nahi dut nire izenean», adie-
ekartzen dituen oroitarria razi zuen. Gero, fusilatutako 21
dago. oiartzuarren alde otoitz egin
Atzoko omenaldian bilduta- zuen.
koen artean, denetik ikus zite- Ekitaldia bukatzeko, Agur
keen: gehienak, fusilatutakoen jaunak kanta abestu zuten bil-
senideak ziren, baina alderdi dutakoek, eta 36ko gerran fusi-
politikoetako ordezkariak ere latu eta desagertuen inguruko
bildu ziren. Egungo Udalbatza berri ematen duten eskuorriak
osatzen duten alderdietako, ere banatu zituzten kanposan-
Abertzaleon Oihartzunako eta tuan bildutakoen artean.
Aralarko kideak han zeuden. Askorentzat oso hunkiga-
Baita beste hamarnaka herri- rria, eta era berean gogorra,
tar ere. izan zen atzo duela 70 urte ger-
Oroimena zor izena eman tatutakoak gogora ekartzea.
zioten ekitaldiari 70. Urteko Senideen oroitzapenak bati
Ekintzen Batzordeak eta Uda- baino gehiagori malkoak be-
lak. Ekitaldia txistuaren doi- gietara ekarri zizkion. Senide
nuekin hasi zen. Gero, Koxme guztiek zuten ahotan 1936ko
Lizaso bertsolari iturrioztarrak uztailaren 18ko altxamendua-
bi kopla kantatu zituen. ren ondoren bizi eta sufrituta-
Martin Beramendi alkateak, koa.
Udalaren izenean, lehengo as- Hala ere, oraingoz behin-
teko plenoan onartutako adie- behinekoa izango da atzo hile-
razpen instituzionala irakurri rrian jarritako oroigarria; izan
zuen. «Errepresaliatuen mina ere, fusilatu eta desagertu guz-
eta oinazea ordaindu nahi ditu- tien datuak zuzenak diren
gu, nahiz eta berandu etorri, egiaztatu nahi dute aurretik.
duintasuna aitortu nahi die- Gero, behin betiko oroigarria
gu», esan zuen, besteak beste. jarriko dute, oraingoa dagoen
Gero, Andoni Lekuonak har- tokian, gertatutakoa oroitaraz-
tzu zuen hitza, senide guztien teko; nahiz eta, senideetako
izenean. «Gerra garaiko fusila- batek atzo esan bezala, «horre- Omenaldian fusilatu eta desagertuen senideak guztiz hunkituta zeuden, batik bat, helduenak. Goiko
tu haiek izan zirelako gara; lako gauza batek ez luke seku- ezkerreko argazkian ikus daitekeenez, jende asko bildu zen hilerrian. Eskuinean, Martin Beramendi eta
haiek nolako, gu halako. Eta lan gertatu beharko». Andoni Lekuona ekitaldian, Udalaren eta fusilatutako zein desagertutako senideen izenean hitz egiten. G. L.
ERREAKZIOAK
ANA MARI ARBELAITZ PILAR GARITANO MAITE ISASA MIREN MENDARTE MILAGROS ALDAI
FUSILATUEN SENIDEA FUSILATUEN SENIDEA HERRITARRA FUSILATUEN SENIDEA FUSILATUEN SENIDEA
«Horrelako ekitaldiak beha- «Arrasatearra naiz ni. Ekai- «Zoragarria da, polita da «Ahaideak eta lagunak ditut «Gauza ona iruditzen zait
rrezkoak dira, baina pena nean omenaldia egin zieten omenaldia egitea desager- gerra garaian hildakoak. omenaldia egitea, baina le-
handia sentitzen da dena go- han fusilatuei, eta lehengoan tuei. Jendeak gertatutakoa Nire aita Artxandan hil zuten. henago egin behar zen. Gure
goratzean. Gure osaba alaia egunkarian irakurri nuen he- gogoratzeko beharrezkoa Amona oiartzuarra nuen, eta, aita fusilatu egin zuten, Bau-
eta maitagarria zen. Epaiketa men ere egin behar zietela. da. Oroimena handiagoa da horregatik, senideak ditugu tista. Hiru-alaba utzi zituen,
militarra egin zioten, gutxita- Gure aita Oiartzunen fusilatu zerbait propio antolatzen de- hemen. Izugarri ederra da ttiki-ttikiak ginen. Aitarik ez
ko bat izango da. Hileta ere zuten, eta gaurko egunez ur- nean, eta urtean behin, bede- omenaldia egitea; merezi genuenez, osaba-izebek hazi
egin zioten, eta lurperatu tero etortzen gara kanposan- ren, merezi du. Nik ez dut se- dute, eta bazen garaia. Urte ninduten, Larrean. Joakina
egin zuten Iruñean. Errente- tura. Hemen dago lurperatu- niderik gerra garaian fusila- askoan egon dira ezer egin lehengusinak abisatu zidan
riako Antonio Samperiorekin ta. Duela urte batzuk ere tuen artean, baina etorri gabe. Orain egiten den guztia omenaldia egingo zitzaiela;
fusilatu zuten». omenaldia egin zieten». behar nuela iruditzen zait». gutxi iruditzen zait». horregatik etorri naiz».

6. oarsoaldeko hitza
OARSOALDEA OSTEGUNA, 2006ko azaroaren 2a 3
TXIRRINDULARITZA
OMENDUAK DESAGERTUAK Igandean hasiko den
36ko gerran hildako 21
oiartzuarren izen-abizenak jarri
dituzte kanposantuan.
Felix Goia Urbieta. 51 urte.
Altzibarko Egieder etxean
jaiotako hargina zen.
Nafarroako Eulate herrian bizi
pistako Moyua Saria,
Bautista Aldai Mitxelena. 34
urte zituen, Ugaldetxoko Iartxa
Larre baserrikoa zen. Hiru
zen, baina gerra hastean bidali
egin zuten handik familiarekin.
Donostiako Ondarretako
eskualdekoen helburu
alaba zituen. Hernanin fusilatu kartzelan egon zen preso.
zutela uste da. Jose Manuel Irigoien Lezoko Allerruko eta Errenteria-Oretako Bruesako
Patxi Alkain Oiarbide. 18 Larrañaga. 24 urte.
urte zituen eta Donibane Doneztebe plazakoa zen, txirrindulariek iazko emaitzak errepikatu nahi dituzte
kalekoa zen. Langilea zen, Xabal-ekoa. Lau anai-arreba
Juana Isatsa-ren semea. zituen. Lizarran fusilatu zuten,
Francoren aldeko tropak 1936ko azaroaren 14an. IÑAKI BERRIO Baina Bruesak pistan soilik
herrian sartzean fusilatu zuten. Manuel Irigoien Mitxelena. ibiltzen diren txirrindulariak
Leontzio Aranburu Agirre. 43 urterekin hil zuten. Pistako Moyua Saria edo Cha- ere baditu: Javier Azkue, Xa-
Elizaldekoa zen, eta abokatua Elizaldeko Exkerrenekoa zen, llengea hasiko da igandean bier Artola eta Egoitz Osa. Le-
ogibidez. Karmen harakina eta EAJko zinegotzia. Anoetako belodromoan, eta hen biak Donostian izango
Baraibarrekin ezkonduta Lau seme zituen. Iruñeko San gogoz lehiatuko dute Lezoko dira igandean, baina Osak be-
zegoen. EAJko afiliatua zen eta Kristobal gotorlekutik Allerruko eta Errenteria-Ore- randuago hasiko du denboral-
Iruñean hil zuten, 1936ko desagertu zen. retako Bruesa-Laguntasuna- dia lesio baten erruz. Garai-
urriaren 26an, 44 urterekin. Jose Isasa Olano. 36 urte. ko 31 txirrindularik. Eskualde- pen gosez aterako dira pistara
Joxe Mari Aranburu Ugaldetxoko Ardotxene-n bizi ko taldeetako txirrindulariak hiru txirrindulariak, aurreko
Illarramendi. 25 urterekin hil zen, nahiz eta Donostian jaio, jaun eta jabe izan ziren aurre- denboraldian garaipena tal-
zuten Elizaldeko Arrita Martutene auzoan. Esnaon ko denboraldian, eta bide be- dekide batek kendu eta gero.
baserriko semea. Ezkongabea belarretan zebilela hil zuten retik jarraitzeko asmoa dute Javier Azkue, garaipena lortzeko Gazteen Mailan, hainbat txi-
zen. 1936ko azaroaren 13an tiroka. denboraldi berrian. Iaz, Afizio- faboritoetako bat. A. F. / I.H. rrindularik txapelketa ez dute
fusilatu zuten. Julian Lekuona natuen Mailako txapelketan le- lehen probatik hasiko, errepi-
Anjel Arizmendi Irastorza. Etxabeguren. 38 urte. hen bost postuak eskuratu zi- bertan izango dira. Gainera, deko denboraldia orain gutxi
50 urte zituen. Donostian jaio Elizaldeko Etxetxiki-ko semea tuzten Bruesakoek. Iñaki Anzi- aurten Tafallako belodromoak bukatu baitute, urriaren 1ean.
zen, baina Oiartzunen bizi, zen. Udaletxean bere burua zar, Javier Azkue eta Eneko Bruesako Afizionatu Mailako Atseden hartzeko tartea dute
Aialde kaleko Arizmendi aurkeztu ondoren, desagertu Loran izan ziren podiuma osa- txirrindulariei gonbitea egin hortaz. Iaz, Kadete Mailan,
etxean. Epaitegi-prokuradorea egin zen. tu zuten hiru txirrindulariak. diete hango Challengean par- Allerrun ibilitako Mikel Gaiton
zen eta lau alaba zeuzkan. Martin Lekuona Allerrukoak ere fin ibili ziren te hartzeko. Oraindik datak fin- eta Mikel Oliden denboraldi
Iruñeko San Kristobal Etxabeguren. 28 urte. Kadete Mailan. Mikel Gaiton katuta ez badituzte ere, parte berrian Gazte Mailan ariko
gotorlekuan egon zen, eta Aurrekoaren anaia zen, apaiza. eta Mikel Oliden bigarren eta hartzeko asmoa dutela iraga- dira Bruesako koloreekin; zai-
1936ko urriaren 27an fusilatu Donostiako Ondarretan egon hirugarren sailkatu ziren Mo- rri dute. la izango badute ere, aurreko
zuten. zen preso, eta Hernanin yua Sarian. denboraldiko emaitzak errepi-
Domingo Belaunzaran fusilatu zuten, 1936ko urriaren Hamar proba jokatuko di- katzera aterako dira; bigarren
Gogo handiz
Zapirain. 18 urte zituen. 9an. tuzte datorren igandetik au- eta hirugarren izan ziren, hu-
Iturriozko Gartxitene Segundo Lekuona Albistur. rrera. Jazarpena, Schratch, Afizionatuen Mailan Bruesa- rrenez hurren. Kadeteetatik
baserrikoa zen. Zazpi senide 26 urte. Ugaldetxoko Ieru puntuazioa eta beste izango Laguntasuna izan da azken ur- Gazte Mailara igo den beste
zituen. Arreba baten mutil- baserrikoa zen. Domingo dituzte asteburuz asteburu. teetan belodromoan nagusi, txirrindulari bat Ane Santeste-
lagunarekin batera fusilatu Belaunzaranekin fusilatu zuten Eta proba guztietan lortutako eta aurten ere denboraldia ho- ban da. Bera izango da Brue-
zuten Altzibarko plazan, erloju Altzibarren, epaiketa puntuen arabera erabakiko rretarako prestatu dute. Txi- sako neska bakarra.
bat lapurtzea egotzita, 1936ko sumarisimo baten ondoren. dute sailkapena. rrindulari gehienek neguko Allerruk ere beste neska bat
irailaren 7an. Bixente Martiarena Tartean, bestetik, Gipuzkoa- prestaketa gisa erabiltzen du taldean, Dorleta Eskamen-
Joxe Mari Berrondo Lasarte. Rekondo. Oiartzuarra jaiotzez, ko Txapelketa ere jokoan izan- dute pista, udaberrian hasiko di. Allerruko Kadete Mailako
18 urte zituen. Ugaldetxoko eta Altzibarko Joakina go dute. Abenduaren 30ean den errepideko denboraldia 12 txirrindulariko talde gogo-
Aranguren baserrikoa zen, Zalakainekin ezkondua. Hiru eta 31n izango da Donostiako prestatzeko. Hori da aurreko tsuko partaide izango da, bai
Pedro Berrondo itzultzailearen seme-alaba zituen. Sebastian belodromoan eta Allerruko Challangea irabazi zuen Iñaki pistako denboraldian bai erre-
anaia. Aitak ihes egin zuen Mitxelenarekin batera atxilotu eta Bruesako txirrindulariak Anzizar lezoarraren kasua. pidean.
Ipar Euskal Herrira eta haren zuten, eta bere buruaz beste
ordez preso hartu zuten egin zuen.
etxean. Endarlatsan hil zuten. Sebastian Mitxelena Sein. 25
Jeronimo Etxeberria urte. Arraguako zen. Ebanista ESKUALDEKO TXIRRINDULARIAK
Burutaran. 45 urte zituen, izateaz gain, korrikalaria eta
Ugaldetxoko Larraburu futbolaria. EAJko militantea Pistako Moyua Challangea Ander Uterga. Xabier Artola.
baserrikoa. 13 seme-alaba zen. Zaurituta zegoela, Iruñeko hasiko da igandean Iban Arias. Alain Gonzalez.
zituen. Etxean hartu zuten San Kristobal gotorlekura Donostiako Belodromoan. Eneko Loran.
preso eta Endarlatsan fusilatu. eraman zuten, eta bertan Lezoko Allerruko eta BRUESA Unai Irasuegi.
Txomin Etxebeste fusilatu. Errenteria-Oreretako Bruesa Gazteak. Egoitz Osa.
Etxabeguren. 26 urte zituen Maria Josefa Olaziregi Laguntasunako 31 txirrindulari Ane Santesteban.
1936ko abenduan Donostian Ibarburu. 17 urte. ariko dira garaipenaren bila. Mikel Oliden.
fusilatu zutenean. Euzko Ugaldetxoko Anduitzene Mikel Gaiton. OARSOALDEKO
Gaztediko militantea zen baserrikoa zen. Sei senide ALLERRU Asier Larrañaga. HITZA.INFO
Elizaldeko Kinkirriñene zituen. Errekete batzuen tiro Kadeteak. Unai Tolosa.
baserriko semea. galduen ondorioz hil zen, Dorleta Eskamendi. Aritz Bagues. Eztabaida. Jabea duten
Zelestino Gaztelumendi 1936ko abuztuaren 30ean, Aritz Frutos. Beñat Blazquez. babes ofizialeko hainbat
Berasategi. 35 urte. Karrikako haiek herrira sartzean. Josu Acosta. Txomin Juaristi. etxe hutsak daudela salatu
Aroxkene baserrikoa izan Luis Otaz Lizarralde. 31 urte Julen Lujanbio. Ion Izeta. du Elkartzen-ek Fanderian.
arren, Errenteria-Oreretan bizi zituen. Gurutzeko Pareta-berri Aitor Raedo. Antton Ibarguren. Zuk zein iritzi duzu?
zen. Bertako udaletxean lan baserrikoa zen. Iruñeko Jon Odriozola. Imanol Iza. Inkesta. Gustuko al duzu
egiten zuen eta bost seme- kartzelatik libre ateratakoan, Gorka Salgado. Afizionatuak. Aldundiak Antxoko N-1
alaba zituen. EAJko militantea kaletik etxerako bidean tiroz hil Ibai Daboz. Iñaki Anzizar. errepide zatia berritzeko
eta STV sindikatuko afiliatua zuten, 1936ko abenduaren Iker Bilbao. Javier Azkue. aurkeztu duen egitasmoa?
zen. 15ean. Jon Oiartzabal. Gorka Agirrezabala.

7. oarsoaldeko hitza
2 ASTEARTEA, 2006ko azaroaren 7a OARSOALDEA
36KO GERRA
IBAN IZA
iktimei eta borreroi bu-
«Eta guri nork eskatu digu
B ruz asko hitz egiten da
garai hauetan. Eta guri
nork eskatu digu barkame- barkamena?»
na?», galdetu du Jose Luis In-
saustik, minduta. Bere osaba
Francoren aldekoek fusilatu 36ko gerran Hernanin fusilatutako gipuzkoarrak eta haien senideak omenduko
zuten 1936an, eta horrek era-
gindako arantza sumatzen zaie dituzte bihar; eskualdeko hainbat herritar daude horien artean
oraindik Insaustiren hitzei.
«Nire osaba Esteban Insaus-
ti Zuzuarregi 1936ko abuztuan
atxilotu zuten. Aita atxilotzera
etorri ziren etxera, eta hura ez
zegoenez, osaba eraman zu-
ten», kontatu du Insaustik.
«Atxiloketa kolpe handia izan
zen familiarentzat. Nire aita Bil-
boko frontean zegoen, Larra-
ñaga Batailoiarekin, eta etxera
ere etorri zen, baina ezkutuan
ibili behar izan zuen. Gero ja-
kin genuen osaba Ondarretako
kartzelan zutela preso, baina
senideek inoiz ezin izan zuten
ikusi. EAJko kide zen, eta 21
urte baino ez zituen».
Herriko historian, ohore be-
rezia du Esteban Insaustik: tro-
pa nazionalen lehen fusilatua
Errenteria-Oreretan. Baina
oraindik bada zerbait amorru
handiagoa eragiten dioena ha-
ren ilobari: «Oraindik ez daki-
gu non fusilatu zuten, epaiketa-
rik egiten ez zietenez, ia agiri-
rik ez dagoelako. Baina beti
pentsatu dugu Hernaniko hile-
rrian egon daitekeela lurpera-
tuta, data haietan Ondarretako
kartzelatik jende asko atera
eta Hernanira eraman zutela-
ko, han fusilatzeko».
Beldurra nagusi
Gervasio Albisu herriko apaiza Irudian, 1936an fusilatu zituzten lau lagunen senideak. Ezker-eskuin, Miren Astibia, Edurne Albisu, Eladia Garbizu, Imanol Albisu eta Jose Luis
zena ere Hernanin fusilatu zu- Insausti. Astibiak Gervasio Albisuren irudia du eskutan, bere senarraren osaba zena; Garbizu bere gurasoen erretratuarekin ageri da; eta
ten. Bere kasuan, ordea, data Insausti, bere osaba Esteban Insaustiren argazkiarekin. IÑAKI BERRIO
ezagutzen da, Aranzadi Elkar-
teak 2005eko urtarrilean aur- baitzituzten. «Jauregi bat zain- az ez zen hitz egiten etxean, eta da ez jakitea non dagoen, nora besteak beste, Hernanin izan-
kitutako agiriei jarraiki: tzen zuten nire gurasoek. Ama- urtetan izan zen horrela. Pen- eraman loreak’». Horregatik, go dira bihar. Eladia Garbizu-
1936ko urriaren 9a. «Gure aita- ren kasuan, norbaitek kolabo- tsa, beste bi osaba frontetik «batzuek ezikusiarena egin ren iritziz, «ondo dago omenal-
ren osaba zen Gervasio, eta 50 razionistatzat jo eta atxilotu itzuli ziren gerra bukatzean, eta arren, torturatu eta hil zituzten dia egitea, hildako eta biktima
urte inguru zituen», dio Edur- egin zuten. Aita, berriz, eskolan haiek ere ez zuten deus esa- haien oroimena berreskuratu haiek aitortu ahal izateko. Bai-
ne Albisuk. «Oiartzungo Martin eduki zuten atxilotuta. Eta kan- ten». nahi dugu guk», adierazi du, na berandu iristen da omenal-
Lekuonarekin atxilotu zuten, posantuan lan egiten zuen he- Beldurra. Hori da, hain zu- kementsu. «Nik ez dut etsiko dia, oso berandu».
hura ere apaiza, eta Ondarre- rritar bati esker jakin genuen zen, oroitzapenez galdetzean jardun horretan, eta etxean ere «Oso berandu da, bai», be-
tan sartu zuten preso. Lekuo- hilerrian fusilatu zituztela. fusilatu haien senideek eten- hitz eman nuen. ‘Ez utzi, osaba rretsi du Edurne Albisuk.
nak eta osabak herriko gazte 1936ko urriaren 20an inguru gabe azpimarratzen duten hi- bilatu’, esan zidaten nire seni- «Gazte jendea albo batera uz-
jendearekin tratu handia omen gertatu zen». Saturnino Garbi- tza. «Nire etxean ere gutxi hitz deek, eta horrek indarra ema- ten ari da gerra eta gerran ger-
zuten, baina gauza handirik zu eta Felisa Goñi deitzen ziren, egiten zen gertatutakoaz, bel- ten dit». tatutakoa. Eta ez dakite ere zer
ere ez dakigu...». Edurneren eta biek 30 bat urte zituzten. Gi- dur handia zegoelako», dio In- pasatu genuen Francoren ga-
anai Imanol Albisuren esane- zonezkoaren gorpuzkiak Her- saustik. «Koskortu ahala, or- raian».
197 fusilatu Hernanin
tan, «atxilotu aurretik, osabari naniko hilerrian aurkitu zituz- dea, gero eta galdera gehiago Jose Luis Insaustiren esane-
norbaitek abisatu zion Franco- ten bere garaian; ez, ordea, egiten genituen, eta egoera po- Historialarien arabera, 1936ko tan, «zilegi eta beharrezko da
ren aldekoek hil egin nahi zute- emakumezkoaren arrastorik. litikoa noiz aldatuko ginen irailetik azarora 197 lagun fusi- omenaldi hau. Hernaniko kan-
la, baina harriduraz jaso zuen «Anaia eta biok sei urterekin zain, norbaitek gogora ekar zi- latu zituzten Hernaniko kanpo- posantuan milaka euskal he-
oharra. ‘Ni hil? Zergatik, bada? gelditu ginen umezurtz. Eta or- tzan gertatutakoak». santuan. Bihar, Hernaniko rritarren oroimena dago gor-
Nik ez dut ezer egin’, esan dutik urte asko pasatu dira, Jose Luis Insaustik berak ur- Udalak eta Gipuzkoako Aldun- deta, eta haien delitu bakarra
omen zuen osabak». baina urtero joaten gara Her- teak daramatza fusilatutako diak antolatuta, fusilatuak eta izan zen ideia ezberdinak edu-
Eladia Garbizu Errenteria- naniko hilerrira Domu Santu osabaren arrastoaren atzetik. haien senideak gogoratuko di- kitzea». Hala, biharkoak zauria
Oreretan bizi da aspalditik, bai- egunean», dio Eladia Garbi- «70 urte eta gero, oraindik ez tuzte Hernanin. Lehenik, ekital- arintzeko balio duelakoan
na hernaniarra da sortzez. zuk. dakigu gure senideetako asko dia izango da kultur etxean; on- dago. «Egindako min guztia ixi-
Ondo gogoan du tropa frankis- Edurne Albisuk, berriz, bost zein sakan, bide bazter edo doren, 12:00etan, omenaldia larazi zuten urtetan. Beraz,
tak nola sartu ziren 1936an urte zituen aitaren osaba Ger- horman izan ziren fusilatuak. hilerrian. biharkoak balio behar du etor-
Hernanira, bai eta ondorioak vasio fusilatu zutenean; bere Eta inoiz ez zait ahaztuko nire Jose Luis Insausti, Eladia kizuneko belaunaldiek ahantzi
ere, bere aita eta ama fusilatu esanetan, «osabari egindako- izeba batek zioena: ‘Okerrena Garbizu eta Edurne Albisu, ez dezaten gertaturikoa».

8. oarsoaldeko hitza
OARSOALDEA ASTEARTEA, 2006ko azaroaren 7a 3
ERRENTERIA-ORERETA AZPIEGITURAK ERRENTERIA
30-29 galdu du
Urtebete barru Ereintzak
Torrelavegaren
zabalduko dute aurka
Hego Errepidea Epaileen erabakiek
partida baldintzatu
zutela esan du
ELADIA GARBIZU
FUSILATUEN SENIDEA
Gipuzkoako Foru Aldundiko eta Bidegiko ordezkariek entrenatzaileak
eman diote lanei hasera lehen harria lurperatuz
«Ondo dago omenaldia I. BERRIO
egitea, biktima haiek
IÑAKI BERRIO Haserre itzuli ziren iragan la-
aitortu ahal izateko. runbatean Ereintza eskuba-
Baina berandu iristen Errenteria-Orereta hegoalde- loi taldeko kideak Torrelave-
da, oso berandu» tik inguratuko duen errepide- gatik (Espainia). Partida ia
aren lanei hasiera eman zioten osoa markagailuan aurretik
atzo. Hego Errepideari, hain egin zuten, lau goleko aldea
zuzen ere. Lartzabal eta Agus- ere izanez, baina azken bost
tinak lotuko dituen errepideak minutuetan Ereintzako hiru
kilometro inguruko luzera jokalari kaleratu zituen epai-
izango du eta 12 hilabeteko leak eta gorritxoek ezin izan
epean erabiltzeko moduan zioten emaitzari eutsi. 30-29
egongo dela adierazi du Gi- izan zen azken emaitza.
puzkoako Foru Aldundiak. La- Azken bost minutuetako
nak, Gipuzkoako Azpiegituren Lur azpian sartu zuten Hego Errepideko lehen harria, atzo. I. BERRIO liskarrez gain, izan zen
Agentziak, Bidegik, sustatu gehiago. Ereintzako Igor Cas-
ditu eta 4,2 milioi euroko au- dea, ezin izango dute Donos- duena. Barne errepidea izan- trejoni sudurra hautsi zioten
JOSE LUIS INSAUSTI rrekontua dute. tiako Ingurabidearekin behin go dela adierazi zuten Udal or- bigarren zatiko 15. minutuan,
FUSILATUEN SENIDEA Atzo, lehen harria jartzeko betiko lotura egin, eta horre- dezkariek, atzo. eta jokalariak ezin izan zuen
ekimena egin zuten Markola gatik, behin-behineko lotuta Hego Errepideak, Arragua- gehiago jokatu. Alex Nogue-
«Batzuek ezikusiarena auzoaren ondoan. Bertan erai- egingo dutela azaldu zuten, ko biribilgunea eta Markola lo- sen arabera, baja horrek eta
egin arren, torturatu kiko dute errepideak izango atzo, aurkezpen ekitaldian. tuko ditu lehen fase batean. azken bost minututako kan-
duen biribilguneetako bat. Donostiako Ingurabidea, 370 metroko errepidea izango poratzeek «asko baldintza-
eta hil zituzten haien Beste biak Lartzabalen eta Agustinetako biribilgunetik da eta 7,40 metroko zabalera tu» zuten azken emaitza. Hala
oroimena berreskuratu Agustinetan eraikiko dituzte, Zamalbidera joango da, aurre- izango du zati horretan. Mar- ere, taldearen jokoarekin po-
nahi dugu guk» errepidea hasi eta bukatzen rago Donostia inguratzeko. kolatik Agustinetara joango zik dago entrenatzailea: «Mo-
den tokietan. Atzo, Joxe Juan Bestetik, errepide berriak bi den errepide zatia izango da mentu onean gaude, baina
Gonzalez Txabarri Gipuzkoa- tokitan A-8 autobidearekin lo- ondoren hasiko duten zatia. horrelako epaileekin ezin da
ko Diputatu Nagusia eta Nes- tura izango duela aipatu zuten. Zati horrek 680 metro izango ezer egin, ezintasuna nabari-
tor Arana Bidegiko zuzenda- Batetik, Oiartzungo ordainle- ditu. Hiru errei edo bide izan- tu genuen».
riak akordioa sinatu zuten, eta kuarekin lotuko dute, eta biga- go ditu; bata, jaisteko eta beste Hala, datorren partida
ondoren, lehen harria lur az- rren lotura Agustinetan izango biak, igotzeko. Errei bakoitzak prestatzen hasi dira Nogue-
pian sartu zuten. Bertan ziren du, egun auzoaren goialdean 3,50 metroko zabalera izango sen mutilak. Ohikoa ez den
ere Errenteriako alkate Juan dagoen biribilgunetik gertu. du. Bestetik, errepide osoan, ordutegian jokatuko dute,
Carlos Merino eta egun Gipuz- 2,10 metro zabalera izango 18:00etan, Galtzarabordako
koako batzarkide eta alkate duen bidegorria eta bi metro kiroldegian. Portlan San An-
Hiru errei eta bidegorria
ohi Miguel Buen. zabalerako espaloia egiteko tonio iruindarraren bigarren
Denek azpiegitura berria- Aldundiak atzo jakitera eman asmoa dutela ere azaldu zuten taldea hartuko dute gorritxo-
EDURNE ALBISU ren garrantzia azpimarratu zu- zuenez, Hego Errepideak atzo. ek etxean.
FUSILATUEN SENIDEA ten. Hego Errepideak Errente- 1.050 metro izango ditu, eta
ria-Oreretako ingurabide lana zatirik handienean A-8 autobi-
«Gazte jendea albora egingo duela batetik, eta bes- dearen paretik joango da.
uzten ari da gerra eta tetik, etorkizunean eraikiko Hain zuzen ere, Udalaren eki-
duten Donostiako Ingurabide- menez jada ia eraiki dute
gerran gertatutakoa. Ez arekin lotura izango duela na- Hego Errepidearen paretik jo-
dakite ere zer pasatu barmendu zuten. Hego Errepi- ango den beste errepide bat,
genuen Francorekin» dea bukatzen dutenenan, or- Markola auzoa inguratuko