2. Зорилго Энэ бүлэг сэдвээр Монгол орны гадаргын ус ба газар доорх усны бүрэлдэхүүн тэдгээрийн онцлог шинж тэжээл горимыг судлаж мэдэхээс гадна нууруудыг гарал үүсэл мөн монгол орны гол мөрдийн багтдаг ай савуудыг судлаж мэдэхэд оршино. 3. Зорилт Монгол орны гол мөрдийн ай савыг хамрагдах голуудтай нь газрын зурагт зааж сурах мөн томоохон хэмжээтэй нууруудыг талбайн хэмжээ, гарал үүсэлтэй нь нэрлэж газрын зурагт зааж сурна. 4. Энэ бүлэг сэдэвт 1 Гадаргын усны төрөл 2 Гол мөрний усны тэжээл горим 3 Гол мөрний ай савууд 4 Монгол орны нуурууд 5 Нууруудын гарал үүсэл 6 Нууруудын усны тэжээл горим 7 Газар доорх ус 8 Мөсөн гол олон жилийн цэвдэг 9 Усыг ашиглах, хамгаалах 6. Монгол орны гадаргын усны сүлжээ бүрэлдэн тогтоход газарзүйн байрлал, уул, нуруу, уур амьсгал ихээхэн нөлөө үзүүлдэг. Монгол орны нийт усны нөөц 609,5км. Үүнээс гадаргын урсац 36км, газар доорх ус 12км, мөнх цас 61,5км, нуур 500км юм. Гадаргын усны тархалт нь харилцан адилгүй Хөвсгөл, Сэлэнгэ, Архангай, Баянөлгий, Завхан аймгууд гол мөрөн ихтэй бол Дундговь, Өмнөговь, Сүхбаатар гол мөрөн, нуур багатай. Гадаргын усны нийт талбай нийм нутаг дэвсгэрийн 1%-ийг эзэлдэг. Гадаргын ус нь Монгол-Алтай, Хангай, Хэнтий нуруунаас эх авсан гол мөрнөөс бүрдэнэ. Ы 28. Гол мөрний усны тэжээл нь физик газарзүйн нөхцөл, уулын хөндийн байрлал, чиглэл, нутаг орны өндөршил зэргээс хамаарч тэдгээрийн эзлэх хувь хэмжээ харилцан адилгүй. Монгол Алтай нуруунаас эх авсан голуудад хайлсан цас, мөсөн голын ус жилийн урсацийн ихэнхийг , борооны ус бага хувийг эзлэж байхад Хөвсгөлийн уулс, Хангай, Хэнтий нууруунаас эх авёан голуудад хур борооны ус дийлэнх хувийг эзэлдэг. Монгол орны хойноосоо урагшлах, баруунаасаа зүүн тийшлэх тусам гол мөрний тэжээлд борооны усны хэмжээ нэмэгддэг. 29. Усны өнгөрөлт гэдэг нь голын хөндлөн огтлолын талбайгаар нэгж хугацаанд урсан өнгөрч байгаа усны хэмжээ юм. Үүнийг Q -FxY Гэсэн томьёогоор м3/сек-ээр илэрхийлнэ. F-голынхөндлөн огтлолын талбай м2 Y-урсгалын хурд /м/сек-ээр/ Урсгалын хурд нь голын уналаас шалтгаалах бөгөөд унал гэдэг нь голын эх адаг хоёрын өндрийн зөрүүг хэлнэ. Голын хөндлөн огтлолын талбайгаар нэг жилийн хугацаанд урсан өнгөрөх усны хэмжээг жилийн урсац гэнэ. Жилийн урсац саруудаар хэр зэрэг хэмжээтэй байхыг жилийн доторх урсацын хуваарилалт гэнэ. 32. Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий нуруудын өндөр оргилууд нь Дэлхийн усны хагалбар болдог учир хойд мөсөн далайн ай сав, Номхон далайн ай сав, Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай сав гэсэн гурван ай савд хуваадаг. 34. Хойд мөсөн далай ай савд Хангай, Хэнтий нурууны ус хагалбарын шугамаар зааглагдан Монгол орны томоохон голууд Сэлэнгэ мөрөн, түүний цутгал Орхон, Туул, Хараа, Ерөө, Эг, Идэр, Хөвсгөлийн уулнаас эх авдаг Дэлгэрмөрөн,Енисей мөрний эх Шишигт гол, Монгол Алтай нуруугаас эх авч Хар Эрчис голд нийлдэг. Хуримт зэрэг голууд багтдаг. Энэ ай савд Монгол улсын нутаг дэвсгэрийн 20,4%, гол мөрдийн бүх урсацын 51,4% ноогддог.Энэ ай савд гол мөрний жилийн дундаж урсацын 50-65% дан ганц борооны ус эзэлдэг. 35. Номхон далай ай савд Монгол орны зүүн хэсгийг хамарч Хойд мөсөн далай, Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савуудын уснй хагалбараар тусгаарлагдана. Энэ ай савд Дорнод хэсгийн Онон, Улз, Хэрлэн, Халх гол тэдгээрийн цутгалууд багтана. Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 11,5% эзлэж, гол мөрдийн 15,8% ноогдоно. 36. Төв Азийн гадагш урсгалгүй ай савд Монгол орны баруун, баруун өмнөд нутгийг эзлэн Хойд мөсөн далай, Номхон далай ай савын уснй хагалбараар тусгаарлагдана. Энэ ай савд Монгол Алтай нуруу, Хангай нурууны өвөр хажуугаас эх авсан голууд Булган Үенч ,Бодонч,Буянт ,Ховд,Цэнхэр Сагсай ,бүх мөрөн Түргэн ,Хархираа ,Онги ,Сангил,Завхан ,Тэс Тааз, Хүнгүй,Байдраггол түүний цутгалууд багтана. Монгол орны нутаг дэвсгэрийн 68,1 %,гол мөрний нийт урсацын 32,8% эзэлнэ . 41. 3 ай сав ялгааг өөрийн бодлоор бичих 42. Монгол орны нуурууд Монгол орон 0,1ам.км-аас дээш талбайтай 3000 гаруй нууртай бөгөөдтэдгээрийн 27 нь50 ам.км, 16 нь 100ам.км, 4 нь 1000 ам.км-аас дээш талбайтай. Нийт нуурын 98% жижиг нуур байдаг. 100 ам.км-аас дээш талбайтай томоохон болон том нуур бүх нуурын 0,6% -ийг харин нуурын талбайн 78%ийг эзэлнэ. Томоохон хуурууд гэвэл: Увс, Хөвсгөл, Хяргас, Ачит, Орог, Дөргөн, Бөөнцагаан, Тэлмэн, Сангийн далай, Буйр нуур багтана. 43. Нууруудын үзүүлэлдүүд Д/д Нуурын нэр Үнэмлэхүй өндөр Талбай /ам.км Урт Хамгийн өргөн /км/ Хамгийн гүн /м/ 1 Увс 759 3350 84 79 20 2 Хөвсгөл 1645 2620 133 39,5 262 3 Хар ус 1157 1852 72 27 4 4 Хяргас 1028 1407 75 31 80 5 Буйр 581 615 40 21 10 6 Дөргөн 1132 305 24 17 27 7 Хар 1132 575 37 24 7 8 Ачит 1435 297 24 18 16 9 Бөөнцагаан 1312 252 24 19 16 53. Техтоникийн хөдөлгөөнөөр үүссэн нуур: Энэ төрлийн нуур нь гүнзгий байхын хамт зууван хэлбэртэй, эргийн шугам урт, тахир, эгц хажуутай. Ийм гаралтай нуур нь Хөвсгөл, Хяргас, Үүрэг, Ачит, Увс, Сангийн далай нуурууд хамаарагдана. Галт уулын гаралтай нуур: Хүрмэн лаавын урсгалд хаагдаж үүссэн нуур Хануй, Хүнүй, Орхон, Чулуут, Тэрхийн голын хөндийд оршино. Тэднээрээс том нь Тэрхийн цагаан, Шарга, Бугат, Халиун зэрэг бүлэг нуур бий. 54. Мөстлөгийн гаралтай нуур: Монгол Алтай, Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулсаар байрлана. Энд Толбо, Хотон, Хоргон, Даян, Хөх, Пайн, Шишигтийн хотгорын бүлэг нуур, Хэнтийн хар, Хэрхлүүр зэрэг багтана. Салхины гаралтай нуур: Салхинд туугдаж хуримтлагдсан элсэн хотгорт тогтсон нуурыг хэлнэ. Үүнд: Завхан, Тэс, Хүнгүй, Хунт, Улаагчийн хар, Баян зэрэг нуурууд орно. Түүнчлэн цөмөрлөөс үүссэн, хад асга нурах,голын хөндийд тогтсон нуурууд орно. 55. Нуурын газарзүй байрлал, усны горимын ойролцоо байдлыг харгалзан Монгол орны нуурыг уулархаг нутгийн, талархаг нутгийн гэж хоёр ангилна. Нуур нь усны ихээхэн нөөцийн агуулдаг. Нуурын давс эрдэсийг хүнсний болон химийн үйлдвэрийн түүхий эд болгон ашигладаг. 60. Монгол орны ихэнх нуурууд гол мөрдийн урсацаар тэжээгдэнэ. Нуурыг тэжээлийн байдлаар : 1. Хур борооны усаар 2. Цутгал голын урсацаар 3. Хөрсний урсацаар 4. Холимог тэжээлт гэж ангилна. 61. 1.Энэ тэжээлтэй нуур нь гол мөрөн цутгадаггүй, зөвхөн нуурын гадарга дээр унах хур борооны усаар тэжээгдэнэ. 2.Хоёр дахь төрлийн нуурт тус орны том ба томоохон нуурууд орох бөгөөд цутгал голын урсац тэжээлийн дийлэнх хувийг эзэлнэ. Энэ төрлийн нуурууд урсгал, цэнгэг, цэнгэг биш байна. 3. Энэ төрлийн нуурт тэжээлийн ихэнхийг тур зуурын хур бороо, хөрсний ус эзлэх нуур хамрагдах бөгөөд гүний усны түвшин ойр байна. 4. Энэ төрлийн нуурт цутгал гол горхи, хөрсний ус зонхилох нуурууд багтана. 62. Даалгавар Нуурууд ямар ямар тэжээлээр тэжээгддэг вэ? Нуурын горимын талаар ярилцах 64. Монгол орны газар доорх ус нь янз бүрийн насны хурдас чулуулагт агуулагдах бөгөөд орших байдлаараа нүх сүв. Ан цавын ус гэсэн хэв шинжүүдэд хуваагдана. Газар доорх усны нөөц жигд бус тархалттай алаг цоог болж эрдэсжилт нь ихсэх хандлагатай байдаг. Газар доорх усны нөөц бүрэлдэн тогтоход хур тунадас. Усны уур өтгөрөлт, техтоникийн хагарал нөлөөлнө. Газар доорх усыг түр зуурын элбэг тэжээлтэй, улиралын дунд зэргийн тэжээлтэй, улиралын хомс тэжээлтэй гэсэн мужуудад хуваагдана. 65. Хангай, Хэнтий нурууны ихэнх талбайг эзлэх хойд мөсөн далай ай сав ул хөрсний ус зонхилж цул талст чулууулгийн бүсэд ан цавын ус 30-60м гүнд оршино. Газар доорх усыг ул хөрсний, артезийн ус гэж 2 ангилна. Ул хөрсний ус нь гол төлөв түрэлтгүй байдаг онцлогтой. Артезийн ус нь ус агуулах чулуулаг нь элс, хайрга, нүүрс, занар, тунамал, бялхмал чулуулаг байна. Энэ ус нь зах хавиараа 15-20м заримдаа 50-60м хотгор гүдгэр газраар ихээхэн гүнд оршино. Артезийн ус нь түрэлттэй учраас усан хангамжинд чухал ач холбогдолтой. 71. Монгол орны мөстлөг, мөсөн голын талбайг тооцоход 262 мөстлөг, мөсөн гол нийт 659ам.км талбайг эзлэж байна. Тэдгээрийн ихэнх нь Монгол -Алтай нурууны Алтай Таван Богд, Хүйтний оргил орчимд байдаг. Хамгийн том мөсөн гол Потанин нь Алтай нуруунд байдаг. Потанины мөсөн голын талбай 5303 ам.км ыүх мөсөн голын 60%-ийг эзэлдэг. Мөсөн голын нийт талбай 50% нь 10 ам.км түүнээс дээш талбайтай цөөн голууд эзлэнэ. Монгол орны нутаг дэвсгэр Дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасын сэрүүн бүсийн олрн жилийн цэвдэгт нутгийн өмнөд хил болдог. Монгол орны 60%-ийг нутгийн хойд хагасын олон жилийн эзэлнэ. Олон жилийн цэвдэг нь чулуулгийг үргэлжилсэн, тасалданги, алаг цоог, тохиолдлын гэж ангилдаг. Үргэлжилсэн цэвдэг нь 1200-2800м өндөрт, тохиолдлын нь 600-1800м тахрсан байдаг. 76. 2007 онд явагдсан усны усны тооллогоор Монгол улс 67км урттай, 3800 байнгын устай гол горхи, 0,1км дээш талбайтай 3500 гаруй нуур, байнгын ундаргатай 9306 булаг шанд, 459 рашаан, 189 мөнх цаст тоологджээ. 2003 онд явагдсан тооллогоор байнгын болон тэнцвэртэй устай 5128 гол тоологдсон үүнээс 852 нь ширгэжээ. Булаг шанднаас 227 ширгэсэн, рашаанаас 60 нь ширгэсэн, нуураас 1181 нь ширгэсэн, мөнх цас нь хэвээр. Үүнээс үзхэд усны нөөц багассаар байна. Тиймээс усыг хамгаалах зохистой ашиглах хэрэгтэй. 83. Даалгавар Ангийхантайгаа зөв ашиглах талаар ярилцах Усыг ахуйн хэрэглээндээ хэрэглэхдээ хэрэггүй зүйлд усыг бага зарцуулах, усыг бохирдуулахгүй усыг хайрлах сэтгэл төлөвшүүлэх 84. Сэдвийн шалгуур 1. 3 ай савд багтдаг голууд ба томоохон нууруудыг газрын зурагт зааж шалгуулах 4 оноо 2. Гол мөрөн нуур тэжээл горим талаар бичих 1 оноо 3. Газар доорх усны ач холбогдол 1 оноо 4.Мөсөн голуудыг нэрлэж хаана байрладаг вэ? Газрын зурагт байрлал заах 2 оноо 5.Олон жилйин цэвдэг, ямар байдалтай тархсан, нутгийн аль хагаст их тархсан бэ? 2 оноо
