1. w e r k
Preventie van overgewicht en obesitas bij werknemers
Overgewicht te lijf binnen
het bedrijf
Voedings- en bewegingsinterventies ter preventie van overgewicht en obesitas bij werk­
nemers moeten aansluiten op het gedrag van de werknemers en de behoeften van de
werkgever. Diëtist Silke van Dijk deed hier onderzoek naar.
In opdracht van zorgverzekeraar CZ deed Silke van Dijk naar het gedrag van werknemers en de behoeften van de
in 2011 in het kader van de opleiding Voeding & Diëtetiek werkgever. Met name de werknemers zullen de interventie
onderzoek naar voedings- en bewegingsinterventies ter immers moeten ondergaan en de werkgever zal hierin
preventie van overgewicht en obesitas bij werknemers.1 moeten investeren. Een kant-en-klare interventie, waarbij
De resultaten en aanbevelingen zijn verwerkt in dit artikel. niet gekeken wordt naar het gedrag van de werknemers
en de behoeften van de werkgever, heeft maar een kleine
Werknemers met overgewicht kosten werkgevers jaarlijks kans van slagen.
zo’n 2 miljard euro. Die kosten ontstaan door productivi- Voedings- en bewegingsinterventies hebben tot doel
teitsverliezen door ziekteverzuim en vervroegde uittreding gedrag te veranderen. Een voorbeeld: een aantal werkne-
uit het arbeidsproces. Het risico op arbeidsongeschikt- mers neemt altijd de lift, gebruikt op vier dagen van de
heid is 1,5 tot 2 keer hoger bij mensen met overgewicht. week een warme snack tijdens de lunch in de bedrijfskan-
Ook melden werknemers met een ongezonde leefstijl zich tine en komt met de auto naar het werk. Deze gedragin-
vaker ziek (bijna 2 keer vaker). gen zijn niet direct ongezond, maar kunnen wel indirect
Alhoewel preventie op korte termijn niet altijd direct leidt invloed hebben op de energiebalans en op het ontwik-
tot kostenbesparing, is het wel de verwachting dat het op kelen van overgewicht. De volgende vragen kunnen hierbij
lange termijn een effectieve en doelmatige manier is om gesteld worden. Hoe kan dit gedrag worden veranderd?
een betere gezondheid te realiseren. Preventie draagt bij Hoe gaat men van het niet vertonen van gewenst gedrag
aan een hogere kwaliteit van leven en een langer en ge- naar het wel vertonen van dit gedrag? En welke factoren
zond leven van een werknemer, met daarnaast een vermin- spelen mee om gewenst gedrag te kunnen vertonen?
derde kans op uitval en lagere maatschappelijke kosten. Gedragsverandering kan in meerdere fasen worden in-
Zeker nu de overheid maatregelen neemt om de pen­ gedeeld en hangt nauw samen met gedragsdeterminant-
sioenleeftijd te verhogen van 65 jaar naar 67 jaar en wel­ en. Determinanten die van invloed zijn op gedragsveran-
licht hoger in de toekomst, is het extra belangrijk om als dering zijn onder andere: kennis, attitude, sociale invloed
overheid en werkgevers te investeren in de gezondheid en eigen-effectiviteitsverwachting.
van de werknemers, om deze zo lang mogelijk gezond aan Om beter aan te sluiten bij de doelgroep, moet ingespeeld
het werk te houden. Om een beeld te schetsen: in 2008 worden op de fase van gedragsverandering waarin de
was slechts 14% van de werkgevers actief op het terrein werknemer zich bevindt en daarmee op de zwakke deter-
van overgewicht. meninanten. Het Stages of change-model door Prochaska
lijkt een goede basis voor het in kaart brengen van ge-
Passende interventie dragsveranderingsfasen van werknemers. Het model kent
Om tot een passende interventie te komen die doelgericht de volgende fasen: precontemplatie, contemplatie, pre-
en effectief ingezet kan worden, is het nodig te kijken paratie, actie en behoud.
Ned Tijdschr voor Voeding & Diëtetiek | 2012;67(4) 22

2. Tussen de fasen is terugval mogelijk. Door op het juiste en juist zou afhaken bij
moment aandacht te besteden aan de processen van een online coachingspro-
gedragsverandering kan de werknemer naar de volgende gramma.
fase komen, waardoor de interventie effectiever is.
Screening
Segmentatie werknemers werk­ emers
n
Om tot sluitende activiteiten en benaderingsvormen te De inzet van screenings-
komen, kan worden gesegmenteerd. Traditionele segmen- instrumenten kan de
tatie (naar leeftijd, sociale klasse etcetera) is belangrijk, effectiviteit van een inter-
maar kan onvoldoende zijn, omdat deze variabelen het ventie vergroten. Wanneer
gedrag niet volledig verklaren. Segmentatiemethoden die in kaart gebracht wordt
ook kijken naar dieperliggende waarden, leefstijl en drijf- welke activiteiten en be-
veren krijgen daarom tegenwoordig meer aandacht. Op naderingsvormen geschikt
deze manier kan gekeken worden wat een groep beweegt. zijn voor een doelgroep,
Een model om milieus in te delen als het gaat om preven- kan een interventie hierop
tie van overgewicht bij werknemers is er nog niet. aansluiten. Op dit moment
Op dit moment biedt het ZorgMentality-model, ontwikkeld is er geen instrument dat
door Motivaction, De Praktijkindex en het ministerie van de determinanten van voe-
VWS, de meest concrete uitwerking voor het segmenteren dings- en bewegingsge-
van werknemers bij preventie. Dit model onderscheidt drag samen met de fasen
acht groepen (potentiële) zorgcliënten, die elk om een van gedragsverandering
andere benadering en andere activiteiten vragen. Elk in kaart kan brengen. Het
segment heeft eigen specifieke leefstijlkenmerken. Zo Fitkompas, ontwikkeld door ViveActive Health Con-
komt overgewicht vaker voor bij zelfredzame zorgcliënten, cept in samenwerking met het Kieskompas en de Vrije
letten maatschappijkritische zorgcliënten juist meer op Universiteit van Amsterdam, is een instrument dat de de-
hun gezondheid en vinden pragmatische zorgcliënten het terminanten van voedings- en bewegingsgedrag in kaart
belangrijk om fit te blijven. Per groep is ook de behoefte kan brengen. Voor deze doelgroep lijkt dit een geschikt
van benadering en activiteiten anders. Zo wil de ene cliënt instrument voor een effectievere doelgroepsbenadering
geholpen worden door een online coach omdat dit laag- dat aanknopingspunten kan bieden bij het ontwikkelen
drempelig en effectief bevonden wordt, terwijl de andere van een nieuwe interventie.
cliënt juist veel waarde hecht aan persoonlijk contact
Behoeften werkgever
Er moet aangesloten worden bij de behoeften van de
werkgever. Het onderzoek leverde hiervoor een aantal
aanbevelingen op. Een daarvan is: ‘Geef de werkgever in-
spraak in de samenstelling, randvoorwaarden, implemen-
tatie en uitvoering van een interventie.’ De werkgever wil
betrokken worden bij de interventie en wil inspraak heb-
ben, zodat de interventie ‘op maat’ wordt gemaakt. De in-
terventie moet laagdrempelig zijn (gemakkelijk bereikbaar
door onder andere laag niveau, keuzes uit meerdere acti-
viteiten, gratis, onder werktijd), gericht zijn op preventieve
en curatieve begeleiding, een multidisciplinaire aanpak
hebben van voeding, beweging en psychologie, en keuze
bieden uit groepsbegeleiding en individuele begeleiding.
De inzet van eigen disciplines wordt niet door iedere werk-
gever geapprecieerd. Belangrijker wordt gevonden dat
een goed werkend team van vakbekwame specialisten bij
een interventie is betrokken. Ook moet hierbij genoemd
Ned Tijdschr voor Voeding Diëtetiek | 2012;67(4) 23

3. Aanbevelingen interventies
Van Dijk geeft de volgende aanbevelingen naar aanleiding van haar onderzoek:
- Overtuig de werkgever met een kosten- en batenanalyse van een interventie.
- Segmenteer de doelgroep.
- Breng determinanten van voedings- en bewegingsgedrag in kaart.
- Geef de werkgever inspraak in onder andere de samenstelling, randvoorwaarden, implementatie en uitvoering van
een interventie.
- Maak de interventie laagdrempelig, gericht op preventieve en curatieve begeleiding, met een multidisciplinaire aan-
pak van voeding, beweging en psychologie en met keuze uit groeps- en individuele begeleiding.
- Bied voeding en beweging samen aan.
- Maak gebruik van een interne ambassadeur.
worden dat voor de werkgever nog niet altijd duidelijk is werkgevers vindt 45% dat dit wel zou moeten kunnen.
wat het verschil is tussen een preventieve, secundair pre- Ook speelt de huisarts een grote rol in dit geheel. Volgens
ventieve en curatieve interventie. onderzoek van Reitsma en de Jong is 73% van de bevol-
Van een interne ambassadeur die onder andere de werk- king en 68% van de huisartsen het eens met de volgende
nemers kan aansporen tot deelname wordt veel verwacht. stelling: ‘Het is de taak van de huisarts om ongevraagd
In het belang van de motivatie van de werknemer moet advies te geven over overgewicht.’4 Hier lijkt echter nog
de introductie van de interventie vooral luchtig, leuk en iets mis te gaan: 95% van de huisartsen zegt namelijk dit
ludiek worden aangekleed. Ook moet de benadering van wel eens te doen, terwijl slechts 15% van de bevolking
de werknemers vanuit een externe partij worden aange- zegt wel eens ongevraagd advies te hebben gekregen
stuurd en moet de benadering vanuit de werkgever posi- over het gewicht. De vraag kan hierbij dus gesteld worden
tief zijn. of de huisarts het daadwerkelijk heeft benoemd en/of de
patiënt de boodschap ook daadwerkelijk heeft ontvangen.
Overgewicht taboe werkgever
Het bespreken van overgewicht door de werkgever met Op dit moment zijn nog maar weinig diëtisten aan het
de werknemer blijkt nog een taboe. De werkgever zou werk binnen bedrijven en is een bedrijfsdiëtist nog verre
dit graag willen bespreken, maar durft dit nog niet. Het van zelfsprekend. Te verwachten is dat dit steeds vaker zal
(vroegtijdig) bespreekbaar maken van overgewicht en gebeuren in de toekomst. Ik hoop dat dit artikel daar een
obesitas door de juiste persoon kan er voor zorgen dat er positieve bijdrage aan kan leveren.
eerder en dus preventief geïntervenieerd kan worden (in
plaats van curatief ). Om dit taboe te kunnen doorbreken, Silke van Dijk
is het interessant te weten hoe de cliënt en de professio- Diëtist
nal tegenover het bespreken van overgewicht staan.
Uit onderzoek door Spikmans et al. onder leidinggeven- Correspondentie: silkevandijk@gmail.com
den, werknemers, diëtisten en bedrijfsartsen is gebleken
dat alle groepen het van belang vinden dat leidingge- Literatuur
1. Dijk S van. Overgewicht te lijf binnen het bedrijf. Een studie
venden indien nodig werknemers aanspreken op hun
naar de effecten van het beter laten aansluiten van interven-
leefstijl.2 Dit wordt bevestigd door het onderzoek van ties op het gedrag van werknemers en behoeften van
Witte en Mulder.3 Hieruit blijkt dat ongeveer 75% van de werkgevers. Tilburg: CZ, 2011.
2. Spikmans F, Engels J, Gulden J van, Heerkens Y. Bespreekbaar
werkgevers en werknemers vindt dat de werkgever mag maken van overgewicht op de werkplek; kan dat en wie moet
attenderen op ongezond gedrag van de werknemer (er het doen? Een inventariserend onderzoek onder leidinggeven-
den, medewerkers en professionals. TSG 2011;89(2):114-21.
is echter wel een verschil tussen het attenderen op en
3. Witte E, Mulder P. CZ Vitaliteitspeiling. Kwantitatief onderzoek
het bespreken van). Als het gaat om het aanspreken van onder werkgevers en werknemers naar (de betekenis van)
de werknemer op het gebrek aan vitaliteit, gaat dit voor Vitaliteit op de werkvloer. Tilburg: CZ, 2011.
4. Reitsma M, Jong J de. Ongevraagd advies bij overgewicht.
werknemers te ver: slechts 29% vindt dat dit kan. Van de Huisarts Wetenschap 2010;53(11):583.
Ned Tijdschr voor Voeding Diëtetiek | 2012;67(4) 24