Guía para docentes

1. Guia para
docentes sobre
no discriminacion
Lo diverso está en nosotros
rednodiscriminacion.py@gmail.com
www.nodiscrimines.org

2. GUiA PARA DOCENTES SOBRE NO DISCRIMINACION
FICHA TECNICA
ELABORACIÓN Eduardo Yael
EDICIÓN Eduardo Yael
REVISIÓN DE
CONTENIDO
Rosa Posa
Mirta Ruíz Díaz
Alfredo Gaona
Laura Riveros
DISEÑO GRÁFICO raff creativos
IMPRESIÓN Marzo del 2012
Asunción, Paraguay
TRADUCCIÓN Miguel Ángel Verón Gómez
Están autorizadas la reproducción y la divulgación por cualquier medio
del contenido de este material, siempre que se cite la fuente.

3. Kóva ningo joaju guasu pete ojokupytyhápe tetãyguakuéra organización,
institución ha tapichakuéra pete te jahechápa ojehupyty pete Léi
OpaichaguaÑemboykeRenondépe.
Ko ñandu renimbópe ono'õ 28 tetãygua organización ha upéichante ha
institución. Umivahína: Agrupación de Familiares de Detenidos
DesaparecidosyAsesinadosporRazonesPolíticasdelParaguay(FADDAPY);
Aireana, Grupo por los derechos de las Lesbianas; Amnistía Internacional
Paraguay; Red Paraguaya de Afrodescendientes (RPA); Asociación Unidas
en la Esperanza(UNES) ; Asociación Tatarendy; Católicas por el Derecho a
Decidir, Paraguay (CDD - Paraguay); Centro de Documentación y Estudios
(CDE) ; Coordinadora Nacional de Mujeres Rurales e Indígenas
(CONAMURI); Coordinadora por los Derechos de la Infancia y la
Adolescencia (CDIA); Comité de América Latina y el Caribe para la Defensa
de los Derechos de la Mujer, Paraguay (CLADEM – Paraguay); Coordinadora
de Líderes del Bajo Chaco (CLIBCh); Coordinación de Mujeres del Paraguay
(CMP); Coordinadora de Derechos Humanos del Paraguay (CODEHUPY);
Coordinadora Nacional por la Promoción de los Derechos de las Personas
con Discapacidad (CONAPRODIS); Decidamos, Campaña por la Expresión
Ciudadana; Equipo Feminista de Comunicación (EFC); Fundación Vencer;
Fundación Yvy Marãe'y; Grupo de Acción Gay, Lésbico y Transgénero
(GAGLT); Grupo Luna Nueva; Las Ramonas, Organización de Feministas
Jóvenes; Panambi, Asociación de Travestis, Transexuales y Transgénero del
Paraguay; Paragay; Tierraviva, a los pueblos indígenas del Chaco; Fondo de
Población de las Naciones Unidas (UNFPA); ONU Mujeres, Entidad de las
Naciones Unidas para la Igualdad de Género y el Empoderamiento de las
Mujeres;OrganizaciónInternacionaldelTrabajo(OIT).
Ko Joaju rembiapo oykeko Sistema de Naciones Unidas Paraguaipegua,
B'naiBrithInternacionalhaComisióndeEquidad,GéneroyDesarrolloSocial
Cámara de Senadores ñane retãmegua. Pype avei o tapicha ijeheguirei
oipyyvõvakojoajuohupytyséva.
î
î î î
î
Jehupytyra
Joaju Opaichagua
nemboyke
Renondepe
· Ombokatu osêvo Léi Opaichagua
Ñemboyke Renondépe.
· Oñeñoty ha oñembohapo Paraguáipe
ñemongu'e oñembotatapeju hagũ a
opaichagua ñemboyke.
1
~
~

4. Hekoasa mbykymi:
Yma 2003 pema oñepyr joaju kakuaa pete oikehápe heta aty,
oñehenduhápe maymavépe ha péicha oñemoheñói Leirã Opaichagua
Ñemboyke mbotatapejurã. Comisión de Equidad, Género y Desarrollo Social
Senado-pegua, Centro de Documentación y Estudios (CDE) ha Fondo de
Población de las Naciones Unidas (UNFPA) omoañete kuatia ári iñe'
Ñemboyke'y Raperãre; uperiremi ojoaju avei upe ñe' me' ndive Comisión
Equidad Social y Género ha Comisión Derechos Humanos y Asuntos
Indígenas Cámara de Diputados pegua. Péicha ojoaju oñondive Parlamento,
tetãyguakuéra ha pytyvõ oúva ambue tetãguio jahechápa ojehupyty léi
ohakã'i'óva Tetã Léi Guasu artículo 46, ha upéichante avei omoinge
mburuvichakuéra rembiaporã apytépe ñemongu'e oñembotatapeju hagua
opaichagua ñemboyke, oñemboaje añetévo yvypóra derécho ha
oñemokyre'y tetãyguakuérape oñe' , oñehenduka ha oiguyrúvo tape oñes
haguatenondévo.
Heta mba'e porã ojepo'o ha oñembyaty ko jeguata pukukue: tenonderãite
voi heta marandu iñanambusu ha ho'óva oñembyaty kuatiápe, ha umíva
ombyapu'a tapicha arandu ñane retãmegua apytu' roky; upéichante avei
ojejapoñomongetajerehetahendápañaneretãme,opavaveijapahaguépe,
oñemyasãi kuatia ohakã'i'óva ñemboyke reko; oñemba'eporandu taicha ha
institución omba'apóva yvypóra derécho rehepe; oñenoh avei aranduka
Discriminacion-es ombyatypaitéva peteĩme apytu' roky os va'ekue ápe ha
pépe; amo hu'ãme oñenoh Leirã Opaichagua Ñemboyke Renondépe,
ombojoaju ha omotenondéva opa mba'e ojehekáva. Ko Joaju guive avei
oñenoh hetaiteimi aptytu' roky oipysóva opavave resa rendondépe
mba'éichapaojehasañemboykeParaguáipe.
Umi tetãygua organización ono'õmbava'ekue Joaju opaicha ñemboyke
renondépe ryepýpe, amo irundy ary ojeporeka, oñemongu'e ha ohendu rire
maymave remiandu ha rembipota, pe 16 jasypo 2007 ramo omoguah Tetã
Congreso-pe Leirã Opaicha Ñemboyke Renondépe. Kóva ohakã'i'o Léi
Guasu artículo 46 ha omyesakã porã mba'emba'épa ñemboyke ha mávapa
ohasakuaa; upéichante avei ombohape ha omo máva pópepa opyta
ombojevývo mba'evaikue péicha ku tapicha derécho rehe oñepyr ramo;
omohenda avei máva mburuvicha pópepa opytáta ko Léi ñemboguata, ha
amo hu'ãme omohenda mavamáva ñemboyképa ikatu ojekastiga
hamba'e.
O véva tetã mburuvicha, ko'ýte Parlamento ha Tetã Pokatuenda
oñemongu'e ha oko'iva'erã ohakã'i'o ha omboaje ko Leirã, jahechápa opi
pore'y jarekóva chugui ha ha'e ndaipóri rupi heta tapicha ndaikatúire
mba'éichapaohupytyideréchoteeorekóvayvypóraháicha.
û î
ê
ê ê
ê ê
û
ê
û ê
ê
ê û
ê
î
û
î
2
~
~
~
~
~

5. INDICE
COMO USAR ESTA GUIA
DISCAPACIDAD
3
5
4
6
8
10
12
14
16
18
ne'etenondegua
nepyru
Mba'epa ha'e ha ndaha'ei nemboyke
Etnia, mboriahu ha tekoresai rehegua
Sexo oporohetera'ava rehegua
religion mbo'ehaope
Peteichapiko mita'i ha mitakuna'ikuera?

6. 4
Mba'eichapa ojeporuva'era
ko tembiporu
Ko tembiporu ningo oñemoheñói jahechápa oñehenonde'a ha ojehapo'o
opaichagua ñemboyke mbo'ehaópe; oñenohê oipytyvõ hagua
mbo'eharakuéra omba'apóva tercer ciclo Educación Básica ha Educación
Media-pemaymambo'ehaopúblicopeguarã.
Pype oñema’ derécho resa guive, ha oñehakã’i’o hekópe mba’epahína
ñemboyke ha mba’épa ndaha’éi, ombokuatia Léirã Opaichagua Ñemboyke
RenondépeArt.6haoikuaaukamavamávapaumiinstituciónomboguataha
omyañãvahína pe leirã. Omoî avei opavave pópe link ikatuhápe ojejepovyvy
haoñenohêvemaranduoñembopypukuvejávokotema.
ê
Amohu'ãme,oñembotyhaguambykyháicha,oñeñe aveiambueñemboyke
ndojehapykueho pypukúi va'ekue rehe, péva he'ise'yre máva ñemboyképa
ivaivetérãivevuive.
'ê
www.
PORANDU MBOHOVÁI PY’AMONGETA TECHAPYRÃ POJOAPY
?
?
e
Hi’ãite orévo ko tembiaporu oipytyvõ roha’arõháicha tembiapo kakuaaite
oñemboguatáva mbo’ehaoháre, jahechápa mitãrusukuéra añetehápe ityarõ
hahi’ajuporãañete.
Pype oñemohenda pete te va umi ñemboyke ojehasakuaáva ha
oñemohendapéicha:
î î
~
~
~

7. Ko tembiporúningo oñembosako'i kuri tembiaporã “Ñemboyke'y derécho teéramo:
ojehechauka kuña indígena, guarani ñe' hára ha Afrikayguakuéra ñemoñare derécho
yvypóra derécho teéramo”, omboguatáva Amnistía Internacional ha Joaju Opaichagua
ÑemboykeRenondépe, UNIFEMConoSur,partedeONUMujerespytyvõme.
Oñembosako'i Convenio de Cooperación Específica omboguatáva Ministerio de
Educación y Cultura ha Joaju Opaichagua Ñemboyke renondépe kuápe, ápe
ojekuaaukáva:
ê
Ko'ãmba'eohupytyse::
a) Omombarete ha omopyenda porã MEC-pe omba'apo hagua yvypóra derécho rehe ha
ohenonde'ávohekópeñemboykeojehasakuaávatekombo'eñemyasãihápe.
b) Oipytyvõ ha ombokatupyry opaite tapicha omyakãva mbo'ehaokuérape jahechápa
oipe'a ok opavavépe ha ohenonde'a ñemboyke, ko'ýte umi ohasakuaáva mitã'i,
mitãkuñahamitãrusukuéraoikovévatesaparápe.
c) Oñemokyre'y umi temimbo'e educación básica ha media pegua oguatávo
oñemboyke'yre chupekuéra ha ha'ekuéra oporomboyke'yre, ha pevarã oñehekombo'e
chupekuéra yvypóra derécho rehe. Ko kuatia ningo omokyre'yse ojehapo'óvo ñemboyke
ha oñehenonde'a mbaretejeporu mbo'ehaoháre, ha upevarã ohesape'ase mbo'ehára
tercer ciclo Eduacación Escolar ha Educación Media guápe mbo'ehaokuéra ñane
retãmeguápe.
ê
Tekombo'e Raperã 2024 “Hacia el centenario de la Escuela Nueva de Ramón Indalecio Cardozo” – ha'e
rupi kuatia oiguyrúva Paraguái rekombo'e raperã- ningo omoheñoise sistema educativo oguatáta
demokrásia rapére, ojedescentralisáva, opavave ijapahápe, oipe'áva hok opa tekópe ha omboguatáva
tekombo'e opavavépe gũ arã, yvypóra derécho teéramo ohupytýva maymave tapicha, oipytyvõva
tetãyguakuéra ojoajuvévo, peteĩchavévo kuña ha kuimba'épe, oñembomba'évo indigekuéra reko, mayma
ogapy ha komunida oikévo opartisipa, ko'ẽko'ẽre ojegueroheñóivo arandu hetahetave, ñane retã ha
mayma tetãygua ohupytývo akãrapu'ã hekópe porã, opavave sector oikehápe oipytyvõ ha ñane retã
pyendaporãteoikévoojoajuambuetetãndivekoregión-pehayvyapetuichakuejaveve;
Ojekuaáre ko Tekombo'e Raperã 2024 amo hapoitépe ohekahahína tetãyguakuéra oñemongu'e ha omoĩ
ijati'u, jahecháta oñondivepa, tetã háicha, ñag̃uah peteĩ ñe' me jahupytývo sistema educativo ohekáva
tekombo'e iñanambusu ha iporã añetetéva, ome' va juruka kuimba'e ha kuña paraguáipe; jahupytývo
equidad ojeheróva, jahechápa opaite tembiapo ha tembiaporã oúva MEC-gui oñemboguata
oñemboyke'yre avavépe ha ombokatu tetãyguakuéra orekóvo peteĩcha juruja oñemboarandu hag̃ua,
ko'ýte umi tapicha orekóva capacidades diferentes; amo hu'ãitépe oñemomba'évo teko'eta, ñe' 'eta
hamba'e.
ê
ê ê
ê
ê
ne'etenondegua
Joaju Opaite Ñemboyke renondépe ha mayma organización pype oĩvakuéra rok ojepe'a
opaite mbo'ehárape guarã, jahechápa oñondivepa ñamopu'ã sosieda nda'ijaihápe
mba'eveichagua ñemboyke. Oiméramo reikotev marandu oimehaichagua ñemboyke rehe,
rojerurendéveremembojamívoorganizaciónRED ryepypeguakuérape.
ê
ê
5
~
~
~
~
~ ~
~
~

8. 6
Peteijeýje oike mitãmi escultor taller peteime. Mitã hekópe, oikuaapase
opa mba'e oikóva, ha are opyta ojesareko umi mba'e porãita oiva rehe upe
tendápe: martillo, kyse'i, yvyra matakue, boceto, ta'ãnga
ojejapoñepyr va'ekue ha ambue opamava'ekue. Jeko pe ohesarerahavéva
chupe ha'e petei ita kakuaa oiva upe tendápe, péva peichainténte oi
oñemba'apo'yre gueteri hese, ojekuaa gueteri hese dinamita oipe'avakue
chupe hendágui rãimbore, ojekuaa avei hese pe itasã oñeñapyti hague
ojegueru hagũ a upe tenda peve mombyryete guive. Are ojesareko ko ita
guasúre upe mitã ha upéije ojere oho. Aremi rire, oiméne amo petei jasy
hague rupi, oujey upe tendápe ha ohecha pe ita ohecharamoitéva
rendaguépe oiha petei kavaju neporãva ha'ete ku omondohoséva isã oho
hag̃ua oñani umi yvyjepyso rehe. Upépe pe mitã ojere oporandu upe ta'ãnga
apohápe: Mba'éichapa piko nde reikuaa, karai, pe ita kakuaa ryepýpe
okañyhaguehínakokavaju?
û
!
Ko mombe'u mbykymi ikatu omyesakã peteĩva umi mba'e he'iséva pe ñe«
Tekombo'e. Kóva ningo ou latíngui educere, he'iséva oñenoh hyepýgui,
oñeisãmbyhy. Jaikuaa tekombo'e ikatuha ombohape oñemoheñoi hagũ a
tapicha ha'enteséva térã oikóva jekupytýpe, máva oikoséva ñokarãime térã
oikoporãséva hapicha ndive; ohechauka chupe ambue hapicha ha'eha
ikontráriotérãha'ehaiñirũtérãipeh ngue.
Mbo'eharahína máva oisãmbyhýva temimbo'épe katupyry ha'e orekóva
ári ha guive, ojekuaápype temimbo'ekuéra napete chaiha, katu opavave
hekokatuha.
Ko pojoapy rerekóva nde pópe nombyatyséi “arandu” año, ombohapese uvei
jahechápa jajepy'amongeta, ñañomongeta ha ñamohypy' ñane rembiapo
TEKOMBO'E rehe, ñamo'ãjávo tekove, tesãi, yvypóra rekokatu ha ñamokyre'y
oñemomba'évo joavy oĩva ñande apytépe ha ani oĩ ñemboyke. Jalucha
hagua ñemboyke ndive ningo tekotev jaipe'a ra ñane akãgui heta mba'e
oñemoingeva'ekue ñandéve ha jahecha ambue oikóva ñande jerére. Aipórõ,
tekotev ñahesa'yjomi opaichagua ko'ã ñemboyke derécho resa guive,
jahechauka hagua heta mba'e ikatuhákuri oguata ambue hendáicha ñande
jerére.
ê
ê
ê
î
û
ê ê
ê
nepyru
Anónimo
~
~
~
~ ~
~
~ ~
~
~ ~
~
~
~
~

9. 7
Añetehápepikoikatútajaporohekombo'edemokrásia,jekupytyhañopytyvõryepýpe mbo'ehao
ndaiporihápejekupyty,oñepu'ãmbahápeojovárehaautoritarismokuaguive?
Mbo'ehaóningo omoheñói jey hyepýpe sosieda o hapegua reko; ha'e oguerovia currículum
rupi añónte ojeporohekombo'ekuaaha; katu kóva oñomoir amóva ndive ha jeyvéramo katu
oguatavoiambuetaperupi,currículumocultooñehenóivarupi.
Mbo'ehára ningo heta hendáicha oporohekombo'e. Jahechakuaa porãve hagua mba'epahína
pe currículum oculto oje'eha, ñamoñe' mi karai Dr. Miguel Ángel Santos Guerra ñe' ngue,
ha'evéva ã mba'épe ha ombo'éva Didáctica ha Organización Escolar de la Universidad de
Málaga-pe.
Pe currículum oculto ningo hakãheta ha jevyve nomoir i umi mbo'ehao currículum ohekávape.
Jaikuaavemihesegua:
a. Osyry kir r haitépe, péva he'ise ndojehechaiha ipo, póncho guy guive ojapoha ojapova'erã;
katu péva nde'iséi ndatuichaiha hembiapo. Heta hendáicha ñanepyt h ha jaikokuaa pe
mbo'ehao rekópe: jajesareko, jajapo ojapóva ambuekuéra, jajapo apoukapy he'íva, ñañe'
oñeñe' áicha, jajepokuaa hamba'e rupi; péicha amo hu'ãme jaiko pe institución rekópe, péva
jajapyhyñanemba'eteéramo.
ã. O opa hendápe oñeñandukáre opa árante ha o re mamo oimehápe; upéicha rupi ningo
tuicha maba'e péva pe currículum. Mba'éichapa oñemohenda pe renda, mbo'ehao, ha
mba'éichapa ojeporu aravo he'isehína; mba'éichapa ojeiko ojoapytépe pe mbo'ehaópe,
mba'éichapa ojeporu apoukapy hamba'e oñemohenda poder ojererekóva ári. Ñaiméramo pete
organización-peningoamohu'ãmejaguatapetapeha'eoipe'ávaári.
ch. Ipu'akapa heta hendáicha ojehechakuaáre chupe. Ñandekuéra ningo jajapyhy tekorã opa
mba'e oikóva ñande jerére rupi, ñande rapichakuéra ñande jereregua reko rupi, apukapykuéra
rupi, umi ñe' ñahendúva rupi, mba'e ojehasáva, aranduka ñamoñe'ëva térã tembiguerovia
ojegurekóvarupihamba'e…
e. Jeyjey ojehu, oiko háicha opa mba'e ojehasáva mbo'ehaópe; heta mba'e ningo oiko
ijeheguireínte, jahechakuaa'yre mbo'ehaópe. Ojeike mbo'ehakotýpe katuínte pete aravópe,
oñemboguata pete chagua tembiapónte, ojeporu apoukatupy, ojeporu jeyjey jepive umi
kuatiahaipyrehamba'e.
. Ndojekuaaha'ãkuaái, péva he'ise ndojejesarekoiha hapykuerére, ndojekuaara'ãi kuaapy
ojehupytýva ha'e rupi, noñeha'ãi opa mba'e ha'e oguerúva ijehe. Ojekuaaha'ã ojehupytýva
currículum explicito rupive, maba'épa oikuaa térã ndoikuaáira'e temimbo'ekuéra ha mba'épa
ohupyty pe mbo'ehao. Katu ndojererekói tesa renonde mba'éichapa oñemohenda, oguata ha
hekopembo'ehao.
O hápe tekove ningo katuetei o joavy, teko'eta, jopara, ñembovava, mba'eve nda'ijapu'apái
ha ndaikatúi jaikuaa tenonderã oikokuaáva… katu opa ko'ã mba'e ogueru hapykuéri
mba'epyahu, hypy' ha iporãvéva. Upévare ko'ãva nda'ivaíri, iporã uveíkatu ha'ére tekove
avei, jaikuaápype mba'eve ndoku'éiramo. Opa mba'e oseguínteramo o háicha voi, opa mba'e
pete mbánteramohamba'evena'iñambuéiramo,ojekuaapamaramovoiopamba'eojehútava
hamba'eningoojepoímapýgui,tekoverãngueo mañamano.
î
û
ê ê
û
î î
û ê
ê
ê
î î
î
ê
î
î
ê
î î
û
î
î
î
1
1Miguel Ángel Santos Guerra, Catedrático de Didáctica y Organización Escolar de la Universidad de Malaga
2 Julio Rogero Jornada de reflexión de 21 de octubre de 2000 – Valencia - España
2
~
~

10. Mba'epa ha'e ha
ndaha'ei nemboyke
8
ParaguáiRetãLéiGuasuysat chaomyesakã jojarekotapichakuéraapytépeIVOREIIIJOJAREKOREHEGUÁPE
ARTICULO46–YVYPORAKUÉRAPETEĨCHAPANTEHAREHEGUA
Opaite oikóva ko República-pe pete chapánte hekokatu ha ideréchope. Ndaikatúi oñeporombojoavývo. Estado ojapóne
tekotev vaupéichaoikohagua.Joja'yreheñangarekondojehechava'erãioñeporombojoavývaramoguáicha.
î
î
ê
nemboykehina:
LeirãOpaichaguaÑemboykeRenondépeohakã'i'o:
Artículo6º-Ñemboykerehegua.
Kóva ko léipeguarã, “ñemboyke” hína opáichagua tekoñembojoavy, tekoñemohemby, teko'apo'i térã tekoñemochich o va
ha oñemopyendáva rrása, pire sa'y, teñoirapo, mba'e tetãmepa heñói máva, iñe' , itupã jerovia, hembiguerovia polítika
rehegua térã mba'e partidoguápe, mba'e kláseguipa os , iviru heta térã imboriahúpe, imitãpa térãpa ituja, kuña térã
kuimba'épa, mba'épa isexo, mba'e sexopa ohetera'ã chupe, omendávapa térãpa nahániri, moõpa heñói, mávapa itúva ha
isy, hesãipa, orekópa térã ahániri discapacidad térã ambueveichagua joavy oñemo va ojejoko, ojehapejoko térã
oñembotatapejúvo opaite tetãygua ohupyty pete chapaite derécho, sãsõ ha juruja ome' va chupe Léi Guasu, umi tratado
ambue tetãyguakuéra ndive oñemopete va ha oñe' va yvypóra derécho rehe ha omoañetéva Paraguái Retã yrõ tetã
leikuéra,oimehápetetãyguakuérarekovépe.
î î
ê
ê
î
î ê
î ê
Mba'epa omopetei opaite nemboykepe
Kuñakarai Line Bareiro he'i ikatuha ojejuhu mba'e omopete va opaite ñemboyképe. Ko'ápe oñemyasãita mbykymi
aranduka Discriminación-es vore mbykymi, ko arandukáningo ha'e omotenondékuri ha pype ohechauka mba'emba'épa
umiomopete vahaamohu'ãmeombojokupytypávañemboykeopaichaguaojehasakuaávape.
Ojehechagiambuetapichápe,jámanekuimba'etérãkuña
Hetave jey ningo ojehu ñemboyke ojehechagi térã ndojehechakuaáiramo umi ambue ore pete chanteha avei che aiméva
ambue ore apytépeicha. Jojareko ningo añetehápe tuicha mba'ehína umi oikoéva ojuehegui apytépe, jaikuaápype pévape
ñaguah ha ñañemo rupi pete ñe' me, ja'eporãséramo ñame' ojupe ñane ñe' jahechakuaávo ñandeichaguaiteha hína
tapicha iñambuéva isexope, rráza, pire sa'y, imitãpa térãpa ituja, moõpa henda sosieda ryepýpe hamba'e. Jeyvéramo
ñemomir séramo jojareko ojerekóva, ojeporu ambue mba'e he'iséva avei ko ñe' ; pete chaiteha, tataindýicha ojejoguaha
hamba'e.Handapéichai.
Yvateguakuérahayvypeguakuéra
Tuichaitekoe hína ko tembiguerovia, ha'e omohenda ha ohechakuaa o ha tapicha, teko, ñe' , sexo oporohetera'ãva, eda,
jerovia polítika rehegua hamba'e iporãve, ikateve térã tuicha mba'evéva ambuekuéragui. Ivaivéva ko tekomegua fascista
oporomohendávayvategua-yvypeguápeningohínakóvanoñemopyendáireymioporomboykévarembigueroviaharekópe,
síno léi, apoukapy, tekombo'e, tupã rerovia rupi hamba'e umi tapicha oñemboykéva oñeñandu ha'ekuéra añetehápe
ichavivehavoi,hapeichanteva'ekuevoihapeichava'erãvoínte.
Opaichagua ha oimehaichagua ñemboyképe o hína guerovia yvateguakuéra ha yvypeguakuéra rehegua; péicha
ojeguerovia kuimba'e tuicha mba'eveha kuñágui; umi tapicha ohetera'ãva chupe ambue sexogua, tuichave umi
ohetera'ãva chupe isexoguágui; umi tapicha ipiremorot va tuichave mba'eveha indígena ha ipereh vakuéragui; umi
oñe' va castellano ikateveha oñe' va guaranímegui hamba'e. Opa ko'ã mba'e rehe, ñambokuchukuchu ha jaity hagua umi
guerovia ha hekópe porã javichea mba'éichapa ñamoañetéta jojareko, ha'ehína tembiapo kakuaa ñambotatapeju hagua
opaichaguañemboyke,hapombaretehakakuaávañandesosiedápe.
î
î
î
ê î î ê ê ê
î ê î
î ê
î
î û
ê ê
1
?
?
~ ~
~
~
~
~
~
~
~
1Bareiro, Line. Discriminación-es Diciembre, 2005 Asunción, Paraguay

11. 9
Peichanteva'erãvoi
Tapichakuéra ningo omohenda hekorã ipotee rupi; katu dominación jámane teko, polítika térã ekonomía rehegua katu
oñeha'ã omoinge opavave akãme upe dominación peichateva'erãhavoi. Péicha, amo hu'ãme ojehechakuaa rrikorã
rrikopahavoihamboriahurãkatumboriahupamoi,pepévaoúntemaomoyvatégui,ñandejárarembipotaramoguáicha.
Péicha rupi umi ohakã'i'óva ko'ã tekomarã yrõ oñepi'ãva omoambuévo ojehecha subversivo ramo, váile mbyaiháramo,
omoambueséva mba'e o porãva voi. Péicha rupi tapichakuéra ohasa ñemboyke ha tekojoavy ituja ha ipyahúva; ojehecha
o porãha kakuaakuéra ohavira peicharei mitã ha mitãkuña'ikuérape; mba'eve'yrõguáicha péicha umi ména
ndoipotáiramo hembireko oñemoarandu, omba'apo térã oreko iñangir pérupi; ojehecha o vai'yrõguáicha máva oñe' va
guaraniañóntendaikatúirõoipykúipukumbo'ehaorapehamba'e,o porãramoguáichaojehechako'ãtekojoavy.
Péicha ojeikokuévo, amo hapópe, ojeguerovia ñemboyke ojehasáva peichanteva'erã voiha; umi ore ohasáva ñemboyke
rekovendaikatuihavoiiñambue,ndaikatumo'ãihavoihikuáiomboropoihekovemba'eichavérõ.
Ñeñomi
Heta ñemboyke ningo ndojekuaái ha ndojehechakuaái ñande rekoha rupi, ha pépe ndopíri; heta jey umi tapicha aty
oñemboykévape oñeñomi ani hagua voi ojehechakuaa, jepémo heta hikuái. Ndojehechái umi orépe tenda ikatehápe, ni
umi diario rováre; ndojehechái avei chupekuéra aranduka ohahã'i'óva ñane rembiasakuépe. Ha'ekuéra ome' va ñande
sosiedápe ndojehechakuái, ndaha'eivoi número, noñehendúi chupekuéra. O káso ko'ã mba'e ojehu hague politikakuére,
yma stronismo oproiviramo guaréicha tapicha orekóva discapacidad os vo télepe hamba'e. Ágakatu heta jey oñemokañy
chupekuérapéichaojejapose'yre.
Techapyrãrõjarekoñanepeh ngueindigekuéra;hesekuéraoñeñe' oikohaguekoyvyguasúpeumiespañayguaoumboyve
ha conquista aja, katu ha'ekuéra ndojekuaái ñane resã isãso hague ára guive, ku omanombámarõ guáicha oñeñe'
hesekuéra.LéiGuasu1992-peguareoñembojerévoguaranímeoñeñe' hesekuéra ojeherochupekuéra
ñandeypykuera,kuymámaomanombahandajarekóiramoguáichachupekuérañandeapytépekosigloXXI-pe.Péicharupi
oñembohapo hatãhatãve guerovia indigenakuéra rehegua, ha'ekuéra amo hu'ãme ndorekoiha voi derécho, ha'ekuéra
opytahatapykuévomatérãñanderahahañanderapykuévokukyvukyvúicha.
Kuñanguéra ñemongu'e hatã ojetyvyrova'ekue ha ojetyvyro gueteri omondoro hagua kuñanguéra ñeñemmi ha
hembiapokuéra ñemomich . Pete tembiaporã kakuaa omboguatava'ekue ha'ehína marandu o véva oñemohendávo
kuimba'e ha kuña rupi, ha añetehápe heta mba'e ohupyty, katu péicha ndokói ambueichagua ñemboyke ndive. Ñe' ningo
tembiporu ndeporo'óva oñemokañy hagua ñemboyke ojehasáva, ohechaukávo umi aty orekovéva poder rehe oñeñe' vo
oikepaha avei ambuekuéra, castellano-pe péva ojehechakuaave, guarani ñe' me ndaupéichai. Ñe' noporoñongatúi año,
jeyvéramo oporopichãi, oporomomir tekomarãme. Techapyrãramo jareko mba'éicha o he'íva judío-pe guaraníme, aipo
ñandejárajukaha,tupãjukahajekoha'ekuéra.
Oporoguerekoumiimbovyvévaramo
Apañuãi tuicháva jarekóva ñañepyr vo jahapo'ose ñemboyke ningo hína opaite sosieda orekóre mavapahína umi
inormálva, umi hekopot joheipyréva gua'u, techapyrãva ha ambuekuéra katu umi iñambuéva, oikoéva chuguikuéra,
ndojokupytypáiva iku'arekuéra, jepémo umíva ikatukuaa hetaiteve. Yvypóra derécho resa guive ko apañuãi ojehechakuaa
mokõi hendáguio ndojokupytypáiva ojuehe: umi opavavévape guarã ha umi imbovývape guarã ha umi derécho atyháicha
ha pete te haichaguáva; mokõvéva hakã heta. Ojehecha hetavakuárape normal, techapyrãramo. Jahechauka porã hagua
oikóva, jajapyhykuaa jeporavo, voto; yma oñeñe' voto opavavépe guarãha ikatúramo guare umi kuimba'e ohaikuaáva,
iviru heta térã nahániriva añoite ovota. Opavave ovotakuaa oje'e, katu oñemboyke kuñanguéra ha kuimba'e
ndohaikuaáivape. Jahecháramo umi kuña ha'eha lamitã tetãyguakuéra apytépe ha umi ndohaikuaáiva, indígena umíva
aveihetaitekoehapesosiedápe,ojehechakuaamba'éichapaumihetavévapeojerekoimbovyvévaramo.
Ambue apañuãi ojejuhúva katu oñepensáre léi ha apoukapy o véva umi hetavéva, universal-va guive añoite. Ko'ága rupi
mba'eveichavérõ ndaikatuvéimai oñepensa universalidad umi particular-gui ha guive año, nomoingéiva avei umi
iñambuévaambuehendáichakuérape
î
î
û î ê
î
ê
î
ê
ê ê
ê
ê
î î î
ê
ê
ê ê
î î
û
î
î î
ê
î
~
~
~
~
~
~
~
~
~ ~
~
~
~

12. Japoromboyke ñane rembiguerovia ha ñane rembiapo ouvaíramo ambuekuérape, jámane umíva oikoére ipire sa'y, isexo,
tetépetérãna'itupãgueroviáirupihamba'e;pévahe'isemávapapetapicha.
Nañaporomboykéi péicha ku ñahesa'yjóramo ambue tapicha jeguata térã katupyry –péva he'ise mba'épa ojapo-
ñahakã'i'óramo tapicha oikétava omba'apo mba'épa oñemaorandúra'e oúvo, ha'evépa hamba'e, térã nañambohasáiramo
temimbo'épepete materiandaha'evepárirupipype.Ko'ãvandaha'éiñemboyke.
Oñemoingoévo mávapehandojehechagitérãndojeape'áiramochuguiideréchopendaha'éiñemboyke.
Ndojerekói ñemboykéramo síno trato ambuéramonte umi mba'e ojejapóva jahechápa oñembohape opavavépe akãrapu'ã
ha oñembopya'e jojareko tapicha ha tapicha aty apytépe, umi tembiapo oñemboguatáva oguah rõ hu'ãme ojehupytýre
ohehekáva.
Ndaha'éi avei ñemboyke péicha ku o ramo mbo'ehao privadova religión térã ñe' ojeporúva kuére omboguatáramo
tekombo'etemimbo'esyhatuvakuéraoipotaháicha.
î
ê
î ê
Ñemboykete
Hapo mbareteterei rupi ñemboykeita heta tapicha ohasáva ñemboyke amo hu'ãme oñemboykete ha opyta tesaráipe. Upe
ñembykete oñe' ve oñemboykevakuéra no rire poder-pe, jámane polítiko, social, viru ha tekopy reheguápe hamba'e.
Oñemoherakuã ha ojehechaukáramo ñemboykete oipytyvõ ojehechakuaa ha ojehechavai hagua; péva he'isehína
oñembyatýramo marandu ha ojehechaukáramo o ha ñemboykete, ojehesape'aha tapichakuéra ohechakuaa hagua ha
ojeheka mba'éichapa oñembotatapejukuaa. O ñemboykete iporo'ovéva, umíva ojehu tapichakuéra orekóva discapacidad
ndive, ogaguasukuéra ha tembiapo jejuhu umíva ombotyete rupi chuguikuéra opaichagua tape. Ojevicheáramo
mavamávapaoguah universidad-peoñemoarandúvoojehechaukakuaamavapahínauminoguah iupepeve,haojehecha
mba'épaojejapokuaaumitapicha'atyndoikéivauniversidad-peikatuhaguáichaoguah .
Umi mba'ekuápe oñemboguatakuaa acciones positivas ojeheróva, péva he'ise, ojeykeko umi tapicha aty itapykuevévape,
jahechápa imbareteve ha os kuaa tenondévo, umi afrikayguakuéra ñemoñare ha kuña umíva ojererekokuaa
techapyrãramo.
Jeheko'o
Oñemboguatakuévo polítika ñemboyke'y rehegua oñeñantende porã va'erã ani hagua oje'a tapekar me;
ojehechakuaa'yre, umi polítika rupi oñeme' rãngue juruja umi tapicha oikóva tesaráipe os hagua tenondévo
ojeheko'okuaa chupekuéra, péva he'ise ojepe'akuaa chuguikuéra hekotee ha ojejapyhyuka chupekuéra umi orekóva pokatu
reko; péicha umi tapicha oreko rãngue juruja oñepyr ta ojapyhy teko, ñe' , kerayvoty hamba'e na'imba'éiva ha opytáta
nandivera ku ñakyrã piréicha. Ko'ãichagua polítika omone umi iñambuévape, ha'ekuéra oñemohendáma guive
yvateguakuérarekóre.Kóichaguapolítikaoñemboguatava'ekueindigenakuéraapytépeamosigloXXoñepyr guivembyte
rasa porã meve heta tetãme América Latina-pe, ha heta ojekaguai hese. Umíva oheko'oséma indigekuérape, ha oheka
ko'ãvaojoguajoguaveumimestizokuérape.
Jepéramo umi polítika oporoheko'óva ha'ete ku iporãvéva umi polítika oporomboyketéva térã apartheid ojeheróvagui,
amohu'ãmeohekamba'éichapaojukatekopy,ñe' hatekoojehecháguichupekuéraichi' veha.
Noñepensái umi tapicha aty oñemboykévare tapicha teéramo oñemomba'e ha orekóva derécho ramo; ojeheka uvei
ojepe'apachuguikuérahekoomoambuehaomopete vachupekuérahapéichaoñeñapyt chupekuéraambuekuérarehe.
Ãichagua polítika ningo colonialista, oñemopyenda guerovia ojerekóva o ha cultura iporã ha ijyvatevéva ambuekuéragui
hako'ãvakuéraogueteva'erãhahendaguépeopytava'erãhaumiijyvatevéva.
ê î
î
î
ê ê
ê
ê
ê
ê ê
û ê
î
û
ê î
î î
î
nemboyke NDAHA'eI:
8
~
~
~ ~
~ ~
~ ~
~ ~
~
~

13. Etnia, mboriahu
ha tekoresai
rehegua
Ñemboyke ningo jagueru ha jagueraha ñande rekovépe akói ára. Estado ko'ága peve ndojapói
ojapova'erã ohapo'o hagua institución pública kuéragui ha omyaña os ma hagua léi
ohakã'i'óvaLéiGuasuartículo46.
Mitã, mitãkuña' ha mitãrusukuéra rehe ñañe' rõkatu ñemboyke rãimbore kakuaavéntema,
ohasava'ekue mba'evai ikatúre opyta noñeñanduporãi, ndojeroviavéi ijehe, it ndyreko,
okyhyje,hi'ãngatahajeyvéramombaretépeoikosehekovépe.
Heta jey ñepã'imi ojerekóva jepe ojeporu pevarã, umi oiporúva anteojo, iseseósova, ipuku térã
ikarapetereíva, ikyra térã ipirúva hamba'e rehe oñeñembohory, ha umíva ohasu tapicha
rekove,jepémohetajeykachiãiguireínteojejapo,ojepukamihaguántekuoje'eháichapérupi.
Mbo'eharakuérape jepe ningo jeyvéramo omboyke hemimbo'épe, ohecháre hikuái o ha
temimbo'eoikotev vévapytyvõambuégui,umívajeiñakãporãvégui.
Ñaporomboykéningo nambojoavýramo ñande rapichakuérape, ñamo'aichejáranga mávape,
ñakondenaambuépehañañomihembyvakuérape.
Ko'ã mba'e kuápe, sosieda ha mbo'ehao ryepýpe ojehasa hetaichagua ñemboyke, mbovymi
oñehakã'i'óta ko'ápe, ambukuéra katu oñembopypukuvéta ambue hendápe, ojeheka'yre
oñemboambue mokõivéva. Ñemboykéningo ku mba'ehe'õicha oikepaite ñande sosieda
rekóre, jámane ekonomía, tesãireko, máva imitã térã ituja ha iguaiguíva, kuimba'e ha kuña
rehehamba'e,hapéichapetapichaohasañemboykeohohápe,ja'eporãséroojoasapahese.
Racismoojeheróvaningooiporuaipojoavyorekóvatapichakuérahetépe,opaichaguatapicha
aty térã etnia oñembyatypa heta raza superior, iporãvéva, ha inferior, ichi' vévape. Ko japu
rapopire ári ojeguerovia amáke umi aty imombyry pe grupo dominantegui ko'ýte ichi' ha
ichaviveha.
Umi aty ohasáva ñemboyke apytépe o hína indigenakuéra retã Paraguaipegua, 19 tetã ha 5
filias lingüísticas. Ha'ekuéra oñembyaty pete atýpe año, indigenapaite hikuái,
ojehechauka'yre heta tetã oñemboja'oha. Racismo avei ohupyty umi afrodescendiente o va
ñane retãmepe, oñeñomíva chupekuéra yma colonia tiempo guive ha ko'agaite peve
ndojehechakuaáivachupekuéraha'ehapete minoríañaneretãme.
Mbo'epykuéra oñembo'evarã mbo'ehaópe currículum ojeheróvape ningo oñemoingeva'erã
hetamaranduhaoñehakã'i'oporãumi17tetãrembigueroviaharembihecha;upéichanteavei
mba'éichapa ha'ekuéra ohecha hembihasa ha mba'éichapa ojoaju yvy rehe; upéichante avei
ojejapova'erã umi afrikaygua ñemoñare oikóva ñane retãme yma Paraguái Isãso mboyve
guiverehe.
ê
î ê
î
î
ê
î
î
î
î
î
î
9
~
~ ~
~
~
~ ~
~
~

14. Mboriahurekoningondaha'éivoipete condiciónsocialaño
Ja'ekuaa mboriahureko ha'eha mayma ñemboyke ojehasáva pyenda tee; mboriahúgui
ndaikatúi ojeho pohãnohára rendápe, ndaikatúi ojeipykúi mombyry mbo'ehao rape, ndaikatúi
ojehupytyógaomachamíva.
Paraguáipe ningo mboriahu ohupyty lamitã ñane retãygua rupipe. Amáke ñande sosieda
oikotev ve ohóvo kuña ha kuimba'e ra'eve oimehaichagua tembiapópe ha sa'ive oikotev
tembiapo chae, ko'ýte heta hetave tapicha opytáta okápe, ja'eporãsérõ hembýma. Umi
mboriahu ap apytépe hetave o tapicha guarani añónte oñe' va, ha Estado mba'evete vera
ndojapói jahechápa umíva umi tapicha oiporúva pete va Parguái ñe' tee, guarani, ohupyty
tekombo'e iporã ha iñanambusúva iñe' teépe. Ko'ága rupi ñande sosieda ipy ha ipyrusu ha
hakãhetave, oñemboja'o'ipave; ága rupi ñokarãi ndaha'evéima iviru hetáva ha imboriahu
ap vandi, síno oikéva ko sosiedápe ha opytáva oka´pe ndive, tapicha iñypyt va henonderã ha
ko' rõ ára ndoikuaáiva mba'épa oikóta chugui. Mbo'ehao o va Estado pópe jepivénte ichi' ha
iperer ve tenda o vehápe mboriahu ha okaháre; ko'ã mba'e ndojehecháirõ mba'éichapa
oñemoambuéta marõve imboriahuvakuéra nos mo'ãi ipirégui; tekombo'e ichi' rõ
oñemoaranduvakuéra sa'i juruja orekóta omba'apo hagua, ha peichakue opytáta okápe ha
mboriahurekokatuopu'ãtaaraíre.
Mba'asykuére avei heta tapichápe oñemboyke ha opyta okápe.ováramo guarã imba'asy
kyhyje oiporúva túva, sy, ha mbo'eharakuéra. Ko'ã mba'e oharu hasývape ha nomo'ãi
avavetépe. Mbo'ahaópe jámane mbo'ehára, temimbo'e, sy ha tuvakuéra oikuaava'erã mitã,
mitãkuña ha mitãrusu hasýva oreko ha oiporuva'erãha iderécho, ko'ãva apytépe
oñemoarandúvo. Mbo'ehaópe ojehekava'erã tape pe tenda hesãivo ha oñehenonde'a hagua
hekópeoimehaichaguamba'asy.
Paraguáipe o Léi N° 3940/09: “Omohendáva derécho, tembiaporã tee ha mba'éicha
oñehenonde'ava'erã Virus de Inmunodeficiencia Humana y el Síndrome de Inmunodeficiencia
Adquirida rãimbore”. Jepémo kóva ko léi oñemopyenda derécho ári, hasy gueteri
oñemboguatahaoñemoambuehaguatapichakuérareko;upévaáriaveitekotev veambueléi
ijykére, upéva ikatu Léi Opaite Ñemboyke renondépe, ko'agaitéramo oñenoh sevahína ñane
retãme.
Techapyrãrõ jajapyhy tapicha orekóva VIH káso; ápe rombohysýi mbykymi Ministerio de
EducaciónPerupeguaonoh va'ekuemarandu.
Yvy ape tuichakue javeve ndojejuhúi káso VIH ova hague ñehet , añua térã ojekaru térã
ojeporúve váño tapicha orekóva ko mba'asy ndive. Ndojekuaái avei ova hague pe máva orekóva
VIH iñatiã térã ihu'u rupi, ojeporúre váño hendive, SIDA ndováire jaja térã ñane'agui tapicha
orekóvandive.
Mbo'ehao ha mbo'eharakuéra oikuaava'erã mba'épa ojapóta ha mba'éichapa ojapóta o ramo
máva ohasáva accidente pe mbo'ehaópe; avei oikuaava'erã mba'éichapa ohenonde'a
mba'asyhe'iháichaléiNº3940/09oikuaa'yrehemimbo'épaorekotérãahániriVIH.
î
ê ê
î î ê
î ê
ê
î û
ê î î
î î
ê î
î
ê
ê
ê
û
î
Gs.
8
~
~
~
~
~
~
~
~
~

15. Discapacidad
9
Porandu:
Reik mbýpa?û
?
?
Mbohovai:
Maranduiñe' ngúvañe' mehe'i: 1Tapicha,2Mba'epota,3Mba'épaoiko?4Pévante.
Nandera'evéi reik mby hagua ko'ã marandu ndereiporukuaáigui iñe' ngúva ñe' . Péicha ningo, ko'ága
ndereheoikoháicha,opaiteyvypóraorekomba'épepaha'evehamba'épepaorekoipituva.
ê ê
û ê ê
Py'amongeta:
Paraguáipe mbohapy tapicha orekóva discapacidad ha orekóva 5 ary guive 19 peve apytégui mokõi ndohói
mbo'ehaópe (henondépe tapicha ndorekóiva discapacidad ha ijaveguáva apytégui 5-gui pete nte ndohói
mbo'ehaópe). Orekóva discapacidad apytépe 49,4% analfabeto, ha oreko'yva apytépe katu ko mba'e vai
ohupyty 5,1% tapichápente. Upéva ári hetaiterei tapicha ijapytepekuéra nomba'apói (73,7% kuimba'e ha
90,9%kuñaapytépe).
Ikatu ñamoambue ko mba'e vai ñamoheñóirõ sosieda ijahápe maymave tapicha. Discapacidad ningo
ndaha'éikatupyry'y.
“Discapacidad jehecha ningo tuicha oikoe ramoite guive; ymaite guive ojehecha chupe tesãi reko ha
protección social resa guive, ko'ága rupi katu ojehecha bio-psico-social ramo. Upéva ári, mba'eveichavérõ
ñande sosieda ndaikatúi ohejávo okápe opa mba'e tetãyguakuéra ome' kuaáva, mayma tapicha mba'ekuaa
ha apytu' roky; opavave ñandejava'erã. Convención de Naciones Unidas-pe guarã, tapicha orekóva
discapacidad hína “umi ha'evepa'yva hete, iñakã, iñandukuaápe hamba'e kuri guarãicha, péicha pe
oikokuévo umi varreraita ikatúva ohape joko chupe opartisipávo pe sosieda oikápe pete cha ambueve
hapeichakuérandive”.
î
ê
û
î
1 2 3 4
1PNUD, Informe Nacional sobre Desarrollo Humano. Equidad para el Desarrollo. Paraguay, PNUD, 2008
1
2III plan de acción para personas con discapacidad 2009-2012 España
2
~
~
~
~
~
~ ~

16. Jahechakuaahañamoingeva'erãñaneakãmediscapacidado hadiversidadjarekóvañandeyvypórakuápe.
Ñane retãme ningo hetave o ogueroviáva discapacidad ha'eha mba'asy; tapicha orekóva discapacidad no porãi térã
noimbái, oikotev ha oñepohãno térã oñepytyvõ chupe jahechápa okuera térã o mbaporãjey oike jey haguáicha hapikuéra
apytépe; katundaupéichai. Kóicha ojehecháreoñemonguerasediscapacidad,ojehecharãnguepemávaomongakuaaha
ha'eveve mba'e ojapokuaávape. Kóicha ndojejapóiramo ojejopyve uvei pe máva ndaikatupáivape; oñepytyvõ rãngue
ojeity chupe yvykuápe. Oñema' ve pe mávapa mba'épa ndaikatupyrýi, pe discapacidad-pa mba'épe ohapejoku chupe,
oñema' rãngue mba'épepa ikatupyry ha ha'eve; péicha rupi ojehapejoko chupe ha'eveve ha iñaranduvévo jahechápa
ipu'akaijehehaijeheguikuaakomundoko' ko' rehovatavyhahasyvehápeoñes haguatenonde.
Pe ñande jere ha ñanderekoha voíningo jeyvérao ñandepepokyt mba; upévare pe enfoque oñemopyendáva deréchope
ombojekupytyoñondivediscapacidadhajeikoha,ambienteojeheróva.Ñamopot ramopeñandejere,ñanderekoha,tronko
ha opa mba'e omoñepysãnga ha oitykuaáva pe máva orekóva discapacidad-pe, aipórõ ñame' juruja umi ñane peh ngue
ndopytáivookápe,ijávoaveiñandeapytépe.
Momaranduhára Verónica Gonzalez Bonnet nigno he'i Discapacidad ha'eha pete construcción social, péva he'ise, ñande
avakuéraite voi ñambohekoha; che añemongu'éramo silla de ruedas-pe ha as kuaa che rógagui areko rupi rampa umíva aike
ha as porã hagua, térã micro orekopa mba'éichapa ajupi ha aguejýta hekópe, mbo'ehaokuéra orekopa avei mba'éichapa aike
ha as ta hasy'yre, upéicharo umi barrera mich ve térã oguepáta. Pe che jere ombohasa'y ha ombohapéramo chéve
añemongu'e ha aiko hagua hasy'yháicha, upéicharamo che discapacidad amo hu'ãme ndachejokomo'ãi. Pe ñande jeréningo
ikatuñañeñapyt térãkatuombohapeñanderekopyahurã.
Umi sosieda oipe'áva hok opavavépe ningo ojapo hembiaporã tee oiguyrúvo tape ha oipe'ávo tenonderãgui opa mba'e
omombaretéva discapacidad hyepýpe; pevarã omongu'e térã ojapuka omandáva léi oga'apo térã tape umíva rehegua,
upéichanteaveiseñaléticaumitendaojeikehápeguarã.
Ñama' rõ ñande rapykuerére jahechakuaa heta mba'e ñande rete rehegua ymave ojehechava'ekue discapacidad ramo
ko'ága nahaniriha, ñane'ambuepánteha ojuehegui. Ymáningo, año 60 rupi, umi oiporukuaáva ipo asu añónte, ojehechámi
iñepãramo,hamitãnguérapaojehavirambo'ehaópeohaihaguaipoakatúape.
Umi ombosako'íva pojoapy jetapa térã latakuéra ojepe'aha ichagua ojapóramo umi oipukuaáva ipo akatuapeguápe guarã
oño, upéicharõ ohapejoko umi ijasúva oiporúvo umi tembiporu. Aipórõ, ja'ekuaa umi tembiporu oporodiscapcitaha, ha
ndaha'éipemávaijasúva.
î
î î
ê î
ê
ê
ê ê ê
î
î
ê ê
î
ê
ê
ê î
î
ê
ê
INTELIGENCIASMÚLTIPLESoje'eha
Ñama' rõ jekuaapyhy rehe, tekotev ñamone o ha pe ojeheróva inteligencias múltiples. Jepivéngo ojekuaaha'ãrõ
tapichakuéra ra'eve térã katupyry ojekuaaha'ã chupekuéra ha'evépa matemática ha ñe' jeporúpe. Péicha rupi hetaiterei
mitãhamitãkuña'iorrendi'i,haojeguerekochupekuéraiñakãnévaramo.
Sicólogo Howard Gardner he'i pe akãporã ja'eha, inteligencia, ha'eha pete katupyry bio-psico-social ha ojehechakuaa
katupyryorekóvamávaos voapañuãiguitérãombosako'itembiporuovalévapeteĩcultura-peguarã.
Umipoapyichaguaakãporãohakã'i'óvaGardnerndojekóiojuehe,katundoguatáiaveiha'eño'eño. Opaitetapichakatuetei
orekoumiinteligencia,katuumívaojoajuhetahendáichaoñondive.
Ko'ãvahínaumiinteligencia:
Péicha jahecha yma ojeguerekova'ekue habilidad, katupyrýramo, ko'ága ha'eha pete tipo de inteligencia, pete chagua
akãporã.
ê ê î î
ê
î
ê
î î
8
·Akãporã ñe' poru rehegua
·Akãporã numerokuéra rehegua
·Akãporã pumbasy rehegua
Akãporã tenda rehgua
ê
·
·Akãporã Corporal cinestésica rehegua
·Akãporã Intrapersonal rehegua
·Akãporã Interpersonal rehegua
·Akãporã Naturalista rehegua
~
~
~
~ ~
~ ~
~
~
~
~
~
~

17. 9
http://discapar.blogspot.com/
http://72.52.96.200/nizkor/paraguay/1997/13.html
http://curriform.me.gov.ar/especial/file.php/1/PUBLICACIONES_Y_DOCUMENTOS/Educacion_e_Inclusion_para_l
os_jovenes.pdf
http://www.google.com.py/url?sa=t&rct=j&q=discapacidad%20e%20inclusion%20educativa&source=web&cd=5&
ved=0CE8QFjAE&url=http%3A%2F%2Fwww.inclusioneducativa.org%2Fcontent%2Fdocuments%2FEDUCACION_IN
CLUSIVA_LATINOAMERICA_CARIBE.doc&ei=aPPWTrX0HfV0QHi8vD5DQ&usg=AFQjCNHOeC8FFko5kHYNARHXx
wYapfS0AQ&cad=rja
Techapyra:e
Iago Pérez Santalla oreko parálisis cerebral onase guive, katu ko ojehúva chupe ndopokói iñakãre; ha'ehína educador
social ha oreko pete posgrado Servicio Social-pe. Ko'agaitéramo omba'apo Cogami (Confederación Galega de
Minusválidos)peguarã,kóvaoipytyvõhogaitépetapichahasývaikarakúpe.
Kotapichako'ágaoreko26aryharamoiteonoh pete arandukahérava «Oilímitedepensartelibre».Pypeha'eoñe'
ogueru ha ogueraháva opa ára ko parálisis cerebral rehe; omombe'u mba'áicha oñorairõ ko mba'asy orekóva ndive.
Iñarandukápe oñeha'ã: «omoinge tapichakuéra akãme anivéma hagua opensa pe máva oñemongu'e térã oñe' va
ambuehendáichahasyhaiñakãme».
Iago omyesakã opavave opavave jarekoha mba'épepa ñandera'eve ha mba'épepa ñandepituva, ha ndaiporiha máva
ivalepaitéva opa mba'erã ha máva ndovaléiva mba'eveterã. Oñemoĩ techapyrãramo ha'ete voi, ha he'i oñeha'ãramo
oñani kuaavéva, ha'e nandiveraha, upévape opytataha mombyry tapykuévo; katu oñemoñe' ha oñehesa'yjo hagua
pete ñe' potýkatu ha'e ha'eve añete, ha pe máva ha'evéva ñeñaníme katu oiméne ipituvatahíña ñe' poty jejykúipe,
he'ivekomitãrusu.
î
ê î ê
ê
ê
î ê ê
Pojoapy:www.
INTELIGENCIASMULTIPLES HADISCAPACIDAD
Akãne oje'eha ñande jerére jahecha ha ñahesa'yjóramo Gardner ohechaha guive ningo oipytyvõkuaa tapichakuéra
orekove hagua hetave tembiporu oñemongu'e hagua ñande sosiedápe; ha'eve'yramo jepe matemática ha ñe'
porúpe; pe máva ikatukuaa ojapy arandu ambue hendáicha, ha péva oipytyvõta chupe ojeroviavévo ijehe ha
oñeñanduporãvévo,ohechakuaátareha'eaveiojapokuaahetahetamba'ehekópehaiporãháicha.
Ñamoakãvotõjávomakopy'amongeta,jahechamipete túvañe' :
“hasy'asy oréve péicha ku ñande rapichakuéra tenonderãite voi ohechakuaáro ore familia discapacidad ha noma' i
mávapa ha'e, ha'eha pete mitã; hasy oréve ha oremoñanduvai ndojejehe'áire ore ñemoñare ndive; hasy oréve
oñemboykéramo chupekuéra, jaikuáre pe máva he'írõ nderehe aichejáranga ombotyha ndehegui ok ojehe'ávo
nderehe, ha pe máva ojapóvo henda tee. Opa ko'ã mba'ére poroinvita peheja hagua aichejáranga tapykuérvo, ha
pehecha pe mitã perekóva pende resa renondépe yvypóra ramo, perrepara'yre discapacidad orekóvare; ha'ekuéra
ningoyvypóra,ha'ekuéraningotapichaavei;poroinvitapejahapeñomongetávoupemitãndivemba'eve'yrõguáicha,
mborayhupópe,hapemomba'echupehekópeporã”.
ê
î ê
ê
î
ê
~
~ ~ ~
~
~
~
~
~
~
~ ~

18. Porandu:?
?
Sexo oporohetera'ava rehegua
14
Mba'éichapa oñemongu'eva'erã mbo'ehára péicha ku oĩramo oñembohory, oñemokachiãi térã ambue
hendáichaipohýiramoambuetemimbo'e rehehekóretérãpévayrõamosexoogustahaguérechupe?
Mbohovai:
Oñekirir ramoko'ãmba'erenondépeoñembotuliokakuaávoñembohoryhañemboyke.
Iporãne katui ñanemandu'a mbo'ehára háicha ñambosako'i ha ñambokatuva'erãha ambiente opavave tapicha
oñomomba'ehápe ha ijapaitehápe, jepémo oikoepa ojuehegui. Upévare ñamokyre'yva'erã temimbo'ekuéra
oñomomba'évo,oikoporãvoojoapytépe;haopako'ãmba'ejahupytýtañañomongetáramohendivekuérahesekuéra.
Jahechava'erã mba'éichapa jaiporukuaa apañuãi os va ko'ã mba'e rehegua ñañomongeta ha jejepy'amongeta hagua
temimbo'ekuéra ndive tekotev ha jaikokuaa ha jaikoporã ojoapytepekuéra, ñamomba'e ñande rapichápe ñama' 'yre ipire
sa'ýre, mba'e etniaguápe, moõpa henda pe sosiedápe, mba'e sexopa ohetera'ã chupe, kuñápa térãpa kuimba'e, orekópa
discapacidadhamba'e.
î
ê
ê ê
Py'amongeta:
Umi tembiguerovia, estereotipo ojeheróva ningo, ñandegusta ha nañandegustáipe, o ha oiko ñande rekoha ha ñande
rekopýpe, hendivekuéra jakakuaa ha ja'eporãsérõ opavave ñamoheñói ha ñamongakuaa jaikojaikokuévo, ñane rembiapo
térãndajajapóirupimba'eve;ñaneñemongu'etérãñarokirir rupi.
Avavépe nda'igústoi ojetalláramo umi heko “normal” va rehe; upévare umi ojetalla térã oñembohorýva ojejopy umi
ndojokupytýivaumiestereotipoha'eorekóvaiñakãmerehendive.
Cha'e'y,homofobiaojeheróvaningoningoojeityumios vapekeséragui,umihekoambuévamaymavéguiári.
Pe mávare cha'e'y hapo ha hakãheta, ha katuetei nunga ojoaju ambue cha'e'y ndive, péva ikatu racismo, pytagua térã
judiokuéra rehe cha'e'y hamba'e. Ága katu o pete mba'e ombojoavýva pe homofobia ambue cha'e'ygui, ha péva opoko pe
tapichaohasávakomba'evairehe.Umitapichaohupytývaracismotukumbo,katueteinunga,hetahendáichaohupytykuaa
angapyhy, ohokuaa ho'a hogayguakuéra jyva ári hamba'e; péicha pete mitã'i térã mitãkuña'i ohasáva ñemboyke
mbo'ehaópeipireh térãha'ehaguéhejudio,orekoijykéreitúva,isy,ikyvy,ityke'ýra,iteindýrahaopaitehogaygua.Katuumi
mitãkuña, mitã'i ha mitãkarai'y homosexual térã transexual jeyvéramo hogapýpe voi oñemboykéma chupekuéra, ha péva
rasa omba'apovai iñapytu' rehe ha amo hu'ãme omoñeñandu chupe ha'eño pete oñorairõ hagua ñemboyke renondépe.
Opako'ãmba'erehejarekova'erãñanderesarenondépetekotev o vajapokomívoko'ãmba'embo'ehaópe.
Ñane rembiapo mbo'ehakotypeguápe ñahesa'yjo ha japokokuaa ko'ã mba'e; umíva ikatu jajapo ñame' jave tembiaporã,
ñambohováivo porandu, japuka térã ndajapukáirõ oñemombe'úramo pukarã homofóbico, péicha ku ñandepochýramo
oiméramo máva he'íva mba'érepa ndegusta péva térã amóva orientación sexual (oimehaichagua), ñame' ramo
tembiaporã oimera tema rehegua, ñamba'eporandúramo temimbo'ekuérape, jaiporavóramo oimehaichagua tembiporu
ñamba'apo hagua mbo'ehakotýpe, ñame' ramo ñe' joaju oñehesa'yjova'erã. Ja'emaháicha, opa ko'ã mba'e os va ñane
rembiapohápe kupépe ojepokohína diversidad sexual rehe, hekópe térã hekope'y, omokyre'yva temimbo'ekuéra
omba'eporandutérãoikuaaukávoiñangekói,omone térãombotovévamba'eojajapotérãoñeñandúvahamba'e.
î
î
ê
î î
î
û
û î
ê î
ê
ê
ê
ê ê ê
î
1“Escola e Diversidade” Publicación de La Prefectura de Teresina, PIAUI, Brasil, La Liga Brasilera das Lesbicas y el Grupo Matices. Basado a su vez en el texto base de
la 1ª conferencia Nacional LGBTI de Brasil de 2008
1
3Educación y diversidad sexual -Materia: Filosofía de la educación-Profesorado en Portugués, FUNCEB. Alumno: Bruno Bimbi
2
2Ídem anterior
3
~
~
~
~
~
~ ~
~ ~ ~
~
~
~ ~
~ ~

19. 15
Opako'ãmba'ereheiporãojeporumbo'ehakotypeteĩtendaopavaveijapahápe,opaitehapete te umimitãrusuhakuñata
oñeñanduporãhápe.
Umi tapicha LGTBI (Lesbianas, Gays, transgénero, bisexuales ha intersex) o hína mbo'ehakotýpe ha opa hendápe;
ndojechaséirõ térã oñemboykéramo ojeiguyruhína tape ojeporúvo mbarete mbo'ehaópe ha ñamyañamyaña
temimbo'ekuérape ohejávo mbo'ehao. Ogapy ha sistema educativo omoañeteva'erã umi tapicha okakuaávo yvypóra
háicha,oñema' 'yremba'eorientaciónsexual-peoreko.
î î î
î
ê
ne'endy:
Sexualidad:
Kóva ningo yvypóra reko reheguaite ha iporãitereíva,
oñepyr va ñanase mboyve guive ha oho ñanendive
ñamanoha ára peve. Ipype oike mba'éichapa jaiko,
mba'épa jajapokuaa heseve jajoreko haguã,
ñañomomarandu guive, javy'akuaa ha ñañemoña hagua.
Kóva ningo omýi ñandepype ha ñande sosiedápe,
ojejapo, ikoe, ha iñambue ohóvo mante oñemohendávo
ñandereko,ñandejepokuaahañanerembiasahere.
Sexo:
Kovahína ñande yvypóra, mymba ha opa mba'e oikovéva
apytépe ñanemoambuéva ñande retépe, ha ojapóva
ñandeheguikuimba'ehakuña.
Identidaddegénero:
Pevahína pete te ñañandúva ha mba'éichapa jahecha
pe sexualidad ha mba'éichapa ñande ñande sexo rehe
jajehecha ñande ha ambue tapicha renondépe. Ñande
yvypóra ningo jajapo ñane apytu' me ha jaikokuévo pe
û
î î
û
Techapyra:e
Tembiporu:www.
Ñambotatapeju hagua homofobia ha heterosexismo mbo'eópe ningo tekotev ñañepyr ñamomba'e opaite orientación
sexual o va ha mba'éichapa oikokuaa umíva; upéichante avei ñame' va'erã marandu hesegua mba'eve'yrõguáicha
ñambo'évo, tove toikepaite opaite materia-pe oñembo'ekuévo. Ojejapova'erã tekotev va ojehapo'o hagua sexismo
tekombo'e kuágui. Péicha avei ojejapova'erã orientación sexual rehe. Péicha ku oñeñe' ramo pete kuñata ikatuha oreko
ikichiha,nañapensaiva'erãkatueteipekichihaha'etahakuimba'e.Oñeñepi'ãháichaoñemboguehaguatekombo'éguiupe
lenguaje sexista, upéicha avei ojejapova'erã tekombo'épe ojehapo'o hagua heterosexismo. Hetaiterei ñe' ningo ojeporu
mbo'ehaoháre ohechaukáva añetehápe ñemboyke homosexualidad rehe. Upévare o mbo'eharakuéra pópe ohapo'óvo
umitekomeguaoharúvahetaitemitãruhakuñata me.
ê û
î ê
ê
ê î î
ê
î
î
ñande reko teerã sexo rehegua ñane'año ha avei sosieda
ryepýpe ha'e jaikoepa ojuehegui, oñemohenda ohóvo
heta hendáicha umi ambue tapichakuéra oimo'ãva
renondépemba'épapekuñahakuimba'ereko.
Género:
Género katu pe ojejapóva ñande sisieda, ñande reko ha
ñane apytu' me mba'épa hína kuña reko ha mba'épa
kuimba'e reko ha ohóva pe sexo rehe. Ko'ã mba'e
ñambohasa ojupe ojupe jaikokuévo oñondivekuéra
ojoapytépe pete sosiedápe. Iñambue ohóvo ára ha ára,
hatekoreypýpeavei.
Orientaciónsexual:
Kóva ohove mba'échapa ñamohenda ñañandúva, pe
ñanderetera'ãva rupive ambue tapicha rehe, jachecha
ramove pe imeña ambuéva, térã pe ñandeichaguáva,
térã mokõivéva. Ambue tapicha, kuña térã kuimba'e
ndive ñeime tupápe na'imbaretereíri pe mávape ogusta
haguaambuesextogua,isexoguatérãmokõivéva.
û
î
http://www.csicsif.es/andalucia/modules/mod_ense/revista/pdf/Numero_2/davidbenitez_educacion_para_la_igualdad
_entre_sexos_1.pdf
http://www.nodo50.org/igualdadydiversidad/g_sexo.htm
http://mpcortescarrizo.blogspot.com/
4Escuela y diversidad sexual
4
5Manual de consejería en Salud Sexual y Reproductiva para adolecentes
5
~
~
~
~
~
~
~
~
~

20. Porandu:?
?
religion
mbo'ehaope
Umicatólicoañetehápehetavéramopikomba'érendaikatumo'ãiñame' tekombo'eumicatólicorekópe?ê
16
Mbohovai:
Iporãne ñanemandu'a mbo'ehao ha tupão iñambueha ohekávape ha heñoiha ombohovái
haguayvypóraremikotev oikoévaojuehegui.Mokõivévatuichamba'etereíramojepesosieda
ryepýpe, ambue hendáicha omba'apo hikuái: mbo'ehao omongakuaa tetãygua ha tupãópe
katutapichaitupãrayhúva.
ê
Jepy'amongeta:
Estado ha iglesia kuéra ojei rupi ojuehegui ningo nome' i juruja Estado-pe omochichivévo
pete vatérãambuereligión.
Oñemoingévo mbo'ehao o va Estado pópe ta'ãnga ohóva pete va umi religión rehe oñeme'
juruja oñemochich , oñemboykete ha oñembotoyévo mávape; ha mbo'ehao o ombohovake
haguako'ãmba'e.
Pete te va umi mitãningo oguah mbo'ehaópe tembiguerovia oguerúva okágui, pe hekohágui
reheve. Umi principio oguerúva hikuái omboguata péicha térã amóicha chupekuéra, ha
o voíkatuhapóvareligión-pe.
Mbo'ehao omomba'eva'erã umi guerovia oguerúva okágui temimbo'ekuéra, umi tekorã
oguerúvatemimbo'ekatueteinungaohohogapyhaijereprincipiorehe.
ê
î
î î ê
î î
î î ê
î
1Basado en la Monografía Laicidad en la educación (http://html.rincondelvago.com/laicidad-en-la-educacion.html)
1
~
~
~

21. 17
Mbo'ehao katuetei ome' va'erã tembiporu oñemopyendáva ciencia-pe, ha ko'ãva
oñemoguah va'erã teoría ramo, ha ombohovake umi mba'e ojehúva ndive ikatu haguáicha
oñemone térãoñembotove.
Mbo'ehaópe mba'eveichavérõ noñehesa'yjoiva'erã temimbo'ekuéra gueroviapy, síno
oñekuave' va'erã chupekuéra valores ojokupytypaitéva opavave ku'áre, ikatuva'erã oipytyvõ
chupekuéra oikokuaa hagua máva hembiguerovia ha heko ambuéva ndive, ha oipytyvõ
chupekuéraojevicheamívo.
Iporãne ko'apete ñamyesã oje'évo religión renda ndaha'eiha mbo'ehao ndoje'eihahína péva
ñañemolómova'erãha valores kuérape térã ko'ãva ndaiporiva'erãha. Umi valor
oñembohekova'erã yvypóra derécho ha tapicha rekokatu kuápe, jahechápa oñehenonde'a
ñemboykehañemboykete.
ê
ê
î
ê
Techapyra:e
Péicha ku Escuela Pública háre oko'íramo mitãkuimba'e ha mitãkuña pete táva térã barrio
pegua hogayguakuéra oikoéva ojuehegui teko ha itupãgueroviápe, ha jahahápe
iñapesãmbáramo kurusu, ojejopyjopyhína umi mitã rehe tembiguerovia ha tekorã hetaiterei
tetãygua ku'áre ndojokupytýiva térã ndohechaporãiva; péicharamo oñepyr pe derécho
orekóva umi temimbo'e pete cha ojetratávo chupekuéra, oñema' 'yre itupãjerovia rehe, ha
oñemondoroneutralidadorekova'erãpeestadoreligiónrehe.Okumplihaguahembiaporãtee
ome' va chupe Léi Guasu ningo mbo'ehao públicova ndorekoiva'erã ko'ãichagua kurusu térã
ambueve símbolo nda'opavavéi ohechaporãre. Espacio opavavépe guarãme o va'erã
neutralidad ha mba'eveichagua símbolo, religión, tupãguerovia térã remiandu
ndaiporiva'erã.
î
û
î ê
ê
î
Tembiporu:www.
http://www.somosiglesiaandalucia.net
http://www.snte18michoacan.org.mx/snte/index.php?option=com_content&view=article&
id=77:m-angel-alvarado&catid=45:fondo&Itemid=60
http://es.wikipedia.org/wiki/Laicismo
2Iglesia de Base de Madrid. Comisión de Laicidad - LOS SIMBOLOS RELIGIOSOS EN LOS ESPACIOS PUBLICOS - Jueves 28 de abril de 2011, por Foro Diamantino
2
~ ~
~
~
~
~
~

22. 18
Peteichapiko mita'i
ha mitakuna'ikuera?
Porandu:?
?
O porãpiko péicha ku opa rire tembiapo mbo'ehakotypegua mitãkuñanguéra opyta omyatyrõ pe tenda
hamitãkuimba'ekuérakatuos karapýpeoñembosarái?
î
ê
Mbohovai:
Meme oiko ko'ã mba'e jepémo mit kuimba'e ha mitãkuña pete cha iderécho ha hembiaporã tee; mbo'ehakotýpe
ojegueru ha oñemboguatajey teko okapegua, ha péicha omombareteve kuña ha kuimba'e rembiaporã sosieda omo va:
kuimba'eogueruoñeikotev vaokágui,hakuñakatuoñangarekoógahaogapy.
û î
î
ê
Pya'amongeta:
Androcentrismo oma' kuimba'e resa rupi año ko arapy, kuimba'e reko oñuamba opa mba'e ha kuña reko katu
oñembotapykue. Mbykyhápe ja'ekuaa kóva ha'eha techapyrã mba'éichapa imbarete kuimba'e reko año,
androcentrismo ojeheróva, omongu'éva mbo'ehao, oipota ha oipota'yre. Péicha oikóramo mbo'ehao ha'ehína pete
institución patriarcal, kuimba'e rekóinte omotenondére ha kuimba'épente ome' re pokatu, ha péicha omombarete ha
omboheta umi valor imbaretetéva; oñe' rõ kuimba'e rehe oikepa pype kuña avei, oje'e. Péicha ombo'ehao, jepémo
hekojoja,oykekoipyendahaguatekojoja'y.
Hetaiterei o ogueroviáva kuimba'ekuéra oñónte oma' ha kuimba'e resa rupi año, hákatu ndaupéichaite; hetaiterei
yvypóra, kuña ha kuimba'e, oñembo'eva'ekue péicha oguata ko guerovia ko'ã mba'e ha hasy chupe ojehekýi hagua
chugui. Ko mba'e ningo oñepy mavoi ogapýpe, pépe túva hína pe oñeimponéva ojejapo hagua ojejapova'erã térã
ojeiko hagua kóicha térã amóicha; ha'e avei he'iva'erã mba'épa ojejapóta. Aipórõ, ogapýpema voi oñemopyenda ha
oñeñoty mitã apytu' me mba'etepahína kuimba'e ha kuña rembiapo ha rembiaporã. Heta tembiapokue ningo
ohechuaka mba'éichapa sy ha túva oike ha oñemongu'e ita'ýra ha itajyrakuéra ndive; péicha mitãkuñáme omokyre'y
hikuái hekoandukuaa, okyhyje, oñakãity ha ani hagua os isy sári ruguái guýgui; mitã'ípe katu ombotuli imbarete,
ha'evehaijeheguikuaahagua.
Mbo'ehaópe oñemopyenda mbarete gueteri tekombo'e oporohesaporavóva, omohendáva mba'etepahína kuñáme
guarã ha mba'épa kuimba'épe guarã. Oñeñomi ha oñemboyke kuña reko ha oñemochich ha oñemotenonde kuimba'e
reko año. Kuimba'ekuérape avei jeyvéramo ho'a vai ko'ã mba'e, ojopýre chupekuéra oiko hagua kóicha térã amóicha,
sosieda oha'arõháicha chuguikuéra. Ha péicha oipepokyt chupekuéra, oñeapytu' 'apyt chupekuéra, aipo
kuimba'éjeko nahas iva'erã, kuñánte has va umíva ombopytupa tekoandu ha'e orekóva yvpóra háicha.
Mbo'eharakuéra avei napete chai oiko ha oñemongu'e mitãkuimba'e ha mitãkuña apytépe. Péicha ha'ekuéra avei
oñeformava'ekue ha oikuaáva ha oimo'ãva jeýmante ningo oraháta mbo'ehaópe. De jápa, mbo'ehakuéra oguata jeýnte
umi estereotipo ári; hemimo'ã ha iñe' nguéra alo'ymaite jeýnte ha jeyvéramo ojuhu jey ha'ekuéra ohekávante.
Ha'ekuéra meme nunga orovia mitãkuña'ikuéra oñembo'yporã ha ohechambykyveha mitã'ikuéragui; ha'ekuéra
heko'ordenadave, omba'apokatuve, katuetei ojapove hembiaporã, hi'ajuve, katu ichi' veha oipykúi hagua ciencia
rapére, ogustaveha chupekuéra ñe' porãhaipyre ha tekombo'e ogapy rehegua hamba'e. Ko'ã hemimo'ã ári,
mbo'eharakuéra oñemongu'e pete hendáicha mitãkuña'ikuéra apytépe ha ambuéicha mitãkuimba'e apytépe:
mitãkuñanguérare heta jey ndojepy'apy guasúi, ko'ýte ombo'éramo manualidades, ciencias naturales ha matemática
umíva.
ê
î
ê
ê
î ê
û
û
ê
î
î û î
ê ê
î
ê
î
ê
î
1Texto extraído del Congreso 2001 - Construir la escuela desde la diversidad y para la igualdad – Madrid- España
1
~
~~
~
~
~
~
~
~
~
~ ~
~
~

23. 19
Mitãnguéra avei ndohechái peteĩcha mbo'ehára térã sãmbyhyhára ha'érõ kuimba'e térã kuña; kuimba'épe omomba'eve
térã“okyhyjeve”chuguihakuñáguikatunahániriguasúi.
Amo hu'ãme ja'ekue ñas ha jahávo ñande pirégui ko'ã mba'épe, heta jey jajevy'imi avei ñande rapykuévo, katu
ja'ejeyjeyva'erã umi mba'e ojehechauka ha oñemoguah va ñandéve aipo neutro ramo ouhahína kuimba'e reko
ñemotenondégui.Ko'ãmba'ejajapyhýramokuojuva'erãvaramo,ko' ko' reokakuaahaiñasãitaohóvo.
COEDUCAR
“Oréve guarã coeducación hína tekombo'e gueroguata ombohapéva tapichakuéra okakuaapa porã hagua yvypóra háicha;
aipórõ, mbo'ehao coeducativa hína umi ohapo'óva opáichagua tekojoavy ha mba'e oporomboykéva, tenda temimbo'e
kuimba'e ha kuñáva okakuaahápe mba'eveichagua jejopy'yre hi'aju porã hagua, tenda o hápe jojareko, ndaiporihápe
mba'eveichaguajejopy sexorehegua”
ÑANEREMBIAPORÃ:
ê
ê
ê ê
î
Ñañangarekoja'évare:
Ñane rupi ningo ñaimoinge heta jey pe máva
apytu' kuápe ha'e ojapyhy hagua opa mba'e ojehúva
pete lenguajesexistaguivetérãhese'y.
Ñe' rupi ñapensa, jajekuaauka, jahechakuaa;
ndajarehóiramokuñámi,upéicharõñamokañychupe.
Opako'ãmba'ereheñamboykeva'erãpelenguajesexista
mbo'ehakotýgui; ñambohéra kuña o va, tove herakuéra
toñeñop aveioñe' vo.
û
î
ê
î
ê ê
Mbo'epyrehegua:
Tojevicheapaite pe mbo'ehao jeguata sexismo ári,
jámane mba'e oñembo'éva, jehupytyrã, aporeko
hamba'e; pe currículum oculto ojeheróva toñembojere
ipýgotyo.
Tembiaporã:
Ñamokyre'y kuña ha kuimba'e rembiapo tee ojerekóva
sosiedápeiñambuévo.
Techapyra:e
Tembiapo opa aragua mbo'ehakotýpe, umíva ikatu ogykehai ñembogue, oñemohenda porã opa tembiporu hamba'e
opytavéjepi mitãkuñanguéra pópe, ha'ekuéra omba'apoporãvégui; péicha ñamopyenda hatãve hína mbo'ehaópe
tembiapo katuínte ome' va chupe sosieda: mba'eñangarekohára. Mitãkuñanguérape ojehekombo'e irresponsable,
oñangareko ijehe ha it ndy hagua; mitã'ikuérape katu noñemohembiapo guasúi, ojeykeko chupekuéra ijahegui hagua,
oñeme' chupekuérajurujahe'ívoahániri.Ojegueroviamitãkuñanguérahi'ajuvoivehakuimba'éguiojagarrahaguahekópe
porã tembiapo oñeme' va chupe, katu jahechakuaa va'erã ko'ã mba'e oikoha péicha oñembo'e rupi mitã'i ha
mitãkuñanguérape. Peichagua tekombo'e ningo oñepyr ma voi ñanereñoiha ára guive; ha'e oguata jaguataháicha
ojoapytépe, umi techapyrã oñemo va ñandéve ári. Ñande rogapýpe ra ve ñañapyr ko'ã mba'e, pépe oñemohenda ha
oñemohembiaporã teéma voi kuña ha kuimba'épe ha upéi ohoreíma hese. Kuña rembiaporã ñangareko rehegua ningo
oñepyr ogapýpe, tembiapo ogapypegua oñemboguatakuévo. Katuínte kuña añónte ojapóramo tembiapo ogapypegua,
hapopypypuku pypukuvéta ñemboykereko ha máramo ndaipirumo'ãi. Ijetu'u jahecháramo mba'éichapa amáke okakuaa
tecnologíahaojepysoyvytuichakuejaveve,imombyrymombyryvekuñanguéragui;jeyvéramokatujuruvyreípeoñemboyke
ko'ã tembiporu pyahu. Ndajagueroviaséi mba'éichapa amáke tecnología pyahu oike heta profesión-pe, umi tembiapo
kuñánte ojapova'ekuépe, ko'ága henyh te kuimba'égui ha kuñanguéra katu opyta tapykuépe. Pépe ojehechakuaa umi
profesión oñemomba'e hagua o hahína umívapa ojapo kuimba'e térã kuña. Katu pépe ndopái; tembiapo ymave kuñánte
ojapova'ekueha'eko'ágakuimba'eojapómaramoaveiha'etekuoñembomba'evéva,jepémopetembiapona'iñambuéi.
ê
î
ê
ê
û
î ê û
û
ê
î
Tembiporu:www.
http://www.fongdcam.org/manuales/genero/datos/docs/1_ARTICULOS_Y_DOCUMENTOS_DE_REFERENCIA/D_EDUCAC
ION/Sexo_y_genero_en_educacion.pdf
http://www.eumed.net/rev/ced/01/igualdad_genero_escuela.htm
http://es.scribd.com/doc/18464686/Manual-de-equidad-de-genero-para-docentes-de-educacion-primaria
http://www.csicsif.es/andalucia/modules/mod_ense/revista/pdf/Numero_2/davidbenitez_educacion_para_la_igualdad
_entre_sexos_1.pdf
2Fernando G. Lucini; “Temas transversales y educación en valores” ALAUDA
2
~
~ ~
~ ~
~
~
~
~~
~
~
~
~