aymara

1. SIW SAWINAKA (CUENTOS EN AYMARA)
Por:Elias Reynaldo Ajata Rivera
ROGELIO TATAKURAN MÄ TAWAQ LAYK
ALAXPACHAR SARXATAPA
Khaysa inti jalant tuqun Phuskhallan sat markaw utjatayna. Markachirinakapast yapump
uywampw sarnaqasipxirïna. Sapa maraw qhayanx qhasaw phaxsinx mä phunchhaw
lurapxiritayna; taqikunas wal sarañapataki, jan pachamamas phiñasiñapataki.
Uka phunchhawinx Rogelio tatakuraw wal jaqinakar kapillarkam mis ist'apxañapatak
jawsthapiyarakïna. Jupast khaya markanx wali munat ukhamarak aski yäqat ukhamanwa.
Pusi maraw uka chiqanx jakasxarakïna, markachirinakampis jichthaptataxarakïnwa.
Sapa saxra uruw qhathux utjarakïna. Ma urust uka qhathur manq'añanak althapisir sarasinx
mä lunqhu jiwa uñnaqt'an Marcelina sat tawaqumpiw uñt'asirakitayna. Pisin jakasirïtap
amuyasast misa lurañ utan jupamp irnaqañapatakiw irpxaruwixarakitayna.
Marcelinast wali q'apharakinawa. Alwat sartasisinx jank'akirakiw junt'umamp quqump
phayt'arakiritayna. Utanak q'umachthapiñs, isinak t'axsurañs janiw jayrasiñ yatkarakinti.
Ukhamatapatx tatakurax Marcelinanak lup'xarakïna, tawaqust kikiparakiw tatakurampiñ
munäna. Ukham amuyasisax jamasat, jan khithis yatiñapatak, sarnaqañ qalltapxatayna.
Janiw khithis kuns amuykarakinti, tatakuraruy yanapaskch sapxarakinwa.
Mä jayp'ux tatakuran p'iqichirinakapax yaqha markar irnaqir sarañapatakiw mä qillqat
puriyanipxarakïna. Uk yatisast wali llakitaw sarxarakitayna. Marcelinast sapakirakiw
Phuskhallan markan qhiparxarakïna.
Tawaqust Rogelio tatakuratjam anchja llakitaw sarnaqarakïna. Arumanakast ikiñapan janiw
ikthapiñ atkanti. Jaqinakast qhura tuqir, qullunak tuqir jacht'asis sarir uñjapxatayna.
Manq'at jan manq'at sarnaqasast wali tukusitaw usuntañar purxarakitayna. Sapa
qamasirïtapatx janiw qhithi waytiris, qullt'iris utjkanti. Ukham t'aqh jakasast jiwañaruw
purxarakitayna. Jan sarnaqir uñjasast markachirinakax utaparuw sarapxatayna. Qhayar
purisast jiwatak waytxapxarakitayna.
Ma arum samarayasast qhipurux p'amp'achiriw pantiyun tuqur kalljaruwixapxarakitayna.
Kutt'anisins isinakap apthapisax qhuraruw sarnaqawinakasarjam t'axsurir sarapxarakïna.
Taqiniw llakiskañ jakawipat parlapxäna; k'ichxatas k'ichiqasax jan walinakakrak
arusxapxarakïna.
Mä arumthapix qullu taypinakat mä jaqiw asnur q'ipinakas khumxatat markar
purintasinkarakïna. Utanak uñjasax k'uchirakiw jikxatasïna. Jisa, tatakuraw Phuskhallan
markar kutinxäna. Jupax janiw Marcelinan jiwatapx yatkänti. Uka arumax jan Marcelinar
jikjatxasax -kawkirurak sarpach- sasaw jiskt'asirakïna.
Khipurux markankir jaqinakar jiskt'irirakiw misturakitayna. Markachirinakax Marcelinan
jiwatapxatx yatiyxapxaraqkïnwa. Uk ist'asast Rogelio tatakurax utapar kutt'asinx wal
jacharakitayna.
Mä arumax alma imañ chiqar sarasax Marcelinan t'usu ch'akhap apsuniwiyatayna. Uka
ch'akhat mä pinkill lurasitayna. Arumanakax uka pinkill phust'asisaw sarnaqarakitayna.
Ukham sarnaqkas sarnaqkasax jiwañaruw purirakitayna. Ñanqhanakamp anchanchunakamp
jikthaptasaw ukhamar purt'asirakitayna.
Markankirinakax kawkirutix Marcelinar p'amp'achapkan uka pachpa pantiyunarurakiw
imantanxapxarakitayna. Janir jiwkasast kunats ukhamar purt'asitayn uks, Marcelinxats

2. jaqinakar yatiyawixarakïnwa, kunattix janiw tatit nayraqatar jan juchanak p'amp'achasis
saran munkarakïnti. Phuskhallan markankir jaqinakast juk'amp aka sarnaqawxatx arunakx
junt'upiyapxarakïna.
YATICHÄWINAKA:
Janiw munat jaqi masinakasar jaytarpayañati.
Jaya markar sarasax jaqi masinakasatx amtasiniñapuniwa.
Janiw sapak qamañax munañäkiti.
Jaqi jiwkï ukjax janiw anchj llakisiñati, kuna jan walirus purt'asiraksnawa.
MÄ WAJCHA WAWAN SARNAQÄWIPA
Mä Alonzo sat chacha wali jaya Ispañ sutin markan qamasïna. Mä urux quri utj sir ist'asax
Pirwa markar jutañ amtatayna. Ukar purxasinx jayjpacharakiw jakasxäna ukampirus janiw
qur jikxatkänti. Ukhamipanx ispañul masipan qurip lunthatatayna. Ukampirus khä jaqin
maynir irnaqiripax uk uñjasinx patronaparuw achakusitapxat yatiyatayna.
Uk yatisinx Alfonzox anchjpun phiñasirakïna. Khaya yapump uywamp sarnaqasir jaqir
mutuyañatakix Wara phuchhapar jamasat irpaqir saratayna. Ukhamanak lurasinsti jan
arknaqayasiñatakix lisk'a imill wawamp Qullasuy markasar P'utuqsi uksar k'ithasinitayna.
P'utuqsinkxasax Wara lant Sara yaqha sut, jan khithis nayrir jakawipat yatiñapatak,
ucht'arakitayna. Jupanakax uksa tuqin wali sun jakasipxarakïna. Sararusti wawapäkaspas
ukham uñjarakitayna; janiw manq'at pist'añas, isit jalstañas jupatak utjkänti. Ukha sum
jakäwipax Pirwat lunthatat quripamw utjarakïna.
Puripkan ukjast jisk'a imillax walpun awkinakaplayk llakisirakïna. qhiparust juk'at juk'at
Alfonzump jichunuqtawixarakitaynawa. Urunakas, phaxsinakas, maranakas jank'akiw
makhipawixarakïna. Jichhax Sarax mä wali suma uñnaqt'an tawaquxarakïnwa. Pachpa
jach'a markanxa Cristobal sutin waynaruw uñt'arakitayna. Jupanakax munasiñ qalltasinx
mä wawaniñaruw puripxatayna. Jan ukampis khä chachax yaqha parlatanitaynawa.
Parlatapast wawanitapxatapat yatisinx jiwayañ ñanqha um Sarar jiwayañatak pachpa
waynamp umantayatayna, kunattix akax janiw mä q'axat wawaniñ munkänti. Khayam
lurasax akatjamak chhaqtawixapxatayna.
Alfonux Sarar jiwat uñjasax wañpun chuym ch'allxtayasirakitayna, janiw kamachañs
atkänti. Ukham uñjasisax jan sum lup'isaw pachpa utapan jaychkatasitayna. Tawaqun asu
wawapax sapakiw aka uraqin qhiparxarakïna. Ukatx Jayu Uma markankirinakax khayankir
mä utjäwiruw uywañatak apxapxarakitayna, khayan Santiago sutimpiw sutiyapxarakitayna.
Má qawqha maratx asu wawax waynaptawixarakïnwa. Waynuchux janiw khä chiqan
walt'askänti, ukatw Q'athawi qhuyan irnaqañatak sarawixatayna. Uksa markanx walja
jaqinakaw qamapxäna: ispañulanaka, mit'ayunaka, aljasirinaka, irnaqirinaka,
yaqhanakampi.
Iram tuqunx mä, Blanca 16 maran tawaqump panichasit, jilir jaqiw qamasirakïna. Jupax
qhuyan irnaqasaw qamir tukutayna. Santiagust Q'athawir purisinst uka chachampiw
irnaqaw mayisinx katuqayasitayna. Mä urux utaparuw waynarux khithatayna, ukhamatw
Blancar uñt'arakitayna. Urutjam urutjam sarkasax tawaqump munasiñ qalltapxatayna.
Yaqha urux Santiagump Blancampix utankasipkänwa, ukhamaruw tawaqum chachapax
akatjamak purnuqanitayna. Kawkinkapkänti ukar mantasinx warmipar waynamp munarasir
uñjasax pis chuymt'as achjpun nuwjatayna. Waynast achakuy p'iy mayt'it sasaw
jalsuwixarakitayna jan mayamp munat Blancapar uñjañataki.
Santiagox utapar mantasax jank'a jank'akiw juk'amp munat yänakap apxarusiwiyasax
markatx sarawïxarakitayna. Jupax janiw tawaqut armt'askänti; wali llakitaw jikxatasïna, jan

3. kun kamacht'añ yatisax wali jiwa suma chapar arunak qillqañ qalltawayatayna. Ukhamatw
juk'amp qhiparux uñt'at arawiy tukxarakïna.
Jayja pachatxa khaya chiqanakan Ispañulanaktuq sartasiwiw utjäna. Ch'axwäwinak uñjasax
Santiagux sartasirinakaruw mayacht'asitayna. Jupanak taypinkxasasti q'uraw taqit sipans
aski sum apnaqañ yatirakïna.
Mä urux aqu aqu taypin q'urawapas apt'asit nuwaskasinx maynir ispañul palla pallaw
arcabusapamp jiwayawiyatayna. Masinakapax amayap kalltasax Suma Urqu jach'a qullu
kayuruw p'amp'achxapxatayna. Santiagun jiwäwipat qhiparuw ch'axwäwinakax
utjaskakïnwa.
YATICHAWI:
Jakäwisan thakhinakap sarnaqañaxa ch'amawa ukhamïpanx nayrar ch'urkhiskañak