2. ceesmeceer Deepeej
Je l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e
}sKekeÀ
[e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀj
meb®ee}keÀ
mebHetCe& leCeeJe cegkeÌleer keWÀê
keÀe@}spe efyeu[eRie, eflemeje cepe}e,
kesÀ. F&. Sce. ne@efmHeì}, cebgyeF& - 400 012.
HeÀesve veb. - 2413 6051 SkeÌme.- 2151, 2448
Website : www.superliving.net
[e@. keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeea
Sce. [er. (cesef[efmeve) cegbyeF& SHedÀ. meer. Heer. Smed. cegbyeF& SkeÌme kebÀmeuìbì
efHeÀpeerefµe³eve pevej} ne@efmHeì} cegyee& iebiees}e (cee³ecesjer³ee)
keÀvmeefuìbie efHeÀpeerefµe³eve Je keÀeef[&Dees}e@efpemì, cegbyeF&.
cesef[keÀ} [e³ejskeÌìj, DeukesÀce }@yeesjsìjerpe, cegbyeF&.
[e@. Heg<keÀj efµekeÀejKeeves
Sced. [er. [er. Sve. yeer.
meb®ee}keÀ
mebHetCe& Deejesi³e efJekeÀeme keWÀê, cegbyeF&
HeÀesve veb. - 2422 1523, 2422 3308
Website : www.superliving.net

3. ceesmeceer Deepeej Je l³eeJejer} Iejiegleer meesHes GHee³e
Deveg¬eÀceeefCekeÀe
Þeer.[e@. ÞeerefveJeeme peveeo&ve keÀMeeUerkeÀj,
keÀ-4, Hegpeejer veiej cegbyeF& - 400 018. 1. DeHe&Ce Heef$ekeÀe
otjOJeveer - 2493 27 32, 2498 25 29
2. megefJe®eej
F-ces} - shriniwasjk@rediffmail.com
website - www.superliving.net 3. ceveesiele
meb®ee}keÀ - meWìj HeÀe@j ìesì} mì^sme ce@vespeceWì 4. YetefcekeÀe
ÒekeÀeµekeÀ - meew. megneefmeveer yeiex, ceeefnce, cegbyeF&
5. Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e
cegêkeÀ
efÒe³ee Dee@HeÀmesì, cegbyeF&
6. jesie cnCepes keÀe³e?
De#ej pegUCeer
efJepe³e mepexjeJe yeiex 7. Gvneȳeeleer} Deepeej
’meefo®íe“ DeHeeì&ceWì, Heb[erle iegefCeoeme ceeie&
8. Gvneȳeeleer} Deenej - efJenej
efµeleUeosJeer, ceeefnce, cegbyeF& - 400 016.
HeÀesve. veb. 2445 72 90 9. HeeJemeeȳeeleer} Deepeej
cegKeHe=ÿ
efJepe³e mepexjeJe yeiex 10.HeeJemeeȳeeleer} Deenej - efJenej
11. efnJeeȳeeleer} Deepeej
cetuîe - ©. 75=00
12. efnJeeȳeeleer} Deenej - efJenej

4. DeHe&Ce Heef$ekeÀe megefJe®eej
Deejesi³eeefJe<eer®es %eeve Oecee&Le& keÀeceb cees#eeCeeb Deejesi³e cet}cegÊececed~
DeeefCe jesieemlem³eeHenleefjë Þes³emees peerefJelem³e®e~~
l³eeÜejs ³esCeeje DeelceefJeéeeme ÒeeogYee&lees ceveg<³eeCeecevleje³ees ceneYe³eced~~
Je ®ejkeÀ meb. met$e 1-15-16
l³eeHeemetve meeO³e nesCeejs Deejesi³e
’Oece&, DeLe&, keÀece Je cees#e ¿ee ®eej Heg©<eeLee¥®es
³eeb®eer GÊece cetU GÊece Deejesi³eele Deens.
DeeJeµ³ekeÀlee Deme}suîee meJee¥vee jesie l³ee®ee veeµe keÀªve peerefJelee®³ee
Deelceer³eleeHetJe&keÀ HejcemegKee®ee veeµe keÀjleele Je (Deµee leNnsves)
jesie ne ceeveJee}e GlHeVe Pee}s}e
DeHe&Ce
OeeskeÀe Deens “

5. Health is a state of complete Physical, mental, social and
spiritual well being and not merely an absence of disease of ce vees ie le
infirmity
W. H. O. Definition meceepeeleer} Òel³eskeÀ J³ekeÌleer®³ee µeejerejkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ, Deejesi³e
f
mebJeOe&vee®³ee Deece®³ee Oe[He[erle}e ne DeeCeKeer SkeÀ ìHHee. ns HegmlekeÀ Jee®ekeÀebHeg{s
þsJeleevee, meeceeefpekeÀ v³ee³ee®³ee efoµesveb mJele뮳ee meledmeodefJeJeskeÀ yegeqOo}e mceªve
‘Deejesi³e cnCepes µeejerefjkeÀ, ceeveefmekeÀ, meeceeefpekeÀ DeeefCe DeeO³eeeqlcekeÀ Deµeer mebHetCe&
megª kesÀ}s}b keÀece keÀener ÒeceeCeele lejer HetCe&lJee}e vesC³ee®eb meceeOeeve Deens.
mJeemLee®eer DeJemLee. kesÀJeU jesiee®ee efkebÀJee HebiegHeCee®ee DeYeeJe veJns.’ [e@. meew. efJeYee keÀµeeUerkeÀj, [e@. meew. veerlee kegÀ}keÀCeea, [e@. pe³eÞeer
ie[keÀjer, megyeesOeve keÀµeeUerkeÀj Je Þeer. HeÀefkeÀje iee³ekeÀJee[ ³eeb®eer meeLe vesnceerÒeceeCes®e
}eYe}er.
peeieeflekeÀ Deejesi³e mebIeìvesves
Gefpe&lee, cegkeÌlee Je Deeefoleer ³eeb®³eecegUs keÀecee®ee Yeej Yeejer Jeeì}e veener.
kesÀ}s}er Deejesi³ee®eer J³eeK³ee
³ee meJe& GHeodJ³eeHee®es cegK³e }#³e Deens, DeeHeuîee meceepeeleer} ieebpe}s}er,
efHe[}s}er, efHe®e}s}er, jesieeveer Heíe[}s}er HeCe Òe®eb[ megHle meeceL³e& Deme}s}er ceeCegmekeÀer.
æ
The people’s health ought to be the concern of the people
ner ceeCegmekeÀer Deejesi³emebHeVe nesTve Òe®eb[ ®ewlev³eeves peeie=le nesTve keÀe³e&jle JneJeer;
themselves. They must struggle for it and plan for it. The war ³ee nslegveb Deece®³ee Hejerveb Deecner G®e}}s}e ne ’Keejer®ee Jeeìe“ Deens.
against disease and for health cannot be fought by physicians
alone. It is a people’s war in which the entire population must be
DeveskeÀeveskeÀ ªiCe, l³eeb®es veelesJeeF&keÀ, Deece®es efce$e, menkeÀejer, pesÿ-
mobilised permanently. keÀefveÿ kegÀìgbefye³e, Deece®es iegªpeve, Deecne}e melkeÀe³ee&®eer ÒesjCee osCeejs DeeF&-Jeef[}
Henry Sigerist Je Deece®eer HetpeemLeeves efkebÀJee ÞeOoemLeeves yeveeJesle Demes ceneHegª<e ³ee meJee¥®ee ³ee
(A Medical Historian)
íesìîee Òe³elveele Òel³e#e-DeÒel³e#eHeCes menYeeie Deens.
ö[e@. ÞeerefveJeeme keÀMeeUerkeÀj
‘}eskeÀeb®³ee Deejesi³eeefJe<e³eer }eskeÀebvee mJeleë}e keÀUkeÀU nJeer. Deejesi³eemeeþer l³eebveer
ö keÀce}ekeÀj kegÀ}keÀCeea
Peie[e³e}e nJeb. ³eespeveeyeOo Òe³elve keÀje³e}e nJesle. jesiejeF& efJeªOo®eb cene³egOo
ö Heg<keÀj efµekeÀejKeeves
[e@keÌìj ceb[Uer SkeÀìîeeves }{t µekeÀle veeefnle. ns cene³egOo Kejb cnCepes }eskeÀ³egOo
Deens DeeefCe meJe& }eskeÀebveer melele l³eele Yeeie I³ee³e}e®e nJee.’
vvv
önsvjer meerpejermì
(JewÐekeÀµeem$ee®ee FeflenemekeÀej)

6. YetefcekeÀe
’peieer meJe& megKeer Demee keÀesCe Deens
efJe®eejer cevee letef®e µeesOetveer Heens“
³ee OeleeaJej ’peieer HetCe& efvejesieer Demee keÀesCe Deens. efJe®eejer cevee let®eer µeesOetveer
Heens.“ Demeb cnì}b lej DeeHeuîee meceepeele les leelkeÀeU mJeerkeÀej}b peeF&}. keÀejCe les
DeeHeuîee}e mees³eer®eb Jeeìleb, efpeÎerveb DeeefCe keÀ<ìeveb megKe Je Deejesi³e efceUefJeC³eeHes#ee
megKe Je Deejesi³ee®ee efJe®eej®eb mees[Ceb DeeHeuîee}e peemle ©®eleb.
DeelceefJeéeemeeveb DeeefCe ¢{ efveOee&jeveb mJeleë®eb Deejesi³e peesHeemeC³eeceOeer}
Deevebo DeeHeuîee }sKeer Demee³e}e nJee lesJe{e cenÊJee®ee veener! keÀejCe l³eeyeÎ}
Deecner Goemeerve Deenesle. DeveefYe%e Deenesle.
HeefjCeece
iejeryeer, Ye´äe®eej, veeskeÀjµeener, YesmeU, keÀeUeyeepeej, Òeot<eCe, efveJeeN³ee®eer
mecem³ee, JeenlegkeÀer®eer mecem³ee, yeskeÀejer®eer mecem³ee, Deµee mecem³ee DeeHeuîee}e KeeT
keÀer efieUt cnCetve Dee Jeemetve DebieeJej OeeJetve ³esle Deensle! DeeefCe Deecner cee$e DeeUme,
yesefµemle, De[eCeerHeCee, DebOeefJeéeeme, }e®eejer, yespeyeeyeoejHeCee Deµee DeveskeÀ jesieebveer
Deepe ûeeme}s}s Deenesle. jesieìHeCee, DeµekeÌleHeCee, LeketÀve peeCes, ieUtve peeCes,
kebÀìeUCes, JewleeieCes, efHejefHejCes, keÀjJeeoCes, ef®e[Ces, ef®ejef®ejCes, Yeeb[Ces Deµeener
’jesieeb®³ee“ pebpeeUele DeeHeCe meeHe[}es Deenesle. DeeefCe ³eele Yej cnCetve DemebK³e
µeejerefjkeÀ ogKeCeer, Deepeej, J³eeOeer, meeLeer ³ee DeeHeuîee}e nwjeCe keÀjleele. keÀOeer
keÀOeer DeeHe}s JeUerner Iesleele.
Deejesi³ee®eer peesHeemevee keÀjC³ee®ee efveOee&j DeeefCe ³ee Flej mecem³eeb®ee keÀe³e
mebyebOe? Demee keÀesCee}ener Òeµve He[s}. HeCe Demee mebyebOe Deens, ns veerì efJe®eej keÀjlee
}#eele ³ee³e}e JesU }eieCeej veener. Deece®es oes<e, Deece®es Deveejesi³e DeeefCe Deece®³ee
meeceeefpekeÀ mecem³ee ³ee HejmHej Hees<ekeÀ Deensle ³eele µebkeÀe veener.
1

7. peieer meJe& megKeer Demee keÀesCeer veener Je HetCe& efvejesieerner keÀesCeer veener ns Kejb. HeCe Deejesi³e peesHeemeC³ee®eb µeem$e
³ee®ee DeLe& YeeweflekeÀ megKeekeÀ[s Heeþ efHeÀjJeeJeer efkebÀJee YeeweflekeÀ megKeeyeÎ} Goeefmevelee
yeeUieeJeer Demee veJns. DeLeJee jesieìHeCeeceO³es megKe ceeveeJeb Demeener veJns! mHeä®e
yees}e³e®eb lej DeVe, Jem$e, efveJeeje, efµe#eCe, keÀjceCetkeÀ ³eeb®ee l³eeie keÀjeJee DeeefCe Deejesi³e peesHeemeves®eer µeHeLe Iesleuîeeveblej Òeµve GlHeVe neslees lees ns keÀmeb keÀje³e®eb?
JeeÆs} les jesie Pee}s, J³eeOeer Peeuîee lejer ’osJee®eer keÀjCeer“ cnCetve efve©lmeener efve<¬eÀer³elee ns meJe& keÀmeb pecee³e®eb? ÒeLece megªJeele kegÀþtve keÀje³e®eer? F. F.
Debieer yeeCeJeeJeer ns ³eesi³e veJns. G}ì De[®eCeeRceO³es cevee®es meceeOeeve ve ieceeJelee GÊej SkeÀ®e - ef®ekeÀeìerveb %eeve efceUJeCeb DeeefCe l³eevegªHe HeOoleµeerjHeCes
me®eesìerves, YeeweflekeÀ megKe DeeefCe Dee³egjejesi³ee®ee }eYe keÀªve IesCes ns®e ³eesi³e Deens. Dee®ejCe keÀjCeb.
³eeefµeJee³e, lelJeef®eblekeÀe}e DeefYeÒesle DemeCeejs megKe Je Deevebo ’ve De³eced Deelcee
ye}ner les ve }Y³e“ ³ee GkeÌleerÒeceeCes efvejesieer µejerj Òeke=ÀleerefµeJee³e µeke̳e veener, ³eele Deepe DeeHe}er keÀe³e DeJemLee Deens? DeeHeCe SkeÀ lej jesieebyeÎ}, J³eeOeeryeÎ}
efleUcee$e µebkeÀe vekeÀes. Goeme Demelees efkebÀJee ogmejb cnCepes yeejerkeÀ-meejerkeÀ le¬eÀejeRveer ie[ye[tve peelees. [e@keÌìjebveer
Deew<eOeb efo}er keÀer owJeeJej nJee}e þsJetve leer Ieslees. yejb Jeeì}b lej [e@keÌìj®es Hee³e
µesJeìer DeeHeuîee meceepeele Deepe mecem³ee®e mecem³ee Deensle ns Kejb Deens. Oejlees. veener yejb Jeeì}b lej l³ee}e efµeJ³eeb®eer }eKees}er Jeenlees. veenerlej owJeeJej-
l³ee®ee Je Deejesi³ee®ee mebyebOe keÀU}e lejer l³eeJej ceele keÀjCeb meesHeb veener nsner Kejb owJeeJej oes<e {keÀ}lees, Demene³³e yevelees GefÜive neslees.
Deens. HeCe cnCetve®e Deejesi³e mebHeVe nesC³ee®ee ¢{ efveOee&j-De{U efve½e³e DeeHeCe
Lees[ke̳eele Deepe DeeHeCe SkeÀoce®e HejeJe}byeer Deenesle HeCe ns Demeb keÀe?
kesÀ}e Heeefnpes! meJe& mecem³eebJej DeeHeCe Deepe vee GÐee Deµee efve½e³eeletve®e lees[iee
keÀe{t µekeÀlees Je keÀe{}e Heeefnpes. ³ee®eer HekeÌkeÀer Je mHeä peeCeerJe DeeHeCe meJee¥veer JewÐekeÀµeem$e cnCepes Demeb keÀe³e ieew[yebiee} Deens. Kejb meebiee³e®eb lej JewÐekeÀ
þsJe}er Heeefnpes. YeeweflekeÀ megKeebÒeceeCes®e Deejesi³ener DeeHeCee meJee¥®ee nkeÌkeÀ Deens, µeem$e Deef}keÀ[s Deefpeyeele keÀþerCe veener. meeceev³e efJeOeeve keÀje³e®eb lej SkebÀoj
peyeeyeoejer Deens. efJe%eeve®e keÀþerCe veener.
HeCe lejerner les keÀþerCe Jeeìleb ns Kejb Deens.
vvv keÀejCes?
DeeHeuîeeceOe}s DeHejes}esÁ Kele DeveskeÀ oes<e, DeeHeuîee meceepeeleuîee ©{er, DeeHe}er
f
meoes<e efµe#eCe J³eJemLee Deµee DeveWkeÀ keÀejCeebÒeceeCes DeeCeKeerner SkeÀ keÀejCe Deens. les
cnCepes HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb De%eeve. keÀþerCe Deµee ûeerkeÀ, }@ìerve, ÖeWÀ®e µeyoebcegUs
JewÐekeÀµeem$e ceesÇb®e eqkeÌ}ä Jeeìleb.
Deelee ns ® e Heene. DekeÌ ³ eg ì DeB e f ì jer D ej Hees e f } Dees c ee³e}e³eef ì me,
v³ejesHeÀe³eye´esce@ìesmeerme, DekeÌJee³e[& Fc³etve [sefHeÀefµe³evmeer efme[^esce....
Deensle vee SkeÀoce OemekeÀe IesC³eemeejKes µeyo? cejeþceesȳee cevee}e ®e¬eÀeJetve
ìekeÀCeejs?
2 3

8. HeCe ³ee µeyoeb®³ee pebpeeUe}e Ieeyeje³e®eb veener Demeb SkeÀoe þjJetve ìekeÀ}b DeeHeuîee}e keÀe³e Jeeìs}? keÀesCel³eener HeefjefmLeleerle DeeHeuîee}e ®egjlegªve YetkeÀ }eie}er.
keÀer, ceie yeekeÀer®eb meieUb keÀmeb SkeÀoce meesHHe nesleb. YejHesì pesJeCee®eer DeeefCe iee{ PeesHes®eer cepee }gìlee Dee}er lej efkeÀleer meceeOeeve Jeeìs}!
mJele뮳ee µejerjeyeÎ}, l³eeleuîee Ie[ecees[eryeÎ}, efyeIee[eyeÎ} DeeefCe }IeJeer-meb[eme}e meeHeÀ nesCe, keÀe³ece Glmeen JeeìCeb, efJe®eejµekeÌleer, mcejCeµekeÌleer,
l³eeJejer} GHe®eejeyeÎ} DeeHeCe SkeÀoce mHesµeeef}mì [e@keÌìj nesT µekeÀle veener ns Deeveboer Je=Êeer ®eebieuîee µeeyetle DemeCeb. efJeveesoJe=×er peeie=le DemeCeb ns meejb kegÀCee}eb
Kejb. Hejbleg l³eeyeÎ} yejb®e keÀener peeCetve IesT µekeÀlees Je I³ee³e}e nJeb. l³eeletve®e nJebnJebmeb JeeìCeej veener? DeeHe}b yees}Ceb,®ee}Ceb, JeeieCeb DeekeÀ<e&keÀ DeeefCe ªyeeyeoej
mebHetCe& Deejesi³e peesHeemeves®ee cene³e%e keÀªve peerJevee®eb meJee&Lee¥veer keÀª µekeÀlees. Dev³eLee DemeeJeb DeeefCe ³eesi³e JesUer mebmeeje®³ee Jes}erJej megboj HegÀ}b nmee³e}e }eieeJeer ner lej
HejeJe}byeer DeeefCe Demene³³e peerCeb®e DeeHeuîee Heojer ³esCeej. efvemeiee&veb®e DeeHeuîee ceveele efvecee&Ce kesÀ}s}er YeeJevee Demeles. HeCe ns meieUb efkeÀleerpeCeebvee
µeke̳e nesleb? meg¢{, meefn<Ceg DeeefCe mJeleb$e J³ekeÌleercelJeele}er efJe}esYeveer³elee efkeÀleer
HeµegHe#eer osKeer} DeeHe}b mJeleë®eb DeeefCe efHe}Áeb®e mebieesHeve keÀjleele DeeHeCe
peCeebvee ÒeeHle nesles? JeCe&veeleerle Deejesi³ee®ee ne DevegYeJe DeeHeuîeeHewkeÀer efkeÀleer peCe
cee$e Òel³eskeÀ }neve, ceesþîee, yeejerkeÀ-meejerkeÀ ieesäeRmeeþer [e@keÌìjeb®³ee leeW[ekeÀ[s
Iesleele ns p³ee®eb l³eeveb®e mJeleëµeer þsJe}s}b yejb.
Heenlees. l³eecegUs keÀOeer [e@keÌìj GHe}yOe veener cnCetve ©iCe oieeJe}e lej keÀOeer [e@keÌìj
GHe}yOe Pee}e lej efKemee efjkeÀecee Pee}e Deµeer HeefjefmLeleer Dees{Jeles. yeN³ee®eoe Deejesi³e HeCe SkeÀ cee$e efveef½ele Deens keÀer DeeHeuîee}e Deµee Deejesi³ee®ee }eYe
GHe®eejebveer DeeHeCe nwjeCe neslees. nesC³eemeeþer DeeHeCe mJeleë}e peeCetve I³ee³e}e nJeb. mJele뮳ee Deejesi³ee®³ee ceeiee&leer}
De[®eCeer mecepetve I³ee³e}e nJ³eele DeeefCe l³eeJej ³eµemJeer ceele keÀje³e}e nJeer.
Lees[b [eskebÀ ®ee}Je}b lej keÀe yejb DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejer Deejesi³eefJe<e³eer®eer
mJeleë®eer peyeeyeoejer G®e}t µekeÀCeej veener? DeeHeCe keÀe³e Deenesle?
Deew<eOe le³eej keÀjC³ee®eer ³eb$eCee, µem$eef¬eÀ³ee, eqkeÌ}ä ®ee®eC³ee ns DeeHeuîee DeeHe}b µejerj cnCepes iegC³eeieesefJeboeveb veeboCeeN³ee efJeefJeOe ÒekeÀej®³ee keÀeceeceO³es
DeeJeeke̳eeyeensj Deens. l³ee®eÒeceeCes iebYeerj Deepeejeyeeyele DeeHeCe OeeskeÀe HelkeÀª µekeÀle ie{}suîee Heb®eenÊej npeej Deype HesµeeR®eer Jemeenle Deens. ³ee JemeenleerceO³es DeveskeÀ
veener. ¿ee DeeHeuîee ce³ee&oe Deensle ns ceev³e. Iejiegleer GHe®eej HetJeeaÒeceeCes DeeHeuîee}e ÒekeÀej®³ee HesµeeRceO³es JesieJesieȳee HeoeLe¥ J‰w%eeefvekeÀ DeeefCe jemee³eefvekeÀ Òeef¬eÀ³ee Ie[le®e
’DeepeeryeeF¥®³ee yeìJ³eeletve“ Deelee menpeemenpeer efceUt µekeÀCeej veenerle nsner ceev³e. Demeleele DeeefCe ³ee Òeef¬eÀ³eeb®eer ieesUeyesjerpe cnCepes®e DeeHe} Jew®eeefjkeÀ, meeceeefpekeÀ,
l³eecegUs Deew<eOeeb®es ogkeÀeveoej, kebÀHev³ee Je [e@keÌìj ³eeb®³eeJej DeeHeCe keÀener meebmke=ÀleerkeÀ, µeejerefjkeÀ, YeeJeefvekeÀ, keÀewìgbefyekeÀ Deµeer DeveskeÀeveskeÀ Debie Deme}s}b
ÒeceeCeele DeJe}byetve jenCeej nsner ceev³e. HeCe lejerner DeeHeCe keÀener ÒeceeCeele lejer meJe&keÀ<e J³eeqkeÌlecelJe.
mJeeJe}byeer DeeefCe Kebyeerj yevet µekeÀlees DeeefCe DeelceefJeéeemeeves Deejesi³e mebieesHeveeyejesyej®e vvv
jesieÒeeflekeÀej keÀª µekeÀlees ns }#eele þsJetve Glmeeneveb DeeHe}b %eeve, DeeHe}er peeCeerJe
efJekeÀmeerle keÀje³e}e meg©Jeele keÀª³ee!
Deejesi³ee®ee DeLe& keÀe³e!
DeeHeCe m$eer Demees keÀer Hegª<e, Je=× Demees keÀer ®ee}keÀ, keÀece YejHetj Demees keÀer
keÀceer, keÀ[keÀ Leb[er Demees Jee jCejCelee GvneUe Gve HeeJemee®ee KesU Demees Jee legHeÀeve
HeeJemeeUe DeeHeuîee ®esnN³eeJej nem³e HegÀ}}s}b. [esȳeele Gceso Yej}s}er efome}er lej
4 5

9. jesie cnCepes keÀe³e? veener. Òel³eskeÀ $eÝletceO³es nesCeeje leHeceeveeleer} yeo}. nJes®³ee Deeê&lesleer} yeo},
me=äer®³ee Je me=äerleer} JevemHeleer®³ee peerJeve ®e¬eÀeleer} yeo}, JesieJesieȳee HeÀUe-HegÀ}eb®ee
yenj, Oeev³ee®³ee efHekeÀeleer} yeo} Deµee meJe& Ieìvee DeeHeuîee µejerjeJej JesieJesieUs
³ee Heb®eenÊej Deype HesµeeR®³ee Deele DeeefCe yeensj pes JeeleeJejCe (Goe. G<Celee, HeefjCeece keÀjleele. mecegêmeHeeìerJej, mecegêe®³ee veefpekeÀ efkebÀJee otj, mecegêmeHeeìerHeemetve
Deeceulee, #eejÒeceeCe F.) Demeleb. l³ee}e efce}t Fbefìjer³ej (Milieu Interier) cnCeleele KetHe Gb®eeJej, JeeUJebìeceO³es, Ieveoeì pebie}e®³ee Je HeeCeLeU ÒeosµeeceO³es DeeOeer®e
Je ³ee JeeleeJejCee®³ee mecelees}eme nesefceDeesmì@efmeme (Homeostatis) cnCeleele. JeweJeO³eHetCe& Deme}s}s efvemeie&®e¬eÀ DeeCeKeerve®e efYeVe efYeVe Demeles. ³ee efµeJee³e DeeHeuîee}e
f
³ee JeeleeJejCeeceO³es µejerjeyeensj®³ee JeeleeJejCeele yeo} Pee}s Demelee efkebÀJee Òel³eskeÀe®³ee pesJeC³ee-KeeC³ee-jenC³eeceO³es®e kesÀJeU HeÀjkeÀ vemelees lej Òel³eskeÀe®eer Òeke=Àleerner
keÀener Hesµeer®es J³eJenej SkeÀe þjeefJekeÀ ce³ee&osHe}erkeÀ[s efyeIe[uîeeme efyeIee[ neslees Je efYeVe Demeles. yeensj®³ee JeeleeJejCee®ee Òel³eskeÀeJej keÀener ÒeceeCeele JesieUe HeefjCeece
lees keÀesCel³eener yeensjer} GHee³eeefµeJee³e }ies®e ogªmle Pee}e veener keÀer, l³ee}e DeeHeCe nesT µekeÀlees. nesle Demelees.
jesie efkebÀJee efJekeÀej DeLeJee J³eeefOe cnCelees. DeeCeKeer SkeÀ cenÊJee®eer yeeye cnCepes SKeeÐee $eÝletceO³es Dee{UCeejs keÀener
$eÝleg Je DeeHeuîee le¬eÀejer efJekeÀej efJeefµeä HeefjefmLeleer efceUe}er lej Flej $eÝletceO³es osKeer} nesT µekeÀleele.Gvneȳeele
Dee{UCeeje G<ceeIeele cnCepes®e meve mì^eskeÀ (Sun Stroke) efkebÀJee nerì mì^eskeÀ (Heat
Stroke) Demes keÀener efJekeÀej $eÝletcegUs®e nesleele. lej Flej keÀener Deepeej ns Òel³e#eele
GvneUe, efnJeeUe DeeefCe HeeJemeeUe ³ee leerve efvejefvejeȳee $eÝletceO³es ceesþîee
ÒeceeCeele JesieJesieUs Deepeej Dee{Utve ³esleele. DeLee&le Gvneȳee®ee $eeme JeeleevegkegÀef}le
$eÝletcegUs nesle vemetve Flej keÀejCeebveer nesleele. GoejCeeLe& - Gvneȳeele Dee{UCeejs
ieesJej, keÀebefpeC³ee, iee}iegb[eoer jesie p³eebvee Fbûepeerle Deveg¬eÀces ceerPeume (Measles),
JeeleeJejCeele keÀece keÀjCeeN³eebvee, JeeleevegkegÀef}le iee[îeebceOetve efHeÀjCeeN³eebvee DeeefCe
ef®ekeÀve Hee@keÌme (Chicken Pox) Je cecHme (Mumps) cnCeleele. les Òel³e#eele GvneȳeecegUs
He$³ee®³ee µes[ceO³es jenCeeN³eebvee, Hee³eHeerì keÀjerle Gvneleevneletve efHeÀjCeeN³eebvee, leeHel³ee
Gvnele cees}cepetjer keÀjCeeN³eebvee meejK³ee®e ÒeceeCeele nesCeej veener! HeeJemeeȳee®ee
veJns lej JesieJesieȳee Jne³ejme ³ee ÒekeÀejeleuîee Deeflemet#ce pebletcegUs nesleele. DeLee&le
$eeme HetÀìHeeLeJej, Fceejleer®³ee Pe[er}e PeesHeCeeN³eebvee nesF&} lemee y}e@keÀ-yebieuîeeceO³es
Hees<ekeÀ JeeleeJejCe efceUe}s lej les Flej $eÝlegceO³esner nesT µekeÀleele.
JeeJejCeeN³eebvee nesCeej veener. efnJeeȳee®³ee yeeyeleerlener les Kejb Deens. PeesHe[HeƳeebletve
efkebÀJee ieìejeb®³ee, HeeF&Heeb®³ee Dee[esµeeveb peieCeeN³ee DeeefCe jsµeceer og}³ee Je mJesìjceO³es ¿ee meJe& yeeyeer }#eele IesTve®e DeeHeCe cenejeä^eceO³es meeOeejCeHeCes Gvneȳeele,
mJeleë}e }HesìCeeN³eebvee efnJeeȳee®es efYeVe DevegYeJe ³esleer}. HeeJemeeȳeele Je efnJeeȳeele peemle ÒeceeCeele Dee{UCeeN³ee jesieeb®ee efJe®eej keÀª.
JesieJesieȳee $eÝletceO³es JesieJesieUs®e Deepeej Pee}s Heeefnpesle Demee µebYej ìkeÌkesÀ
³ee efþkeÀeCeer DeLee&le®e meeceev³e ceeCemee®ee efJe®eej keÀje³e®ee Deens. peerJeve
efve³ece veener, ns Jejer} ef}KeeCeeletve }#eele Dee}b®e Demes}. Hejbleg lejerner DeeHeuîee}e
mebIe<ee&le nesjHeUCeeN³ee, Demene³³e ne}DeHesäeb®³ee ielexle ªle}suîee DeeefCe mebkeÀìeb®³ee
keÀesCel³ee $eÝletle keÀesCelee jesie nesC³ee®eer µeke̳elee peemle Demeles ns keÀUCeb cenÊJee®eb
JeeJeìUerle ieesþtve peeCeeN³ee DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e ceeCemeebvee®e ³ee HegmlekeÀeceOeer} Deens. l³eecegUs DeeHeCe DeefOekeÀ ®eebieuîee ÒekeÀejs keÀeUpeer IesT µekeÀlees DeeefCe SKeeoe
keÀener GHe³egkeÌle ceeefnleer ieeþer}e yeebOeeJe³ee®eer Deens Je Deejesi³e peesHeemeC³eemeeþer Deepeej Pee}e®e lej ³eesi³e leer GHee³e³eespevee lelHejlesves keÀª µekeÀlees.
efle®ee GHe³eesie keÀje³e®ee Deens.
DeeHeuîeemeejK³ee meeceev³e }eskeÀebvee Yes[meeJeCeeN³ee mecem³eeb®ee µeem$eer³e He×leerves
cee$e SkeÀ ieesä }#eele þsJee³e}e nJeer. leerve $eÝletbceO³es nesCeejs efJekeÀej meje&me Hejeceµe& IesC³eemeeþer DeeJeµ³ekeÀ l³ee HeeefjYeeef<ekeÀ µeyoeb®eb %eeve keÀªve IesTb. SKeeÐee
meJee¥vee®e nesleer} Demes veener. l³ee efJe®eejeveb Ieeyeªve peeC³ee®eb lej Deefpeyeele keÀejCe jesiee®eer µejerjele GlHeÊeer Je Jee{ efJeµes<e ÒeceeCeele Pee}er keÀer GlHeVe nesleele }#eCeb!
6 7

10. DeLee&le meJe&®e jesieeb®³ee }#eCeeb®ee ÒeeogYee&Je SkeÀe®e ieleerves nesle veener. keÀener Gvneȳeeleer} Deepeej
jesieeb®eer }#eCes }JekeÀj Dee{Utve ³esleele lej keÀener jesieeb®eer }#eCeb jesie DeeJeeke̳ee®³ee
yeensj peeF&He³e¥le peeCeJele®e veenerle. l³ee®eÒeceeCes SkeÀe®e jesiee®eer keÀener }#eCeb }JekeÀj
lej keÀener Gµeerje megª nesleele ³ee J³eefleefjkeÌle µejerje®³ee keÀesCel³ee Yeeieele. keÀesCel³ee DeeOeer®e cnìuîeeÒeceeCes Gvneȳee®es mJeªHe veeieHetjmeejK³ee Yeeieele JesieUb
DeJe³eJeeceO³es jesiee®eer Jee{ nesle Demeles l³eeJej osKeer} jesie}#eCes keÀesCeleer Je kesÀJne DeeefCe ieesJ³eemeejK³ee Òeosµeele JesieUb Demeleb. keÀesj[er nJee DeeefCe GvneUe ³ee®ee
DemeeJeer ns þjle Demeles. µejerjeJej nesCeeje HeefjCeece, oceì Je G<Ce nJes®³ee µejerjeJejer} HeefjCeeceeHes#ee JesieUe
©iCee®eer peer le¬eÀej Demeles efkebÀJee }#eCes Demeleele. l³eebvee Fbûepeerle efmecHìcme Demelees. JeeUJebìer Yeeieele OegjUe Je Jeeje ³eeb®eener HeefjCeece neslees®e.
(Symptoms) cnCeleele. Je p³eecegUs leer µejerjeceO³es GlHeVe nesleele l³ee keÀejCeeb®³ee GvneȳeeceO³es Heg<keÀUebvee YetkeÀ ceboeJeCeb, meejKeb Lees[b Lees[b }IeJeer}e nesCeb
DeY³eemee}e FefìDees}e@peer (Etiology) cnCeleele. µejerjeceO³es leer keÀejCes keÀesCelee efkebÀJee }IeJeer}e peUpeUCeb Deµee yeejerkeÀ meejerkeÀ le¬eÀejer GlHeVe nesleele. ³ee efµeJee³e
efyeIee[ Je kegÀþs GlHeVe keÀjleele ³ee %eevee}e Fbûepeerle He@LeesefHeÀefpeDee@}e@peer ceg}ebvee HeÀes[ ³esleele efkebÀJee GvneUer Pee}er Deensle Deµee le¬eÀejer IesTve Heg<keÀU
(Pathophysiology) cnCeleele. DeeHeuîee}e keÀejCe Je efyeIee[ keÀU}s keÀer l³ee %eevee}e Hee}keÀ [e@keÌìjkeÀ[s peeleele.
efveoeve cnCepes®e [e³eiveesefmeme (Diagnosis) cnCeleele. ¿ee jesieecegUs keÀesCeleer iebYeerj
GvneUe Dee}e keÀer DeeHeuîee Debiee®eer keÀeefn}er Jne³e}e }eieles. cegbyeF&meejK³ee
DeJemLee GodYeJet µekesÀ} ³ee®ee pees Deboepe J³ekeÌle keÀjlee ³eslees. l³ee %eevee}e Òeesiveesmeerme
mecegêefkeÀveejer, mecegêmeHeeìerJej Deme}suîee meceµeerlees<Ce nJeeceevee®³ee (cnCepes efpeLes
(Prognosis) cnCeleele. jesiee®ee GodYeJe nesT ve³es cnCetve peer keÀeUpeer I³ee³e®eer.
Deefle Leb[er efkebÀJee Deefle GvneUe Demele veener) Òeosµeele DeeHeCe Deme}es lej Ieecee®³ee
Goe.ë- }me ìes®eCeer, jesiee®eer }#eCes efkebÀJee le¬eÀejer otj keÀjCes efkebÀJee keÀceer keÀjCes,
Oeeje }eieleele DeeefCe DeeHeCe nwjeCe nesTve peelees. neleeHee³eeleer} leekeÀo keÀceer nesles.
jesiee®es keÀejCe mecetU veä keÀjCes efkebÀJee Pee}s}e efyeIee[ ogªmle keÀjCes µeke̳e JneJes
HeìkeÀved µeerCe ³eslees. LekeÀJee ³eslees, cejieUtve pee³e}e nesleb. Fbûepeerle ³ee}e®e nerì
SkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) cnCeleele.
cnCetve peer Deew<eOes. Fbpeske̵eve, µem$eef¬eÀ³ee, H}@mìj efkebÀJee oeleeb®³ee keÀJeȳee yemeJeCes
efkebÀJee ®e<cee osCes Jeiewjs GHee³e kesÀ}s peeleele l³eebvee GHe®eej efkebÀJee ef®eefkeÀlmee cnCeleele.
³ee}e®e Fbûepeerle ì^erìceWvì (Treatment) cnCeleele. HeCe veeieHetjmeejK³ee efkebÀJee efo}ÁermeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Demeb
nesle veener. efleLes Ieecee®³ee Oeeje }eiele veenerle HeCe Deµee keÀesj[îee nJes®³ee Gvneȳeele
jesie otj JneJee cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee ke̳egjsìerJn ì^erìceWì (Curative
DeefleG<Ce DemeCeeN³ee Òeosµeele G<ceeIeele Jne³e®eer µeke̳elee Demeles. DeeHeCe Jele&ceeveHe$eele
Treatment) cnCeleele. lej jesie nesT ve³es cnCetve kesÀ}suîee GHe®eejebvee efÒeJnsbìerJn
G<ceeIeelee®es DecetkeÀ yeUer, FlekesÀ peCe G<Celes®³ee }eìscegUs oieeJe}s Jeiewjs yeelec³ee
ì^erìceWvì (Preventive Treatment) cnCeleele. efÒeJnWìerJn efì^ìceWvì®es jespe®³ee
Jee®elees. ³ee ÒekeÀjCee}e Fbûepeerle nerì mì^eskeÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mì^eskeÀ
(Sun Stroke) cnCeleele.
Dee{Ueleer} GoenjCe cnCepes jesie ÒeefleyebOekeÀ }me.
DeLee&le DeeHeCe ¿ee µeem$eer³e HeOoleerveb efJe®eej keÀjCeej ns Kejb Deme}b lejer
cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Heg<keÀU®e peCeebvee GvneȳeeceO³es IeeceesUb ³esleb.
Ieeceesȳee}e Fbûepeerle efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) cnCeleele, lej JewÐekeÀer³e HeefjYee<esle
DeeHeuîee}e Hee³ejerHee³ejerveb %eeve efceUJee³e®eb DemeuîeecegUs DeeefCe SkeÀoce®e iegbleeiegble,
efceef}Dee@efj³ee ©ye´e (Miliaria Rubra) Demeb mìe³e}erµe veeJe Deens. Ieeceesȳeeb®ee
eqkeÌ}äHeCee DeeefCe ieeWOeU efvecee&Ce nesT ve³es cnCetve DeeHeCe Iejiegleer GHe®eej Je jesie
ìeUC³eemeeþer J³eeqkeÌleiele HeeleUerJej keÀjlee ³esC³eemeejKes meesHes GHee³e ³ee®³eeJej peemle
Heefj®e³e veener Demee keÌJeef®ele keÀesCeer Demes}.
Yej osT ³ee.
GvneȳeeceO³es neleeHee³eeletve HesìkesÀ ³esCeejsner Lees[Lees[kesÀ vemeleele. ³ee Hesìke̳eebvee
vvv
Fbûepeerle nerì ¬e@ÀcHme (Heat Cramps) cnCeleele.
8 9

11. Heg<keÀU peCeebvee HeÀej leneve }eieles. lemes®e PeesHe veerì }eiele veener. keÀeneR®³ee J³ekeÌleer SkeÀoce efoJeme nesles. yesµeg× nesles. GHeeme, G}ìer, peg}eye Fl³eeoer $eeme
veekeÀeletve jkeÌle ³esleb ³ee}e®e DesefHemì@eqkeÌmeme (Epistaxis) cnCeleele. LekeÀJ³eeyejesyej nesle Demeleer} lej LekeÀJ³ee®es keÀejCe mecepeCes keÀþerCe vemeles. SjJeer
GvneUeleuîee efJekeÀejeb®eer ner HeÀkeÌle JeeveieeroeKe} efo}s}er GoenjCeb. vesnceer®³ee nerì SkeÌPee@µeve (Heat Exhaustion) ®es efveoeve nesCes HeÀejmes DeJeIe[ veener.
Dee{Ueleuîee GvneUer Deepeejeb®ee Deelee efJe®eej keÀª³ee. HeCe meeceev³eHeCes Flej kegÀþ}ener $eeme vemes} DeeefCe Gvneȳee®³ee
vvv megªJeeleeryejesyej Lees[e Ieece ³esCes, leesner Gvnele Je keÀece He[uîeeJej peemle ³esCes l³ee®³eeµeer
efveie[erle Deµee leNnsves LekeÀJee ³esCes (efnì SkeÌPee@µeve Heat exhaustion) ne ÒekeÀej
LekeÀJee-HesìkesÀ
µejerjele}s HeeCeer DeeefCe #eej êJ³e IeeceeJeeìs efveIetve iesuîeecegUs neslees. ³ee efþkeÀeCeer Ieece
ÒeLece SkeÀ }#eele þsJee³e}e nJeb keÀer meJe& ÒekeÀej®es LekeÀJes ns Gvneȳee®³ee ³esCes ns vewmeefie&keÀ Demeles DeeefCe µejerje®³ee mebj#ekeÀ GHee³e ³eespeveebHewkeÀer leer SkeÀ ³eespevee
og<HeefjCeeceecegUs®e Pee}s}s Demeleele Demes veener. De®eevekeÀ Gvneȳee®ee keÀener®e mebyebOe Demeles ns }#eele I³ee³e}e nJes. JeeleeJejCeeleer} leeHeceeve Jee{}s lejer DeeHeuîee µejerje®es
vemeleevee LekeÀJee ³esC³ee®ee ÒekeÀej ne GvneȳeecegUs HeÀej Ieece ³esCeeN³ee LekeÀJ³eeHes#ee leeHeceeve Jee{t ve³es cnCetve ner ³eespevee Demeles. Deµee ÒeeC³eebvee nesefceDeesLeefce&keÀ
JesieUe Demelees. Demee De®eevekeÀ Deefle Ieece Je LekeÀJee ner Ëo³ee®ee jkeÌle HegjJeþe keÀceer (Homeothermic) cnCeleele. keÀejCe DeeHeuîee µejerje®es vesnceer®es mee[sDeÇdîeeCeJe
PeeuîeecegUs nesCeeN³ee Ëo³e jesiee®eer FmkeÀewefcekeÀ neì& ef[meerpe (Ischaemic Heart Debµe He@ÀjveneF&ì ns leHeceeve pej Jee{tve 104-105 Debµee®³ee Heg{s ves}s lej µejerjeleuîee
Disease) ®eer }#eCeb Demet µekeÀleele. efJeµes<eleë ceUceU Je G}ìer Pee}er lej l³eeyejesyej®e cenÊJee®³ee Hesµeer ceªve peeC³ee®eer DeeefCe ce=l³et ³esC³ee®eer Yeerleer Demeles. Ieece ³esC³eecegUs
Ieece DeeefCe LekeÀJeener ³esT µekeÀlees. v³egceesefve³ee efkebÀJee ce}sefj³eemeejKee leeHe lJe®esJej HeeC³ee®ee Lej pecee neslees Je l³ee®es yee<HeerYeJeve nesC³eemeeþer cnCetve }eieCeejer
keÀe{uîeeveblejner Heg<keÀU Ieece ³eslees ns DeeHeuîee}e ceenerle®e Deens. ³eeefµeJee³e Heg<keÀU G<Celee µejerjeletve Iesle}er peeleW Je µejerje®es leHeceeve ceie Oeeske̳ee®³ee HeeleUerHe³e¥le
JesU Gvnele Hejs[ keÀje³e}e }eieuîeeveblej efkebÀJee SKeeos efYeleeroe³ekeÀ ¢µ³e Heeefnuîeeveblej ìeU}s peeles. HeCe l³ee®eyejesyej IeeceeJeeìs meesef[Dece keÌ}esjeF&[, Heesì@efµe³ece keÌ}esjeF&[
(Goe. veJeerve®e oeKe} Pee}suîee JewÐekeÀer³e efJeÐeeL³ee¥veer ÒeLece®e µeJeefJe®ísovee®ee (Deveg.Sodium Chloride, Potassium Chloride) Demes #eej efveIetve peeleele Je l³eecegUs
DevegYeJe Iesle}e efkebÀJee leeW[er Hejer#eebvee leeW[ efo}s efkebÀJee (µem$eef¬eÀ³es®³eeJesUer Jee efJeµes<eleë meesef[Dece®³ee ìb®eeF&cegUs LekeÀJee ³esCes Je neleeHee³eeletve HesìkesÀ keÀceer Pee}s
meeO³ee megF&ves efveIee}s}b jkeÌle Heeefn}b keÀer) l³eeb®³eeleuîee keÀeneRvee [esȳeeHeg{s DebOeejer keÀer, meejKeer leneve leneve nesles. Ieµee}e keÀesj[ He[les. jkeÌleoeye keÀceer neslees, LekeÀJee
³essles, SkeÀoce ®ekeÌkeÀ Ieece HegÀìlees, LekeÀJee ³esT µekeÀlees. ³eslees Je }IeJeer keÀceer nesles.
DeeHeuîee ieȳee®³ee meceesj®³ee Yeeieele Lee³eje@F&[ ner megceejs 25 les 30 ûe@ce DeeHeuîee µejerjele}s HeeCeer keÀceer Pee}s keÀer DeeHeuîee}e keÀµeer leneve }eieles les
Jepevee®eer ûebLeer Demeles DeeefCe efle®³ee Deefle GÊesefpele keÀe³ee&cegUsner Ieece Je LekeÀJee ³esT peeCetve IesCes ceesþs ceveesjbpekeÀ Deens. HeCe FLes SJe{s®e veceto kesÀ}s lejer Hegjs keÀer, ceWotceO³es
µekeÀlees. ³eeefµeJee³e #e³e, p³ee}e Fbûepeerle ìîegyejke̳eg}esmeerme (Tuberculosis) efkebÀJee leUe}e Deme}suîee ne³eHeesLe}@ceme veeJee®³ee YeeieeceO³es ceWot®³ee efJeefµeä ÒekeÀej®³ee
keÀe@keÌme ef[meerme (Koch’s disease) cnCeleele, l³eecegUsner efJeµes<eleë je$eer®³ee JesUer mebJesovee#ece Hesµeer Demetve l³ee®e HeeCeer keÀceer Peeuîee®eer veeWo Iesleele. l³ee®e leneve
HeÀej Ieece ³esT µekeÀlees. SJe{b keÀµee}e ’Yeerleerveb Ieece HegÀì}e“ ³ee JeekedÀÒe®eejeÒeceeCes Jee{Jeleele Je l³ee®e Hesµeer }IeJeerJeeìs HeeCeer efveIetve peeT ve³es ³eemeeþer Je jkeÌleoeye
ceveeJej KetHe leeCe Dee}e lejerner Ieece ³eslees DeeefCe neleHee³e ieUtve peeleele. Jee{eJee ³eemeeþer cet$e} ÒeefleyebOekeÀ Deblem$eeJes (Jn@meesÒemeerve cnCepes®e DeBìer[e³e³egjsìerkeÀ
keÀener legjUkeÀ J³ekeÌleervee veekeÀex}sHmeer (Narcolepsy) ne efJekeÀej Demelees! ³ee neceexve Vasopressin i.e. Antidiuretic Harmone) ñeJeCe keÀjleele. ³ee Deblem$eeJeecegUs
efJekeÀeje}e cejeþerceO³es efveêeIeele Demeb cnCee³e}e njkeÀle vemeeJeer. De®eevekeÀ ¿ee }IeJeer keÀceer nesles Je µejerjeceO³es HeeC³ee®es ³eesi³e ÒeceeCe efµe}ÁkeÀ jenC³eemeeþer ceole
J³ekeÌleeRvee PeesHes®ee PeìkeÀe ³eslees DeeefCe leer J³ekeÌleer yesnes<e nesles. HesÀHeÀN³ee®ee SkeÀ nesles.
ÒekeÀej, Hesìerìcee} SefHe}sHmeer (Petitmal Epilepsy) ³ee ÒekeÀejele osKeer} keÀener #eCe
10 11

12. lej Gvneȳeele ³esCeeje ne LekeÀJee ìeUC³eemeeþer GÊece GHee³e cnCepes ef}byet JeeleevegkegÀ}ve HebKes F. GHee³e efkebÀJee meeOeves cnCepes ®ewveer®³ee Jemlet Demee keÀener
mejyele Je Flej HeÀUeb®es jme Je YejHetj HeeCeer efHeCes. ceesmebyeer, ef}®eer, ef}byet ³ee HeÀUebceO³es ceb[UeR®ee iewjmecepe Demelees. DeeHeuîeekeÀ[s meeOeveeb®ee legìJe[e Deens, l³eecegUs l³eele
HeesìeB µe³ece YejHetj Demeles. (ef}®eer ceO³es Heesìe@ µe³ece Demeles. HeCe efJeµes<e cnCepes keÀceUe®³ee
f f keÀener iewj veener. HeCe lejerner ne iewjmecepe otj keÀªve ìekeÀ}e®e Heeefnpes. Gpee&-FbOevee®es
JeeUuîee osþeceO³es yengleskeÀ meJe&®e #eej YejHetj®e Demeleele. Je ceeP³ee celes keÀceUe®³ee veJes He³ee&³e efnjerjerves µeesOetve Je l³ee®ee meg³eesi³e JeeHej keÀªve DeefleG<Celee Je DeefleDeeê&lee
megke̳ee osþe®ee mejyele yeveefJeC³eemeeþer JeeHej kesÀ}e lej HeÀej®e GÊece. l³ee®eer efkebÀcelener ³eeb®³ee le[eK³eeletve mJeleë}e Jee®eJeCes, keÀceer LekeÀCes, keÀceer ÞeceCes Je keÀceer kebÀìeUCes
HeÀejµeer veener. meb$³eeceO³esner yengleskeÀ meJe& #eej Demeleele HeCe keÀceer ÒeceeCeele. Deieoer DeeJeµ³ekeÀ Deens. keÀceerle keÀceer leµeer ¢äer þsTve Òe³elve kesÀ}s Heeefnpesle.
nUo, DeeJeUe Jeiewjs HeoeLe& Deenejele Demeleer} Je ef}byet mejyele IesCes pecele meeJe&peefvekeÀ ¢äerkeÀesveeletve Heeefn}b lej }eskeÀ} iee[îee Je yemesmeceOetve ÒeJeemeer
Demes} efkebÀJee keÀceUe®³ee osþe®es mejyele pecele Demes} lej Deefleµe³e GÊece. p³ee HeOoleerves ÒeJeeme keÀjleele efkebÀJee He$³ee®³ee µes[ceOetve }sLeceµeerve, YeÆer F. Jej
one-HebOeje ªHe³eeb®eer µeerleHes³es IesC³ee®eer peªjer veener, l³eeb®ee keÀenerner HeÀe³eoe veener. }eskeÀebvee p³ee HeefjefmLeleerle keÀece keÀjeJeb }eiele les kesÀJeU }epeerjJeeCeb Deens. l³eecegUs
mJe®í Je µeg× HeeCeer efHeCes®e efpeLes µeke̳e vemes} Deµee kegÀûeeceer DeepekeÀe} ner µeerleHes³es }eKees }eskeÀeb®eer mepe&veµeer}lee Ke®®eer nesles. keÀuHekeÀlee HeebieUer nesles. DeeefCe
Hees®e}er Deensle. efleLes HeeC³eeSsJepeer cnCetve p³ee}e HejJe[s} l³eeveer®e leer H³eeJeer. keÀe³e&ÒeCeJelee }gUer He[les ³eele µebkeÀe veener. ne peerJeveceeve Gb®eeJeC³ee®ee Òeµve Deens
Heg<keÀUoe Demee Òeµve efJe®eej}e peelees keÀer Gvneȳeele ®ene efHeCes ns Leb[ ns Kejb HeCe l³ee®ee Deejesi³eeJejer} HeefjCeece og}&#etve ®ee}Ceej veener.
Hes³eeHes#ee ®eebie}s keÀer veener? ®ene efHeC³eecegUs }IeJeer peemle nesles. DeeefCe µejerjele}er keÀeneRvee Demee Òeµve He[lees keÀer Gvneȳeele pej Deieesoj®e LekeÀJee ³esle Demes}
G<Celee Jee{Je}er peeles Hejbleg l³ee®e yejesyej lejlejerner nesles. ceeP³eeceles ®ene mesJeve lej JesieUe J³ee³eece keÀjCes ns Òeke=Àefle}e Deefveä nesF} keÀe³e? ne Òeµve Deieoer meb³egekeÌlekeÀ
& q
ce³ee&efole cnCepes DeeJeµ³ekeÀ lesJne®e keÀjeJeb DeeefCe HeeCeer l³ee ÒeceeCeele DeefOekeÀ H³eeJe. Deens Je Gvneȳeele peesjoej J³ee³eece keÀjCes vekeÌkeÀer®e Deefveä Deens.
l³eecegUs efceUCeejer GÊespeveener efceUs} Je efJeHejerle HeefjCeece osKeer} nesCeej veener. keÀejCe µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ³eecegUs µejerjeleer} G<Celee Jee{les DeeefCe
IeeceeceOetve keÀener ÒeceeCeele HeeC³eele efJejIeUCeejer ye Je keÀ ÒekeÀej®eer peerJevemelJes meenefpekeÀ®e mebj#eCe ³eespevee cnCetve Gvneȳeele keÀeceeb®³ee peeieer HeÀej®e leeHeceeve
efveIetve peeC³ee®eer µeke̳elee Demeles. l³eecegUs Hee}sYeep³ee Deenejele YejHetj þsJeeJ³eele Demes} lej µeejerefjkeÀ Þece Je J³ee³eece ìeUeJes. efkeÀceeve vesnceerHes#ee keÀceer lejer keÀjeJes.
keÀejCe l³eele ye peerJevemelJe Demeles Je DeeJeȳeeceO³es keÀ peerJevemelJe Demeles. Gvneȳee®³ee efoJemeele lejer oeª ìeUeJeer. l³eecegUs lJe®es®³ee jkeÌleJeeefnv³eeb®eb
HeÀej Ieece ³esCes ìeUlee Dee}s - DeLee&le vewmeefie&keÀ He×leerves lej GÊece. Heefn}s ÒemejCe nesleb Je l³eecegUs lJe®esJeeìs Je }IeJeerJeeìs µejerjeleer} êJeHeoeLe& keÀceer nesleele Je
cnCepes Deieoer DeeJeµ³ekeÀ lesJe{s®e megleer keÀHe[s JeeHeje³e®es.ogmejs cnCepes µeke̳elees Ye[keÀ Gvneȳee®ee og<HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ieUtve pee³e}e nesles. (Flej og<HeefjCeecebe®ee
ve JeeHejlee meHesÀo Je meewc³e jbiee®es JeeHeje³e®es. mew} keÀHe[s JeeHeje³e®es cnCepes kebÀ[ke̵eve, Hee{e FLes Jee®ele veener.) l³ee®eÒeceeCes efJeveekeÀejCe yeeefjkeÀmeejerkeÀ le¬eÀejeRmeeþer
keÀvJnske̵eve Je js[erSµeve ³ee eflevner ÒekeÀejs G<Celee µejerjeletve otj HesÀkeÀ}er peeT Deve@efupeve, He@j@efmeì@cee@}, De@efmHeefjve ³eemeejKeer êJ³es ìeUeJeerle. keÀejCe ³ee êJ³eecegUsner
µekeÀles.vee³e}e@ve®es keÀHe[s, ceespes Je ie[o jbiee®ee ìeFì metì Iee}tve Gvnele efHeÀj}s lej KetHe Ieece Je LekeÀJee ³eslees. ³eecegUs ceg$eefHeb[eJej og<HeefjCeece nesT µekeÀleele.
efveef½ele®e µejerjele G<Celee meeþtve peemle Ieece ³esCeej Je peemle LekeÀJee ³esCeej. Ieece megHeejer KeeTve Ieece keÀceer keÀjeJee Demes keÀener cnCeleele. megHeejerceO³es Ieece
keÀceer ³eeJee ³eemeeþer µeejerefjkeÀ Þecener µeke̳elees ìeUeJes Je efpeLes DeHeefjne³e& Deens efleLes keÀceer keÀjCeejs êJ³e Deens HeCe Deµee ÒekeÀejs ke=Àef$eceHeCes Ieece keÀceer keÀs}e lej G<Celee
µeke̳e lesJe{er efJeÞeebleer I³eeJeer. Goe. jCejCel³ee Gvnele efHeÀjCes efkebÀJee keÀece keÀjCes µejerjele®e meeþJeC³ee®eer Yeerleer Demeles. Dee}s, DeesJee, kegÀUerLe, veejU, JeeUe, }metCe
p³eebvee DeHeefjne³e& Deens l³eebvee þjeefJekeÀ JesUeveblej efJeÞeebleer efceUCes DeeJeµ³ekeÀ Deens. ³ee®eener JeeHej Dee³egJexoeceO³es HeÀej Ieece Deeuîeeme keÀjeJee Demes meebefiele}s Deens. ns meJe&
lemes®e GvneHeemetve peªj les mebj#eCener l³eebvee efceUe}s Heeefnpes. GoenjCeeLe& keÀeUs HeoeLe& vesnceer®³ee Deenejele}s Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej keÀjC³eeme ceeP³eeceles njkeÀle
®e<ces efkebÀJee ceesþîee n@ìmed. veener. HeCe l³eeb®³eeHewkeÀer kegÀþuîeener SkeÀe®e HeoeLee¥®es DeeflemesJeve ìeU}s}s yejs.
12 13

13. ³ee J³eefleefjkeÌle DeeCeKeer SkeÀ meg®evee cnCepes Hee³eebvee metpe DeeuîeecegUs keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeerner Ieece ³eslees. Hejbleg nJesleer} yee<Hee®es ÒeceeCe Deeê&lee
DeeflejkeÌleoeyeeves $emle Pee}suîee efkebÀJee Flej keÀener ©iCeebvee }IeJeer peemle keÀjefJeCeeN³ee keÀceer DemeuîeecegUs cnCepes nJee keÀesj[er DemeuîeecegUs Ieecee®es HeìkeÀve yee<HeerYeJeve nesles
ieesȳee efkebÀJee Fbpeske̵eves [e@keÌìj osleele. DeeHeuîeeHewkeÀer kegÀCee}ener [e@keÌìj®es GHe®eej Je lees DeeHeuîee vepejsle Yejle veener. Ieecee®³ee Oeeje Jeenle veenerle.
®ee}t Demeleer} lej [e@keÌìjebvee cegÎece efJe®eejeJeb keÀer GvneȳeecegUs µejerjele}s HeeCeer keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer leHeceeve HeÀej vemes} Je efJeefµeä ÒeceeCeele JeejeDemes}
Heg<keÀU®e keÀceer nesle DemeuîeecegUs meoj ieesȳee keÀceer keÀjeJ³ee keÀer keÀe³e? keÀejCe lej Gvneȳee®ee $eeme keÀceer neslees. Hejbleg leHeceeve peemle DeeefCe Jeejener HeÀej Jesieeves
Heg<keÀUoe Deµee ieesȳee keÀceer keÀjCes efkebÀJee yebo keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ Demeles. Deµee JeenCeeje Demes} lej µeg<keÀHeCee-keÀesj[sHeCee (efveves}eJe ef[ne³e[^µeve Dehydration)®ee
s
ieesȳeeb®es SkeÀ GoenjCe cnCepes He̳egjesmesceeF&[ De@emeì@ Pees}eceeF[, mee³ekeÌ}esHesìîeemeeF[
f HeìkeÀve $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes #eej ìb®eeF&®ee cnCepes®e F}skeÌì^esF&ì[s efHeÀefµeDevmeer®ee
Jeiewj, }IeJeer Jee{efJeCeeN³ee Flejner ieesȳeeb®ee JeeHej keÀceer keÀjeJee. Dee³egJexoele}s Hegveve&Jee
s $eeme neslees. DeLee&le ns DeeHeuîeeleuîee yeN³ee®e peCeebveer DevegYeJe}b DemeCeej.
nsner }IeJeer Jee{JeCeejs Deew<eOe Deens. Del³eeJeµ³ekeÀ®e Demeuîeeme mHee³ejesvees}@keÌìesve
HeÀkeÌle FLes ne G}ÁsKe keÀjC³ee®es keÀejCe Demes keÀer keÀesj[îee nJesceO³es µejerjele}er
( Spironolactone) ns cet$e} êJ³e JeeHejeJes. keÀejCe l³eecegUs Heesì@efµe³ece ìb®eeF&®ee
G<Celee GOJe&nve, Glmepe&ve Fl³eeoer ÒekeÀejebveer yeensj HesÀkeÀ}er peeles. lej oceì nJes®³ee
OeeskeÀe vemelees. DeLee&le ³ee yeeyeleerle [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee®e.
efþkeÀeCeer ³ee ÒekeÀejebveer G<Celee lesJe{îee ÒeceeCeele otj HesÀkeÀ}er peeT µekeÀle veener.cnCetve
ogmejs cnCepes SkebÀoj Deenej µeke̳elees keÀceer þsJeeJee. ³ee yeeyeleerle Dee³egJexo
Ieece Lees[e peemle ³eslees. meenefpekeÀ®e G<ceeJemeeo efkebÀJee LekeÀJee (cnCepes Heat
DeeefCe De@}esHeLeer ³eeb®es SkeÀ cele Deens HeÀkeÌle Dee³egJexoeceO³es meeKej Je Flej iees[ HeoeLe&
Exhaustion) Je HesìkesÀ (cnCepes Cramps) oceì efþkeÀeCeer peemle Dee{Uleele. lej
Goe. keÀesnȳeeHeemetve yeveJe}s}s Hes³e efkebÀJee Hes{s, jmeieg}Ás, ieg}eyepeece Fl³eeoer Deenejele
keÀesj[îee Je G<Ce efþkeÀeCeer Demes ÒekeÀej Dee{U}s lejer peemle ÒeceeCeele leerJe´ mJeªHee®ee
I³eeJes DeeefCe Deebyeì leekeÀ Je oner Jep³e& keÀjeJes Demes meebeif ele}s Deens. l³ee}e De@}esHe@Leer®³ee
G<ceeIeele DeLee&le nerì mì^ekeÀ (Heat Stroke) efkebÀJee meve mì^ekeÀ (Sun Stroke)nesC³ee®eer
s s
¢äerkeÀesveeletve Heeefnuîeeme keÀener DeeOeej meeHe[le veener. mHeäerkeÀjCe efceUle veener.
DeefOekeÀ µeke̳elee Demeles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeve ³eesi³e l³ee ce³ee&ole þsJeC³ee®eer
s
keÀe@HeÀer cee$e keÀceer keÀjeJeer. µejerjele}s #eej keÀceer Pee}s efJeµes<eleë Heesì@efµe³ece keÀer
³eb$eCee®e efyeIe[les DeeefCe µejerje®es leHeceeve YejeYej Jee{e³e}e }eieles. yejesyej µejerjeleer}
Ëo³eeJej l³eelee Deefveä HeefjCeece neslees. l³eecegUs keÀesCel³eener keÀejCeeves µejerjeleer}
HeeC³ee®es Je #eeje®es ÒeceeCener PeHeeìîeeves keÀceer nesles. G<ceeIeeleeceO³es µejerje®es leHeceeve
#eej keÀceer Peeuîeeme (Goe. leeHeecegUs) keÀceUe®ee GHe³eesie keÀjeJee. Demes Dee³egJexoele
YejeYej Jee{t }eieuîeeveblej leelkeÀeU keÀeUpeer IesCes meJee&le cenÊJee®es Demeles. Del³eble
meebefiele}s Deens. keÀceUeleer} YejHetj #eej êJ³eecegUs keÀceUe®ee GHe³eesie ®eebie}e nesF&}.
efvekeÀ[er®es Demeles. FLes µejerje®es leHeceeve leeye[leesye Kee}er DeeCeeJes }eieles. veener lej
Jeeȳee}ener Dee³egJexoele cenÊJe Deens.
ceWot}e ³ee leHeceeveecegUs Fpee nesT µekeÀles. p³eebvee leHeceeHekeÀ (Lecee&ceerìj) JeeHejlee
De@}esHe@Leer®³ee ¢äerves Heene³e®es lej G<ceebkeÀ (ke@À}jerle) keÀceer Deme}s}s HeoeLe&
³esle veener l³eebveer µejerje®es leHeceeve I³ee³e}e cegÎece efµekeÀeJes. les Deieoer meesHes Demeles.
cnCepes efnjJ³ee Yeep³ee Je HeÀUs GÊece. otOe, oner, leekeÀ Fl³eeoerner ®eebie}er. Hejbleg
leHeceeHekeÀe®eer efkebÀcelener HeÀej vemeles. Òel³eskeÀe®³ee Iejer leHeceeHekeÀ DemeeJee. leHeceeHekeÀeJej
G<ceebkeÀ peemle Deme}s}s (p³ee®³eecegUs µejerje}e YejHetj G<Celee efceUles) }esCeer, letHe,
FbûepeerceO³es meWef[ûes[/HeBÀjveneFì Demes DeekeÀ[s Demeleele. Heeje Deme}suîee ®ekeÀ®ekeÀerle
yeìeìe, Deb[er, ient, les} Jeiewjs keÀceer keÀjeJes. iejce cemee}e keÀceer keÀjeJee. keÀejCe iejce
yeepetHeemetve ®e{l³ee ¬eÀceeves ns DeekeÀ[s ef}efn}s}s Demeleele. µejerje®es leHeceeve keÀeKe,
cemeeuîeecegUs Deefve®íeJeleea ceppeemebmLes®³eeÜejs G<Celee Jee{C³ee®es keÀe³e& Jee{les.
leeW[ efkebÀJee iegoÜej ³ee peeieer Ieslee ³esles. peebiesceO³es leHeceeHekeÀ }eJetvener leHeceeve Ieslee
vvv
(Sun Stroke, Heat Stroke)
³esles. iejce efkebÀJee Leb[ HeoeLe& mesJeve kesÀ}s Demeuîeeme }ies®e leeW[eJeeìs leHeceeve IesT
G<ceeIeele
ve³es. lemes®e keÀeKe Je peebiesceO³es leHeceeve Iesleevee Ieece Dee}e Demeuîeeme lees meeHeÀ Hegmetve
Heg<keÀUebvee Demeb Jeeìles keÀer, veeieHetjmeejK³ee keÀesj[îee nJes®³ee efþkeÀeCeer Ieece keÀesj[e keÀªve leHeceeve I³eeJes. efvejesieer DeJemLesle µejerje®es leHeceeve meeOeejCeHeCes 980
³esle veener. HeCe ns DeLee&le®e Kejs veener. He@ÀjveneFì DeLeJee 370 meWefìûes[ SJe{s Demeles. SkeÀ-DeOee& He@ÀjveneFì leHeceeve Deepeej
14 15

14. vemeleeveener keÀceer DeefOekeÀ nesT µekeÀles. leHeceeve IesC³eeHetJeea leHeceeHekeÀ Pee[tve HeeN³ee®ee Ieece ³esCeb yebo nesleb.
keÀe@}ce Heeje Deme}suîee yeuye®³ee yeepet}e {keÀ}Ces DeeJeµ³ekeÀ Demeles Je keÀe@}ce 98 Keepe Dee}er keÀer DeeHeCe KeepeJelees DeeefCe SeqkeÌPecee, HeÀes[, peKecee Jeiewjs
Debµee®³ee Kee}er peeCes (37 Debµe mesW.) Deieoer peªj Demeles.Dev³eLee Òel³e#eele leHeceeve J³eeOeeRvee Deeceb$eCe oslees.
Jee{}s}s vemeleeveener ®egkeÀer®es Je peemle leHeceeve leHeceeHekeÀele oeKeJe}s peeF&}. µejerje®es Deefleµe³e Ieece ³esCeb DeeefCe lees Iece&ûebLeerceO³es, mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[Ceb,
leHeceeve 105 Debµe He@ÀjveneF쮳ee Jej ies}s efkeÀ l³ee}e ne³eHejHee³ejseqkeÌme³ee cnCeleele. ³eecegUb IeeceesUb ³esle DemeuîeecegUs efJe<egJe=Êeer³e G<Ce Je oceì Òeosµeele (Goe. cegbyeF&,
Deµee JesUer Del³euHe keÀeUele keÀener efceefveìele ceWot}e DeHee³e nesT µekeÀlees. leHeceeve ieesJee, jlveeefiejer Jeiewjs) IeeceesUb DeefOekeÀ Dee{Uleb. HeeJemeeȳee®³ee efoJemeelener (Goe.
Kee}er DeeCeC³eemeeþer µejerje}e jsÖeÀerpejsìjceOeuîee Leb[ HeeC³eeves, yeHeÀe&ves efkebÀJee Dee@iemì, Dee@keÌìesyej Jeiewjs ceefnv³eele) pesJne HeeTme Lees[e keÀceer neslees lesJne nJesceO³es
ceeþeleuîee ieej HeeC³eeves efkebÀJee lesner vemes} lej veUe®³ee meeO³ee Leb[ HeeC³eeves HeÀ[keÀe, Deeê&leener peemle Demeles Je leHeceevener peemle Demeles. lesJne IeeceesUb ³esleb. mebJesovee#ece
Heb®ee efkebÀJee ìe@Jes} efYepetve meejKeb Debie HegmeeJeb DeeefCe Debie GIe[s þsJetve Jeeje Iee}erle lJe®ee Demes} l³eebvee vee³e}e@ve®es keÀHe[s, DeeJeµ³ekeÀlesHes#ee peemle keÀHe[s JeeHejCeeN³eebvee
jneJes. ªiCe pej µeg×erJej Demes} lej l³ee}e melele Je µeke̳e nesF&} lesJe{s ieej HeeCeer DeeefCe efJeµes<eleë }Ç Je Deefle Ieece ³esCeeN³ee mLet} J³ekeÌleervebe DeeefCe }neve ceg}ebvee
efkebÀJee ef}byet mejyele H³ee³e}e ÐeeJes. (ef}byet mejyeleele yeN³ee®e ne@ìs}ceO³es ceerþ Iee}le Ieeceesȳee®ee $eeme neslees. l³ee®eÒeceeCes p³ee®³ee keÀecee®eer peeiee iejce Je oceì Demeles
veenerle. HeCe ef®ecetìYej lejer ceerþ Iee}Ces kesÀJnener Þes³emkeÀj. keÀejCe l³eecegUs mees[er³ece l³eebveener IeeceesUer peemle ³esleele.
Je keÌ}esjeF&[®eer Yej nesles.) ns GHe®eej keÀjerle Demeleevee®e peJeUHeeme ªiCee}³ee®eer
efkebÀJee [e@keÌìj®eer mees³e Demes} lej l³ee®ee peªj HeÀe³eoe I³eeJee. keÀejCe lesLes peªjÒeceeCes yeejerkeÀ-meejerkeÀ }e}mej HegìkegÀȳeebÒeceeCes ³esCeejs IeeceesUs ®esnsje. leUnele Je
efµejsletve me}eFve oslee ³esles. HeCe meJe&ÒeLece µejerje®es leHeceeve keÀceer keÀjC³ee®ee Òe³elve Hee³ee®es leUJes ³eeJej keÀOeer®e ³esle veener. ns }#eele þsJe}b lej leeHe efkebÀJee Deefle LekeÀJee
keÀjerle jenCes ns Del³eeJeµ³ekeÀ Demeles ns cee$e ³ee efþkeÀeCeer efJemejlee keÀecee ve³es. Jeiewjs Flej keÀener le¬eÀej vemes} lej Ieeceesȳeeb®es efveoeve keÀjCes keÀþerCe veener. leeHe
efkebÀJee Deefle LekeÀJee Demeuîeeme cee$e keÀener Jne³ejmeHeemetve nesCeeN³ee efJekeÀejeb®eer osKeer}
G<ceeIeelee®³ee meboYee&le }#eele þsJeC³eemeeþer DeeCeKeer SkeÀ efJeµes<e yeeye cnCepes
mebYeeJ³elee efJemeªve ®ee}Ceej veener.
JeeN³ee®ee Jesie. meesmeeìîee®ee Jeeje Demes} Je keÀesj[er nJee Demes} lej Gvneȳee®³ee
og<HejerCeeceele Yej He[les! µejerjeleer} pe} veenermes nesC³eeme, µejerje} keÀesj[sHeCee, Lees[ke̳eele cnCepes IeeceesUb Ieecee®³ee ûebLeer®³ee oenecegUs nesleb. }e}mej efþHekesÀ
©#elee, µeg<keÀHeCee ³esC³eeme peesje®³ee JeeN³eeves ceole nesles. ns OeeskeÀeoe³ekeÀ Demeles. cnCepes ogmejs eflemejs keÀener vemetve Ieecee®³ee ûebLeer®³ee l³ee yegpeuîeecegUs nesCeeje oen
vvv Demelees. Fbûepeerle ³ee}e FveHeÌ}sµeve (Inflamation) cnCeleele.
IeeceesUs-efÒekeÀ}er nerì IeeceesUb nesT ve³es cnCetve 1) megleer, mew} DeeefCe peªjerHegjles®e keÀHe[s JeeHejCes
Ieeceesȳee}e efÒekeÀ}er nerì (Prickly Heat) Je efceef}De@efj³ee ©ye´e (Millaria Je vee³e}e@ve®es keÀHe[s ìeUCes. 2) HeÀej Þece ve keÀjCes lemes®e peemle Ieece ve ³esT osCes.
Rubra)cnCeleele.ceeve,íeleer,Heesì, Heeþ, nele, Hee³e ogce[leele l³ee peeieer DeeefCe keÌJeef®ele 3) meeyeCeeves DeebIeesU keÀjCes. 4) n}keÀe Deenej IesCes, lemes®e ®ene, keÀe@HeÀer, oeª Je
®esnje, nele Hee³e ³ee efþkeÀeCeer IeeceesUer Dee{Uleele. nelee®es Je Hee³ee®es leUJes vesnceer®e iejce cemee}s ìeUCes vesnceer®e cenÊJee®es Demeles. 5) kebÀHeeTb[ me@ef}efmeef}keÀ De@efme[
IeeceesȳeebHeemetve megjef#ele jenleele. Ieeceesȳee keÀener efoJemeebHeemetve les efkeÀl³eskeÀ ceefnv³eeHe³e¥le HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. ner HeeJe[j yeveJeC³ee®eer HeOole Deieoer meesHeer Deens. ceWLee@}
efìketÀve jent µekeÀleele DeeefCe SkeÀoe yejb Peeuîeeveblej Hegvne veJeerve le³eej nesT µekeÀleele. keÀeHetj Je me@ef}efmeef}keÀ De@efme[ HeeJe[j Òel³eskeÀer 2 ûe@ce YejHetj cesefLeef}ìs[ efmHeefjìceO³es
Ieece pesJe{e peemle lesJe{b IeeceesUb peemle ³esleb. efJejIeUtve les yeesefjkeÀ De@efme[ Je efPebkeÀ Dee@keÌmeeF[ Òel³eskeÀer 6 ûe@ceceO³es efcemeUe³e®es.
Ieeceesȳee®eer }#eCeb cnCepes Deeie Deeie nesCeb DeeefCe Keepe ³esCeb. Heefnuîee l³eeceO³es vesnceer®eer ìeukeÀce HeeJe[j SketÀCe efceÞeCe 100 ûe@ce nesF&} Deµee leNnsves
Heefnuîeeboe Deefleµe³e Ieece ³eslees. HeCe veblej veblej mJesoûebLeerceO³es De[ketÀve He[uîeecegUs Yejer}e Iee}e³e®eer. 6) keÀecee®³ee peeieer ³eesi³e leHeceeve DemeCes. 7) JeejbJeej Leb[
16 17

15. HeeC³eeves DeebIeesU keÀªve Debie keÀesj[s keÀjCes Je HeeJe[j Debiee}e }eJeCes. 8) Debie (cegbyeF&meejK³ee efþkeÀeCeer Deeþ-one) J³ekeÌleeRvee, SkeÀlejer HebKee Del³eeJeµ³ekeÀ Deens.
legkeÀlegkeÀerle jenJes. megjkegÀl³ee He[t ve³esle Je Oece&ûebLeer®ee oen keÀceer nesC³eemeeþer Debiee}e HebK³eeÒeceeCes®e IejeYeesJeleer, Kees}erYeesJeleer efkebÀJee ie®®eerceO³es, yeeukeÀveerceO³es peceleer}
}sHe }eJeC³ee®ee HeÀe³eoe neslees. l³ee ÒekeÀej®eer Pee[b }eJeCeb ns Del³eble efnleeJen Deens. iejeryeer®ee De[mej ve keÀjlee
vvv meJee¥veer ner Je=Êeer þsJee³e}e nJeer. Pee[s }eJee³e®eer, Pee[s jeKee³e®eer DeeefCe leer Leb[eF&,
cet$eoen leer µeerle}lee ceie DevegYeJee³e®eer ³eeceO³es megoj peerJeveme=äer Deens DeeefCe leer peesHeemeCes
meJee¥vee µeke̳e Deens. Iejiegleer HeeleUerJej®³ee ³eesi³e efve³eespeveeves ns meg}Ye nesF&}. [eme,
}IeJeer}e pesJne peUpeU nesles lesJne Òel³eskeÀeves meleke&À Demee³e}e nJes.
ceeµee, ef®e}ìs, {sketÀCe JeiewjW®ee $eeme nesT ve³es cnCetve meeJe&peefvekeÀ efþkeÀeCes mJe®í
}IeJeerceOeer} Deec} Je #eeje®es ÒeceeCe DeefOekeÀ PeeuîeecegUs Gvneȳeele }IeJeer®eer
jeKeC³ee®eer efveleeble iejpe Deens. ®eeUerceO³es, PeesHe[HeÆîeeletve, jml³eeJej efpeLes peeJes
Deeie nesles. Hejbleg cet$eeµe³ee®ee oen efJeµes<eleë pebletb®³ee mebmeiee&cegUs Demet µekeÀlees. Goe.
efleLes Deepe keÀcee}er®eer IeeCe Demeles. ³ee meJe& IeeCeerves DeeHeuîee SkebÀoj Deejesi³eeJej
Hejcee, ieesveesjer³ee Fl³eeoercegUs }IeJeer®³ee JesUer oen nesT µekeÀlees. Hejbleg GvnecegUs
meO³ee De#ejµeë Iee}e Ieele}e Deens. keÀeveerkeÀHeeUer Deesj[tve }neve ceg}ebvee µeeUsle
nesCeejer Deeie Gvneȳeele}er keÀeUpeer Iesle}er keÀer keÀceer nesles. meejKeer Je Lees[er }IeJeer
mJe®íles®es cenÊJe mecepeeJetve meebefiele}s peeles. HeCe l³eeb®³ee mJele뮳ee ®eeUerle}s l³eeb®³ee
nesC³ee®esner keÀejCe cnCepes }IeJeerle DeefOekeÀ #eej DemeCes, DeefOekeÀ Deec} DemeCes.
Deepetyeepet}e Je Iejele jenCeejs yeeH³es cee$e efpeLes efleLes Heeve KeeTve LegbkeÀleele DeeefCe
³eesi³e ÒeceeCeele HeeCeer Je #eej Iesle}s keÀer ns yebo nesles.
meb[eme, ceg$³ee IeeCe keÀjleevee efomeleele. ns }ebíveemHeo Deens. Heg<keÀUoe efµe#ekeÀ
peemle Ieece Deeuîeeme µejerjeleer} HeeCeer Heg<keÀU®e ÒeceeCeele efveIetve peeTve osKeer} Deµee yesefµemle JeeieCegkeÀer®ee Deeoµe& efJeÐeeL³ee&meceesj þsJeleele.
#eejeb®es ÒeceeCe Jee{les. l³eele®e }IeJeer®es ÒeceeCe keÀceer Pee}s keÀer cetleKe[îee®eer µeke̳elee
mJeleëHeemet v e meg ª Jeele keÀªve meJee¥ v eer mJe®ílee HeeU}er lejer m eg O oe
Jee{les. me@}[ceOeer} keÀekeÀ[er Je ìesce@ìes®es cetleKe[îeeµeer veeles Deens. }IeJeer®es ÒeceeCe
keÀer[skeÀerìkeÀeb®ee GHeêJe keÀceer nesF&}. ns efJeµes<eleë Gvneȳee®³ee efoJemeele cenÊJee®es
keÀceer Pee}suîee JesUer pebletmebmeiee&®eer µeke̳eleener Jee{les. µenjeceO³es (efJeµes<eleë cegbyeF&
Deens. keÀejCe Gvneȳeele efkeÀl³eskeÀoe HeebIeªCe IesJeJele veener. yeN³ee®eoe PeesHe keÀceer
meejK³ee) Ieece efveLeUt }eie}e keÀer Òeke=Àleer}e Del³eeJeµ³ekeÀ Deme}s}s HeeCeer efHeC³eeSsJepeer
‘Hes³es’ efHeC³ee®eer He@Àµeve Deens. efle®ee ®eebie}e veener®e HeCe JeeF&ì HeefjCeece nesT µekeÀlees.
Pee}er lejer DeeHeuîee}e l³eeyeÎ} keÀener Keble Jeeìle veener. l³eele keÀener JeeJeieb Jeeìle
veener. PeesHe ³esJees Deiej ve ³esJees DeeHeuîee jecejiee[îeele DeeHeCe Òeefle%eeHetJe&keÀ
vvv
cejlegkeÀ[sHeCeeves efHeÀjle jenlees. HeÀej lej [eme ®eeJet ve³esle cnCetve HejJe[s} lej HebKee
}eJelees DeeefCe Flej efkeÀìkeÀ cejeJesle cnCetve efkeÀìkeÀveeµekesÀ JeeHejlees. l³eeb®eener GHe³eesie
efveêeveeµe nesF&veemee Pee}e lej [eme otj HeUJeCeejer ce}ces, cee@efmkeÌJeìes efjHes}bì (Mosquito
efveêeveeµee}e Fvmeeseqcve³ee (Insomnia) cnCeleele. Deefpeyeele efkebÀJee veerì Repellents) JeeHejlees efkebÀJee efJeµes<e ÒekeÀejl³ee je$eYej peUCeeN³ee Goyel³ee JeeHejlees.
PeesHe ve }eieCes HeÀej®e leeHeoe³ekeÀ þª µekeÀles. De#ejµeë yes®ewve keÀªve ìekeÀ}er Demes HeCe mJe®íles®ee efJe®eej keÀjCes cee$e DeeHeuîee peerJeeJej ³esles. PeesHe keÀceer Pee}er keÀer
leHeceeve Demes} DeeefCe l³eele®e [eme, ceeµee Fl³eeoeR®³ee mebieerlee®eer Yej He[}er keÀer ceie l³eecegUs SkebÀoj #ecelee keÀceer nesles. efJe®eejµekeÌleer kegÀb þerle nesles, ieeWOeU neslees. leeHeìHeCee,
keÀe³e efJe®eejlee PeesHes®es ‘Keesyejs’ Jne³e}e efkeÀleer JesU }eieCeej? GvneȳeecegUs IeeceesUb ef®e[ef®e[sHeCee ³eslees, SkeÀeûelee nesle veener. Heesìele peUpeU nesles, DeHe®eve nesles,
Dee}suîeeb®es lej KejesKej®e ne} nesleele. efoJeme-je$e Deeie Deeie DeeefCe Keepe ³eecegUs meb[eme®eer le¬eÀej megª nesles. Deµee DeveskeÀ le¬eÀejer GodYeJeleele. ns }#eele IesTve lejer
J³ekeÌleer nwjeCe nesles. l³eele®e efoJeme ceesþs nesleele. l³eecegUs }JekeÀj peeie ³esles DeeefCe He®ekeÀve LegbkeÀC³ee®eer efkebÀJee veekeÀ efµebkeÀC³ee®eer, ce}cet$e De³eesi³e peeieer ìekeÀC³ee®eer
PeesHe Gµeerje! oceì nJes®³ee efþkeÀeCeer Gvneȳeele Jeerpes®ee HebKee ner KejesKej®e ®ewveer®eer yesefHeÀkeÀerj yesHeJee& Je=Êeer DeeHeCe keÀeyetle þsJee³e}e vekeÀes keÀe? YejHetj Je iee{ PeesHe
yeeye mecepe}er peeT ve³es. megKee®eer PeesHe }eieC³eemeeþer lejer Kees}erle PeesHeCeeN³ee efceUCes Del³eble cenÊJee®es Je DeeHeuîee meJee¥®³ee efnlee®es Deens DeeefCe l³eemeeþer Jej
18 19

16. G}ÁsKe kesÀ}s}s meeOesHeCe cenÊJee®es GHee³e DeeHeCe keÀesCel³eener meyeyeerKee}er ìeUlee Demeuîeeme ³ee ieesȳee-Fbpeske̵eve®eener keÀener GHe³eesie nesCeej veener. Deµee JesUer efµejsletve
keÀecee ve³esle. me}eF&ve ÐeeJes }eies} efkebÀJee Del³eJemLe ªiCee}e jkeÌle ÐeeJes }eies}. IeeCee HegÀì}s}s
PeesHe keÀceer }eieC³ee®ee ÒekeÀej ceeveefmekeÀ leeCe-leCeeJe keÀeUpeer, ceOegcesn, DeHe®eve ªiCe pej De@efmHeefjvemeejKeer JesoveeµeecekesÀ Iesle Demes} lej [e@keÌìjeb®³ee me}uîeeves leer
Heb[jesie efkebÀJee jkeÌle#e³e DeLee&le De@eveefce³ee (Anemia) Lee³eje@F[ ûebLeer®es Deefle GÊespeve,
g f & yebo keÀjCes Fä. keÀejCe De@efmHeefjve®³ee SkeÀe efJeefµeä iegCeecegUs jkeÌlem$eeJe }JekeÀj yebo
Ëo³ee®eer keÀcepeesjer, KeeskeÀ}e, SKeeoe ogKeje Je´Ce efkebÀJee HeÀes[, keÀevee®ee þCekeÀe, nesle veener.
meebOesogKeer F. cegUs nesT µekeÀlees. DeµeeJesUer l³ee keÀejCeebJej GHee³e keÀjCes DeeJeµ³ekeÀ vvv
Demeles. YetkeÀ ceboeJeCes
vvv Gvneȳeele YetkeÀ keÀceer nesles ³eele JeeJeies keÀener veener. µejerje®eer G<Celee
IeeCee HegÀìCes YejHetj Demeuîeeves DeeCeKeer G<ceebkeÀe®eer (ke@À}jerped®eer) iejpe leµeer Heg<keÀU keÀceer Demeles.
Gvneȳeele veekeÀeletve keÀOeer keÀOeer YeUeYeUe jkeÌle ³esles l³ee}e®e IeeCee HegÀìCes ceeHeÀkeÀ Deenej IesCeb yejb. HeCe YetkeÀ ceboeJe}er Demelee peerJevemelJes, #eej ³eeb®ee HegjJeþe
Demesner cnCeleele.GvneUe Je l³eele®e keÀesj[er nJee. ³ee oesneW®ee HeefjCeece cnCepes veekeÀe®³ee cee$e keÀceer He[t osT ve³es. Gvneȳeele YegkeÀ ceboeJe}er keÀer Deµee HeoeLee¥®eer keÀcelejlee
Deeleuîee Yeeieeleuîee jkeÌleJeeefnv³ee ÒemejCe HeeJeleele DeeefCe l³ee®eyejesyej veekeÀe®³ee efvecee&Ce nesles.
Deeleuîee Yeeiee®³ee DeeJejCee®eer }Jeef®ekeÀlee Je Dees}sHeCee keÀceer nesTve keÀesj[sHeCee Je Gvneȳeele leneve HeÀej }eieles Je leer µejerjeleer} HeeCeer keÀceer PeeuîeecegUs Je
efþmetUlee ³esles. ³eecegUs jkeÌlem$eeJe Deieoer #eg}ÁkeÀµee ogKeeHeleercegUs nesT µekeÀlees. #eejeb®es ÒeceeCe HeeC³ee®³ee leg}vesves Jee{uîeeves }eieles. YejHetj HeeCeer efHeCes ne®e ³eeJej
lemes®e ³ee DeeJejCee®³ee peerCe&HeCeecegUs Je l³ee®³ee }Jeef®ekeÀles®³ee DeYeeJeecegUs ne GHee³e. ceeþele}s µeke̳e lej JeeUe Ieele}s}s HeeCeer GÊece. DeLee&le Jeeȳee®ee GHe³eesie
jkeÌlem$eeJe HeìkeÀve Leebyele veener. veekeÀele JeejbJeej yeesìs Iee}tve KeepeJeuîeecegUs peerCe& Dee³egJexoeÒeceeCes meebefiele}e Deens. De@}esHe@LeerÒeceeCes l³eeyeeyele mHeäerkeÀjCe veener.
lJe®esJej HeìkeÀve DeeIeele neslees. veekeÀeJej yeHe&À }eJeCes, ieej HeeCeer }eJeCes, ªiCe Heg<keÀUeb®³ee yeeyeleerle Deefle leneves®es keÀejCe ceOegcesn ns Demeles. mebµe³e Dee}e lej
Gvnele Deme}e lej l³ee}e }ies®e Leb[ peeieer keÀceerle keÀceer meeJe}erceO³es lejer vesCes DeµeeJesUer }IeJeer Je jkeÌle ceOegcesnemeeþer leHeemetve IesCes Fä.
DeeefCe p³ee veekeÀHeg[erletve jkeÌle ³esle Demes} leer oeyetve OejCes Demes GHe®eej keÀjeJes. HeCe leneve }eieC³ee®eer Òeef¬eÀ³ee mecepeCes keÀþerCe veener. ceWot®³ee leUeµeer Deme}suîee
SJe{îeeves jkeÌlem$eeJe Leebyele vemes} (menmee Demes nesle veener, jkeÌlem$eeJe Leebyelees®e) lej ne³eHeesLe}@ceme ³ee Yeeieeleer} mebJesovee#ece HesµeeRvee jkeÌleeceOeer} HeeCeer Je #eejeb®es ÒeceeCe
leeWìeJeeìs ef}byet mejyele, Lees[e KeeC³ee®ee mees[e ìeketÀve ÐeeJeb DeeefCe µeke̳elees }JekeÀj }ies®e peeCeJeles Je #eej Jee{}s Demelee µejerjele ‘HeeCeer ìb®eeF&’ Peeuîee®es Devegceeve
peJeU®³ee [e@keÌìjeb®ee me}Áe I³eeJee. keÀe{}s peeles Je HeeCeer efHeC³ee®eer F®íe nesles.
jkeÌlem$eeJe LeebyeJee cnCetve peer Fbpeske̵eve Je ieesȳee Deensle, l³eeceO³es ©efìve, Gvneȳeele Debiee®eer Deeie nesles. l³eemeeþer veer}keÀceU, ®ebove, DeveblecetU,
eqJnì@efceve kesÀ DeeefCe De@ef[^vees¬eÀesce Jeiewjs êJ³es Demeleele. HeCe l³ee®ee JeeHej kesÀuîeeves jkeÌle®ebove, kesÀUer, keÀekeÀ[e, kesÀµej Fl³eeoer®ee GHe³eesie Dee³egJexoele meebieleele. (efJeµes<eleë
µebYej ìkeÌkesÀ jkeÌlem$eeJe Leebyelees Demes cnCelee ³esle veener. HeCe ³ee Deew<eOee®es HeÀej cegbyeF&meejK³ee OeeJeHeUer®³ee µenjele) HeCe les efkeÀleHele µeke̳e Deens? ns p³ee®eb l³eeveb®e
Ye³eevekeÀ HeefjCeece nesCes DemebYeeJ³e Demeuîeeves l³ee®ee JeeHej kesÀ}e Demelee l³eele keÀener þjJeeJeb ns GÊece. ®ebovee®es les} ®eesUC³ee®ee Deeie keÀceer nesC³eemeeþer GHe³eesie neslees
JeeJeies veener. eqJnì@efceve kesÀ ®ee GHe³eesie ÒeesLe´eBefyeve veeJee®es êJ³e ³eesi³e ÒeceeCeele le³eej Demesner Dee³egJexoele meebefiele}s Deens.
nesC³eemeeþer neslees. l³eecegUs Je ªefìve, De@ef[^vees¬eÀesce ³ee®³eecegUs jkeÌlem$eeJe Leebyelees HeCe SJe{s cee$e Kejs keÀer, ³eeceO³es keÀener leL³e Deens keÀe³e DeeefCe Demeuîeeme
Demes keÀener efþkeÀeCeer keÀener ªiCeebceO³es Dee{U}s Deens. DeLee&le leerJe´ jkeÌlem$eeJe nesle µejerjeJej ³ee êJ³ee®ee keÀmee HeefjCeece neslees ³ee®ee meKees} DeY³eeme Jne³e}e nJee.
vvv
20 21

17. [eskesÀ ogKeer Heg<keÀUebvee, efJeµes<eleë eqm$e³eebvee µejerje®ee GIe[e Yeeie Deµee leNnsves jeHet
[eskesÀogKeer®es DeveskeÀ ÒekeÀej Deensle keÀejCe [eskesÀogKeer®eer efJeefJeOe keÀejCes Deensle. ve³es. keÀeUJeb[t ve³es. Demes Jeeìles.
[eskesÀ pe[ nesCes. [esȳee®³eeceO³es ogKeCes, ceeves®³ee Jej®ee Yeeie ogKeCes, þCeþCeCes ³eeJej Dee³egJexoeceO³es Heesìele IesC³eemeeþer ®eboveemeJe, efmeleesHe}eefo ®etCe&,
Jeiewjs cnCepes [eske̳ee®eer SkeÀ yeepet ogKeCes. DeOe&efµeµeer DeeHeuîeele yengleskeÀebvee SsketÀve GµeerjemeJe, DejefJeboemeJe DeeefCe yeensªve }eJeC³eemeeþer ieg}eyeer ce}ce (³eeb®³eeceO³es
lejer ceeefnle Demes}®e. 20 Yeeie letHe, Heg<Heebpeve 2 Yeeie, efmebotj 2 Yeeie, keÀeHetj 2 Yeeie,®ebove les} 2 Yeeie,
Gvneȳeele meeOeejCeHeCes cegK³eleë oesve keÀejCeeveer [eskebÀ ogKeleb. (³ee®ee DeLe& keÀJejmeHetj 1 Yeeie Demeleele) meebefiele}s Deens.
Flej keÀejCeeveer Gvneȳeele [eskebÀ ogKele veener Demee veJns!) SkeÀ cnCepes ÒeKej Gvnele DeeOegefvekeÀ JewÐekeÀeceO³es keBÀ}efceve }esµeve Je meveeqm¬eÀve Dee@FbìceWì meebefiele}s
peemle JeeJejuîeecegUs DeeefCe ogmejb cnCepes meoea, leeHe, He[meb ³eecegUs Heg<keÀUebvee Dee½e³e& Deens.
Jeeìs} keÀer Gvneȳeele meoea keÀe JneJeer? HeCe ³ee®es GÊej lemes HeÀejmes keÀþerCe veener. eqm$e³eebvee veJeveJeerve meewo³e&meeOeves JeeHeªve ®esnje legkeÀlegkeÀerle Je megoj jeKeC³ee®eer
b
Gvneȳeele meoea KeeskeÀ}e. leeHe Fl³eeoer Deeflemet#ce peblegcegUs Pee}s}s Demeleele. ³ee newme Demeles.Hejbleg leer®e Debieeµeer ³esT µekeÀleele.ns }#eele þsJee³e}e nJes. ³ee ÒemeeOeveeleer}
peblegvee®e Jne³ejme cnCeleele. peieC³eemeeþer Jne³ejme ne met#ce peblet Flej mepeerJe ÒeeC³eeb®³ee êJ³eeHeemetve kegÀCee}e Je efkeÀleer peesjoej De@}peea ³esF&} ns meebielee ³esle veener. ceer SJe{s®e
HesµeerJej DeJe}byetve Demelees. cnCesve keÀer, l³eeSsJepeer µeke̳elees í$eer JeeHejeJeer efkebÀJee µesleer®³ee keÀeceemeeþer [eske̳eeJej
GvnecegUs [eskebÀ ogKeC³ee®es keÀejCe [eske̳ee}e jkeÌle HegjJeþe keÀjCeeN³ee Jeslee®eer efJeCe}s}s KeesU I³eeJeer.
jkeÌleJeeefnv³eeb®es peesjoej DeekegbÀ®eve ÒemejCe ns nes³e. ¿ee jkeÌleJeeefnv³eeceO³es Jesovee vvv
mebJesovee#ece Hesµeer Demeleele. Je l³eecegUs [eskesÀ ogKeles. ns ìeUC³eemeeþer [eske̳eeJej keÀebefpeC³ee (Chicken-Pox)
ìesHeer n@ì, Heeieesìs, HeìkeÀe, ©cee}, HesÀìe ³eeHewkeÀer keÀenerlejer DemeeJeb. [esȳeebvee keÀeUeb
peevesJeejer les petve ³ee nbieeceele efJeµes<eleë ceg}ebceO³es De®eevekeÀ leeHe ³eslees. Heeþ
®e<cee µeke̳e Demeuîeeme [eske̳ee}e les}eveb cee@ef}µe keÀjCeb DeeefCe efJeÞeebleer IesCeb ns
ogKeles, ceesþîeeceO³es leeHe, HeeþogKeer 2-3 efoJeme efìkeÀles lej }neveele SKeeoe efoJeme!
GÊece HeCe Deme¿e®e Pee}b lej He@jefmeì@cee@}®eer SkeÀ ieesUer ceesþîeebkeÀefjlee Je DeOeea-HeeJe
HeeþesHeeþ HegjU (j@µe Rash) ³esles. ÒeLece ®eÆe, veblej HegUer, veblej êJe Yej}s}er HegUer,
ieesUer íesìîeebkeÀefjlee Deµeer I³ee³e}e njkeÀle veener. yeepeejele efceUCeeN³ee De@efmHeefjve
veblej HeÀes[ Deµee Hee³ejer Hee³ejerves 5 efoJemeele HegjU peeles. meeleJ³ee efoJeµeer KeHe}er
Deme}suîee ieesȳeeb®eener [eskesÀogKeermeeþer GÊece GHe³eesie neslees. HeCe ner ieesUer pesJeCeeveblej®e
I³eeJeer }eies}. Heesìe®ee Je´Ce, HesäerkeÀ Deumej (Peptic alcer) ®³ee ©iCeebvee De@emHejervecegUs
Oejles. ¿ee Hegȳee µejerje®³ee ®esnje, nele, Hee³e ³eeJej keÀceer Je Heesì, íeleer, Heeþ Deµee
f
YeeieeJej peemle Demeleele. Heg<keÀUoe SkeÀe®e JesUer HegjUe®³ee meJe& DeJemLee yeIee³e}e
peemle $eeme nesT µekeÀlees. keÌJeef®ele Heesìele OeeskeÀeoe³ekeÀ jkeÌlem$eeJe nesT µekeÀlees.
efceUleele.
Dee³egJexoeceO³es ef$eYegJeveefkeÀleea veeJee®³ee ieesȳee leeHe, [eskesÀogKeer ³eemeeþer meebefieleuîee
Deensle. yeepeejele efceUCeeN³ee JesoveeµeecekeÀ ieesȳee IesC³eeHetJeea [e@keÌìj efkebÀJee JewÐeebyejesyej lej ner }#eCe Deensle keÀebefpeC³eeb®eer!
®e®ee& keÀªve l³ee IesCes efkeÀleHele Gef®ele Deens ³ee®ee efJe®eej keÀjeJee. keÀejCe? Jn@efjmes}e Peesmìj Jne³ejme, SkeÀ Deeflemeg#ce peblet.
vvv jesie, HetjU Gþ}s}e Demeleevee mebmeie&pev³e Demelees. Jne³ejme nJesJeeìs Flejeb®³ee
meveyeve& (Sunburn) éemeveWefê³ee®³ee Üejs µejerjele efµejkeÀeJe keÀjlees.
Gvneleevnele jeyeCeeN³eeb®ee ®esnje jeHe}s}e Dee{Ulees. keÀeUJeb[}s}e, leHekeÀerjer OeeskesÀ - v³egceesefve³ee, ceWot®eer metpe (SvekesÀHe@À}e³eìerme Encephaltis) jkeÌlem$eeJe
Pee}s}e, leebyetme Pee}s}e, keÌJeef®ele }e} [eie He[}s}e Demee ®esnje HeìkeÀve DeesUKe}e F. nesle. iejesoj eqm$e}e keÀebepeC³ee Peeuîee lej ieYee&ceO³es efJeke=Àleer ³esT µekeÀles. keÀenerJesUe
f
³eslees.
22 23

18. ne Jne³ejme µejerjele oyee Oeªve yemelees. Deved ceesþsHeCeer njHeerme Peesmìj ³ee leerJe´ pebletb®ee mebmeie& ìeUC³ee®ee SkeÀ GHee³e cnCepes µeke̳elees efoJemeeletve oesve JesUe
JesoveekeÀejer J³eeOeer}e pevce oslees. DeeefCe keÀceerle keÀceer SkeÀoe lejer mJe®í DeebIeesU keÀje³e®eer ns Heefn}s DeeefCe ogmejs
GHee³e - Keepe peemle Demeuîeeme keÌ}esjsHesÀefvejeceerve ce@ef}Desì 2 efce. ûe@. efkebÀJee cnCepes keÀHe[s megleer DeeefCe mew} JeeHeje³e®es DeeefCe Hee}sYeep³ee Deenejele peemle þsJee³e®³ee.
HegjU pej HeÀesHeÀeJe}er lej peblegIve êJ³es yeensªve }eJeeJeer }eieleele. Goe.ë keÌ}esj G<ceebkeÀ (ke@À}jerpe Calories) peemle Deme}s}s Deb[er,les}, letHe, }esCeer, ®eHeel³ee,peece,
nseqkeÌPe[erve. (Hejbleg meeceev³eleë keÀebefpeC³eeceO³es keÀener Keeme GHee³e }eiele veenerle) ye´[, [eUer Fl³eeoer HeoeLe& keÀceer Kee³e®es. [eske̳ee®es kesÀme yeejerkeÀ keÀeHeeJes Je jesieÒeeflekeÀejkeÀ
s
³ee®eener GHe³eesie veener. Pee}e lej Heesìele I³ee³e}e Goe.ë ì^e³ecesLeesefÒecemeuHeÀe, µekeÌleer Jee{efJeC³eemeeþer lJe®es}e ®ebove ye}e-}e#eeefo les}eves cee@e}µe keÀjeJes Je l³eecegUs
f
DeBefHeefme}erve Fl³eeoer }eieleele. ³ee Deew<eOeeb®ee SkeÀ HeÀe³eoe cnCepes Flej pebletHeemetve lJe®es®es jkeÌleeefYemejCe Jee{tve pebletb®ee mebmeie& Pee}e lejer jkeÌleeleer} Hesµeer l³ee®ee mecee®eej
ye@keÌìsefj³eeHeemetve®es Ye³e keÀceer nesles. HeCe OeeskeÀe Demee keÀer, HebÀieme ³ee pebletHeemetve keÌJeef®ele Iesleer}. DeeJeUe, Deebyes (Deebyes µenjele HeÀej®e ceneie Pee}s}s Deensle ner ieesä JesieUer!)
keÀe Demesvee HeCe GHemeie& GlHeVe nesT µekeÀlees. ef}byet, HeHe³ee, cegUe, Hee}keÀ, keÀesefLebyeerj, ieepej Demes HeoeLe& Deenejele þsJeeJesle.
cnCepes µejerjeceO³es peerJevemeÊJee®ee HegjJeþe nesTve jesieÒeefleyebOekeÀ µekeÌleer Jee{s}.
KeHeuîee Oejuîeeveblej jesiee®ee HewÀ}eJe nesle veener.
HeCe SJe{s keÀªvener HeÀes[ ³esleele lesJne peblegIve Deew<eOes }eJeeJeer }eieleele
³eeJej }me keÀe{Ces Þes³emkeÀj Jeeìle veener. keÀejCe jesie lemee HeÀej IeelekeÀ veener
efkebÀJee Heesìele I³eeJeer }eieleele. peblegIve Deew<eOes [e@keÌìjeb®³ee ef®eÇerefµeJee³e menmee
Je ogmejs cnCepes }meercegUs®e Heg{s $eeme nesC³ee®eer µeke̳elee Demeles.
efJekeÀ}er peele veenerle. Hejbleg HeWeì[, ì^e³ecesLeeseÒf ece-meuHeÀe efceLee@keÌmewPees}, ìsìe^ mee³ekeÌ}erve
f
vvv HeÀes[ yejs nesCeej veenerle ns }#eele þsJee³e}e nJes.
DebieeJej HeÀes[ ³esCes Iejiegleer Deew<eOeebceO³es HeeveIeesU, efkeÀjespee, HeeveHegÀìer, DeebyesnUo, ªner, efveJe[gib e
Heg<keÀUoe Gvneȳee®³ee efoJemeele [eske̳eele, keÀeKesle efkebÀJee Flej efþkeÀeCeer Jeiewjs Deew<eOes meebefiele}er Deensle. jkeÌle®ebove, legjìer Jeiewjs yeensªve }eJeleele. Hejbleg ³ee
DebieeJej HeÀes[ Gþleele. keÀener JesUe kesÀmeeb®³ee cegUeµeer Gþleele. ns HeÀes[ SKeeoer meJee&ceOeuîee êJ³eeb®ee µeem$eeskeÌle DeY³eeme veerìmee Pee}s}e veener. (µeem$eer³e DeY³eeme
peKece ef®eIeUtve Pee}s}s veJesnle lej DeeHeesDeeHe®e Gþ}s}s Demeleele. ³ee®ee DeLe& Òe³eesieµeeUsceO³es JesieJesieȳee ®ee®eC³eebÜeje Deew<eOeeb®es jemee³eefvekeÀ iegCeOece&
vesnceer®³ee yees}erYee<esle ³eebvee GyeUer. GvneUer cnCeleele. lemes®e ³eebvee G<Celes®es DeeefCe HeoeLe& Jew%eeefvekeÀ iegCeOece& DeY³eemeCes, ÒeeC³eeceO³es efJeefµeä jesie GlHeVe keÀªve
HeÀes[ Demesner cnCeleele. l³ee jesieeJej efJeefµeä Deew<eOeeb®ee keÀmee Je efkeÀleHele HeefjCeece neslees ³ee®es efvejer#eCe keÀjCes
Gvneȳeele keÀHe[îeeb®³ee Ie<e&CeecegUs OegjUe ef®ekeÀìtve yemetve Pee}suîee Ie<e&CeecegUs ¿eemeeþer l³ee ÒeeC³eeb®es jkeÌle, ceg$e Fl³eeoer®³ee leHeemeC³ee keÀjlee ³esleele. lemes®e ³eke=Àle,
efkebÀJee jesie ÒeeflekeÀejkeÀ µekeÌleer keÀceer PeeuîeecegUs ns HeÀes[ ³esleele. HeÀes[ ³ee µeyoe®eer Deele[er, cet$eefHeb[ ³eeb®³eeJej nesCeejs HeefjCeece ÒeeC³ee}e ceeªve ce=l³etveblej µeJeefJe®ísove
HeÀes[ keÀje³e}e vekeÀes. HeCe HeÀes[ ³esCes cnCepes oen (FvHeÌ}cesµeve Inflamation), (Heesmì ceeìxce) keÀªve efveef½ele keÀjlee ³esleele. ³ee efvejer#eCeeb®³ee DevegjesOeeves ceveg<³eeceO³es
DeefOekeÀ pebletb®ee mebmeie& SJe{s keÀU}s lejer Hegjs. pebletb®ee mebmeie& vemeuîeeme pebletveeµekeÀ nUtnUt Deew<eOes JeeHej}er peeleele. Deµee JesUer iejesoj m$eer³eeb®ee Keeme keÀeUpeerHetJe&keÀ
Deew<eOeeb®eer iejpe vemeles. efJe®eej kesÀ}e peelees. keÀejCe ieYee&Jej keÀener Deew<eOeeb®ee Del³eble iebYeerj HeefjCeece nesT
µekeÀlees. l³ee®eer keÀuHevee veJepeele ceg}eb®³ee Jee{erceOe}s oes<e efkebÀJee ceWotJej Pee}s}s
ke@ÀveJneme®es yetì, vee³e}e@ve®es mee@keÌme Je Flej keÀHe[s, vesìkeÀe³e Fl³eeoer®³ee HeefjCeece efkebÀJee Flej efJeke=Àleer ³eeÜejs ¢äerlHeÊeer}e ³esles. Deew<eOeeb®ee JeeHej keÀjerle
JeeHejecegUs Gvneȳee®ee HeefjCeece DeefOekeÀ neslees. ner lejer efvel³ee®³ee J³eJenejele Demeleeveemeg×e keÀener ÒeeC³eebvee Deew<eOes efo}er peeleele lej Flej keÀeneRvee lemee®e jesie
Dee{UCeejer yeeye Deens. GlHeVe keÀªve efkebÀJee µejerjeJej keÀesCeleener HeefjCeece ve keÀjCeejs êJ³e (Placebo) osleele.
l³ee®eÒeceeCes ³ee oesvner ÒeeC³ebe®³ee mecetneceOe}e HeÀjkeÀ efkeÀleer cenlJeHetCe& Deens ³ee®ee
24 25