2. DeejesiÙeeÛee Deejmee
: meneÙÙe :
RLIVING & H
PE OL
SU
R
IS
FO
TI C
L SOCI ETY
H EALTH ADV
NA
ISSHHA
IO
AN
AT
CE
N ME
ER NT
I NT
[e@. ßeerefveJeeme peveeo&ve keâçeeUerkeâj
101, S/24, n@hheer Jn@}er, efškegâefpeveerJee[er jes[,
"eCes (heefçÛece) - 400610
ceesyeeF&} : 9869326089

3. DeejesiÙeeÛee Deejmee
meJe& nkeäkeâ : }sKekeâeÛÙee mJeeOeerve
}sKekeâ : [e@. ßeerefveJeeme pe. keâçeeUerkeâj
ØecegKe : mebbhetCe& leCeeJecegkeäleer keWâõ, keâe@}spe efyeu[eRie,
eflemeje cepe}e, kesâ.F&.Sce. ne@efmheš}, hejU,
cegbyeF& - 400012.
ceesyeeF&} - 9869326089
F&-yegkeâ DeeJe=òeer : mebieCekeâ Øekeâeçeve
5/6, çeebleer efveJeeme, meble jeceoeme jes[,
ieCesçe še@keâerpe peJeU, ceg}gb[ (hetJe&)
cegbyeF& - 400081.
otjOJeveer : 25681650 /25688682
F& ces} : info@sanganak.in
JesyemeeF&š : www.esanganak.com

4. DeejesiÙeeÛee Deejmee
Deehe}s DeejesiÙe
Deepekeâe} Dehebie efove, S[dme efove Jeiewjs Deveskeâ ‘efove’ meepejs nesleele.
peeieeflekeâ DeejesiÙeefoveer lej efkeâleerlejer keâeÙe&›eâce nesleele. ÙeeefçeJeeÙe
DeejesiÙeefJe<eÙeer ceeefnleer osCeejs DemebKÙe keâeÙe&›eâce otjoçe&veÛÙee efJeefJeOe
Ûe@vesumeJej DeeefCe jsef[DeesJej nesleÛe Demeleele. ÙeeleÛe Yej
cnCepes DeejesiÙe, Deew<eOeesheÛeej, meeQoÙe& Ùee efJe<eÙeebvee Jeentve Iesle}s}er
efveÙelekeâeef}kesâosKeer} heg<keâU Pee}er Deensle.
lÙeecegUsÛe keâer keâeÙe, efpekeâ[seflekeâ[s DeejesiÙeefJe<eÙeerÛeer ÛeÛee& Ûee}leevee
Dee{Ules. heefmleçeer-ÛeeefUçeer nesTve ies}s}s }eskeâ lej yengleskeâ JesUe y}[
çegiej, keâes}smšsje@}, mš^sme šsmš Deçee efJe<eÙeebJej yees}le Demeleele.
keâenerpeCe DeeheCe keâesCelee JÙeeÙeece keâjlees, efkeâleer keâjlees, keâOeer keâjlees
Ùeeyeö} lej keâenerpeCe Ùeesieemeveeyeö} ÛeÛee& keâjleevee Dee{Uleele. keâOeer
keâOeer efvemeieexheÛeej, DeeÙegJexo, yeeje #eej, neseceDeesheLeer, OÙeeve, ceb$eçekeäleer
f
ÙeeJej osKeer} iehhee jbieleevee efomeleele.
DeejesiÙeefJe<eÙeerÛÙee Ùee peeie¤keâlescegUs JewÅekeâerÙe DeeYet<eCeebveener
Jee{leer ceeieCeer Deens. DeeheuÙeehewkeâer DeveskeâpeCeebkeâ[s ner JewÅekeâerÙe DeeYet<eCeb
Demeleele. Ûe<cee, keâJeUer, nsDej [eÙe, ®õe#e, ceevesYeesJeleer heóe (keâe@}j),
ieg{iÙeeYeesJeleer heóe (veer ke@âhe) meje&me Dee{Uleele. ÙeeefçeJeeÙe JesieJesieUs

5. ÛegbyekeâosKeer} ØeÛeejele Deensle. heesJeUs, ceesleer, heg<keâjepe Jeiewjs ceewuÙeJeeve
Ke[ŸeebÛee JeehejosKeer} JewÅekeâerÙe keâejCeemee"er neslees
heCe Deçee Øekeâejs DeejesiÙeeÛeer nJee Deme}er lejer Øeot<eCepevÙe jesie,
kegâhees<eCeecegUs nesCeejs jesie, DeheIeele, S[dme, mebmeie&pevÙe jesie, DehebielJe,
ceeveefmekeâ efJeke=âleer DeeefCe Flej Deveskeâ jesieebÛes yeUer Jee{leÛe Deensle.
lÙeeÛeØeceeCes DeeheuÙee mebmke=âleerçeer efJepees[ Deçee JewÅekeâerÙe HeæleercegUs
meJe&meeceevÙe DeepeeryeeF&Ûee yešJee ve° nesTve ceeCetme hejeJe}byeer Pee}e
Deens. IejIegleer GheÛeej }eshe heeJe}s Deensle. [e@keäšjebJej DeJe}byetve
jeefnuÙeecegUs JewÅekeâerÙe GheÛeejebÛee KeÛe& peerJeIesCee Pee}e Deens.
lÙeeleÛe JesieJesieàÙee GheÛeej heæleerÛÙee peeefnjeleyeepeercegUs ’meeNÙee
efJeßJeeÛee Pee}e ieUe"e, keâesCe Keje keâesCe Keesše keâener keâUsvee’ Deçeer
DeJemLee Pee}er Deens. DeelceefJeßJeeme peeTve Deeieeflekeâlee Dee}er Deens.
jesieeØeceeCesÛe jesieeÛÙee DeJeemleJe YeerleerheeÙeer meJe&meeceevÙe ceeCemeeJej
Yeüefce° JneÙeÛeer heeUer Dee}er Deens.
meenefpekeâÛe Deçee JesUer ØeceeefCekeâ, DeelceerÙeleehetCe&, Oeerj osCeejs
DeeefCe ÙeesiÙe efoçee oeKeJeCeejs Ûeej çeyo DeeheuÙee}e nJes Demeleele.
efpeJeeYeeJeeÛee Deve DeÛetkeâ Demee meu}e heeefnpes Demelees. Fb«epeerle efpe}e
Sbhee@Jeefjbie cnCeleele Deçeer mHetâleeaoeÙeer, DeelceefJeßJeeme peeieJeCeejer,
DeelceefveYe&j yeveJeCeejer mebpeerJeveer DeeheuÙee meJeeËvee DeeJeçÙekeâ
Demeles.
Ùee hegefmlekesâletve ner keâener ØeceeCeele lejer }eYeles keâeÙe ns JeeÛekeâeveer
"jJeeJeb.

6. mebhetCe& DeejessiÙe
mebhetCe& DeejesiÙe cnCepes kesâJeU vepejsle KegheCeejer JÙebies DeeefCe
keä}sçekeâejer jesie ÙeebÛee DeYeeJe veJns. (DeefOekeâ Kees}ele peeTve
efJeÛeej kesâ}e lej }#eele ÙesF&} keâer ’mJe’ceOÙeW jenCes cnCepes mJeemLe
nesÙe). letle& }#eele IÙeeÙeeÛeer yeeye cnCepes Ùee hegefmlekesâÛÙee DeeOeejeves
DeeheuÙee}e yeUkeâš JneÙeÛeb Deens. ’çejerjced DeeÅeb Ke}g Oece&meeOeveced’
ns JeÛeve megØeefmeæ Deens. Ùee JeÛevee vegmeej çeefjje}e Oecee&Ûeb meeOeve
cnš}s}b Deens.heCe vegmeleb leie[b çejerj keâeÙe keâeceeÛeb ? DeeheuÙee}e
ÛeheUlee nJeer, }JeefÛekeâlee nJeer,efÛeJešheCee nJee, kegâçe}lee nJeer,
keâeÙe&lelhejlee nJeer, keâeÙe&#ecelee nJeer. leer DeeheCe efceUefJeCeej Deenesle.
ÙeeefçeJeeÙe DeeheuÙee}e Je=òeerveb efJeçee} Je Deeveboer, yegæerveb leer#Ce Je
lespemJeer JneÙeÛeb Deens. meùoÙe Je meefn<Cet, met#ce Je Kebyeerj yeveeÙeÛeb
Deens DeeefCe DeKesj Âef°veb mecÙekeâdd JneÙeÛeb Deens. çew#eefCekeâ heejbielelee,
DeeefLe&keâ megyeòee, keâewšgbefyekeâ megmebJeeo Je meewneo&osKeer} Deecne}e nJebÛe.
lÙeeÛeØeceeCes meeceeefpekeâ vÙeeÙe Je çeebleer DeeefCe jepekeâerÙe megJÙeJemLee
osKeer} Deecne}e nJeerÛe. Deecne}e efnjJeeRieej efvemeie&jepeer nJeer, keâ}e
nJÙee, ›eâer[e nJÙee, meejer megKeb meJee&vee YejYe¤ve efceUeÙe}e nJeer, Oece&,
DeLe&, keâece DeeefCe cees#e meeOÙe keâjCeb ner mebkeâuhevee cnCepes DeeheuÙee
mebmke=âleerÛee cet}eOeej Je ceeveob[ Deens. DeejesiÙeeÛÙee keâuhevesheemetve leer
JesieUer keâjlee veÙes.

7. DeeheCe keâesCe ?
DeeheCe DeeheuÙee DeejesiÙeeefJe<eÙeer efJeÛeej keâjeÙe}e efveIee}es keâer
heefn}e Øeçve Demee Ùeslees keâer DeeheCe keâesCe Deenesle ? ne Øeçve ØelÙeskeâe}e
he[lees. SJe{bÛe veJns lej lÙeeÛeb GòejosKeer} ØelÙeskeâpeCe oslees. ceer Decekeâe
lecekeâe, ceer DecekeäÙeeÛee lecegkeâ, lees #e, lees Ùe Jeiewjs. SJe{bÛe veJns lej
yees}leevee DeeheCe lÙeeÛÙeener heg{b osKeer} peelees. ceer ns keâOeerÛe keâjCeej
veener, ce}e ns peces}, DecekeäÙee}e cegUerÛe peceCeej veener, lÙee}e ceer
Ûeebie}e DeesUKelees Jeiewjs.
DeeheCe mJele:}e DeeefCe Flejebvee pej SJe{b Ûeebie}b DeesUKelees lej
Ùee efJe<eÙeeJej efJeÛeej keâjCÙeeÛeer iejpe keâeÙe ? ne cegöe Deieoer ÙeesiÙe
Deens. ØelÙeskeâpeCe mJele:}e DeesUKele Deme}e lej Deçeer iejpe Demet veÙes.
heCe DeeheCe pes yees}le Demelees lÙeele leeefòJekeâ melÙeeÛee Yeeie HeâejÛe
keâceer Demelees DeeefCe efveJJeU JÙeeJeneefjkeâ Yeeie peemle Demelees.
JeemleefJekeâ heeefn}b lej DeeheuÙee}e mJele:ÛÙee mJe¤heeÛeer Heâjçeer
keâuhevee vemeles. heCe mJele:}e peeCeCeb DelÙeble keâ"erCe Demeleb DeeefCe
ner Øeef›eâÙee DeOÙeelceeÛÙee #es$eele cees[le DemeuÙeeves efleÛÙeeyeö} efJeÛeej
keâjeÙeÛeer DeeheuÙee}e meJeÙe vemeles. lÙeecegUs DeeheCe ne efJe<eÙe veblej
šhhÙeešhhÙeeves neleeUt.
FLes Heâkeäle SJe{bÛe }#eele IÙeeÙe}e nJeb keâer Deehe}b DeefmlelJe kesâJeU

8. çejerjehegjleb ceÙee&efole veener. lÙeecegUs DeejesiÙeeÛee efJeÛeej keâjleevee DeeheCe
kesâJeU çejerjehegjlee efJeÛeej keâjlee keâecee veÙes. keâejCe DeeheCe cnCepes
kesâJeU Deehe}b çejerj veJns.
DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
DeejesiÙeeÛÙee efvekeâ<eebefJe<eÙeer DeYÙeeme keâjCÙeeÛeb keâejCe Demeb keâer,
heg<keâUoe jesie iebYeerj mJe¤heeÛes Deme}s lejer Jesovee, Keepe, peUpeU,
G}šŸee Jeiewjs keâesCeleerner }#eCes vemeleele. lÙeecegUs jesie PeeuÙeeÛes menpe
}#eele Ùesle veener. lÙeecegUs jesieebÛeer "Ukeâ Je $eemeoeÙekeâ }#eCes GlheVe
nesCÙeehetJeeaÛe DeejesiÙeele efyeIee[ PeeuÙeeÛes keâUCes cenlJeeÛes Demeles. keâejCe
lÙeecegUs DeveejesiÙe šeUCes DeeefCe DeejesiÙe efškeâJeCes Je peesheemeCes meeshes
peeles. çeejerefjkeâ jesieebÛÙee }#eCeebØeceeCesÛe Jeemevee, ceve, yegefæ, efJeÛeej,
Âef°keâesve Ùee meJeeËÛÙee jesieebÛeer }#eCes Demeleele. ÙeesiÙe efvekeâ<e }eJetve
efvejer#eCe kesâ}b veener lej Ùee meJeeËÛeb DeejesiÙe efyeIe[eÙe}e JesU }eiele
veener.DeejesiÙeeÛÙee keâmeesšŸee (cnCepesÛe DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e) kesâJeU
çejerjehegjlÙee "sJeuÙee lej Deehe}e Heâej cees"e Yeeie og}&ef#ele Je jesieš
jener}. lÙeecegUs çejerjeØeceeCesÛe Jeemevee, ceve, yegefæ, efJeÛeej, Âef°keâesve,
Deehe}er keâewšgbefyekeâ efmLeleer, DeeheuÙeeceOeer} DeeefCe meceepeeceOeer}
hejmhejmebyebOe Je Øeef›eâÙee, DeeheCe DeeefCe efvemeie& Ùee ojcÙeeveÛÙee
Øeef›eâÙee ÙeebÛÙeemee"erner DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e leÙeej kesâ}s}s Deensle. les ÙesLes
Lees[keäÙeele efo}s Deensle.

9. çeejerefjkeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
çejerjeÛeer ogKeCeer meieàÙeebvee ceeefnle Demeleele. lÙeecegUs jesie veme}e
keâer DeejesiÙe Deens Demee mejOeesheš efve<keâ<e& keâe{}e peelees. heCe les meeHeâ
Ûetkeâ Deens.
keâener JÙemeves Deçeer Demeleele keâer, lÙeebÛes çejerjeJejer} og<heefjCeece
heg<keâU ØeceeCeele efveefßÛele Demeleele. GoenjCeeLe& : efJe[er, heeve, iegšKee,
efmeieejsš , oe¤, lebyeeKeg. ÙeeefçeJeeÙe ieebpee, Ûejme Jeiewjs JÙemevesner Deensle.
Ùee JÙemeveebÛee Je lÙeebÛÙee ØeceeCeebÛee efJeÛeej kesâuÙeeme lÙeebÛÙeecegUs nesCeeNÙee
çeejerefjkeâ efyeIee[ebÛeer keâuhevee Ùesles.
lemesÛe Jepeve, GbÛeer, Yetkeâ, meb[emeÛeer meJeÙe, }IeJeerÛeer ef›eâÙee, Peeshe,
ceeefmekeâ heeUer, Ieece, lees} meeJejCes, Ûee}Ces, OeeJeCes, yees}Ces, Jeeme IesCes,
yeIeCes, SskeâCes, ÛeJe IesCes FlÙeeoer ef›eâÙee mJeeYeeefJekeâheCes nesleele keâer veener
Ùeekeâ[s }#e efouÙeeme çeejerefjkeâ DeejesiÙeefJe<eÙeerÛeer Ûeebie}er keâuhevee ÙesT
çekeâles. lÙeeÛeØeceeCes leeW[e}e veekeâe}e, çejerje}e ogieËOe Ùeslees keâeÙe Je
}neve ceg}ebÛÙee yeeyeleerle lÙeebÛeer Jee{ Dehes#esØeceeCes nesles keâer veener ÙeeÛeer
Keelejpecee keâjeJeer }eieles.
ÙeeefçeJeeÙe kesâme, oele, lJeÛee, lJeÛesÛee jbie, [esUs Je lÙeebÛeer "sJeCe,
lÙeebÛÙee ne}Ûee}er ÙeebÛeb efvejer#eCe kesâ}b lejer SjJeer vepejsDee[ nesT
çekeâCeeNÙee Deveskeâ yeeyeer }#eele Ùesleele. lemesÛe keâeKesle, IeçeeÛÙee ceeies
DeeefCe ceevesJej ÙesCeeNÙee iee"er, veKes, çejerjeÛeer OeešCeer ÙeeJe¤ve osKeer}
jesieeÛeer keâener ØeceeCeele keâuhevee Ùesles.

10. (efveJJeU Jejer} cegÅeebÛee DeeOeejs jesieeÛeb efveoeve Jee GheÛeej keâjlee
ÙesCeb çekeäÙe veener. keâejCe leheçeer}Jeej mhe°erkeâjCe efleLes efo}s}b veener.
lÙeeÛeØeceeCes lÙeebÛee Jeehej keâmee keâjeÙeÛee Je lÙeeheemetve keâesCeles efve<keâ<e&
keâe{eÙeÛes ÙeebÛener mhe°erkeâjCe efo}s}b veener. lÙeebÛee DevJeeÙeeLe& keâmee
}eJeeÙeÛee DeeefCe ÙeesiÙe DeeefCe ØeYeeJeer GheÛeejebmee"er keâesCeleer heeJe}b
GÛe}eÙeÛeer Ùeemee"er [e@keäšjebÛee meu}e IÙeeJee.)
çejerjeÛÙee keâener mJeeYeeefJekeâ Jeweçe°Ùeebkeâ[s DeeefCe vewmeefie&keâ keâeÙee&keâ[s
f
}#e efouÙeeme DeejesiÙeeefJe<eÙeer keâuhevee Ùesles. keâejCe çejerjeÛeer
mJeeYeeefJekeâ Jewefçe°Ÿes DeeefCe keâeÙex DeejesiÙe efyeIe[t }eie}s keâer efyeIe[t
}eieleele. Peeshe (ve }eieCes Jee DeefOekeâ }eieCes), Yetkeâ (ve }eieCes Jee
DeefleçeÙe }eieCes), Ûee}Ces (efyeIe[tve Ûee}leevee lees} peeCes), ceeefmekeâ
heeUer (Gefçeje megg® nesCes,DeefOekeâ jkeäleŒeeJe nesTve ÙesCes, DeefveÙeefcele
nesCes efkebâJee iejesojheCee vemeleeveener ve ÙesCes), [esUs (veerš ve efomeCes),
keâeve (veerš Ssketâ ve ÙesCes) Jeiewjs yeeyeeRÛee Lees[keäÙeele Dee{eJee DeeheCe
Deieesoj Iesle}e.
hejbleg ÙeeefçeJeeÙe çeejerefjkeâ JÙeeOeerÛÙee Øekeâejevegmeej peer }#eCes
efvecee&Ce nesT }eieleele lÙeebÛÙeeyeö} ceeefnleer DemeCeb DeeJeçÙekeâ Deens.
SKeeÅee JeeÛekeâe}e }#eCeebÛeer Deçeer Ùeeoer JeeÛeCeb keä}sçekeâejkeâ
Jeešs}, efÛebleepevekeâ Jeešs}. heCe ner Ùeeoer FLes osCeb DelÙeeJeçÙekeâ Deens.
keâejCe çenjer YeeieebceOÙes meOeve Je megefçeef#ele }eskeâebceOÙes mJeleŠÛÙee
çeejerefjkeâ DeejesiÙeeyeö}, meew‰Jeeyeö}, meeQoÙee&yeö} Je lee®CÙeeyeö}
(efkebâJee le¤Ce efomeCÙeeyeö}) peeie=leer,o#elee, DeemLee, ÛeewkeâmeheCee

11. Je keâener JesUe Deefleefjkeäle keâeUpeer, efÛeblee Je efYeleer Dee{U}er lejer
«eeceerCe, Deefçeef#ele Je iejerye }eskeâebceOÙes heefjefmLeleer Heâej JesieUer
Demeles. De%eeveeheesšer Je meesefçekeâlesheeÙeer efkebâJee heefjefmLeleerçeer Peie[leevee
Dee}suÙee keâeškeâheCeeheeÙeer Je jekeâšheCeeheeÙeer lÙeebÛeb DeejesiÙe heej
{emeU}b Je çeejerefjkeâ #ecelee heej KeÛetve ies}er lejer lÙee JÙeeOeeRÛeb
ieebYeerÙe& lÙeebÛÙee }#eele osKeer} Ùesle veener. lÙeecegUs jesie-}#eCes lÙeebvee
ceeefnle nesCeb DeeJeçÙekeâ Deens. keâejCe leer ceeefnle Deme}er lejÛe lÙebevee
DeejesiÙeeyeö} Je DeejesiÙeeÛÙee efyeIee[eyeö} jemle keâuhevee ÙesF&} Je
DeejesiÙe peesheemeCÙeeÛÙee °erves hegjsmes o#e jenlee ÙesF&}.
yengleskeâ jesieebÛÙee megjJeeleer}e Kee}er}hewkeâer keâener }#eCes Dee{Uleele.
leehe ÙesCes, [eskesâogKeer, [esàÙeeÛeer Deeie, [esàÙeebheg{s DebOeejer ÙesCes, meoea,
IemeeogKeer, keâeveogKeer, oeleogKeer, ceUceU, G}šŸee, {skeâje, heesšogKeer,
hee"ogKeer, Úeleerle ogKeCes, Úeleerle Oe[Oe[Ces, Keeskeâ}e, GÛekeäÙee,
efçebkeâe, LekeâJee, ocee (ßJeeme), ßJesleØeoj (ÙeesveerceOetve meHesâo Jee
lelmece heeCeer (õJe) peeCes), ÙeesveerÛee Yeeie Kee}er mejkeâCes (Ùee}e
Fb«epeerle Øees}@hme cnCeleele), veeefieCeer (neleeheeÙeeJejer} efçejebvee (veer}e
jkeäleJeeefnvÙeebvee) metpe ÙesCes), meebOesogKeer, Keepe, efPeCeefPeCÙee, cetÛÚe&,
jkeäleŒeeJe, keâeveele DeeJeepe ÙesCes, Debie yeefOej nesCes FlÙeeoer. Deçeer
Flej yejerÛe }#eCes Deensle.
heCe kesâJeU ner }#eCes veme}er cnCepes çeejerefjkeâ DeejesiÙe Ûeebie}s
Deens Demes veJns. çeejerefjkeâ #ecelee, efÛekeâešer, ÛeheUlee, }JeefÛekeâlee
FlÙeeefo yeeyeeRÛee }eskeâefnleeÛÙee keâle&JÙeele Jeehej nesCeb ne çeejerefjkeâ

12. DeejesiÙeeÛee cees"e efvekeâ<e Deens. çeejerefjkeâ çekeäleerÛee iewjJeehej nesCes
ns çeejerefjkeâ jesiešheCeeÛesÛe }#eCe nesÙe.
mJeeYeeefJekeâ JeemevesÛes efvekeâ<e
Jeemevee cnCepes cet}Yetle ØeJe=leer. meJee&le cet}Yetle ØeJe=leer cnCepes
peieCÙeeÛeer ØeJe=leer. ¢ee ØeJe=òeercegUs ceeCetme keâçeener heefjefmLeleerle Oeerj
ve mees[lee efÛeJešheCes peiele jenlees. ¢ee ØeJe=òeer}e Fb«epeerle meJne&ÙeJe}
Fefvmšbkeäš cnCeleele. ner ØeJe=òeer vemeleer lej mebhetCe& ceeveJeer peerJeveeÛes
veešŸe keâOeerÛe mebhetve ies}b Demeleb. SJe{bÛe veJns lej ¢eeÛe ØeJe=òeercegUs
DeelceIeele ve keâjlee peiele jeefn}s}er JewefJeOÙehetCe& peerJeme=°er keâoeÛeerle
keâOeerÛe mebhe}er Demeleer. KeeCes, efheCes, mebj#eCe keâjCes, Øepeveve (veJeerve
yee}keâebvee pevce osCes) ¢ee Flej cet}Yetle ØeJe=òeer Deensle. Jeemevee cnCepes
heg<keâUpeCe kesâJeU keâeceJeemevee mecepeleele. heCe les yejesyej veener.
JeemleefJekeâ heenlee, Jeemevee çejerjeçeer efveie[erle Deensle. heCe lejerner
lÙeebÛee JesieUe efJeÛeej keâjCÙeeÛeb keâejCe cnCepes Demee efJeÛeej kesâ}e
veener lej lÙeebÛÙeekeâ[s Je lÙeebÛÙee efyeIee[ekeâ[s DeejesiÙeeÛÙee meboYee&le
heeneÙeÛeb jentve peeCÙeeÛeer çekeäÙelee Demeles. heefjCeeceer Demes efyeIee[
og}&ef#ele meceepeele HeâesHeâeJet çekeâleele Je JÙekeäleerÛeb Je meceepeeÛeb ØeÛeb[
vegkeâmeeve ke⤠çekeâleele. JeemeveeefJeJeçe PeeuÙeecegUs keâOeer ef}bieefhemeeš
YeÙeevekeâ GÛÚeo ceeb[t çekeâlees. lej keâOeer SKeeoe vejceebmeYe#ekeâ
nenekeâej ceepeJet çekeâlees.
¢eeefçeJeeÙe DeejesiÙeeÛÙee meboYee&le JeemeveebÛes efvekeâ<e }#eele Iesle}s
Je veerš Jeehej}s lej veeieefjkeâebÛÙee mJeYeeefJekeâ JeemeveebÛeer hetleea JneJeer Je

13. lÙee efJeke=âle yevet veÙesle Ùee °erves mejkeâej}e ÙeesiÙe OeesjCes DeeKelee
Ùesleele. lemesÛe lÙee OeesjCeebvegmeej ÙeesiÙe Ùeespevee jeyeJelee Ùesleele.
peieCÙeeÛes, mJemebj#eCeeÛes, KeeCÙeeefheCÙeeÛes keâener meebmke=âeflekeâ
mebkesâle Demeleele. lemesÛe }wefiebkeâ JeeieCegkeâerÛesner Demeleele. lÙeecegUs
cet}Yetle ØeJe=òeeRÛÙee DeefJe<keâejeceOÙes osçe-efJeosçeele efJeefJeOelee Dee{Ules.
heCe Skeâe ceÙee&osÛÙee he}erkeâ[s lÙeele Heâjkeâ vemelees. GoenjCeeLe&
KeeCÙeeceOÙes Heâjkeâ Deme}e lejer KeeCÙeele efJe‰e DemeeJeer Demeb
JeešCeb (Deew<eOe cnCetve veJns lej DeeJe[ cnCetve !) efn}e KeeCÙeeÛÙee
JeemevesÛeer efJeke=âleer cnCeleele. Ùee efJeke=âleer}e Fb«epeerle keâe@Øee@HesâefpeÙee
cnCeleele. lÙeecegUs KeeCes, efheCes, mebj#eCe, efveJeeje, }Qefiekeâ Deekeâ<e&Ce,
ØepeveveeÛeer ØeJe=òeer, yee}mebieesheve FlÙeeoer yeeyeer mJeeYeeefJekeâ Deensle keâer
DemJeeYeeefJekeâ? Deefle Deensle keâer keâceer ? keâer Deefpeyeele veener ? Ùee
yeeyeeRceOÙes hegjsmes meceeOeeve Deens keâer veener ? Ùee efvekeâ<eebJej DeejesiÙeeÛeer
JeemevesÛeer yeepet leheemeeÙe}e nJeer.
ceeveefmekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
Deehe}b ceve DeeefCe YeeJevee, çejerj DeeefCe Jeemeveebçeer efveie[erle
Deensle. heCe Heâkeäle çeejerefjkeâ DeejesiÙeeÛee efJeÛeej keâ¤ve DeeefCe Jeemevee
mJeeYeeefJekeâ Deensle keâer veenerle ÙeebÛee efJeÛeej keâ¤ve ceveeÛÙee DeejesiÙeeÛeer
keâuhevee Ùesle veener. JeemeveebÛÙee DeYeeJeer JewefJeOÙehetCe& ØeeCeerme=°er Je
ceeveJeer peele efškeâ}er vemeleer ns pemeb Kejb lemebÛe ceve DeeefCe ceveeÛÙee

14. ieefnNÙee YeeJeYeeJeveebefçeJeeÙe ceeCetme pej kesâJeU peieleÛe jeefn}e Demelee
lej ceeveJeer mebmke=âleer mece=Oo Pee}er vemeleer. ØeieuYe ceveeÛes ceneved
DeefJe<keâej Deme}s}s ÙeesiesßJej ke=â<Ce, cenekeâJeer Jeeuceerkeâer, cen<eea Jeefme‰
FlÙeeoer ceeveJeer mebmke=âleerceOÙes Pee}s vemeles. DeeoçeeËÛes Deeoçe& Deçee
Ú$eheleer efçeJeepeer cenejepeebvee Je efveOe[Ÿee ÚeleerÛÙee Oece&Jeerj mebYeepeer
jepeebvee ceeveJeeves heeefn}s vemeles. lÙeeÛeØeceeCes ceveeÛÙee efJeke=âleermee"er
jkeäleefheheemeg yeve}suÙee OeceeËOeebveener heeefn}s vemeles. lÙeecegUs ceveeÛeb
DeejesiÙe leheemeCÙeemee"er JesieJesieàÙee keâmeesšŸee }eJeeÙe}e nJÙee.
Deefle Gòespevee, Deefle efvejeçee, Deefle JewHeâuÙe, Deefle És<e, Deefle celmej,
Deefle efÛeblee, Deefle neJe, Deefle jeie, Deefle efleškeâeje, Deefle efveiejieóheCee,
Deefle }eÛeejer, Deefle obYe, Deefle lee"e, Deefle efYe$esheCee, Deefle (Jes[s)
Oee[me Ùeeletve ceveeÛeb DeejesiÙe efyeIe[uÙeeÛeb OÙeeveele Ùesleb. ÙeeefçeJeeÙe
keâenerlejer iegvne Ie[uÙeeÛeer šesÛeCeer efkebâJee me} (DehejeOeeÛeer YeeJevee),
efnbmesÛeer Je=òeer, onçeleJeeoer Je=òeer, ngketâceçeener Je=òeer, ieg}eceefiejerÛeer (mJele:
efJe<eÙeerÛeer Ie=Cee yeeUieCÙeeÛeer Je mJele:}e nerve mecepeCÙeeÛeer) Je=òeer Ùee
meJeeËletve osKeer} ceve jesieš PeeuÙeeÛes }#eele Ùesles.
kesâJeU mebkegâefÛele mJeeLee&cegUs Je neJe DelÙeeefOekeâ Jee{uÙeecegUs DeefveJeej
yenkeâ}s}b ceve lÙee JÙekeäleerÛee, mJele:Ûee DeeefCe yejesyejÛe kegâšgbye Je meceepe
ÙeebÛee meJe&veeçe ke⤠çekeâleb. ÙeeefJe<eÙeer ßeerceled YeieJeodieerlesceOÙes ogmeNÙee
DeOÙeeÙeele yeeme°eJee Je $esme°eJee Demes oesve ç}eskeâ Deensle. ns ç}eskeâ
kesâJeU DeeOÙeeeflcekeâ ceb[Uermee"erÛe veenerle, lej meJe&meeceevÙeebmee"er
osKeer} Deensle.

15. OÙeeÙelees efJe<eÙeevhebgme: me*diemles<ethepeeÙeles ~
me*dieelmebpeeÛele keâece: keâeceel›eâesOeeÓefYepeeÙeles ~~ 2.62 ~~
›eâesOeeled YeJeefle mebceesn: mebceesnelmce=efleefJeYeüce: ~
mce=efleYebüçeeled yegefæveeçe: yegefæveeçeelØeCeçÙeefle ~~ 2.63 ~~
ceefLeleeLe& Demee keâer GheYeesiÙe efJe<eÙeeÛeb efÛebleve keâjlee keâjlee lÙeebÛee
mebie neslees. mebieeÛÙee Éejs Ûeškeâ }eieles. ceie Ûeškeâ melele hetCe& JneJeer
Deçeer FÛÚe GlheVe nesle jenles. ner FÛÚe hetCe& Pee}er veener keâer ›eâesOe
GlheVe neslees. ›eâesOeecegUs ceeCetme mebceesefnle neslees Je lÙeeÛeer GheYeesieeÛÙee
heefjCeeceebÛeer Dee"JeCe (peeCeerJe) ve° nesles lÙeecegUs meejemeej yegæer
(efveCe&Ùeçekeäleer) ve° nesles Je ÛegkeâerÛÙee efveCe&ÙeeheeÙeer melele ÛegkeâerÛÙee
heeJe}s he[tve ceeCemeeÛee meJe&veeçe neslees
ceve DeveeJej Pee}s}er JÙekeäleer GÛÛeheoer Deme}er lej leer JÙekeäleer mJele:
yejesyejÛe meceepee}e keâçeer jmeeleUe}e vesT çekeâles ÙeeÛeer ÙeeJe¤ve
keâuhevee ÙesF&}.
ieeJeheeleUer h eemet v e les peeieef l ekeâ heeleUer h eÙeË l e ef v ejer # eCe
kesâuÙeeme ÙeeÛeer Kee$eer hešs} Je çejerjeÛÙee DeejesiÙeeØeceeCes ceveeÛÙee
DeejesiÙeekeâ[s hegjsmes }#e osCes Je lÙeemee"er ÙeesiÙe efvekeâ<e }eJeCes efkeâleer
DelÙeeJeçÙeekeâ Deens ÙeeÛeer Kee$eer hešs}.
lÙeeceg U s kes â JeU ®iCeÛe veJns lej [e@ k eä š j, heef j Ûeeef j keâe,
Jee@[&yee@Ùe, JewÅekeâerÙe JÙeJemeeÙeeleer} efçe#ekeâ, leb$e%e, Deew<eOe kebâhevÙeebÛes
cee}keâ, lÙeebÛes meu}eieej, DeefOekeâejer, DeejesiÙeeÛÙee Ùeespevee yeveJeCeejs

16. lep%e DeeefCe Ùee meJeeËJej meòee ieepeJeCeejs ceb$eer Ùeebveer DeejesiÙeeyeeyeleÛÙee
Ùee yeeyeer efJeÛeejele IesleuÙee lej çeejerefjkeâ DeejesiÙeekeâ[s DeelÙebeflekeâ }#e
Je hewmee DeeefCe DeejesiÙeeÛÙee Flej Debieekeâ[s cee$e og}&#e Je JeešCÙeeÛÙee
De#elee Demeb nesCeej veener. heefjCeeceer, JewÅekeâerÙe mesJesÛÙee, mebçeesOeveeÛÙee,
efçe#eCeeÛÙee Je JewÅekeâerÙe JÙeJemeeÙeeÛÙee #es$ee}e meJeeËÛÙee, mebhetCe& Je KeNÙee
DeejesiÙeeÛes heefjceeCe Je me#ecelesÛeer veJemebpeerJeveer efceUs}.
yeewefækeâ Je JewÛeeefjkeâ mJeemLÙeeÛes efvekeâ<e
yegæer Je efJeÛeej ns osKeer} çejerj, Jeemevee Je YeeJeveebçeer efveie[erle
Deensle. çejerj, Jeemevee, ceve, ceveeleer} YeeJevee ÙeebÛee DeeefCe yegæer Je
efJeÛeej ÙeebÛee hejmhejebJej heefjCeece nesle Demelees. heCe efJeÛeej DeefOekeâ
JÙeehekeâ Deensle Demeb cnCelee ÙesF&}. keâejCe efJeÛeejhetJe&keâ kesâ}suÙee
ke=âleer}e DeefOekeâ JÙeehekeâ Deensle Demeb cnCelee ÙesF&}. keâejCe efJeÛeejhetJe&keâ
kesâ}suÙee ke=âleer}e DeefOekeâ heefjCeecekeâejkeâlee Demeles. lÙeecegUs ÛeebieuÙee Jee
JeeF&š heefjCeeceebÛÙee °erves yegæer}e DeefOekeâ ØeKejlee Demeles. Yesokeâlee
Demeles. meeceLÙe& Demeles. lÙeecegUs efJeÛeej heejKeCÙeemee"er osKeer} ÙeesiÙe
efvekeâ<e nJesle. OeceeËOe, peelÙebOe, JeCe&És<eer, Oece&És<eer Je Deçee Flej efJeke=âle
efJeÛeejmejCÙeebveer ceeveJeeÛeb efkeâleer vegkeâmeeve kesâ}bÙe ns }#eele Iesle}b lej
Ùee efvekeâ<eebÛeb cenlJe OÙeeveele ÙesF&}. peie JeeF&š Deens, peieeÛee veeçe
nesCeej, }eskeâ DeeheuÙee JeeF&šeJej Deensle, DeeheCe meJe&ßes‰ Deenesle,
DeelcenlÙee keâjeJeer, Ketve keâjeJee, Ûeesjer keâjeJeer lemesÛe Flej JesieJesieUs

17. iegvns keâjeJes Demes efJeefJeOe ØekeâejeÛes efJeÛeej Deveskeâ ceveesefJekeâejele Ùesleele.
ceve DeeefCe yegæer Skeâceskeâebçeer efveie[erle DemeuÙeecegUs Demeb nesleb. ÙeeefçeJeeÙe
JesieJesieàÙee efJeÛeejØeCeeuÙee yegæerÛÙee Éejs efJekeâefmele nesleb Demeleele DeeefCe
lÙeebÛÙee pevekeâebÛÙee Je=òeervegmeej lÙeeÛÙeeble efJeke=âleer Ùesles. meenefpekeâÛe
efJeefJeOe Je=òeer Je Øeke=âleerÛes }eskeâ Deçee efJeÛeejmejCÙeekeâ[s Deekeâef<e&le
nesleele Je lÙeebÛes hee"erjeKes (DevegÙeeÙeer) nesleele. JeCe&És<eer, peelÙebOe,
OeceeËOe, efJemleejJeeoer, hegve®ppeerJeveJeeoer, Deeefmlekeâ, veeefmlekeâ FlÙeeoer
efJeÛeejmejCeerJe¤ve yeewefækeâ DeejesiÙeeÛeer keâuhevee Ùesles.
JeeieCegkeâerÛes efvekeâ<e
DeeheuÙee Jeemevee, YeeJevee, efJeÛeej ns vesnceerÛe ØelÙe#eele Glejleele
Demeb veener. ÙeeG}š Jeemevee, YeeJevee Je efJeÛeej heg<keâUoe Deehe}s
DeeheuÙeener keâUle veenerle. lÙeecegUs Jeemevee, YeeJevee Je efJeÛeejebÛes
DeejesiÙe veerš keâUCÙeemee"er Je lÙeele efyeIee[ DemeuÙeeme lÙeeÛeer
leer›elee keâUCÙeemee"er JeeieCegkeâerÛes keâener efvekeâ<eosKeer} efJeÛeejele IesCeb
DeeJeçÙekeâ Deens. mekeâeUer JesUsJej ve G"Ces, DeebIeesU ve keâjCes, oele ve
IeemeCes, keâhe[s veerš ve Iee}Ces, DeefleçeÙe yesefçemle DemeCes, DeelÙebeflekeâ
Skeâ}keâeW[sheCeeves jenCes, melele efÛe[Ces, Deej[Ces, ye[ye[Ces, efJeefJeOe
ØekeâejÛÙee JÙemeveebÛÙee Deenejer peeCes Deçee yeeyeerletve JeeieCegkeâerleer}
DeejesiÙeeÛee efyeIee[ peeCeJetve Ùeslees.
DeeheuÙee mebmke=âleerceOÙes Je efçe#eCeebOÙes Ùece, efveÙece, Deemeve,
ØeeCeeÙeece, ØelÙeenej, OeejCee, OÙeeve, meceeOeer DeeefCe meeNÙeebceOÙes

18. DebleYetle Deme}s}e pehe, lehe, çeewÛe cnCepes Debleyee&¢e mJeÛÚlee Je çegæer ¢ee
&
yeeyeeRvee DelÙeble cenlJe nesleb. heCe meOÙeeÛÙee JewÅekeâerÙe ceneefJeÅee}ÙeebceOÙes
He@âçeve cnCetve ’’Ùeesiee Je cesef[šsçeve’’ FlÙeeoeRJej DeOegveceOetve heefjmebJeeo/
ÛeÛee& nesle Deme}er lejer Ùee yeeyeeRvee mLeeve veener, lÙeecegUs JewÅekeâerÙe
JÙeJemeeÙeele Deveskeâ Deefve° ØeLee yeeskeâeUuÙee Deensle. De°ebieùoÙe Ùee
«ebLeebceOÙes ÙeemeboYee&le ceeie&oçe&keâ "js} Demee Skeâ ç}eskeâ Deens.
efYe<epe: meeOegJe=òeeveeb Yeõb
Deeieceçeeef}veeced ~
DeYÙemlekeâce&Ceeced Yeõb Yeõb
YeõeefYe}eef<eCeeced ~~
ÙeeÛee DeLe& Demee Deens keâer, ceveeveb DeeefCe JeeieCegkeâerveb meppeve
Deme}s}e, JewÅekeâçeeŒeeÛee meebieesheebie DeYÙeeme kesâ}suÙee, mJele:ÛÙee
keâcee&le (çeŒeef›eâÙee Je lelmece) kegâçe} Deme}suÙee DeeefCe meJeeËÛe keâuÙeeCe
JneJeb Deçeer ceveeheemetve FÛÚe keâjCeeNÙee JewÅeeÛeb ([e@keäšjÛeb) keâuÙeeCe
nesJees. Ùee ç}eskeâeJe¤ve DeeheuÙee mebmke=âleerceOÙes Je JewÅekeâ efçe#eCeeceOÙes
efkeâleer Goeòelee DevegmÙetle Deens ns }#eele ÙesF&}. hewmee, meòee, ceeve,
Øeefmeæer Je Deçee ØekeâejÛÙee Flej Øe}esYeveebÛÙee Deenejer ies}suÙee
(cevees®iCe) JÙekeäleer, DeefOekeâej Je meòee Ùeebveer DebOe nesTve Ùee yeeyeeRkeâ[s
De#ecÙe og}&#e keâjleele.
JeeieCegkeâerÛeer keâener Jewefçe°Ùes keâewšgbefyekeâ peerJeveeçeer efveieef[le
Demeleele. ÙeehetJeea efJeÛeejele Iesle}suÙee efvekeâ<eebletve leer GIe[ nesleeleÛe Demes

19. veener. lÙeecegUs keâewšgbefyekeâ peerJeveeÛÙee leheçeer}ele efçejCebner KeNÙee
DeejesiÙeeÛÙee Øeehleermee"er DeeJeçÙekeâ "jleb. DeLee&le ns [e@keäšjvesÛe
keâjeJeb Demeb veener. ØelÙeskeâeveb mJele:Ûeb mJele: }#eele IesCebner çekeäÙe
Je GheÙegkeäle Demeleb.
veJeNÙeeves yeeÙekeâes}e Jee yeeÙekeâesves veJeNÙee}e ceejCes, keâOeerner
Skeâ$e ve pesJeCes, Skeâ$e ve jenCes, DeeF&-Jeef[}ebvee veerš ve JeeieJeCes,
lÙeebvee ceejCes, melele leCeeJeeKee}er DemeCes, ceg}ebvee ceejCes, lÙeebvee
ÚUCes Deçee Deveskeâ ØekeâejÛÙee JeeieCegkeâerletve ceeCemeeÛeb keâewšgbefyekeâ
mJeemLÙe Jee DemJeemLÙe Øeefleefyebefyele nesleb.
DeejesiÙeeÛee efJeÛeej keâjleevee Je DeejesiÙeeefJe<eÙeer efçe#eCe
osleevee Ùee cegÅeebÛee hegjsmee efJeÛeej nesle veener. Ùee yeeyeeRÛee efveoeve
Je GheÛeejÛe veJns lej meeceeefpekeâ DeejesiÙeeÛÙee °ervebner efJeÛeej
keâjeÙe}eÛe nJee.
meeceeefpekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
meeceeefpekeâ DeejesiÙe Ùee çeyoeÛes oesve DeLe& efveIeleele. Skeâ
cnCepes JÙekeäleerÛeer meceepeeleer} JeeieCegkeâ Je DeepegyeepetÛÙee
}eskeâebçeer Deme}s}s efleÛes mebyebOe DeeefCe ogmeje DeLe& cnCepes pÙee
meceepeele DeeheCe jenlees, lÙee meceepeeÛeb DeejesiÙe ( cnCepesÛe
meceepeeleer} mebkesâle, ®{er, hejbheje, keâeÙeos DeeefCe Skebâoj

20. meeceeefpekeâ JeeleeJejCe). keâejCe DeeheuÙee JeeieCegkeâeRÛee meceepeeJej
DeeefCe meceepeeÛee DeeheuÙee peerJeveeJej heefjCeece nesle Demelees.
1. meeceeefpekeâ DeejesiÙeeÛee heefn}e hew}t leheemeCÙeemee"er
DeeheuÙee}e meeceeefpekeâ JeeieCegkeâerÛeer keâener efvekeâ<eebJej leheemeCeer
keâjeJeer }eieles. meJe&meeceevÙeheCes heg<keâUpeCe Deçeer leheemeCeer keâUle
vekeâUle keâjleeleÛe. heCe leer peeCeerJehetJe&keâ DeeefCe heæleçeerjheCes keâjCeb
efvekeâ<eebletve megš}suÙee efJeke=âleer DeeheuÙee [e@keäšjebÛÙee efkebâJee DeeheuÙee
mJele:ÛÙee }#eele ÙesT çekeâleele. efJeke=âleer }#eele Dee}er keâer GheÛeej
JesUerÛe keâjlee Ùesleele. Ùee °erveb Kee}er} efvekeâ<e cenlJeeÛes Deensle.
Keesšb yees}Ceb, efo}s}e çeyo ve heeUCeb, meeJe&peefvekeâ ef"keâeCeer
IeeCe keâjCeb (Goe. efKe[keâerletve, ojJeepeeletve, yeeukeâveerletve keâÛeje
yeensj HesâkeâCeb), keâeceeJej vesnceer iewjnpej jenCeb, Gefçeje peeCeb,
mJele:Ûeb keâece ve keâjCeb, cegöece JesU keâe{Ceb, melele Ûegkeâe keâjCeb.
iegvns keâjCeb Deçee JeeieCegkeâerleer} efJeke=âleerletve JÙekeäleerÛeb meeceeefpekeâ
DeejesiÙe leheemelee Ùesleb.
ÙeemeboYee&le DeeCeKeer Skeâe efvekeâ<ee}e cenlJe Deens. ne efvekeâ<e
cnCepes DeeheCe Deehe}er celeb ceeb[t çekeâlees keâer veener ns Heâej cenlJeeÛeb
Deens. DeLee&le heg<keâUebvee Deehe}er celeb cee[lee Ùesle veenerle cnCetve les
leelkeâeU jesiepepe&j Pee}s Demeb cnCeCeb ÙeesiÙe veJns. heCe mJele:Ûeer celeb
veerš ceeb[lee ÙesCeb JÙekeäleerÛÙee Gòece meeceeefpekeâ DeejesiÙeeÛeb Skeâ }#eCe

21. Deens. ÙeeG}š heefjCeeceebÛeer heJee& ve keâjlee yespeyeeyeoejheCes, ceboeOeheCes,
yesheJeeF&ves efkebâJee nsleghegjmhej og<šheCes mJele:Ûeer Jee FlejebÛeer celeb cee[Ceb
ns JÙekeäleerÛÙee meeceeefpekeâ jesiešlesÛeb }#eCe Deens. efçe#ekeâ, ØeeOÙeehekeâ,
mejkeâejer meu}eieej, efJeÛeejJeble, lemesÛe ØemeejceeOÙeceeleer} }eskeâebÛÙee
°erves ne peemle cenlJeeÛee efvekeâ<e Deens. DeeCeKeer Skeâ meeceeefpekeâ
DeejesiÙeeÛee efvekeâ<e cnCepes vÙeeÙeeÛeer Ûee[. meceepeeceOÙes vÙeeÙe DemeeJee
Demeb vegmeleb JeešCebosKeer} keâceer cenlJeeÛeb veener !
2. JÙekeäleerÛeer meeceeefpekeâ JeeieCetkeâ meJeeËÛÙee keâuÙeeCeeÛeer
JneJeer Ùeemee"er ÙeemeboYee&le ØelÙeskeâ meceepeele keâener JÙeJenej Je keâener
efçe°eÛeej Demeleele. vesnceer keâener veJeerve JÙeJenej Je keâener efçe°eÛeej
leÙeej nesleele Je keâener veenermes nesleele. lÙeebÛee efJeÛeej kesâ}e lej
meceepeeÛes DeejesiÙe keâmes Deens ns }#eele Ùesleb.
DeeheuÙeekeâ[s DeeefleLÙe, pÙes‰ebÛee Deeoj, Dehebieebvee ceole,
çespeejOece&, ieg®peveebÛee Deeoj Demes keâener mebkesâle nesles Je keâener
ØeceeCeele Depetve Deensle. ns mebkesâle ve° nesCeb ns meeceeefpekeâ DeejesiÙe
efyeIe[uÙeeÛeb }#eCe nesÙe. lÙeeÛeØeceeCes DeeheuÙeekeâ[s cele osCÙeeÛeer Je
celeb peenerjheCes ceeb[CÙeeÛeer cegYee Deens ns meceepeeÛÙee DeejesiÙeeÛeb }#eCe
Deens. meeceevÙeebÛeer celeb o[he}er peeCeb ns o[heçeenerÛeb Je meceepeeÛÙee
jesiešheCeeÛeb }#eCe Deens keâer veener ns Heâej cenlJeeÛeb Deens. efpeLes vÙeeÙe
efceUle veener lees meceepe lÙee meceepeeleer} }eskeâebÛeb DeejesiÙe meJe&leeshejer
efyeIe[Jetve lÙeebÛee meJe&veeçe Ie[Jetve DeeCet çekeâlees.
mebkesâleeØeceeCesÛe, mejkeâejer efveÙece, GheefveÙece, keâeÙeos FlÙeeoerosKeer}

22. }eskeâefnleeÛes Deensle keâer veenerle ns cenlJeeÛeb Deens. ÙeebÛÙeele efJeke=âleer Dee}er
lej meceepepeerJeve Je heefjCeeceer JÙekeäleerpeerJeve efJeke=âle nesT çekeâleb
DeeefLe&keâ Je JÙeeJemeeefÙekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
DeeheCe Ghejeskeäle meJe& efvekeâ<eebJej efvejesieer "j}es lejer DeeefLe&keâ
jesiešheCeeveb Deehe}b meJe&mJe ve° nesT çekeâleb. lÙeecegUs keâener DeeefLe&keâ
efvekeâ<e heneÙe}e nJes.
DeeheCe mJele:ÛÙee Je mJele:ÛÙee kegâšgbyeeÛÙee iejpee YeeieJeCÙeeFlehele
hewmes efceUJelees keâe veener ? DeeheCe yeeb[iegU yevetve peielees keâeÙe ? Deehe}e
JÙeJemeeÙe GheÙegkeäle Deens keâer neefvekeâejkeâ ? SKeeoe Ûeesj çeejerefjkeâ°Ÿee
ye}ob[ Deme}e lejer lÙeeÛÙee JÙeJemeeÙeeÛÙee efvekeâ<eebJej heeefn}s Demelee
lees YeÙebkeâj jesieer DemeuÙeeÛe leelkeâeU }#eele Ùesleb. cnCetve DeeefLe&keâ Je
JÙeeJemeeefÙekeâ DeejesiÙeeÛÙee efvekeâ<ee}e DelÙeble cenlJe Deens. lÙeeÛe ØeceeCes
DeeheCe hewmes efveJJeU keâmes efceUJelees SJe{ŸeeJej DeeefLe&keâ DeejesiÙe "jle
veener. DeeheCe Deehe}er efceUkeâle KeÛe& keâçeer keâjlees Ùee}e DeefleçeÙe cenlJe
Deens. ojes[sKeesjer, Keb[Ceer, Ûeesjer, }yee[er, efheUJeCetkeâ, vee[JeCetkeâ,
De[JeCetkeâ FlÙeeoer ceeieeËveer hewmes efceUJeCeb DeeefCe ogmeNÙeeÛeb vegkeâmeeve
keâjCÙeemee"er (Goe. Debce}er heoeLe& hemejJeCÙeemee"er), ogmeNÙeebvee
"sÛeCÙeemee"er , o[heCÙeemee"er, FlejebÛee efJeOJebme keâjCÙeemee"er (Goe.
DeCJeŒes Je #esheCeeŒes yeveJetve) les KeÛe& keâjCeb cnCepes YeÙeevekeâ Je
mebnejkeâ jesie nesÙe.

23. mJeemLÙeeÛÙee Ùee JÙeehekeâ efvekeâ<eebceOÙes DeeheCe yejsÛe peCe keâoeefÛele
yemeCeej veener. heCe lÙeecegUs veeGceso neslee veÙes. lÙeeÛeØeceeCes ns efvekeâ<e
JÙeJenejele Deensle Demes mecepeCÙeeÛeer Iees[Ûetkeâ keâjlee veÙes.
DeeefLe&keâ DeejesiÙe cnCepes kesâJeU ßeercebleer (pecee Je KeÛe& Deceeveg<eheCes
kesâ}s}er) veJns Je oeefjõŸeeleer} (DeeUme, efve®lmeen, efheUJeCetkeâ
Jee lelmece keâejCeebveer Dee}suÙee) ceer"Yeekeâjerle}b meceeOeeve veJns
meceepeesheÙeesieer Gòece JÙeJenejeves Oeve pees[Ces, Dekeâefuhele Deeheòeermee"er
keâener Yeeie efçeu}keâ "sJeCes Je Gj}s}e Yeeie mJele:ÛÙee Je FlejebÛÙee
keâuÙeeCeemee"er KeÛe& keâjCes cnCepes DeeefLe&keâ DeejesiÙe nesÙe. heCe hewmee
efceUCÙeeyeeyele Je KeÛee&efJe<eÙeer SJe{b Yee<Ùe hegjsmeb veener.
DeeefLe&keâ DeejesiÙeemeboYee&le hetJeeaÛÙee Je DeepeÛÙee keâeUele Skeâ cees"e
Heâjkeâ he[le Ûee}}eÙe lees }#eele IÙeeÙe}e nJee. hetJeea efceUkeâleerÛee keâener
Yeeie ieesjieefjyeebvee oeve, osJeUs yeebOeCeb, heeCeheesF& Iee}Ceb, DeVeÚ$e Iee}Ceb
FlÙeeoer ceeieeËveer Oecee&Le& Ùee meojeKee}er KeÛe& keâjlee Ùesle Demes.
Deepe heefjefmLeleer PeheešŸeeves yeo}le Ûee}}erÙe. Ghejeskeäle meJe&
#es$eeceOÙes YeÙeevekeâ Yeü°eÛeej, jemeJeš iegb[efiejer, ieef}ÛÚ jepekeâejCe,
ogjeÛeejer {esbieyeepeer, Oeeboele KeesšsheCee FlÙeeoeRvee Tle Dee}e Deens.
lÙeecegUs Oece& keâje Demee OeeJee keâjCeeNÙee DeheJeeoelcekeâ Demme}
meeOegmebvÙeeçeeÛes ne} nesle Deensle. ÙeeG}š melçeer} oelÙeebÛÙee ceveele
mebYeüce efvecee&Ce nesle Deens. oeve keâjeJeb keâer ke⤠veÙes ? Ùee KeNÙeeKegNÙee
ÉbÉeheeÙeer lÙeebÛÙee ceveeÛee keâeW[eceeje nesle Deens. nerÛe yeeye mejkeâejer

24. keâj YejCÙeeÛÙee yeeyeleerle }eiet Deens. keâj YejCeeNÙeebÛee ceveesYebie DeeefCe
keâjyeg[JÙeebÛee GoesGoes PeeuÙeecegUs keâj YejCeeNÙeebÛÙee heojer DeJens}vee
Ùesle Deens. keâj Yej}e iesuÙeeveblej lÙeeÛee ÙeesiÙe efJeefveÙeesie nesle
vemeuÙeeÛÙee peeefCeJescegUs keâj YejCeeNÙeeÛÙee heojer HeâmeJeCetkeâ PeeuÙeeÛeb
og:Ke ÙesleÙeb. meeneefpekeâÛe Deçee heefjefmLeleerle DeeefLe&keâ DeejesiÙeeÛÙee
yeeyeleerle DeefOekeâ ceeie&oçe&veemee"er }sKekeâeÛeer keâecepeerJeve, menŒeves$e,
veecemcejCe, mebhetCe& DeejesiÙeeÛee efJekeâeme, Health in Geeta, Stress
Management, Conceptual Stress Management, Smiling
Sun FlÙeeoer GheÙegkeäle hegmlekesâ JeeÛeeJeer.
çew#eefCekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
efçe#eCeeçeer mebyeefOele meeNÙeebveer mJele:ÛÙee efçe#eCeeyeeyele Je efJeefJeOe
DeYÙeeme›eâceeyeeyele heg{er} efvekeâ<e }eJeeÙe}e nJesle.
1) mepe&veçeer}lee 2) Glheeokeâlee 3) meeceeefpekeâ GheÙeesie 4) ceveeÛee
efJekeâeme 5) ceveesjbpeve 6) çeejerefjkeâ megÂ{lee. Ùee yeeyeer Deensle.
keâeÙe Je efkeâleer Deensle ?
1) meeefnlÙeefveefce&leer, GÅeesie, çesleer JeiewjWceOÙes çeeUe
keâe@}speebÛee menYeeie ns çew#eefCekeâ DeejesiÙeeÛeb Skeâ }#eCe
Deens.
2) çeeUe, keâe@}spe, JÙeeJemeeefÙekeâ keâe@}spes Ùeebveer lÙeeÛÙee

25. #es$eebÉejs meceepee}e ceeie&oçe&ve Je ceole kesâ}er heeefnpes.
3) efJeÅeeLeea Je efçe#ekeâebvee mebkegâefÛeleleskeâ[tve efJeçee}lJeekeâ[s
vesCeejs Ghe›eâce çeeUe keâe@}speele nJesle.
4) efçe#ekeâ-efJeÅeeLeea ÙeeÛes ceveesjbpeve nesCess DeeJeçÙekeâ Deens.
5) efçe#ekeâ-efJeÅeeLÙeeËÛÙee çeejerefjkeâ DeejesiÙeekeâ[s osKeer}
hegjsmes }#e efo}s peeÙe}e nJes.
6) efçe#ekeâ Je efJeÅeeLÙeeËvee keâesCelesner DeeefLe&keâ o[heCe Ùeslee
veÙes.
jepekeâerÙe DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
JÙekeäleer keâesCelÙee jepekeâerÙe efJeÛeejebveer keâece keâjles ÙeeJej efleÛeb
jepekeâerÙe DeejesiÙe "jleb. lÙeeÛeØeceeCes jepekeâerÙe heefjefmLeleercegUs
JÙekeäleerJej keâesCeles yejsJeeF&š heefjCeece Ie[leele lÙeeJe¤ve meceepeeÛÙee
jepekeâerÙe heefjefmLeleerÛeb DeejesiÙe "jleb. ÙeeefJe<eÙeerÛes efvekeâ<e ÙeehetJeeaÛes
efJeJejCe }#eele IesleuÙeeme kegâCee}ener yeveJelee Ùesleer}.
pees ceeCetme KeNÙee DeLee&ves efJeßJekeâuÙeeCekeâejer ØesjCeebvee Deelcemeele
keâjlee keâjlee lÙeebÛes cenlJe Jee{Jes} lÙeeÛes jepekeâerÙe DeejesiÙe Gòece
nesÙe. pÙee meceepeele Ghejeskeäle OeesjCes Je Ùeespevee meJe& #es$eele keâeÙe&jle
Demeleer} lees meceepe jepekeâerÙe Â<ddšŸee ßes‰ mecepeeJee.Ùee ØesjCeebvee
veekeâejCeejs keâUle vekeâUle mJele:ÛÙeeÛe meJeexÛÛe ØesjCeebvee veekeâejle

26. Demeleele. les jesieš nesÙe.
meebmke=âeflekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
meebmke=âeflekeâ DeejesiÙe ner mebkeâuhevee SKeeÅee}e lÙeeÛÙee meebmke=âeflekeâ
DeefmcelesJej Dee›eâceCe keâjCeejer Jeešs}. hejbleg Deçeer yeeye veener.
JewefJeOÙeeJej Iee}e DeeCeCeejs Demes keâesCelesner efvekeâ<e FLes veenerle.
heCe vejyeUer, meleer, Demhe=çÙelee, kesâçeJeheve, yee}efJeJeen, osJeoemeer
Deçee ØeLee meceepeeÛee DeeefCe Deçee ØeLeebÛÙee meceLe&keâebÛee jesiešheCee
oeKeJeleele. lÙeeÛeØeceeCes }eT[ mheerkeâj }eJetve ØeeLe&vee, Yepeve Jeiewjs
keâeve"àÙee yemeJeCeeNÙee DeeJeepeele keâjCes, jmlÙeeJej ØeLe&vee keâ®ve
JeenlegkeâerÛeer keâeW[er keâ®ve Flejebvee $eeme osCes, Oeeefce&keâ efcejJeCegkeâerceOÙes
nwoesme Iee}Ces, meeJe&peefvekeâ hetpeebmee"er mekeäleerves Jeie&Ceer GkeâUCes ner
meejer meebmke=âeflekeâ jesiešheCeeÛeer }#eCes Deensle.
megboj mebmke=âleer ner meJe&JÙeeheer Demeles. megboj megleer keâhe[s, çeekeâenejer
meeefòJekeâ Yeespeve, mJeÛÚ heeCeer, megboj Je DeejesiÙee}e GheÙegkeäle HeâUe-
Hegâ}ebÛÙee yeeiee, heesnCÙeeÛes le}eJe, JÙeeÙeeceçeeUe, ›eâer[ekeWâõ Ùee meeNÙee
yeeyeeRJej yengje°^erÙe çees<eCekeâlÙeeËÛee ØeYeeJe Øeefleefoveer Jee{le Deens. Jejer}
yeeyeerÛeer peeiee ke=âef$ece OeeiÙeeÛes keâhe[s, ceebmeenejer Jee les}keâš pesJeCe,
he@keâyebo yeeš}erle}s heeCeer, efve®heÙeesieer Hegâ}ebÛÙee yeeiee efkebâJee ke=âef$ece
HeâUs, Hegâ}s, ceneie[s leLeekeâefLele nsuLe efjmee@š&me efkebâJee keä}ye Ùeebveer

27. Iesle}er Deens. neleme[erÛeer OeevÙes, ceeleerÛeer Yeeb[er ÙeebÛeer peeiee efjHeâeFb[
OeevÙes Je ketâ}jveer Iesle}er Deens. ceer"eiejebJejner meb›eâeble ÙesTve ceeCetme
meeOÙee ceer"e}ener ceesleeo JneÙeÛeer heeUer Dee}er Deens.
’’pes pes mebkegâefÛele DeeefCe pes pes Peieceieerle, yešyešerle Je efLeu}j les
les ßes‰ !’’ Deçee DeeçeÙeeves Je=òehe$es, šer.Jner. Je Fbšjvesš YejYe¤ve
Ûee}}er Deensle.
meebmke=âeflekeâ jesie}#eCeeÛeer ner Skeâ efveJJeU Pe}keâ Deens. veerš efJeÛeej
keâ¤ve Demes Flej efvekeâ<e osKeer} yeveJeeÙe}e nJesle.
efJe%eeveeÛÙee #es$eeleer} DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
DeeheuÙeeleer} heg<keâUebvee Jew%eeefvekeâ Je leebef$ekeâ yeeyeeRÛe Heâej Ûeebie}b
Debie Demeleb. lÙeecegUs efJe%eeve Je leb$e%eeveeÛÙee #es$eele les ves$eoerhekeâ
Ùeçe efceUJeleele. çeuÙeef›eâÙeeçeeŒe, Ùeb$e%eeve, jmeeÙeveçeeŒe, FlÙeeoer
#es$eeleer} les cees"er keâeceefiejer ieepeJeleele. heCe Ùee #es$eeleer} }eskeâebÛeb
keâle=&lJeosKeer} lÙeebÛÙee meeceeefpekeâ GheÙegkeälelesJe¤ve leheemeeÙe}e nJeb.
Gòece leb$e%e hewmee, ceeve Je Deçee Flej mebkegâefÛele }eYeebmee"er DeCegyee@
cye, neÙe[^espeve yee@cye Jeiewjs #es$eebceOÙes keâece keâjleele lesJne les jesieš
nesÙe. efJeçes<ele: pesJne DeCJeŒe peiee}e Jes"er}e OejCeeNÙee je°^ebmee"er
yeveJe}er peeleele lesJne lej leer yeveJeCeeNÙeebÛeb keâle=&lJe vekeäkeâerÛe jesieš
"jleb. ÙeemeboYee&le ieerlesceOÙes melejeJÙee DeOÙeeÙeeleer} SkeâesefCemeeJÙee
ç}eskeâ DelÙeble mecehe&keâ Deens. lÙeeletve DeÛetkeâ ceeie&oçe&ve efceUleb. ne

28. ç}eskeâ Kee}er}ØeceeCes Deens.
cet{«eensCeelcevees Ùelheer[Ùee ef›eâÙeles lehe: ~
hejmÙeeslmeeo&veeLe& Jee, leòeecemecegoeùleced ~~ 17.19 ~~
DeLe& : ogmeNÙeeÛee efJeveeçe keâjCÙeemee"er, mJele:ÛÙee çejerje}e
$eeme osTve DeefJeJeskeâer ceeCemeeves kesâ}s}s lehe ns leeceme leheeÛejCe nesÙe.
lÙeecegUsÛe Ghejeskeäle leb$e%eeveeÛeb Je Jew%eeefvekeâeÛeb lehe (keâ° Je keâle=&lJe)
leeceme (DeeheuÙee çeyoele jesieš) nesÙe.
ÙeeG}š jesieØeefleyebOekeâ }me, ceesleerefyebotÛeer çeŒeef›eâÙee Jeiewjs çeesOe
}eJeCÙeeÛeb keâeÙe& ns Gòece DeejesiÙeeÛeb }#eCe nesÙe. Deçeer efkeâleerlejer
GoenjCeb Deensle.
DeewÅeesefiekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
Jejer} leke&âçeeŒe GÅeesieeÛÙee #es$ee}ener }eiet he[leb. çeŒeeŒeebÛes
keâejKeeves keâe{tve leer çeŒeeŒes KeheJeCÙeemee"er FlejebÛee efJeveeçener
Ie[Jetve DeeCeeÙe}e pes ceeiesheg{s heenle veenerle lÙeebÛeb DeejesiÙe efyeIe[}b
Deens Ùeeyeö} çebkeâe vemeeJeer.
ÙeeG}š veeçeerJeble çesleercee}eJej (YeepÙee, HeâUHeâUeJeU, otOe
FlÙeeoer) Øeef›eâÙee keâ¤ve veemee[er šeUCeejs Je çeskeâ[es çeslekeâNÙeebvee
efo}emee osCeejs GÅeesie keâe{Ces Je Ûeebie}s Ûee}JeCes ns Gòece DeejesiÙeeÛeb
}#eCe nesÙe. meg%e JeeÛekeâebvee Deçee oesvner ØekeâejÛÙee GÅeesieebÛeer Ùeeoer

29. efkeâleer cees"er nesT çekeâles ns menpe }#eele ÙesF&}. lÙeecegUs Deçeer Ùeeoer
FLes osCÙeeÛeer iejpe veener. DeejesiÙeeÛee ne hew}t Je lÙeeÛeb cenlJe }#eele
IesCÙeeÛee cegöe cenlJeeÛee Deens.
heÙee&JejCeeÛÙee DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
meveeleve YeejleerÙe mebmke=âleer}e veÅee, Je=#e, ØeeCeer, heJe&le FlÙeeoeRçeer
Deme}s}er Deehe}er Skeâelcekeâe ØelÙeÙee}e Dee}s}er nesleer. lÙeecegUs DeeheuÙee
mebmke=âleerle heÙee&JejCee}e DeefleçeÙe cenlJeeÛeb mLeeve nesleb. ogozJeeveb Deepe les
keâceer Pee}bÙe. ieeÙe, veeie, legUme, efhebheU ÙeebÛeer hetpee cnCepes KegUsheCee
veener Je veJnlee. Deebyee, ogJee&, yes}, peemJeboer, nUo, veejU FlÙeeoer
Deveskeâ JevemheleeRÛee hetpesleer} Jeehej Je lÙee efveefceòeeves lÙeeÛeer hejmeele
}eieJe[ keâjCÙeeceOÙes efJe%eeve DeeefCe meeceevÙeebÛeb jespeÛeb peerJeve ÙeebÛeer
DeØeeflece meebie[ nesleer. ceeveJeeÛÙee heÙee&JejCeeçeer mebyebOeerle DeejesiÙeeÛee
lees meJe&ßes‰ vecegvee neslee.
ÙeeG}š DeeOegefvekeâlesÛÙee Je megKemeesÙeeRÛÙee nJÙeemeeheeÙeer efkebâJee
DeefJeJeskeâer yegæerÛÙee Deenejer peeTve mJele:}e meJe&ßes‰ mecepeCes
Je yespeyeeyeoejheCes heÙee&JejCeeÛee veeçe keâjCes nss YemceemegjeØeceeCes
DeelceIeelekeâer Je je#emeer Deens. Yemceemegje}e Deçeer efmeæer nesleer keâer lee
pÙeeÛÙee [eskeäÙeeJej nele "sJeer} lÙeeÛeb peUtve Yemce JneJeb. lees meJee&Ûee veeçe
keâjeÙe}e efveIee}e. DeKesj efJe<Cetves ceesefnveerÛeb ¤he IesTve YemceemegjeÛee
DeemegjerheCee mebheJeCÙeemee"er lÙee}e lÙeeÛÙee mJele:ÛÙeeÛe [eskeäÙeeJej

30. nele IÙeeÙe}e }eJe}e. YemceemegjeÛee veeçe Pee}e. Deepe pÙeebÛÙeekeâ[s
efJeOJebmekeâ Je Øe}Ùekeâejer çekeäleer Deensle DeeefCe pÙeebÛÙee keâeceefiejercegUs
Jevemheleer Je ØeeCeerme=°erÛee veeçe nesleesÙe Je heÙee&Ùeeves ceeveJepeeleer}e
Oeeskeâe GlheVe nesleesÙe, les DeeOegefvekeâ jesieš Yemceemegj Deensle. meeJe&peefvekeâ
ef"keâeceer IeeCe keâjCeejsner lemesÛe jesieš Yemceemegj Deensle. lÙeebÛeb
DeejesiÙe YemceemegjeØeceeCes ’heÙee&JejCe veeçeeÛÙee jesieeveb’ efyeIe[}s}b
Deens Ùeele çebkeâe veener. ceeveJeeveb pej Ùee iees°erletve yeesOe veener Iesle}e
lej ne ‘heÙee&JejCe veeçeeÛee jesie‘ lÙeeÛee meJe&veeçe keâjCeej ns "j}s}b
Deens ! ns šeUCÙeemee"er OJeveer, keâeye&ve ceesvee@keämeeF&[, keâeye&ve, OegjUe,
Flej jmeeÙeves JeiewjWÛes ØeceeCe lemesÛe meeceeefpekeâ ef"keâeCeÛeer mJeÛÚlee
Ùeeyeeyeleerle keâ[keâ efveyeËOe Je Debce}yepeeJeCeer nJeer. heÙee&JejCeeefJe<eÙekeâ
DeejesiÙeeyeö}Ûes Demes efkeâleerlejer efvekeâ<e oeKeJelee Ùesleer}.
DeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙeeÛes efvekeâ<e
Deehe}b DeeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙe meJee&le cenlJeeÛebb Deens. DeeOÙeeeflcekeâ
DeejesiÙeeÛeb meJee&le "Ukeâ Jewefçe°Ÿe cnCepes lÙeeÛÙeeceOÙes DebleYet&le
Deme}s}e Âef°keâesve. Ùee °erkeâesvee}e mecÙekeâd Âef°keâesve cnCeleele Je
°er}e mecÙekeâ o°er cnCeleele. mecÙekeâd °er ner Gheefve<eoebÛeer meeNÙee
efJeßJeeJejer} ke=âhee Deens. ‘ieerlee‘, ‘%eevesßJejer‘, ‘Dece=leevegYeJe‘ Deeoer Deveskeâ
«ebLeebceOÙes Ùee °erÛeb mJe¤he Je cenlJe JeCe&ve keâjCÙeele Dee}s}b Deens.
ner °er cnCepes peerJeveeÛeb meJeexÛÛe DeefOe‰eve nesÙe. ner °er Øeehle
nesCÙeemee"er JÙekeäleerÛee mebkegâefÛeleheCee mebheeJee }eielees.

31. DeeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙe ner meb%ee kegâCeerner DeeefCe keâçeerner Jeehejle
DemeuÙeecegUs efleÛÙeeyeö} De%eeve DeeefCe iewjmecepe HeâesHeâeJe}s Deensle.
DeOÙeelce cnCepes yegJeeyeepeer, JewjeiÙe, efJejkeäleer, mebmeejeleerve heUgve
peeCes, meJe& keâener mees[tve osTve efYekeâejer yeveCes, çejerje}e keä}sçe
osCes, Gheemeleeheeme keâjCes, hetpeehee" keâjCes, OÙeeve keâjCes Jeiewjs
- jespeÛÙee JÙeJeneje}e mees[tve - Gj}s}s keâenerner, Demes mecepe}s
peeles. heesšeLeea, OeveeLeea, ceeveeLeea, meòeeLeea Deçee }yee[ Je De[eCeer
}eskeâebveer keâUle vekeâUle Deçee iewjmecepeebvee KeleheeCeer Ieele}s Deens.
Ùeele mJele:}e F&çJejeÛee Yekeäle ceeveCeejs Deensle DeeefCe mJele:}e
veeefmlekeâ mecepeCeejsner Deensle. lÙeecegUs Ùee ieoejesUeletve ceveeÛee
efveßÛeÙe keâmee keâjeÙeÛee ? DeeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙeeÛeer Kee}er efo}s}er
Jewefçe°Ÿes Je efvekeâ<e }#eele Iesle}s lej ns iewjmecepe otj nesleer} Je
ceveeÛee efveßÛeÙe nesT çekesâ}.
1. yegæerÛÙee Deekeâ}veentve Je peeefCeJesntve Kees} Je DeefOekeâ
Demme} Deçeer JewefßJekeâ SkeâelcelesÛeer DevegYetleer (oçe&ve Jee
°er). DeeheuÙee hetJe&peebveer Ùee DevegYetleer}eÛe F&çJej ns veeJe
efo}b keâejCe ner DevegYetleer çejerjeÛeb Je efJeßJeeÛeb Debleyee&¢e
JÙeeheles. DeeheuÙee meJe&meeceevÙeebÛÙee mebkegâefÛele DevegYetleerhes#ee
Je (DeJemLes) hes#ee leer JesieUer DemeuÙeeves DeeheuÙee Debleyee&¢e
Demetvener JÙeJenejele efleÛes JesieUsheCe peheCÙeeÛeer DeeJeçÙekeâlee
lÙeebvee peeCeJe}er. G"megš keâesCeerner mJele:}e F&ßJej Deens
Demes ve mecepeCÙeeÛeer Je lÙeeÛeØeceeCes F&ßJej veener Demesner

32. ve mecepeCÙeeÛeer efçekeâJeCe lÙeebveer efo}er. lÙeeÛeØeceeCes
leer efçekeâJeve mecepetveGcepetve F&ßJejeJemLee Øeehle keâ¤ve
IesCÙeemee"er osJe hetpesÛeer, DeeÛeejefJeÛeejebÛeer, Deenej efJeefJeO
eefve<esOeebÛeer veerefleceòesÛeer, heehehegCÙeeÛeer, ØeeÙeefßÛeòeeÛeer meesÙe
keâ®ve "sJe}er. lÙeeÛeØeceeCes efçe#eCe, JÙeJemeeÙeeoer #es$eebletve
(mJeOecee&ÛejCeeletve) F&ßJejØeehleerÛeer meesÙe keâ¤ve "sJe}er.
F&ßJejeJemLee Øeehle keâjCes cnCepesÛe ner DevegYetleer Øeehle keâjCes
ns OÙesÙe Deecne meeceevÙeebvee "jJetve osCÙeele hetJe&peebveer meeNÙee
efJeßJeeJej ceneve ke=âhee kesâ}er Deens. keâejCe Deçeer DevegYetleer
ner #egõ ØeJe=leer (mebkegâefÛele mJeeLee&Ûeer Oe[he[ ) Je mebkegâefÛele
efveJe=òeerÛÙee (yespeyeeoej heUhegšŸee efJejkeäleerÛÙee) he}erkeâ[Ûeer
DeJemLee Deens. Ùee DeJemLes}eÛe efveJee&Ce, meceeOeer,cees#e
cnCeleele. Ùee DeJemLesle meJe&keâener mJele:ceOÙes Je mJele:}e
meJeeËceOÙes heenCÙeeÛeer °er Demeles. nerÛe Kejer mecÙekeâ °er
nesÙe. mJele:Ûeb çejerj, kegâšgbye, peele, ieeJe, osçe, he=LJeer DeeefCe
efJeßJe Deçee Øekeâejs Deehe}er °er efJeçee}lesÛÙee ceÙee&oe heej
keâjle peeles. lemesÛe mJele:ÛÙee Jeemevee, YeeJevee, efJeÛeej
ÙeebÛÙeener ceÙee&oe heej keâjle peeles. efJeßJekeâuÙeeCekeâejer °er
ner DeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙeeÛee cenlJeeÛee efvekeâ<e Deens.
2. Ùee DevegYetleerletve efvecee&Ce nesCeejer SkeâelcelesÛeer, DeelceerÙelesÛeer,
Demeerce ØesceeÛeer, efvejblej DeeveboeÛeer Je mJele:ÛÙee keâle&JÙeeÛeer
peeCeerJe. Ùee peeefCeJes}eÛe mJeOecee&Ûeer (mecÙekeâ) peeCeerJe
cnCeleele.

33. 3. mJele:ÛÙee }eskeâesheÙeesieer keâle&JÙeeÛes cevemJeer DeeÛejCe. Ùee}e
meJe&Oece&hee}ve cnCeleele. ne eflemeje efvekeâ<e Deens.
4. Deçee leNnsves peieleevee ceeiee&le ÙesCeeNÙee De[ÛeCeeRçeer efveJezj
Je=òeerveb, kegâçe}lesveb, Â{efveßÛeÙeeveb, efveYe&ÙeheCeeveb, efJeefpeieer<eg
Je=òeerveb DeeefCe ØemeVelesveb cegkeâeye}e keâjCes. ns Kejb Oece&Ùegæ
nesÙe. Deehe}er °er, DevegYegleer, meceeOeeve, keâle&JÙeeÛeb Yeeve
Je DeeÛejCe DeeefCe DeeheCe yeejerkeâmeejerkeâ yeeyeeRveer efvejeçe
neslees keâe ? KeÛetve peelees keâe ? Deehe}b keâece mees[tve oslees
keâe ? ne DeeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙeeÛee 4Lee efvekeâ<e Deens.
DeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙeeÛeer keâuhevee mhe° nesCÙeemee"er Kee}er}
GheceeosKeer} GheÙeesieer Deens. meejb ÛejeÛej efJeßJe ns pej Skeâ
Dee@kexâmš^e ceeve}b lej les efJeßJe Debleyee&¢e JÙeeheCeejs keâe}eleer}
lelJe (pÙee}e ieerlesceOÙes hejbYeeJe cnš}b Deens) cnCepesÛe F&çJej ne
Dee@kexâmš^eÛee mebÛee}keâe meejKee Deens Je DeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙe cnCepes
Ùee Dee@kexâmš^eÛÙee mebÛee}keâeçeer DeeheCe meJeeËveer leeoelcÙe heeJeCÙeemeejKes
Deens. Demes leeoelcÙe heeJeCÙeeÛÙee DeYeeJeer JÙekeäleer Je meceepepeerJeveeleer}
megmebyeælee DeeefCe Flej Gòece heefjCeece ve° nesleele. ne F&ßJej
cnCepes mJele:Ûes cegU mJe¤he DemeuÙeecegUs F&ßJejleeoelcÙee}eÛe
Deelcemee#eelkeâej cnCeleele. Kejs mJeemLÙe cnCeleele.
DeOÙeeeflcekeâ jesiešheCee - DeejesiÙe Heâkeäle çejerjehegjleb ceÙee&efole
Deens. °erÛee jesiešheCee ne °eroes<e PeeuÙeecegUs keâesCeleerner yeeye

34. peçeer Deens leçeer heenCÙeeÛeer #ecelee veenerçeer nesles. Demee jesiešheCee
Deelceveelce efJeJeskeâeÛÙee DeYeeJeeletve efvecee&Ce neslees. meejemeej efJeJeskeâeÛÙee
DeYeeJeeletve pevcee}e Ùeslees. Deelceeveelce efJeJeskeâ Je meejemeej efJeJeskeâeÛee
DeYeeJe Deelce%eeveeÛÙee DeYeeJeeletve GlheVe neslees. heefjCeeceer JÙekeäleer Je
meceepepeerJeveeleer} megmebyeælee, megJÙeJemLee, megefveÙebef$elelee, Skeâelcelee,
megjs}heCee, }Ùeyeælee DeeefCe Flej Gòece heefjCeece ve° nesleele. ÙeeÛee
meefJemlej efJeÛeej menŒeves$e, veecemcejCe Je Flej hegmlekeâele kesâ}e Deens.
DeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙe Øeehle keâjCes ns yengleskeâ leLeekeâefLele efJeÉeve hebef[leebvee,
Jew%eeefvekeâebvee, veslÙeebvee, lelJeefÛeblekeâebvee DeeefCe meceepemegOeejkeâebveeosKeer}
pecele veener lÙeecegUs DeeheuÙee}e pece}b veener lej Keble JeešeÙe}e vekeâes.
heCe SJnjsmš, ceeveme mejesJej FlÙeeoer ef"keâeCeer peeÙe}e efceUe}b veener
lejer lÙeebÛeb JeCe&veosKeer} SskeâeÙe}e Deevebo Jeešlees lemeb DeeOÙeeeflcekeâ
DeejesiÙeeyeö} efkeâceeve he#eer peeCetve IesCebosKeer} DeevebooeÙeer Deens. keâejCe
Deepe les peeCetve Iesle}b lej keâOeer vee keâOeer les DeeheuÙee}e meeOÙe nesF&}.
DeeOÙeeeflcekeâ DeejesiÙee}e JÙeeJenejerkeâ°Ÿee DelÙeble cenlJe Deens. keâejCe
Deçee DeeOÙeeeflcekeâ (mecÙekeâ) °erletve mebhetCe& DeejesiÙeeÛÙee efJekeâemeeÛes
ceeie& (GheeÙe) efJekeâefmele nesleele Je G}šhe#eer lÙee ceeieeËveer (GheeÙeebveer Je
GheÛeejbveer) mebhetCe& DeejesiÙeeÛeer Øeehleer, JÙekeäleer Je meceepee}e nesle Demeles.
Ûeewoe efJeÅee Je Ûeewme° keâ}e Deçee DeejesiÙeeletve cnCepesÛe mJeemLÙeeletve
efvecee&Ce PeeuÙee. keâejCe Demes mJeemLÙe cnCepes F&ßJejeçeer leeoelcÙe
PeeuÙeeÛeer DeJemLee. lÙeecegUsÛe Ùee efJeOeevee}e heg°er osCeeje Kee}er} ç}eskeâ
efJe<CegmenŒeveecemlees$eeÛÙee Heâ}efve<heòeerceOÙes Deens.

35. pebiecee pebieceb Ûesob peieVejeÙeCeesæJeb ~
Ùeesiees %eeveb leLee meebKÙeb efJeÅee efçeuheeefo keâce& Ûe ~~
DeLe& : meejer ÛejeÛej me=°er, Ùeesie, %eeve, meebKÙe lelJe%eeve,
JesieJesieàÙee efJeÅee Je efçeuheeefo keâ}e veejeÙeCeeheemetve GlheVe PeeuÙee
Deensle.
meenefpekeâÛe Ùee meeNÙee efJeÅee Je keâ}ebÛee megÙeesiÙe Jeehej kesâuÙeeme
mebhetCe& DeejesiÙe (mJeemLÙe) DeLee&le F&ßJejner Øeehle nesT çekeâlees.
cnCetveÛe peerJeveeÛÙee ØelÙeskeâ #es$eeleuÙee }eskeâebvee mecÙekeâ DeejesiÙe
Øeehle JneÙe}e nJeb. lÙeecegUs lÙeebvee FlejebÛÙee mecÙekeâ DeejesiÙeemee"er
keâece keâjCÙeeÛeer FÛÚe Je #ecelee Ùesles. mecÙekeâ DeejesiÙeeÛeer ieerlesleer}
mebkeâuhevee ÛewlevÙemeeOevee, DeejesiÙeoerhe FlÙeeoer hegmlekeâebceOetve mhe°
kesâ}s}er Deens.
DeejesiÙeeÛee Deejmee hegefmlekesâle ceeb[}suÙee meJe& cegÅeebÛee veerš
DeYÙeeme kesâuÙeeme Je lÙeebÛee veerš efJeÛeej kesâuÙeeme mebhetCe& DeejesiÙeeÛes
Flej #es$eeleer} efvekeâ<e DeÛetkeâheCes peeCeJet }eieleer} DeeefCe DeejesiÙe
mebieesheve ner Skeâ keâškeâšerÛeer Je kebâšeUJeeCeer yeeye ve jenlee ceveesjbpekeâ
Je GlmeeneJeOe&keâ heJe&Ceer nesF&}. Deçee DeevebooeÙeer DeejesiÙemebieesheveele
’’menŒeves$e’’, ’’veecemcejCe’’, Je Health in Geeta Ùee hegmlekeâebÛee
efJeçes<e HeâeÙeoe nesF&}.

36. [e@. ßeerefveJeeme pe. keâçeeUerkeâj
pevce : 4 ceeÛe& 1951, meeJebleJee[er
efçe#eCe : Sce.yeer.yeer.Sme., hegCes, Sce.[er., cegbyeF&.
Hesâ}eefçehme : SHeâ.DeeÙe.meer.peer., SHeâ.SHeâ.SHeâ.yeer.Sced.Smed. (Decesefjkeâe)
ceeveo heoJeer : [er.Smedmeer ( Dees.DeeÙe.Ùegg.meer.Sce)
meÅe Ghe›eâce : çejerjef›eâÙee çeeŒe Je peerJeveeleer}
leeCeleCeeJe ÙeebÛes mebçeesOeve Je
DeOÙeeheve. lÙeeceOÙes GheÙegkeäle
hegmlekeâebÛes }sKeve
hetJe&efheef"keâe : keâeobyejer, DeelceefÛebleve, ØeJeemeJeCe&ve
Jeiewjs ÛeeUerme Fb«epeer, ceje"er Je efnboer
hegmlekesâ, çebYejentve DeefOekeâ }sKe Je çeesOeefveyebOe
RLIVING & H
PE OL
SU
R
IS
FO
TI C
L SOCI ETY
H EALTH ADV
NA
ISSHHA
IO
AN
AT
CE
N ME
ER NT
I NT