Анагаах ухааны Их Дээд сургуулиудын оюутнуудад зориулав

1. Цусны эргэлтийн эрхтэн
тогтолцоо
2016:02:22
АБТА, МУ-ын зөвлөх багш
Ц. Баярхүү

2. Цусны найрлага
Цус
Дүрст элемент
40-45%
Улаан эс
(Эритроцит)
Цагаан эс
(Лейкоцит)
Сийвэн
55-60%
Ялтас
(Тромбоцит)
1-р зураг. Артерийн судсан дахь
цусны эсүүд

3. Цусны эргэлтийн эрхтэн тогтолцоо
• Зүрх, судас судлал: Cardio-angiologia
• Энэхүү эрхтэн систем нь өөрийн үйл ажиллагаагаараа
бие махбодийн эд, эсэд цусны эргэлтийн
тусламжтайгаар хүчилтөрөгч болон тэжээлийн бодисыг
хүргэж, бодисын солилцооны дүнд үүссэн хэрэгцээгүй
бүтээгдэхүүнийг биеэс зайлуулан шингэний
зохицуулгад оролцдог бөгөөд цус ба тунгалагийн
эргэлтийн гэсэн 2 тогтолцоотой.
• Цусны эргэлтийн тогтолцоо нь зүрх-тараагуур судас-
бичил эргэлтийн систем-хураагуур судас зэргээс
тогтоно. 2-р зураг. Хүний цусны
эргэлтийн ерөнхий
байдал

4. Зүрх судасны тогтолцооны нэгэн биеийн
хөгжил
• Зүрх үр хөврөлийн 17дахь хоногоос спланхнотомийн
дотор ялтаснаас эндотелийн хос гуурс байдлаар анхдагч
гэдэсний хажууд бүрдэнэ. Аажим энэ 2 гуурс анхдагч
гэдэсний дундуур хоорондоо нийлж одоо зүрх байгаа
хэсгийг эзлэн нэг гуурс болно.
• (Cor tubulare simplex) энэ гуурс толгойруугаа
булцуутай (bulbus cordis) хойшоо венийн синус (sinus
venosus) болж өргөснө.
• Тэрээр 1. артерийн уг (conus arteriosus), 2. булцуу
(bulbus cordis), 3. анхдагч тосгуур буюу венийн хөндий,
4. анхдагч ховдол, 5. булцуу-ховдол хоорондын ховил
гэсэн таван эгэл хэсэгтэй.
• Эдгээр таван хэсгээс хөгжлийн явцад зүрх 4
тасалгаат (cor quadricameratum) бүтцийг олдог.
3-р зураг. Cor
tubulare simplex
4-р зураг. Зүрх

5. Зүрх судасны тогтолцооны түүхэн хөгжил
• Олон эст амьтдад цусны задгай, битүү гэсэн 2 эргэлт ажиглагддаг. Цусны задгай эргэлт
доод хөгжилтэй сээр нуруутан болон түүнээс доод хүрээний амьтдад тааралдана. Эдгээр
амьтдын тунгалагын эргэлт цуснаасаа төдийлөн салаагүй ерөнхий хандлагатай байдаг.
Түүхэн хөгжилийн явцад загаснаас эхэлж тунгалагын эрхтэн тусгай тогтолцоо болж
ялгарсан байдаг. Харин цусны битүү эргэлт загаснаас эхлээд дээд хөгжилтэй сээр
нуруутан амьтдад хөгжсөн байдаг.
• Эдгээр амьтдын зүрх,судасны тогтолцоо зүрх, гол судас, артери, бичил эргэлт, вен гэсэн
ерөнхий тогтоцтой. Түүхэн хөгжилийн явцад заламгайгаараа амьсгалдаг усны сээр
нуруутан уушгиар амьсгалдаг болсонтой холбоотойгоор заламгайн артериуд нь мөхөж,
бага эргэлтийн судас болж ялгардаг. Дээрх судасны мөхөл ялгарлын үйл явц хүний зүрх,
судасны тогтолцоотой танилцахад тодорхой хэмжээгээр давтагдана.
• Тухайлбал загас гэхэд л зүрх нь ургийн гуурсан зүрхтэй төстэй нэг тосгуур, нэг
ховдолтой, ар өврийн гол судас 6 заламгайн артеритай.
5-р зураг. Загасны зүрх
7-р зураг.
Мөлхөгчидийн зүрх6-р зураг. 2 нутагтны зүрх

6. Зүрх орчимын артери,
том судасны хөгжил
• Зүрх орчимын том судсанд гол судас,
түүний өгсөх хэсэг, нум түүнээс салбарлах
гүрээний баруун зүүн гадар дотор болон
ерөнхий артери, баруун зүүн эгмэн доорхи
артери, гол судасны уруудах хэсэг,
уушгины баруун зүүн артери тэдгээрийн
угыг хамааруулж үздэг. Эдгээр судаснууд
үр хөврөлийн 3-4-р долоон хоногт үүсэж
бий болдог.
• Ураг энэ үедээ зүрх нь S хэлбэртэй
түүнээс нэг ишээр эх аваад толгойруу
чиглэн 2 салсан 2 өвөр гол судас түүнтэй
зэрэгцэн хөврөлийн нурууг дагасан хоёр
арын гол судас бүгд дөрвөн гол судастай
тэдгээрийг холбосон зургаан хос заламгайн
артеритай байдаг.
8-р зураг. S зүрх
9-р зураг. Ургийн
зүрхний үүсэл

7. Венийн судасны хөгжил
• Үр хөврөлийн 3-4-р долоон
хоногоос зүрхний венийн хөндийн
анхдагч анхдагч тосгууртай холбоо
бүхий баруун, зүүн ерөнхий урд , хойт
кардиналь вен, тэдгээрийн холбоос,
баруун, зүүн хойт субкардинал вен,
тэдгээрийн холбоос анхдагч доод вен,
шар уургийн хүүдүүний вен гэсэн
арав гаруй том вен тодорч гардаг.
• Эдгээрээс хүний биеийн гурван том
венийн тогтолцоо, түүнийг
бүрдүүлэгч судсууд хөгжидөг.
10-р зураг. Венийн судасны үр
хөврөлийн хөгжил
Венийн синус
Бөөрний вен
Үндсэн судас
Дэд судас
Гадаад
Дотоод
Хүйн вен
Сувгийн
орооцолдоон
Харааны вен
Эгэмний вен
Гүрээний
анхдагч вен

8. Зүрх, судасны тогтолцооны насны онцлог
• Зүрх, судасны тогтолцоо хөхүүл үед болон
бэлгийн бойжилтийн үед өсөлт нь эрчимждэг.
Уушгины артери нь 40-45 насанд хамгийн дээд
хэмжээндээ хүрдэг. Баруун титмэн артерийн голч
зүүнээсээ бага. Энэ ялгаа нярай болон 10-14 насны
хүүхдэд илт тодорно. Эгмэн дорхи артери 0-4
насанд эрчимтэй өснө. Эхээс төрсний дараа гол
судас цээжнийхээ хэсэгт илүү эрчимтэй өснө.
• 50 нас гэхэд 4 дахин уртасна. Гол судасны нум
нас ахих тусам доошилдог. Нярайд сээрний 1-р
нугалмын түвшинд байснаа 17-20 насанд 2-р
нугалам, 25-30 насанд 3-р нугалам, 40-45 насанд
4-р нугалам хүртэл урууддаг. Хүүхдэд мөчдийн
артери нилээд дотогш байрлана. 10 насанд сая том
хүнд байх байрлалаа эзэлнэ. Хүүхдэд арьсан
дорхи вен тор хэлбэртэй байдаг. Хоёр наснаас
томоохон венүүд тодорч ирдэг.
11-р зураг. 40 настай эмэгтэй
12-р зураг. Хөхүүл эх

9. Артерийн судас
• Артери бол зүрхнээс шахсан цусыг эрхтэнүүдэд түгээхэд хүч сэлбэн
гүрвэлзэж байдаг сувган тор юм. Артерийн судасны хана гүйцэтгэх үүрэгтэй
-гээ зохилдон дотор (интим), дунд, гадар гэсэн гурван бүрхүүлтэй.
1т. Артерийн бүрхүүлийн дотор бүрхүүл ямар ч артерийн судасны (бичил
эргэлтийн судаснаас бусад) дотор бүрхүүл, эндотель (дотор хөхөлжит эсэн
давхар) суурийн мембран, эндотелийн дор давхрага, дотор уян мембран гэсэн
дөрвөн давхрагаас бүрддэг. Эндотелийн давхрага нь нэг эгнээ хавтгай хучуур
эдийн төрөлд хамаарагдана. Артерийн судасны дотоод давхрааны суурийн
мембран эдийн бүтцээрээ бусад суурийн мембрантай нэн төстэй. Энэхүү
суурийн мембраны дор хөвсгөр холбогч эдээс тогтсон эндотелийн дорхи
давхрага байрлана. Хамгийн дотор талаар уян ширхгүүдээс зонхилох хэсгүүд
нь бүрэлдсэн уян мембран байрлана.
2т. Дунд бүрхүүл- Энэ бүрхүүл нь булчинлаг болон холбогч эдэн давхрага,
гадар уян мембран гэсэн давхрагаас тогтоно. Энэхүү бүрхүүл нь судасны
байрлал, гүйцэтгэх үүрэг, түүний дотуур урсах цусны хурд, даралт зэргээс
хамааран ялгаатай байна.
3т. Гадар бүрхүүл- Артерийн судасны гадар бүрхүүл аль ч артерид нэгэн адил
хөвсгөр холбогч эдээс бүтсэн байдаг. Энд уул судасны ханыг тэжээх,
мэдрэлжүүлэх судас мэдэрлийн тор байрлана.
13-р зураг. Артерийн
судас
Артери
Эндотель,
Суурийн
мембран,
Суурийн
мембраны
дорхи
давхраа,
Дотор уян
мембран
Коллаге
ны
ялтас
Гөлгөр
судалт
булчингы
н эсүүд ба
уян ялтас

10. Артерийн судас (ангилал)
• Уян артери: Үүнд 0,5-1,3 м/с хурдтай 120-13, мм мөнгөн усны даралттай цус урсдаг гол судас,
уушгины артери хамаарна. Эдгээр судасны дунд бүрхүүл үелэн нягт байрласан уян ялтсаас бүрэлдэнэ.
Эдгээр ялтасуудын завсар гөлгөр булчингийн эсүүд мэр сэр тааралдана. Бүхэлдээ гол судас, уушгины
артери нь резинен гуурс шиг агшиж, сунах чадвартай.
• Холимог артери: Үүнд гүрээний ерөнхий артери болон эгмэн дорхи артери хамаарагдана.
Эдгээрийн дунд бүрхүүл гөлгөр булчингийн эст давхар, уян ялтасууд тэнцүү тоотой оролцож ороомог
маягаар ширэлдэн байрладаг. Энэ судаснууд зохих хэмжээгээд агшиж хөндийгөө нарийсгаж, тэлэх
чадвартай. Эмнэлгийн практикт дунд бүрхүүл нь уян болон холимог тогтоцтой тохиолдолд зохиомол
судсаар орлуулж болдог.
• Булчинлаг артери: Дунд болон бага голчтой бүх артерийг үүнд хамааруулан авч үздэг. Эдгээр
артерийн дунд бүрхүүл гөлгөр бучингийн эсээс тогтоно. Гөлгөр булчингийн эсүүд олон тууз үүсгэн,
судсаа хөндлөн эсвэл тууш маягаар ороож байрласан байдаг. Тэдгээрийн завсар бас уян ширхэг нилээд
тааралдана. Эдгээр судсын гэмтсэн тохиолдолд зохиомол судсаар солих эмчилгээ хийхэд төдийлөн үр
дүнгүй байдаг.
14-р зураг.
Артерийн төрлүүд
Уян артери
Булчинлаг
артери Тараагууранцар

11. Венийн судас
• Энэ бол эрхтэнээс буцаж буй хүчилтөрөгч багатай нам
даралттай цусыг авч дамжуулдаг болохоороо хана нилээд
нимгэн байдаг. Артерийн судастай адил хана нь дотор,
дунд, гадар гэсэн гурван бүрхүүлтэй. Тус бүр артерийн
судсанд байдаг олон давхрагаас бүрдэнэ. Артериас
ялгаатай нь венийн судасны дотор, дунд бүрхүүлд дотор
ба гадар гэсэн уян мембран бүрхүүл байхгүй.
• Венийн судасны дунд бүрхүүлийг бүтцээр нь
булчингүй ба булчинлаг гэж 2 ангилдаг.
1т. Булчингүй вен: Үүнд тархины хатуу, зөөлөн бүрхүүл,
нүдний торлог, яс, дэлүү, ихэсний венүүд хамаарна. Эдгээр
венийн дунд бүрхүүл төдийлэн хөгжөөгүй байна. Дунд
бүрхүүл нь гадар бүрхүүлтэйгээ нилээд хөвсгөр холбогч
эдэн нимгэн хөвсгөр давхрага болж харагддаг.
2т. Булчинлаг вен: Дунд бүрхүүл нь гөлгөр булчингийн
нимгэн давхрагаас бүрэлддэг венүүд үүнд хамаарна. Дунд
бүрхүүлийн нь булчингийн хөгжлөөр булчин сул, дунд,
хүчтэй хөгжилтэй гэж гурав ангилж үздэг.
15-р зураг. Венийн
судас
Жижиг вен Вен
Суурь
мембран
Хөндий Хавхлага
Эндотель
Гөлгөр
булчин
Гадар
бүрхүүл

12. Венийн судас
• 2.а: Дунд бүрхүүлдээ булчингийн хөгжил сул вен. Үүнд хөндийн вен
түүний гол цутгалангууд хамаарна.
• 2.б: Дунд бүрхүүлдээ булчингийн дунд зэргийн хөгжилтэй венд
бугалганы вен ордог. Түүний дунд бүрхүүл өөр хоорондоо холбогч
эдэн нимгэн ялтсаар зааглагдсан гөлгөр булчингын давхрагаас
бүрэлдэнэ.
• 2.в: Дунд бүрхүүлдээ булчин хүчтэй хөгжсөн венд гуяны вен болон
биеийн доод хэсгийн венүүд хамаарагдана. Ийм венүүд дотор бүрхүүл
дээрээ хавхлагатай, зохих хэмжээгээр гүрвэлзэх чадвартай болсон
байдаг. Доод хөндийн венийг ийм венд хамааруулдаг. Гэхдээ энэ вен
дотор, дунд бүрхүүл нь үлэмж сул хөгжсөн үүний оронд гадар
бүрхүүл нь 6-7 дахин зузаан олон тооны тууш чиглэлтэй гөлгөр
булчингын давхрагатай болсон нэг чухал онцлог шинж нь юм.

13. Зүрх
• Зүрх нь хөндийтэй эрхтэн учир хана нь
судастайгаа нилээд төстэй дотор (эндокард), дунд
(миокард), гадар (эпикард) гэсэн гурван
бүрхүүлээс тогтоно.
1т. Эндокард: Зүрхний дотоод бүрхүүл бөгөөд
эндотели, суурийн мембран, эндотелийн дорхи
давхрага, булчин ба уян ширхгийн давхрага,
холбогч эдэн давхарга гэсэн нийт таван давхрагатай.
Эдгээр давхрагуудын хөгжил эндокардын
байрлалаас хамаарч харилцан адилгүй байна.
Уян ширхгийн давхарга гол судасны амсар
тосгуурын хананд эндокард нилээд сайн хөгжсөн
байдаг. Эндокардаас гаралтай нэгэн өвөрмөц
бүтэцтэй хэсэг бол зүрхний хавхлагуудын хавтас
юм. Хавхлагуудын хавтас нь гадуураа эндокардаар
бүрхээстэй ширхэглэг холбогч эдэн давхрагаас
бүтнэ. Зарим хавхлагын хавтсанд булчингийн
ширхэг, цусны судас тааралддаг. 16-р зураг. Зүрхний
хананы бүтэц
Эндокард
Миокард
Перикардын
хөндий хөндий
Эпикард
Ширхэглэг
перикард
Перикардын
гадаад
давхраа

14. Зүрх
2т. Миокард: Зүрхийг агшаах гол бүтэц юм. Тэрээр дамжуулах
тогтолцооны болон жинхэнэ гэсэн хоёр төрлийн булчингийн эсээс
(кардиомиоцит) бүтдэг. Зүрхний булчингийн эсийн бүтцийн талаар бид
мэддэг учир зүрхний дамжуулах тогтолцооны эсийн бүтэцтэй танилцья.
Зүрхний дамжуулах тогтолцоо тосгуурын, тосгуур ховдлын зангилаа
тэдгээрээс салбарласан багцаас бүрэлдэнэ. Дамжуулах тогтолцоог
бүрэлдүүлж байгаа эсүүд бүтэц үүргийн хувьд зүрхний булчингын эсээс
нилээд өөр юм. Т-гуурс эндоплазмын тулам байхгүй миофибрилл багатай,
байсан ч түүнд байдаг түгээмэл шинжүүд бараг гардаггүй. Зүрхний
дамжуулах тогтолцоонд гурван төрлийн эс тааралддаг.
2.1 Пейсмекерийн эс буюу Р эс: Энэ эс зүрхний дамжуулах тогтолцооны
зангилааг бүрдүүлдэг эсүүд, зүрхний агшилтын хэмийг удирдаж зохицуулдаг.
Хэмжээгээрээ харилцан адилгүй жижиг өөрөө агших сэрлийн импульсыг
(хурдны тоо хэмжээ) хураан дамжуулах чадвартай.
2.2 Шилжилтийн эс: Р эсээс сэрлийг зүрхний булчинд дамжуулах үүрэгтэй
эс юм. Зүрхний булчингийн эсийг бодвол нарийхан дотор бүтцээрээ зүрхний
булчингийн эстэй нилээд төстэй юм.

15. Зүрх
2.3 Гурав дахь төрөл: Энэ эс нь зүрхний дамжуулах багцуудыг
бүтээнэ. Зүрхний булчингийн эстэй харьцуулахад нилээд том юм. Тийм
боловч эсийн сийвэндээ агаартай болон агааргүй исэлдэн ангижрах
ферментүүд бага, идэвхижил нь сул. Харин эдгээр эсийн сийвэн нь
амархан задардаг гликогенээр баялаг юм. Төмөрт гематоксилинээр
будсан бичил бэлдмэл дээр нилээд том харагддаг.
3т. Эпикард: Зүрхний гадар бүрхүүл юм. Энэ бүрхүүл нь мезотел
хэмээх нэг эгнээ хавтгай хучуур эд, холбогч эдэн давхаргаас тогтоно.
Холбогч эдийн ялтсыг нь ширхгийн байдлаар нь өнгөц цавуулаг
ширхэгт, уян ширхэгт, дан цавуулаг ширхэгт, гүний цавуулаг болон уян
ширхэгт гэж дөрвөн үе болгож ангилдаг.
Үнхэлцэг: Эпикардтай их төстэй. Түүнтэй харьцуулахад холбогч эдэн
давхрага илүү хөгжсөн.

16. Бичил эргэлтийн тогтолцоо
• Хүний бие махбодь хэлбэр дүрс, хэмжээгээрээ ялгаатай янз бүрийн үүрэг
гүйцэтгэх 100 гаруй төрлийн 5000 тэрбум эсээс тогтоно. Эдгээр эсүүд янз янзаар
хослон мэдрэл, зүрх судас, амьсгал, хоол боловсруулах, шээс бэлэг, яс, булчин
гэх мэт 10 гаруй том системийг бий болгоно. Дээрхи системүүдээс амьдралын
явцад хамгийн их ажиллаж эрт өтөлдөг нь зүрх, судасны тогтолцоо юм. Энэ
систем нь цус шахах шахуурга болох зүрх, эд эрхтэнрүү цус түгээх артери буюу
тараагуур, түүнийг зүрхрүү цуглуудаг вен буюу хураагуур гэсэн гурван том
системээс тогтоно.
• Одоогоос 300 жилийн өмнө эрдэмтэн В.Гарвей, М.Мальпиги нар эс эдийн
түвшинд тараагуур судас нь капиляр хэмээх нарийн хялгасан судсаар дамжин
хураагуур судастайгаа холбогддог болохыг нээжээ.
• Хожим 1925 онд эрдэмтэн Крох энэ судасны хананы бүтцийг судалж, хоол
тэжээлийн зүйлсийг эс эдрүү өгч хариуд нь түүний бодисын солилцооны эцсийн
бүтээгдэхүүнийг авдаг нарийн бүтэцтэй болохыг тодруулсан.
• 20-р зууны 60-аад оны сүүлчээр ЗХУ-ын эрдэмтэд бөөр, уушги, зүрхийг
нарийвчлан судалж тэдгээрийн доторхи тараагуур, хураагуур судасны уулзварт
капиллярын хажуугаар артериол (тараагууранцар), венул (хураагууранцар)
гэсэн хоёр нарийхан судаснаас бүтсэн эрхтэн болгонд өвөрмөц бүтэцтэй сувган
систем байна гэдгийг “Бичил эргэлт” гэж нэрлэжээ.

17. Капилляр буюу хялгасан судас
• Капиллярын өмнөх артериолоос эх авч бичил эргэлтийн торны өмнөх хэсгийг
бүрдүүлдэг судсыг “Капилляр судас” гэнэ. Хялгасан судасны хана нь эндотель,
түүний суурийн мембран хоёроос тогтоно. Ханын бүтцээр нь хялгасан судсыг 3
хэлбэр болгон хуваадаг
1т. Жирийн хялгасан судас: Ихэнх эрхтэнд байдаг бөгөөд эндотель, суурийн
мембраны хэмжээ жигд битүү байдаг.
2т. Цонхт (фенестрт) хялгасан судас: Ийм судсанд эндотелийн сийвэн нь үе үе
нимгэрхэн цонх мэт хэлбэр дүрсийг үүсгэдэг. Эдгээр хялгасан судсууд дотоод
шүүрдийн булчирхай, бөөрний түүдэг, нарийн гэдэсний цэлмэнгүүд байдаг.
3т. Тулман хялгасан судас: Энэ судаснуудын эндотель болон суурын мембран нь энд
тэндээ цоорхой нүхтэй байдаг. Эдгээр судаснууд элэг, дэлүү зэрэг эрхтэнд бий.
• Хүний биед дундажаар 3-6 микрон (10-6 м) хөндлөн огтлолтой, 750 микрон урттай,
40 миллярд орчим капилляр байна гэж тогтоосныг үндэслэн, хүний бүх капиллярыг
угсруулан залгавал манай дэлхийг 2,5 дахин ороох хэмжээ юм. Хэрэв түүнийг дэлгэн
хурганы арьс шиг эгнэвэл 1000м кв талбай болно. Энэ том талбайн нүх сүвээр минут
тутамд 14 мл, хоногт 20 литр шингэн цуснаас эс эдрүү түүнээсээ буцаж цусруу орч
гарч сэлгэж байдаг

18. Бичил эргэлтийн тогтолцоо
Артери Вен
Хавхлага
Артериол Венул
Капилляр
Цусны урсгал
Уян эд
Эндотель
Гөлгөр булчин
Холбогч эд
17-р зураг. Цусны судаснууд

19. Хүний цусны эргэлт
Уушги
Уушгины вен
Гол судас
Уушгины
артери
Венийн хөндийн
Биеийн дээд
хэсэг
Элэгний вен
Бөөрний вен
Элэг
Элэгний артери
Элэгний үүдэвч вен
Ходоод, гэдэс
Биеийн доод хэсэг
Бөөр
Бөөрний артери
Цусны бага
эргэлт
Цусны их
эргэлт
18-р зураг. Хүний цусны эргэлт

20. Зүрх
19-р зураг. Зүрхэн дэх цусны эргэлт

21. Тунгалагын буюу лимфийн тогтолцоо
20-р зураг. Тунгалагын тогтолцоо
Гүйлсэн булчирхай
Тимус
Дэлүү
Шавиа чөмөг
Тунгалагын судас
Лимфийн төв цэг