‫انًهك عبدهللا، بريطاَيا‬
     ‫وصُع األردٌ‬
        ‫د. ياري ويهسىٌ‬
      ‫جايعت كًبردج - 7897‬

               ‫1‬
‫شكر وتمدير‬
 ‫٣ط٤ذ ُ٢ إٔ أػزَّ ػٖ ٛخىم حٓظ٘خٗ٢ ُ٨كَحى ٝحُٔئٓٔخص حُظ٢ ؿؼِض ٌٛح حٌُظخد ٌٓٔ٘خ. ٝكـَ ح٧ٓخّ ُـَ ٓخ‬
       ‫ٛٞ ٌٖٓٔ ك٢ ىٗ٤خ حُزلغ حُؼِٔ٢، ًٔخ ك٢ حُؼٞحُْ ًِٜخ، ٛٞ حُيػْ حُٔخى١، ٓٔخ ٣يكؼ٘٢ رخىة ً١ ريء اُ٠ طوي٣ْ‬
   ‫حٌَُ٘ ٌَُ ٖٓ ػخثِظ٢ ًَِٝٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رٌِ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢، ٝٛ٘يٝم ؿخٓؼش أًٔلٍٞى، ُٝـ٘ش ؿخٓؼش‬
      ‫أًٔلٍٞى ُِيٍحٓخص حُؼِ٤خ ًِٝ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢ ُٝـ٘ش حُيٍحٓش حُؼِ٤خ رـخٓؼش أٝرَِْ َُ٤ٖ، ٝٓـِْ رلٞع حُؼِّٞ‬
                                                                                            ‫ّ‬
    ‫ح٫ؿظٔخػ٤ش، ُٔخ هيٓظٚ ُ٢ ٖٓ ىػْ ٓخُ٢ ٓو٢. ًٌُٝي كبٗ٘٢ أٌَٗ ً٬ ٖٓ ٗخظَ ًِ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢ ٝأػ٠خء‬
‫ٓـِْ اىحٍطٜخ ٝٓيٍحء ًَِٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ أًٔلٍٞى: ىٍى ٛزٍٞى ٍٝٝرَص ٓخرَٝ ٍٝٝؿَ أٝ٣ٖ ٜٝٓطل٠‬
                                                   ‫ِ ِ‬
   ‫ريٝ١، ٝٓي٣َ ًَِٓ حُيٍحٓخص حَُ٘م أٝٓط٤ش رـخٓؼش ٛخٍكخٍى ٓلٖٔ ٜٓي١، ٝٓؼخٝٗٚ ىٗ٤ْ ٌٓ٤ٞط٤ْ حٌُ٣ٖ‬
                            ‫ؿؼِٞح طِي حُٔئٓٔخص َٓحطغ ٓخٍس ٝٓ٬ثٔش ُِيٍحٓش ٝحُ٘وخٕ ه٬ٍ ٓ٘٢ ػِٔ٢ ٓؼْٜ.‬

    ‫ٝػٔش رؼي ًُي حُؼي٣ي ٖٓ أُٝجي حُٔـُٜٞ٤ٖ ك٢ حُـخُذ ٖٓٔ ٣٠طِؼٕٞ رٜٔٔش ح٫ٛظٔخّ رخُٔللٞظخص ٝٓـٔٞػخص‬
     ‫ح٧ٍٝحم حُوخٛش، ٝ٣ظُٕٞٞ اٍٗخى حُزخكغ حُٞك٤ي، ػزَ ُكٔش ػَ٘حص ح٥٫ف ٖٓ ح٫كظٔخ٫ص اُ٠ حُٔؼِٞٓخص‬
‫حُٔل٤يس. ٝػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي كبٗ٘٢ أٌَٗ هٜٞٛخ حُؼخِٓ٤ٖ ك٢ ٌٓظذ حُٔـَ حُؼخّ رِ٘يٕ، ٝحُٔ٤ي ك٤ِ٤ذ ٓغ حُؼخِٓ٤ٖ‬
                   ‫ِ ّ‬
       ‫ك٢ حُٔللٞظخص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حًَُِٔ٣ش، ٝحُؼخِٓ٤ٖ ك٢ ٓللٞظخص حُيُٝش ح٩َٓحث٤ِ٤ش، ٝحُٔ٤يس ؿَ رظَٝٝع ك٢‬
                                                               ‫ْ ِْ‬
      ‫حُٔللٞظخص حُٔٞىحٗ٤ش رـخٓؼش ىٍٛخّ ى٣خٗخ ؿَٓٞٝى ـ ؿِٞٗ حُؼخِٓش حُٔخروش ك٢ ٓللٞظخص حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢‬
 ‫أًٔلٍٞى. أٓخ ؿِ٤خٕ ؿَحٗض حُٔٔئُٝش حُلخُ٤ش ػٖ حُٔللٞظخص ك٢ ًَِٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ أًٔلٍٞى، كوي ًخٗض‬
                                                                                           ‫ّ ِ‬
   ‫ٓلظخكخ ُظـٔ٤غ حٍُٜٞ حُ٠ٞث٤ش حُظ٢ ٍٝىص ك٢ ٌٛح حُٔئُق. ٝ٣َٔٗ٢ أ٣٠خ إٔ أٌَٗ ٍط٘خٍى اّ. ىٝؿ٬ّ ػِ٠‬
                         ‫ِ‬
   ‫ػِٔٚ حُظٜٞ٣َ١. أٟق اُ٠ ًُي أٗ٘٢ ٓخ ً٘ض ٧ٓظط٤غ إٔ أكؼَ ا٫ حُوِ٤َ ك٢ حُٔللٞظخص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حًَُِٔ٣ش‬
‫ُٞ٫ ٓٔخػيس ًَ ٖٓ ِٓ٤ٔخٕ ر٘٤َ ٝٓخُي هزط٢؛ حٌُِ٣ٖ هخٓخ رظَؿٔش ٓجخص حُٞػخثن ٖٓ حُؼزَ٣ش اُ٠ ح٩ٗـِ٤ِ٣ش. أٓخ‬
 ‫ّ‬
     ‫كَحٗي ٓظ٤ٞحٍص كوي ُلض ٗظَ١ اُ٠ ًظخد ٓ٘يٍ ًٞٛ٤ٖ: ر٢ ٛظَٔ ِٛٔن ػزي هللا ًٔخ طَؿْ ؿِءح ٓ٘ٚ. ًٔخ إٔ‬
      ‫كٖٔ ً٤ّخُ٢ حٛظيٟ ك٢ أػ٘خء ىٍحٓظٚ ُِؼ٬هخص حُؼؼٔخٗ٤ش ـ حُؼَر٤ش هزَ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ اُ٠ ٗٚ ح٩ٍحىس‬
                                          ‫³حُِٔطخٗ٤ش‪ µ‬حُٔظ٠ٖٔ طؼ٤٤ٖ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ َٗ٣لخ ٝٗخًٍ٘٢ حُؼِْ رٚ‬

       ‫ُٝوي أؿَ٣ض حُؼي٣ي ٖٓ حُٔوخر٬ص، ٝأٗخ ٗي٣يس ح٫ٓظ٘خٕ ٧ُٝجي حٌُ٣ٖ أريٝح هيٍح ًز٤َح ٖٓ حٌَُّ ٝحُٔوخء ك٢‬
  ‫اػطخث٢ أٝهخطْٜ ًًَٝ٣خطْٜ. ٝهي أٍٝىص، هخثٔش أرـي٣ش رؤٓٔخثْٜ ك٢ ػزض حَُٔحؿغ. ٝأٗؼَ رخٓظ٘خٕ هخٙ ٌَُ ٖٓ‬
  ‫ُٝ٢ حُؼٜي ح٧ٓ٤َ كٖٔ، ٝح٧ٓ٤َس ٝؿيحٕ، ِٝٓ٤ٔخٕ ٓٞٓ٠ ٝٝىحى هؼٞحٍ ٍٝ٣ظخ ٝحَُٔكّٞ ٓلٔي حُـٍٞ، ٝٓٞٗ٤ٚ‬
 ‫ٓخػُٞ ٝٓ٘٤َس ٓؼ٤ي اُحء ٓخ أريٝٙ ٖٓ ًَّ ٟ٤خكش، ٝٓخ هيٓٞٙ ٖٓ ٓٔخػيس ُط٤لش ك٢ حُظَط٤ذ ُِِٔ٣ي ٖٓ حُِوخءحص‬
‫ٓغ أٛيهخثْٜ ٝٓؼخٍكْٜ. اٗ٢ ٓٔظ٘ش أ٣٠خ ُِ٣٘ش هؼٞحٍ ػِ٠ ٓخ هيٓظٚ ُ٢ ٖٓ ٓٔخػيس ك٢ اؿَحء حُٔوخر٬ص رخُؼَر٤ش،‬
  ‫ُٝـ٤ْ رَ ُـٞٛٚ ك٢ رَه٤خطٚ ح٧ِٛ٤ش حَُِٔٓش اُ٠ ٓـِش (طخ٣ْ) ػٖ حؿظ٤خٍ ػزي هللا، َُٝٝؿَ ُٞ٣ْ ػِ٠ ٓٔخكٚ‬
    ‫ُ٢ رخ٫١٬ع ػِ٠ كٍٜٞ ٖٓ ًظخرٚ: ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ (5491 ـ 1591 ّ): حُوٞٓ٤ش‬
                                                ‫حُؼَر٤ش ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝآزَ٣خُ٤ش ٓخ رؼي حُلَد هزَ َٗ٘ٙ.‬

 ‫ٝأٌَٗ أ٣٠خ ً٬ ٖٓ ٗو٤ن ُٝؿ٢ ؿٍٞؽ هٍٞ١ ٝٗي٣ْ ر٤ز٢؛ حٌُِ٣ٖ طلٔ٬ رٜزَ ػ٘خء حُظَط٤ذ ُـٔ٤غ أٓلخٍ١،‬
      ‫ًٝ٬ ٖٓ حُ٤ِحر٤غ رطَّ ٝؿٕٞ رخًٍ٤ٖ ٝٓخٌٗخ ىحُٝ٤٘ؾ ػِ٠ حٓظ٠خكظْٜ حٌَُ٣ٔش ُ٢ ه٬ٍ ٍك٬ط٢ حُزلؼ٤ش‬
    ‫حُؼي٣يس اُ٠ ُ٘يٕ. ًٌُٝي كبٗ٘٢ ٓي٣٘ش ٧ٛيهخث٢ ُٝٓ٬ث٢ حٌُ٣ٖ هَإٝح ٝحٗظويٝح ٓوطٞ١ظ٢ ًِ٤خ أٝ ؿِث٤خ؛ ٓؼَ‬
    ‫ك٤َُٝ أكٔي ٝؿِٖ رِلٍٞ ـ رخٍٝ ٝك٘خ رطخ١ٞ ٝاُٖ كِظِرخطَى ُٝٝ٤ي حُوخُي١، ٝؿٕٞ ٓخى ٝرخْٓ ِْٓٔ ٍٝٝؿَ‬
      ‫أٝ٣ٖ ٝرٍٞ ٓخرخ ٝر٤ِ٢ ٝ٣٘يٍ، ٌَُٝ ٖٓ ٓلٍَط٢ حُ٤ِحر٤غ ٝطٕٞ ٝٓٔخػيطٜخ ٛ٤٬ٍ١ ؿخًٔ٤ٖ ك٢ ًٔزَىؽ‬
   ‫ُٝ٘خٓوظ٢ ِٓ٤٘يح ؿ٤يٕ. ٝرٌَ٘ ٣لٞم حُـٔ٤غ ىكجخ ٣ط٤ذ ُ٢ إٔ أػزَ ػٖ ػٔ٤ن حٓظ٘خٗ٢ ٌَُ ٖٓ أُزَص كٍٞحٗ٢‬
                                                                                            ‫ِ‬
 ‫ٝحَُٔكٞٓش حُ٤ِحر٤غ َٓٞٗٝ حٌُِ٣ٖ ٝٛزخٗ٢ ىٕٝ أ١ طَىى أٝهخطٜٔخ ٝأكٌخٍٛٔخ ٝٛيحهظٜٔخ ػِ٠ حٓظيحى ٓ٘ٞحص ٌٛٙ‬
                                                       ‫حُيٍحٓش، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ػيى ًز٤َ ٖٓ حُٔٔٞىحص.‬

     ‫أه٤َح أٗخ ٓي٣٘ش ٧ٓ٢ ٍٗٞٓخ ُٖٝٔ ٧ٜٗخ ىػٔظ٘٢ ٝآٓ٘ض ر٢، ُٝلٔٞ١ أٗـ٤٬ ٝحَُٔكّٞ ٌَٗ١ هٍٞ١ ػِ٠‬
                                                                         ‫ِ‬
    ‫حٛظٔخٜٓٔخ حُيإٝد أ٣٠خ رؼِٔ٢. أٓخ ُٝؿ٢ حُؼِ٣ِ ك٤ِ٤ذ هٍٞ١ كؤٗخ ٓي٣٘ش ري٣ٖ هخٙ ٖٓ حُؼَكخٕ ُٜ٘خثلٚ‬
            ‫حُـٔش ًٔئٍم ٓظوٜٚ ك٢ ٌٛٙ حُلوزش ًٝحًَس ُٜزَٙ ٍٝكخرش ٛيٍٙ ػزَ أٗٞحء حُزلغ ٝحُظؤُ٤ق.‬‫ّ‬




                                                     ‫2‬
‫7) يدخم‬
        ‫طِز٤ش ُيػٞس حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش حُظ٢ ًخٗض ٍحؿزش ك٢ حُظلخٝٝ كٍٞ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص حُؼخٗٞ٣ش ػِ٠‬
       ‫حُٔؼخٛيس ح٧ٗـِٞ ـ َٗم أٍىٗ٤ش حُٔؼوٞىس هزَ ػخٓ٤ٖ، أٝكي ِٓي ح٧ٍىٕ ػزي هللا (7) ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ‬
‫(8491 ّ) اُ٠ ُ٘يٕ ً٬ ٖٓ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ٝهخثي حُـ٤ٖ. ػِ٠ ح٧هَ ًخٕ ًُي ٛٞ حُٔزذ حُٔؼِٖ‬
‫ُِِ٣خٍس. أٓخ حُٔزذ حَُث٤ٔ٢ ٝؿ٤َ حُٔؼِٖ كِْ ٣ٌٖ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٛؼذ حُظؤ٤ٖ. ُوي ًخٕ ح٧َٓ ٓظؼِوخ رلِٔط٤ٖ.‬

  ‫كٌٔ٘ حٗظٜخء حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش ظَ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ حُو٠٤ش حُٔ٘لَىس ح٧ْٛ ٝح٧ٛؼذ حُٔ٘ظٜزش أٓخّ رَ٣طخٗ٤خ‬
‫ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، رٞٛلٜخ ٌِٓ٘ش ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هطَ ٗٔق ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُٔ٘طوش، ٝهخىٍس ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ،‬
                                                          ‫ػِ٠ ح٩١خكش رلِلخثٜخ حٌُ٣ٖ ًخٕ ػزي هللا أكيْٛ.‬

   ‫حٓظٜيكض ٍكِش حُٔٞظل٤ٖ حُؼ٬ػش: حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ ٝحُوخثي حُزَ٣طخٗ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢ ؿِٞد رخٗخ، اُ٠ ُ٘يٕ، طلي٣ي‬
‫ىٍٝ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػِٔ٤ش ٍْٓ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ. كخُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش ٌُٜح حُٔٔظوزَ ًخٗض ٓئهَح هي حؿض،ٍكض‬
  ‫ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس حُظ٢ أٝٛض رظؤ٤ْ حُز٬ى ر٤ٖ حُـخُ٤ظ٤ٖ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔظوخٛٔظ٤ٖ. ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ‬
‫طَ٣ي إٔ طظلَٔ ٓٔئُٝ٤ش كَٝ طؤ٤ْ ح٧ٍٝ حُٔو٤ض ٝكٔخ٣ظٚ، كؤػِ٘ض حػظِحٜٓخ حُظوِ٢ ػٖ ح٫ٗظيحد ٝح٫ٗٔلخد‬
 ‫ٖٓ كِٔط٤ٖ ًِٜخ ٓغ كٍِٞ ٣ّٞ 51 أ٣خٍ (4891 ّ). ؿ٤َ أٜٗخ، ػِ٠ ػِٝكٜخ حُٔلظَٔ ػٖ ط٘ل٤ٌ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ، ٓخ‬
      ‫ًخٗض ُظٔظط٤غ حُظـَى حٌُخَٓ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ رٔٔظوزَ ٌٛٙ حُز٬ى. كٖٔ ٗؤٕ ًَ ٓخ هي ٣ليع ك٢ كِٔط٤ٖ، ٓٞحء‬
 ‫أٗل٠ض ٣يٛخ ٖٓ هطش طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس أّ ٫، إٔ ٣ؼِٟ اُ٤ٜخ ٛ٢، ٧ٜٗخ كٌٔض ٌٛٙ حُز٬ى ٓيس هْٔ ٝػَ٘٣ٖ‬
                                                                                       ‫ٓ٘ش ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد.‬

           ‫ّ‬
     ‫ًخٕ ٛيف رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحٟلخ. ُوي أٍحىص إٔ ط٘ٔلذ ىٕٝ هٔخثَ ك٢ ح٧ٍٝحف ٝرطَ٣وش طٌٜٔ٘خ ٖٓ‬
    ‫ح٫كظلخظ رؤًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ حُوٞس ٝحُ٘لًٞ. ٌُٖٝ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ ٣ؼٞىٝح، رؼي اػ٬ْٜٗ ػٖ حػظِحّ حُظوِ٢ ػٖ‬
  ‫ح٫ٗظيحد ٝحَُ٘ٝع رؼِٔ٤ش ح٫ٗٔلخد، هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُظلٌْ رٔـَٟ ح٧كيحع ًٔخ ًخٗٞح ٣لؼِٕٞ ٖٓ هزَ. ُٝؼَ ًُي‬
  ‫ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء ططٍٞ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ًٔخ ُٞ ًخٗض ِِٓٔش ٖٓ حُوطٞحص ح٫ٗظوخُ٤ش حُٔئهظش حُٔظـخٝرش‬
                                                    ‫ٓغ حُظَٝف، رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓ٤خٓش َٓٓٞٓش رٟٞٞف.‬

  ‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس ح٫ٛظٔخّ رٔخ ٓظئٍٝ اُ٤ٚ ٜٓخثَ حُٔ٘خ١ن حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ ٝٛلظٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس رخُؼَر٤ش.‬
 ‫ٖٝٓ حُٔئًي أٜٗخ ًخٗض طل٠َ ٍإ٣ش ح٧ٍىٕ ٝٛٞ ٣ٔظُٞ٢ ػِ٠ ٌٛٙ حُٔ٘خ١ن ػِ٠ ٍإ٣ش هِن ىُٝش كِٔط٤٘٤ش، أٓ٬‬
‫ك٢ طلو٤ن أَٜٓ ٌَٗ ٌٖٓٔ ٖٓ أٌٗخٍ حٗظوخٍ حُِٔطش، ٝك٢ طِٔ٤ْ ُٓخّ ح٧َٓ ُلِ٤ق ٓ٠ٕٔٞ. كٔخ إ ١ِذ ٍث٤ْ‬
      ‫ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حؿظٔخػخ ٓـِوخ، ٓٔظزؼيح كظ٠ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ظٚ، ُٔ٘خه٘ش ٌٛح حُٟٔٞٞع‬
                                                     ‫ْ ْ‬
      ‫حُلٔخّ، كظ٠ ٓخٍع ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُزَ٣طخٗ٢ اٍْٗٔض ر٤لٖ اُ٠ حُٔٞحكوش ػِ٠ حُطِذ. ٝك٢ حُلخى٣ش ػَ٘س‬
  ‫ٝحُٜ٘ق ٖٓ ٛزخف حُٔزض حُٞحهغ ك٢ حُٔخرغ ٖٓ َٜٗ ٗزخ١ حؿظٔغ حَُؿ٬ٕ. ٛل٤ق إٔ أ١ ٓل٠َ ُٔخ ىحٍ ك٢‬
    ‫ح٫ؿظٔخع ُْ ١،ٓـَ ٗظَح ُلٔخٓ٤ش ٓٞهل٢ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ، ؿ٤َ إٔ ؿِٞد رخٗخ حٌُ١ ١،ُذ ٓ٘ٚ طُٞ٢ ٜٓٔش‬
   ‫حُظَؿٔش، ٝحٌُ١ ًخٕ حُ٘وٚ حُؼخُغ حُٞك٤ي ك٢ ح٫ؿظٔخع، ٓخ ُزغ إٔ ًظذ ك٤ٔخ رؼي ٣وٍٞ: إ ر٤لٖ ػِن ٓٞحكوخ‬
 ‫ػِ٠ ً٬ّ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ػٖ حػظِحّ َٗم ح٧ٍىٕ آٍخٍ ؿ٤٘ٚ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ رؼي حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ‬
                                     ‫ّ‬
‫هخث٬: »اٗٚ حُ٘٢ء حُٞحٟق حٌُ١ ٣ٌٖٔ حُو٤خّ رٚ« ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. ؿ٤َ أٗٚ كٌٍ طٞك٤ن ٖٓ ؿِٝ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش‬
                                                                                ‫(2)‬
                                                                                    ‫ُِيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش حُ٘خٗجش.‬

‫ٝٓؼَ ٌٛح حُظلخْٛ ُْ ٣ٌٖ ا٫ طلو٤وخ ُلِْ ١خُٔخ ٍحٝى حُِٔي ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٍؿ٬ ١ٔٞكخ، رَ ٝٓزخُـخ ك٢ ١ٔٞكٚ‬
  ‫رَأ١ حُزؼٞ. ٝرٔخ إٔ ؿ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔؼَٝف رخْٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ‬
  ‫ك٢ حُٔٞحهغ ح٧ٓخٓ٤ش، ٝػِ٠ ح٧ِٓلش ٝحُظـٜ٤ِحص حُزَ٣طخٗ٤ش، اٟخكش اُ٠ طؼٞ٣ِٚ حٌُخَٓ ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢‬
‫ك٢ طٔي٣ي ٗلوخطٚ، كبٕ حُِٔي ًخٕ ػخؿِح ػٖ إٔ ٣لِْ رظـَ٣ي أ٣ش كِٔش ٓ٘خه٠ش َُؿزخص رَ٣طخٗ٤خ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬
        ‫إٔ ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ حُظ٢ ًخٕ ٓ٤ظٌٖٔ ٖٓ اُلخهٜخ رٌِٔٔظٚ ًخٗض ٛـ٤َس رخُٔوخٍٗش ٓغ أك٬ٓٚ‬
 ‫حُظٞٓؼ٤ش، كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ؼظزَ ٌٛٙ حُل٤خُس ٛيكخ رٌحطٚ، رَ ٗظَ اُ٤ٜخ ػِ٠ أٜٗخ حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن طـٔ٤غ‬
  ‫أؿِحء أهَٟ ٖٓ حُؼخُْ حُؼَر٢ طلض ٝٛخ٣ظٚ، ٍٝحف ٣ٔٞؿٜخ رٞٛلٜخ حَُٔكِش ح٧ُٝ٠ ٖٓ َٓحكَ طلو٤ن ٝكيس‬
                                                     ‫ّ‬
                                                                                             ‫ػَر٤ش أٝٓغ.‬

    ‫ُوي ٌَٗ ٌٛح حُظلخْٛ ٓغ ر٤لٖ هَٝؿخ ػِ٠ ػ٬هخص ػزي هللا حُٔؤُٞكش رزَ٣طخٗ٤خ. ٛل٤ق إٔ ٌٛٙ حُؼ٬هخص ًخٗض‬
   ‫طظْٔ، ٍؿْ ػيّ هِٞٛخ ٖٓ حُظٞطَ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، رلٔ٤ٔ٤ش كَ٣يس ُْ ٣ٌٖ ُٜخ أ١ ٗظ٤َ ك٢ أ١ ٌٓخٕ آهَ ك٢‬


                                                     ‫3‬
‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ُْ ٣ٌٖ هي ٓزن ُٜخ، ٓغ ًُي، إٔ أ٣يص ١ٔٞكخص ػزي هللا ك٤ٔخ ٍٝحء حُليٝى ١ٞحٍ‬
                                       ‫ٓزؼش ٝػَ٘٣ٖ ػخٓخ ٖٓ ح٫ٗوَح١ حُلٔ٤ٔ٢ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

   ‫كخُظَحر٢ حُٞػ٤ن ر٤ٖ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ، ك٢ ا١خٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٗظخؽ ٓ٘خكغ ٓظزخىُش، ك٤غ ًخٕ ٓـَى‬
  ‫ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ ًيُٝش ٓ٘لِٜش ٣ِز٢ كخؿخص رَ٣طخٗ٤خ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ٖٓ ؿٜش؛ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حٍطزخ١‬
    ‫ػزي هللا رزَ٣طخٗ٤خ ٝٓٞهؼٚ ًلـَ ُحٝ٣ش ك٢ حُـَٔ حُوخثْ ر٤ٖ ِٓطش ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُٔـظٔغ حُٔلِ٢، ٛٔخ‬
  ‫حٌُِحٕ أى٣خ اُ٠ ٍكؼٚ ٟٝٝؼٚ كٞم ٓٔظٟٞ حُو٤خىحص حُٔلِ٤ش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش‬
  ‫ًخٕ ػزي هللا ٓل٤يح رٞٛلٚ (حُٞحؿٜش حُٞ١٘٤ش) حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طٔظط٤غ إٔ ط٠ٖٔ ٜٓخُلٜخ ٍٝحءٙ ىٕٝ اػخٍس‬
                                                                                    ‫أ٣ش ٓؼخٍٟش ِٓػـش‬

      ‫ؿ٤َ إٔ حُٔ٘خكغ حُٔظزخىُش ُْ طٌٖ ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ُظؼ٘٢ حُظٌخكئ. كؼزي هللا، ر٘ظَ رَ٣طخٗ٤خ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٝحكيس ٖٓ‬
   ‫كِوخص ِِٓٔش حُلِلخء ٝحُٔظٔظؼ٤ٖ رخُلٔخ٣ش حُٔٔظيس ٖٓ َٜٓ اُ٠ ا٣َحٕ، ٝحُظ٢ ًخٗض ط٠ٖٔ روخء ٓٞحهغ حُظلٞم‬
  ‫ٝحُٔ٤خىس ح٩ؿٔخُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُٔ٘طوش. ٛل٤ق إٔ حٍُٜٞس ٓخ ًخٗض ُظٌٕٞ رٌٜح حُٜلخء ىٝٗٚ (ػزي هللا)، ٌُٖٝ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظظَ هخىٍس ٝرٌلخءس ػِ٠ كٔخ٣ش ٜٓخُلٜخ ٌٝٓخٗظٜخ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٜٓيٍ‬
   ‫حُيػْ حُٜخّ حُٞك٤ي حٌُ١ أطخف ُٚ كَٛش حُ٘ـخس ٖٓ ِِٓٔش ح٫ٗظلخٟخص ٝحُٜـٔخص حُوزِ٤ش ك٢ حُؼَ٘٣٘٤خص، ٝأرو٠‬
   ‫اىحٍطٚ ١خك٤ش ػِ٠ حُٔطق ٍؿْ ؿ٤خد ح٧ٍٛٞ حُوخرِش ُظلٜ٤َ حُ٠َحثذ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬
    ‫ح٩ٜٗخف ٝحُؼيٍ ٣و٠٤خٕ ربهَحٍ كو٤وش إٔ ً٬ ٖٓ ػزي هللا َٝٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓ٘ٞحص طٌِ٘ٚ ٓخ ًخٗخ، ً٬ٛٔخ،‬
                                                                              ‫ٓ٤زو٤خٕ ٓٞؿٞى٣ٖ ُٞ٫ رَ٣طخٗ٤خ.‬

  ‫ًخٕ ػزي هللا ػٔ٤ن ح٩كٔخّ رخُوَِ حُ٘خؿْ ػٖ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ٌٛح حُوَِ ٣وٞ ٓ٠ـؼٚ؛ ٝهي طَى،‬
 ‫ٓغ حُٔ٘٤ٖ، رٜٔخص ٝحٟلش ػِ٠ ٗوٜ٤ظٚ. كـُٞ٤خٕ ًِٛٞٔ٢ حٌُ١ ُحٍ ػٔخٕ ك٢ ٜٓٔش ُ٨ْٓ حُٔظليس ك٢ ٗ٤ٔخٕ‬
    ‫ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ٝؿيٙ: »ٍؿ٬ ًح ىٛخء ؿَ٣ذ، ٣َه٠ أك٤خٗخ اُ٠ ٓٔظٟٞ حُلٌٔش؛ ىٛخء هخثْ ػِ٠ حُـٔغ ر٤ٖ‬
‫ٗ٢ء ٖٓ حًٌُخء حُلطَ١، ٝهيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حٌُٔحؿش، ٝرؼٞ حٌَُٔ حُٔؼوٍٞ؛ ىٛخء... ٓخ ًخٕ ُ٤ٔظط٤غ إٔ ٣ظطٍٞ ا٫‬
      ‫ك٢ ظَٝف ٗز٤ٜش رظَٝكٚ ـ ك٤غ ٣لظَ ٓٞهؼخ ُِِٔطش، ٌُٝ٘ٚ أُؼٞرش ر٤ي هٟٞ هخٍؿ٤ش أػظ٠...«. (4) ٝ١ٞحٍ‬
                                       ‫ّ‬
  ‫حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ ك٤خطٚ حُٔ٤خٓ٤ش ظَ ػزي هللا ٣زلغ ػٔخ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ اٛ٬ف ًُي حُوَِ. ٌُٖٝ حُؼ٬ؽ‬
         ‫ُْ ٣ٌٖ ًخٓ٘خ ك٢ ٓـَى ح٫ٓظو٬ٍ ٧ٕ ٌِٓٔش ػزي هللا، ًٔخ طْ ا٣ـخىٛخ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ًخٗض ٫ ط٠ْ ّ‬
        ‫ا٫‬
   ‫(000032) ٗٔٔش، (5) ر٬ ٓي٣٘ش كو٤و٤ش ٝحكيس، ٝر٬ ٓٞحٍى ١ز٤ؼ٤ش، ٝىٕٝ أ٣ش أٛٔ٤ش طـخٍ٣ش، ػيح ًٜٞٗخ ٓؼزَح‬
 ‫ٛلَحٝ٣خ. ٝرخهظٜخٍ ُْ ٣ٌٖ ٛ٘خى ٓخ ٣يػٞ ٧ٕ طٌٕٞ ىُٝش رٌحطٜخ ري٫ ٖٓ إٔ طٌَ٘ ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش، كِٔط٤ٖ،‬
     ‫حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش، أٝ حُؼَحم، حُِْٜ ا٫ اًح ًخٕ روخإٛخ ػِ٠ كخُٜخ ِٓز٤خ ُٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
‫ٌٓخٕ حٌُِٔٔش ُحىٝح، ٝحهظٜخىٛخ طٞٓغ رؼٞ حُ٘٢ء ه٬ٍ كظَس ح٫ٗظيحد، كبٕ هخػيس ٓٞحٍىٛخ حُزَ٘٣ش ٝحُٔخى٣ش ُْ‬
      ‫طٜ٘ي أ١ طـ٤٤َ ً١ ٗؤٕ. ٝرخُظخُ٢ كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ هي ٣ٌٖٔ ػزي هللا ٖٓ حُظلَى رلَ٣ش رؼ٤يح‬
   ‫رَ٣طخٗ٤خ، إٔ ٣زو٤ٚ، ُ٨ٓزخد ًحطٜخ، طلض ٍكٔش ؿ٤َحٗٚ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا ٓخ ُزغ، ك٤ٖ ٝحكوض رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠‬
‫ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ طوي٣ْ حُيػْ حُٔخُ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢ رؼي كٍٜٞ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حَُٓٔ٢ ك٢ ػخّ (6491‬
                            ‫(6)‬
                                ‫ّ) ٍؿْ ٓٞحكوش حُؼَحم حُٔخروش ػِ٠ ٓي حُؼـَس ػ٘ي حُ٠ٍَٝس، إٔ ط٘لْ حُٜؼيحء.‬

   ‫ُْ ٣ٌٖ ًُي ًخك٤خ؛ كؼ٬ؽ حُوَِ حُ٘خؿْ ػٖ حػظٔخى ػزي هللا ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ًخٓ٘خ ك٢ أٍٓٞ أهَٟ. طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ،‬
       ‫أٝ٫: إٔ ٣ٞٓغ ىحثَس كٌٔٚ اُ٠ ٓخ ٍٝحء كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ ٓز٤َ طٞك٤َ هيٍ أًزَ ٖٓ حُٔٞحٍى حُزَ٘٣ش‬
      ‫ٝحُٔخى٣ش. ًٔخ طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ، ػخٗ٤خ: إٔ ٣وِن طٞحُٗخ اهِ٤ٔ٤خ ُِوٟٞ طٌٕٞ ك٤ٚ ِٜٓلظٚ حٌُحط٤ش، اٟخكش اُ٠ ِٜٓلش‬
     ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٓ٘ش ك٢ حٓظَٔحٍ ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ ٝحٓظوَحٍٙ. ُوي طٞؿذ ػِ٤ٚ، رخهظٜخٍ، إٔ ٣ِ٣ي ٖٓ ٓٞحٍىٙ‬
                          ‫حُيحهِ٤ش ٝ٣٘ٞع ٜٓخىٍ ىػٔٚ حُوخٍؿ٢ ك٢ ٓز٤َ طـ٘ذ حُٞهٞع طلض ٛ٤ٔ٘ش أ١ ٜٓ٘ٔخ.‬

   ‫ٌٓ٘ ُلظش ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ظَ ه٤خٍ ػزي هللا ٣َحهٚ أٍحٟ٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس:‬
  ‫ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش. كـخ٣ظٚ ُيٟ ٓـ٤جٚ اُ٠ ػٔخٕ ُْ طٌٖ ػٔخٕ ًحطٜخ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، رَ ىٓ٘ن.‬
 ‫كخُظلخُق ر٤ٖ أر٤ٚ، َٗ٣ق ٌٓش، ٝرَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠، حٌُ١ طٔوٞ ػٖ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش، ُْ ٣لَٔ‬
‫حُؼٔخٍ حَُٔؿٞس ٫ رخُ٘ٔزش ٧َٓطٚ، ٝ٫ رخُ٘ٔزش ُِؼَد ػٔٞٓخ، اً ُْ ١،ٓٔق رو٤خّ ٌِٓٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش، رَ ؿَٟ،‬
‫ري٫ ٖٓ ًُي، حهظٔخّ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش حُٔخروش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝاه٠خػٜخ ُ٬ٗظيحد.‬




                                                      ‫4‬
‫2) بيٍ يكت وإسطًبىل‬
   ‫ؿخُزخ ٓخ ٣ٞٛق ػزي هللا ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًٔخ ك٢ حُـَد رؤٗٚ ريٝ١. ٌٝٛٙ حُلٌَس ٓٔظٔيس ٖٓ حُٜ٘ق حُؼخٗ٢‬
  ‫ُل٤خطٚ ك٤ٖ أٛزق طخٍ٣وٚ حُ٘وٜ٢ ٓظيحه٬ رؼِٔ٤ش هِن َٗم ح٧ٍىٕ ٝأٛزق ١،ٗظَ اُ٤ٚ، ًٔخ رخص ٛٞ ٗلٔٚ‬
   ‫٣٘ظَ اُ٠ ٗلٔٚ، ٓظٔخٛ٤خ ٓغ حُ٘ظخّ حُوزِ٢ حُظَحطز٢ حُٔخثي ك٢ ًُي حُزِي. أٓخ ك٤ٔخ ٣وٚ طَر٤ظٚ كٔخ ٖٓ ٗ٢ء أرؼي‬
    ‫ػٖ حُلو٤وش ٖٓ طِي حٍُٜٞس. كوي طَػَع ٝٗ٘ؤ ك٢ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُٔيٕ ح٧ْٛ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ‬
‫ػَ٘ ٛٔخ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ًخٗض ح٧ُٝ٠ أهيّ حُٔيٕ ح٩ٓ٬ٓ٤ش ًَِٝٓ حُٞػ٢ ٝحُٔٔخٍٓش حُي٣٘٤٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ًخٗض‬
                                              ‫حُؼخٗ٤ش ػخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝٓلٍٞ حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش.‬

  ‫ُٝي ػزي هللا رٌٔش ك٢ اهِ٤ْ حُلـخُ حُؼؼٔخٗ٢ ك٢ َٜٗ ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (2881 ّ). ٝهي ًخٕ ح٫رٖ حُؼخٗ٢ ُلٔ٤ٖ رٖ‬
 ‫ػِ٢ ٝػزي٣ش ر٘ض ػزي هللا، (7) حٌُِ٣ٖ ًخٗخ أر٘خء ػٔٞٓش ٓزخَٗ٣ٖ، ٝكخِٓ٤ٖ ُِوذ حَُ٘٣ق، حٌُ١ ًخٕ ٣ؼ٘٢ حُظليٍ‬
  ‫ٖٓ حُ٘ز٢ ٓلٔي. ٝٗٔذ حَُ٘ف ٌٛح ٣ظليى ػزَ أٌٗخٍ ٓؼويس ٖٓ حُ٘ٔذ حُظ٢ ٣ٌٖٔ، ٝهي طْ رخُلؼَ، حٛط٘خػٜخ،‬
  ‫ٝطِٝ٣َٛخ، َٝٗحإٛخ؛ ٝٓغ ًُي كبٕ طوخُ٤ي حُ٘ٔذ ك٢ ٌٓش ٝحُلـخُ ػٔٞٓخ ظِض ٓٔظَٔس ك٢ أٗو٠ أٌٗخُٜخ، ٓٔخ‬
 ‫ؿؼَ حٛط٘خع حَُٝحر٢ حُِحثلش رخُ٘ز٢ ٛ٘خى أَٓح رخُؾ حُٜؼٞرش. (2) ٛل٤ق إٔ ح٧َٗحف ٣ظٔظؼٕٞ رخكظَحّ هخٙ‬
  ‫ٗظ٤ـش ١ز٤ؼ٤ش ُ٬كظَحّ حٌُ١ ٣ل٤٢ رخُ٘ز٢، ٌُٖٝ حُِوذ ٗلٔٚ ٫ ٣٠ٖٔ ُلخِٓٚ أ٣ش ػَٝس أٝ ِٓطش، ٝ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ‬
  ‫ػِ٠ ح٧َٗحف ك٢ ٓخثَ ٓٔظٞ٣خص حُ٘ظخّ ح٫ؿظٔخػ٢ ـ ح٫هظٜخى١. ؿ٤َ إٔ أُٝجي حُٔ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ حُٔ٬٫ص حٌُٔ٤ش‬
   ‫ًخٗٞح ٓئِٛ٤ٖ ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ هخٙ ػَف رخْٓ َٗ٣ق ٌٓش، ًخٕ ٣٠ل٢ ػِ٠ ٗخؿِٚ هيٍح ٖٓ حَُٔؿؼ٤ش حُي٣٘٤ش‬
                      ‫ٝحُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼَٝس. (3) ٝك٢ ٓ٘ش ٓ٤٬ى ػزي هللا ًخٕ ػْ ٝحُيٙ ٗخؿ٬ ٌُٜح حُٜٔ٘ذ.‬

       ‫ٝرٞٛلٚ َٗ٣لخ ًٝح ػ٬هش هَر٠ ٝػ٤وش رَ٘٣ق ٌٓش، كوي ُٝي ػزي هللا ك٢ َٗ٣لش ًحص حٓظ٤خُحص ٖٓ حُٔـظٔغ‬
   ‫حٌُٔ٢. ٝهي طٔض طَر٤ظٚ ك٢ حُٔي٣٘ش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخىحص ًخٗض طو٠٢ ربٍٓخٍ أر٘خء َٗكخء ٌٓش اُ٠ هزخثَ‬
   ‫هَ٣زش ُظ٘٘جظْٜ ك٤ٜخ، رـ٤ش طٞػ٤ن حُؼ٬هخص ٓغ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٕ ٍهخء ٌٓش ٓظٞهلخ ػِ٠ ٗٞح٣خٛخ حُط٤زش. طٞك٤ض أٓٚ‬
     ‫ٝٛٞ ك٢ حَُحرؼش ٖٓ حُؼَٔ رؼي ٝ٫ىس ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ ك٤َٜ. ٝرؼي ٝكخطٜخ طُٞض ؿيس أر٤ٚ ٝػٔظٜخ أَٓ ٍػخ٣ظٚ.‬

 ‫ٝر٤ٖ أك٠خٕ ٛخط٤ٖ حَُٔأط٤ٖ حُٔ٘ظٔ٤ظ٤ٖ اُ٠ هز٤ِش ر٘٢ َٜٗ، ح١ِغ ػزي هللا ػِ٠ حُظخٍ٣ن حُوزِ٢ ٝح٧ػَحف حُزيٝ٣ش.‬
     ‫كوي كَٛظخ ػِ٠ طِو٤٘ٚ حُوٜٚ ٝح٧ؿخٗ٢ ٝح٧ٗؼخٍ حُوزِ٤ش حُزيٝ٣ش، ٝػِ٠ ؿَّ كزٜخ ك٢ ٗلٔٚ، ٝٓخ أًؼَ ٓخ‬
                                           ‫ؿَٟ حُظؼِ٤ن ػِ٠ ٓؼش ح١٬ػٚ ػِ٠ ٌٛٙ ح٧ٍٓٞ ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ.‬

  ‫ٝحُوٜٚ حُظ٢ ٓٔؼٜخ ٜٓ٘ٔخ كٍٞ ح٧ُٓخٕ حُٔ٠طَرش ك٢ ريح٣ش حُوَٕ؛ كٍٞ ه٤خّ حُوزخثَ رـِٝ ٌٓش ٝ"طيٗ٤ٜٔخ"‬
    ‫ريكغ ٖٓ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، ٝكٍٞ ؿِٝٛخ ٖٓ ؿي٣ي ٖٓ هزَ ٓلٔي ػِ٢ حَُٜٔ١ ٗ٤خرش ػٖ حُِٔطخٕ حُؼؼٔخٗ٢،‬
                                                                       ‫(4)‬
                                                                           ‫ٝكٍٞ طٜ٘٤ذ ؿي أر٤ٚ َٗ٣لخ.‬

‫ًخٕ ٜٓ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش ٝظ٤لش هي٣ٔش، طؼٞى اُ٠ ٓخ هزَ حُـِٝ حُؼؼٔخٗ٢ ُِلـخُ ك٢ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘. ٝك٢ ظَ‬
                                   ‫حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ حكظلع حَُ٘٣ق رٔٞهؼٚ ًوخثي ٓلِ٢ ٝرويٍ ٖٓ كَ٣ش حُلًَش.‬

     ‫ٝرخُلؼَ كبٕ ٌٓش، ٌٓخٕ ٝ٫ىس حُ٘ز٢، ٝحُٔي٣٘ش ك٤غ ٣ٞؿي هزَٙ، حُىَٛطخ ك٢ ا١خٍ حُز٘٤ش حٌُِٔ٤ش ـ حُِٔطخٗ٤ش.‬
 ‫كخُٔي٣٘ظخٕ ًخٗظخ طظِو٤خٕ َٟحثذ ٝٛيهخص ى٣٘٤ش ٖٓ ٓخثَ أٍؿخء ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٣ظْ طلٜ٤ِٜخ ٝآٍخُٜخ ػٖ ١َ٣ن‬
 ‫آطٔزٍٞ، ٝطلظ٤خٕ رخَُػخ٣ش ٝحُلٔخ٣ش حُ٘وٜ٤ظ٤ٖ ٖٓ ؿخٗذ حُِٔطخٕ حٌُ١ ًخٕ ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ ػيّ رَُٝ‬
      ‫أ٣ش ٌٓ٘٬ص ك٢ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٔ٢ء اُ٠ ٓٔؼظٚ رٞٛلٚ كخًٜٔخ ح٧ػِ٠. أٟق اُ٠ ًُي إٔ ٌٓخٕ‬
  ‫حُٔي٣٘ظ٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٌِٓل٤ٖ رخُ٠َحثذ ًٔخ ُْ ٣ٌٞٗٞح هخٟؼ٤ٖ ُ٘ظخّ حُظـ٘٤ي. ٝٓوخرَ ًُي، ًخٕ حُِٔطخٕ ٣ٔظط٤غ‬
              ‫إٔ ٣٠٤ق اُ٠ أُوخرٚ ُوزخ ٣٠ؼٚ كٞم ٓخثَ حُلٌخّ حُِٔٔٔ٤ٖ أ٫ ٝٛٞ ُوذ هخىّ حُلَٓ٤ٖ حَُ٘٣ل٤ٖ.‬

      ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗ٣ق ٌٓش ًخٕ، ٓغ ٓـ٢ء حُـِٝ حُؼؼٔخٗ٢، هي ٓ٘ق ِٓطخص ٝحٓؼش، كبٕ ٌٓخٗظٚ ٝػ٬هظٚ‬
   ‫ربٓطٔزٍٞ ُْ طٌٞٗخ ػخرظظ٤ٖ ٝؿ٤َ هخرِظ٤ٖ ُِظؼي٣َ ٝحُظـ٤٤َ. ٝػِ٠ حٓظيحى حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُلظَس حُؼؼٔخٗ٤ش ظِض‬
 ‫ٓ٘طوش حُلـخُ ٓظٔظؼش رويٍ ِٓلٞظ ٖٓ ح٫ٓظو٬ُ٤ش. ؿ٤َ إٔ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ر٤ٖ آطٔزٍٞ ٌٝٓش ٓخ ُزغ إٔ ريأ ٣ظـ٤َ‬
 ‫ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ ٌٛح حُظلٍٞ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظِح٣ي رخُٔ٘طوش، إٔ ٣ئػَ‬
                          ‫رٍٜٞس ىٍحٓخط٤ٌ٤ش ػِ٠ ك٤خس ػزي هللا، رَ ٝػِ٠ طخٍ٣ن حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًِٚ ك٢ حُلو٤وش.‬




                                                     ‫5‬
‫كل٢ ريح٣ش حُوَٕ ٗـلض هٞس ٛخػيس ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ك٢ ٗٔق حٓظوَحٍ حُٟٞغ ك٢ حُلـخُ. كل٢ ػخّ (3081‬
  ‫ّ) هخّ حُٞٛخر٤ٕٞ، أطزخع ِٜٓق ى٣٘٢ ٝ١َٜ١ ٖٓ أٝحٓ٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، رخُظلخُق ٓغ حُوٞس حُٔ٤خٓ٤ش ُؼخثِش آٍ‬
       ‫ٓؼٞى حُلخًٔش ك٢ هِذ حُـِ٣َس، رخكظ٬ٍ ٌٓش ٝ"ططٜ٤َٛخ"، ك٤غ حٓظزيُٞح َٗ٣ق ٌٓش رآهَ ٖٓ حهظ٤خٍْٛ‬
   ‫ٓظلي٣ٖ حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُٜ٤ٔ٘ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٓخ ُزؼض إٔ حٓظؼ٤يص ػخّ (9181 ّ) ػٖ ١َ٣ن ٝحُ٢ َٜٓ‬
      ‫حُؼؼٔخٗ٢ ٓلٔي ػِ٢، حٌُ١ ػ٤ٖ ؿي ٝحُي ػزي هللا َٗ٣لخ ٌُٔش ٝهي ًخٕ أٍٝ ؿي ٓزخَٗ ُٚ ٣٘ـَ ٌٛح حُٜٔ٘ذ.‬
‫ٝرٔزذ ٌٛح حُلويحٕ حُٔئهض ٌُٖٝ حَُٔػذ ُِٔ٤طَس أٛزق حُؼؼٔخٗ٤ٕٞ أًؼَ كٌٍح ٝ٣وظش رؼي حُليع. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ‬
 ‫حُ٤وظش، ٜٓلٞرش رلًَش حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حَُحٓ٤ش اُ٠ طوٞ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ػٖ ١َ٣ن ح٩ٛ٬ف ٝحًَُِٔس، إٔ‬
    ‫طٔو٠ض ػٖ حُظآًَ حُظيٍ٣ـ٢ ٫ٓظو٬ٍ حُلـخُ. كؼزَ حٓظـ٬ٍ حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ حُؼ٘٤َط٤ٖ حَُ٘٣لظ٤ٖ حٌُٝ١ ُ٣ي‬
         ‫(5)‬
             ‫ٝحُؼزخىُش حُظ٢ ٣٘ظٔ٢ اُ٤ٜخ ػزي هللا، ٓؼض آطٔزٍٞ اُ٠ ُ٣خىس اه٠خع َٗكخء ٌٓش حُٔظؼخهز٤ٖ ٩ٍحىطٜخ.‬

‫ٝرؼي ٓ٘ظٜق حُوَٕ ٓخػيص ٝٓخثَ حُٔٞحٛ٬ص ٝح٫طٜخ٫ص حُـي٣يس، حُظ٢ ؿؼِض ٌٓش أهَد اُ٠ ًَِٓ حُ٘ئٕٝ‬
    ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ػِ٠ اه٠خع حُ٘ئٕٝ حُلـخُ٣ش ُِٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش. كظطٍٞ حَُٔحًذ حُزوخٍ٣ش ٝحٓظٌٔخٍ ه٘خس‬
                                    ‫حُٔٞ٣ْ ك٢ ػخّ (9681 ّ) أى٣خ اُ٠ طٜٔ٤َ ح٫ٗظوخٍ ر٤ٖ آطٔزٍٞ ٌٝٓش.‬

 ‫ًٔخ إٔ حُ٘ظخّ حُزَه٢ ٝحُزَ٣ي١ حُٔ٘ظظْ حٌُ١ طؤْٓ ػخّ (2881 ّ) ٓخ ُزغ إٔ ُحى ٖٓ اه٠خع حُلـخُ ُ٪َٗحف‬
      ‫حُؼؼٔخٗ٢. ؿ٤َ إٔ ٌٛٙ حُظـي٣يحص حُظو٘٤ش ًخٗض ٓ٬كخ ًح كي٣ٖ، ٧ٜٗخ أىص ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ اُ٠ ُ٣خىس حٍطزخ١‬
  ‫حُلـخُ ر٘زٌش ػخُٔ٤ش ٝحٓؼش ػِ٠ ٛؼ٤ي١ ح٫طٜخ٫ص ٝحُظـخٍس. كو٘خس حُٔٞ٣ْ، رٌَ٘ هخٙ، حهظُِض حَُكِش‬
 ‫حُزلَ٣ش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝٓخكَ حُٜ٘ي ر٘ٔزش (77%) ؿخػِش ١َ٣ن ه٘خس حُٔٞ٣ْ، حُزلَ ح٧كَٔ حَُ٘٣خٕ ح٩ٓزَ٣خُ٢‬
‫ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ. ٝحٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظِح٣ي أريح حٌُ١ ريأ ك٢ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٝكون هلِس ِٓلٞظش‬
               ‫(6)‬
                   ‫اُ٠ ح٧ٓخّ رؼي (9681 ّ) أىٟ اُ٠ طؼِ٣ِ حُظٜٔ٤ْ حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٠ كٌْ حُلـخُ روز٠ش كي٣ي٣ش.‬

      ‫ُٝيٟ ٝ٫ىس ػزي هللا ك٢ ػخّ (2881 ّ) ًخٕ حُظلي١ حٌُ١ ٝحؿٜٚ حٓظو٬ٍ حُلـخُ، ؿَحء ٝٓخثَ ح٫طٜخ٫ص‬
     ‫حُلي٣ؼش ٝحُ٤وظش ٝحَُٔحهزش حُؼؼٔخٗ٤ظ٤ٖ حُٔظِح٣يط٤ٖ، هي ريأ ٣زَُ ػِ٠ حُٔطق ٝ٣ٜزق ِٓٔٞٓخ. ٝك٢ حُؼخّ ٗلٔٚ‬
  ‫طؼَٟض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ُٜيٓش ًز٤َس ك٤ٖ هخٓض رَ٣طخٗ٤خ رخكظ٬ٍ َٜٓ. ًٝخٗض ٌُٜح حُليع أٛيحء ػخُ٤ش ك٢‬
   ‫ٌٓش، ك٤غ طوِ٠ حُلـخؽ حُوخَٛ٣ٕٞ ػٖ ًزَ٣خثْٜ حُؼيٝحٗ٢ حُٔؼَٝف، ٍٝحكٞح ٣ؼظَكٕٞ رٌٔش ػِ٠ أٜٗخ حُٔ٬ً‬
   ‫حُلو٤و٢ ُ٪ٓ٬ّ، رَ ٝأهَٝح ريٝٗ٤ش ٓي٣٘ظْٜ ك٤غ رخص حٌُلخٍ ٣ظيهِٕٞ ك٢ ٗئٕٝ حُٔئٓ٘٤ٖ حُي٣٘٤ش. ٝرؼي ػخٓ٤ٖ‬
 ‫طخرغ حُط٬د ك٢ ٌٓش ػٖ ًؼذ أكيحع ح٫ٗظلخٟش ك٢ حُٔٞىحٕ، ٓ٘ظظَ٣ٖ رلَف ُلظش ه٤خّ حُٜٔي١ ربُلخم حُِٜ٣ٔش‬
             ‫رزَ٣طخٗ٤خ ٝرؼزٍٞ حُزلَ ح٧كَٔ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ حُٔي٣٘ش حُٔويٓش. (7) ا٫ إٔ حٗظظخٍْٛ ًخٕ ر٬ ؿيٟٝ.‬

     ‫كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ِٛٓض ك٢ ػخّ (5881 ّ) كبٕ طويٜٓخ ٓغ حُ٘٤َ ُْ ٣ظٞهق ا٫ ُِلظش. ٝرؼي ػ٬ع‬
          ‫ػَ٘س ٓ٘ش طٌٔ٘ض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحَُٜٔ٣ش ٓؼخ ٖٓ اه٠خع حُؼخٛٔش حُٜٔي٣ش أّ ىٍٓخٕ ٜٝٗزٜخ.‬

  ‫أىٟ حكظ٬ٍ رَ٣طخٗ٤خ َُٜٔ اُ٠ حٓظٌٔخٍ طلٌٜٔخ رٔ٘خكٌ حُزلَ ح٧كَٔ؛ كؼيٕ حُٞحهؼش ك٢ حُطَف حُـ٘ٞر٢ ًخٗض‬
   ‫هي حكظِض ك٢ ػخّ (9381 ّ). ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ ٌٛح ح٫كظ٬ٍ أك٠٠ اُ٠ طوي٣ْ حُٞؿٞى حُلؼِ٢ ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢‬
   ‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رؤِٓٞد أهٟٞ ٝأػٔن ٖٓ كظق ه٘خس حُٔٞ٣ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخٗ٢ ًخٕ طٜٔ٤يح ُ٨ٍٝ. أٟق‬
       ‫اُ٠ ًُي إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض أ٣٠خ ٜٓظٔش رخُِْٔ ٝحُٜيٝء ك٢ حُٔيٕ حُٔويٓش، رظٜٔ٤َ حُلؾ، ٝرخُظخُ٢ رٔ٤خٓخص‬
        ‫َٗكخء ٌٓش، ٧ٕ ػيى حُِٔٔٔ٤ٖ ك٢ آزَح١ٍٞ٣ش حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ ًخٕ ٣لٞم ػيىْٛ ك٢ آزَح١ٍٞ٣ش حُِٔطخٕ‬
   ‫حُؼؼٔخٗ٢. ٝٓخ ُزؼض حُِٔطخص حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ حُلـخُ إٔ أٛزلض أًؼَ طٜٔ٤ٔخ ػِ٠ حُظيهَ ؿَحء اىٍحًٜخ ٫ٛظٔخّ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ ٝهيٍطٜخ ػِ٠ ػٌْ ٜٓخُلٜخ اهِ٤ٔ٤خ. رَ ٝكخُٝض آطٔزٍٞ ًزق ٓٞؿش حُلـخؽ حُٜ٘ٞى حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ هٞكخ‬
                                                              ‫(8)‬
                                                                  ‫ٖٓ إٔ ٣ٜزلٞح ًٍ٣ؼش ُ٬كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢.‬

         ‫ا٫ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض كٌٍس ٖٓ حُظيهَ حُٔزخَٗ ك٢ ٗئٕٝ ح٧ٍحٟ٢ حُٔويٓش ح٩ٓ٬ٓ٤ش. ًٔخ إٔ حُٔ٤خٓش‬
                            ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ظِض ٍٓٔ٤خ ِٓظِٓش رخُيكخع ػٖ حُٞكيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش.‬

   ‫كَٜٔ، ٍؿْ ه٠ٞػٜخ ُ٬كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢، رو٤ض ٍٓٔ٤خ ؿِءح ٖٓ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ٌُٖٝ طلض ٓخ رخص ٣ؼَف‬
‫رخْٓ "حُلٔخ٣ش حُٔو٘ؼش" ُزَ٣طخٗ٤خ. ٌٌٝٛح كبٕ ُ٣خىس ح٫ٛظٔخّ ٝحُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ طظـَ ك٢ أ١ طـ٤٤َ هخٍؿ٢ ك٢‬
    ‫حُؼ٬هخص حُٔ٤خٓ٤ش، ٍؿْ أٜٗخ ًخٗض هي رخطض ِٓٔٞٓش. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كوي طْ ح٫ػظَحف رخُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ رٞٛلٚ‬
‫حُوَٜ٘ ح٧ؿ٘ز٢ ح٧ًؼَ ٗلًٞح ك٢ ؿيس. ٝ٧ٕ حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٗض هي أٛزلض ٗي٣يس حُظطلَ ٝحُظيهَ رخص حُ٘خّ‬
   ‫ٓلِ٤خ ٣ظٜخٕٓٔٞ هخثِ٤ٖ: إ حُلٔخ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش هي طٌٕٞ أك٠َ ٖٓ حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢، ٝاًح ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس‬
      ‫ُِٔٞحكوش ػِ٠ ٓ٘غ حُوٞحص حُؼؼٔخٗ٤ش ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُلـخُ كبٕ ٖٓ حٌُٖٔٔ ١َى ح٧طَحى. (9) ًٌُي طليػض‬


                                                    ‫6‬
‫حُ٘خثؼخص ػٖ طٍٞ١ ػٔ٤َ ػؼٔخٗ٢ ك٢ حؿظ٤خٍ َٗ٣ق ٌٓش هزَ ٝ٫ىس ػزي هللا رؼخٓ٤ٖ، ٝٛ٢ ؿَ٣ٔش حؿظ٤خٍ طْ‬
   ‫حهظَحكٜخ، ًٔخ ه٤َ، ٧ٕ حَُ٘٣ق ًخٕ ًح ٓ٤ٍٞ اٗـِ٤ِ٣ش. ٝرؼي حُلخىع ظِض حُ٘خثؼخص حُوخثِش رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ٜٓظٔش‬
                                               ‫(17)‬
                                                    ‫ربهخٓش ه٬كش ػَر٤ش ططلٞ ػِ٠ حُٔطق ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ.‬

    ‫ُوي ًخٕ حُٞحُ٢ حََُٔٓ ٖٓ آطٔزٍٞ ٝحُٔو٤ْ ك٢ حُؼخٛٔش ح٩هِ٤ٔ٤ش ؿيس أٝ٫، ٌٝٓش ك٤ٔخ رؼي، ٛٞ حٌُ١ ٣ٔؼَ‬
       ‫حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ حُلـخُ رٍٜٞس ٓزخَٗس. أٓخ كيٝى حُٜ٬ك٤خص حُلخِٛش ر٤ٖ حُٞحُ٢ ٝحَُ٘٣ق كِْ طٌٖ‬
  ‫َٓٓٞٓش ريهش، ٝرخُظخُ٢ كوي ظ٬ ٣ظ٘خكٔخٕ ػِ٠ حُ٘لًٞ حُٔلِ٢. كؤ١ ٝحٍ هٞ١ ٓغ كٌٞٓش ًَِٓ٣ش هٞ٣ش هِلٚ (أٝ‬
                                       ‫ٍ‬
‫ريٜٝٗخ) ًخٕ ٣ٔظط٤غ حهظِحٍ حٓظو٬ُ٤ش حَُ٘٣ق، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ أ١ َٗ٣ق هٞ١ ح٩ٍحىس هخىٍح ػِ٠ ٓٔخٍٓش حُِٔطش‬
                                                                  ‫ػِ٠ كٔخد حُٞحُ٢ ٝحُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش.‬

        ‫ػٔٞٓخ ًخٕ َٗكخء ٌٓش ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ أهٟٞ ٖٓ حُٞ٫س، ٍؿْ ٓ٤خٓخص حُيُٝش حُوخثٔش ػِ٠ ح٩ٛ٬ف‬
      ‫ٝحًَُِٔ٣ش. كـ »ٝ٫٣ش حُلـخُ، ٓؼِٜخ ٓؼَ حُؼي٣ي ٖٓ حُٞ٫٣خص ح٩هِ٤ٔ٤ش ح٧هَٟ، ًخٗض طؼظزَ ٗٞػخ ٖٓ حُٔ٘ل٠‬
  ‫٧ُٝجي حٌُ٣ٖ ٣ؤَٕٝ ك٢ ُؼزش حُيٓخثْ حُٔ٤خٓ٤ش ربٓطٔزٍٞ«. (77) ٛل٤ق إٔ حُٞحُ٢ ًخٗض ُي٣ٚ كخٓ٤ش ػؼٔخٗ٤ش‬
        ‫ُ٠ٔخٕ ِٓطظٚ ك٢ رِيحص حُلـخُ، ٌُٖٝ حُِٔطش حُوزِ٤ش ظِض ٛ٢ حُٔخثيس ٗظ٤ـش حُٔٔخكخص حُ٘خٓؼش حَُٔػزش‬
 ‫حُلخِٛش ر٤ٖ طِي حُزِيحص. أٓخ ٓلٍٞ حُؼ٬هخص حُؼؼٔخٗ٤ش ٓغ ٌٛٙ حُوزخثَ كوي ًخٕ ٓظٔؼ٬ رخَُ٘٣ق. كزل٠َ ٗزٌش ٖٓ‬
‫ٍٝحر٢ حُٜٔخَٛس ٝحُٞٛخ٣ش حُز٘٤ٞ٣ش ًخٕ حَُ٘٣ق هخىٍح ػِ٠ ٍر٢ حُظ٘ظ٤ٔخص حُوزِ٤ش ر٘وٜٚ ػِ٠ ىٍؿخص ٓظزخ٣٘ش‬
                                                                                              ‫ٖٓ حُوَد.‬

    ‫ٝهي ًخٕ حٓظزيحٍ ٌٛٙ حَُٝحر٢ رخٓظويحّ حُوٞس أَٓح ٓظؼٌٍح، ػِ٠ ح٧هَ ػٖ ١َ٣ن حُظ٘ظ٤ْ حُؼٌَٔ١ ٝحُٔٔظٟٞ‬
                                               ‫(27)‬
                                                    ‫حُظو٘٢ حٌُِ٣ٖ ًخٗخ ٓظٞكَ٣ٖ ُِؼؼٔخٗ٤٤ٖ ك٢ ًُي حُٞهض.‬

 ‫طؼ٤ٖ ػِ٠ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش رٍٜٞس ٓطِوش إٔ طلخكع ػِ٠ حُِٜش ٓغ هزخثَ حُلـخُ، ٝػِ٠ ٗٞع ٖٓ حُٔ٤طَس ػِ٤ٜخ،‬
   ‫٧ٕ هٞحكَ حُلؾ حُٔ٘ٞ٣ش حُٔظٞؿٜش اُ٠ ٌٓش ًخٗض طَٔ ػزَ ٓ٘خ١وٜخ. ْٝٓٞٓ حُلؾ ٛٞ حُليع حُي٣٘٢ ح٧ػظْ ك٢‬
‫حُٔ٘ش ح٩ٓ٬ٓ٤ش. ًٝخٕ أ٣٠خ ٣ٌَ٘ حُليع حُظـخٍ١ ح٧ًزَ ٝه٢ حُل٤خس حَُث٤ٔ٢ حُٞحَٛ ر٤ٖ ٌٓش حُٔولَس ٝحُؼخُْ.‬
        ‫ٝك٢ حَُٔحٓ٬ص حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٕ ٣٘خٍ اُ٠ حُلؾ رٞٛلٚ (حُ٘ؤٕ ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش ر٤ٖ ٗئٕٝ حُيُٝش حُؼِ٤خ). كٜ٤زش‬
              ‫حُِٔطخٕ َٝٓ٘ٝػ٤ظٚ ًخٗظخ هخثٔظ٤ٖ ؿِث٤خ ػِ٠ هيٍطٚ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ٝطٜٔ٤َ ٍكِش حُلـخؽ حُ٘خهش ىحهَ‬
  ‫آزَح١ٍٞ٣ظٚ. (37) ًٔخ إٔ ًٕٞ حَُ٘٣ق ٓ٘خٓزخ ُِٜٔ٘ذ ًخٕ ٛٞ ح٥هَ ٣ظليى رٔيٟ هيٍطٚ ػِ٠ ٟٔخٕ حٍَُٔٝ‬
                                                      ‫ح٥ٖٓ ػزَ ح٧ٍحٟ٢ حُوزِ٤ش ُيٟ حهظَحد حُلـخؽ ٖٓ ٌٓش.‬

 ‫ًخٕ ْٓٞٓ حُلؾ ٣ٔظيػ٢ ٝؿٞى هيٍحص ط٘ظ٤ٔ٤ش ٛخثِش. كظ٠ ٓغ أٗٔخ١ ٓلَ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حُزيحث٤ش ٗٔز٤خ، ًخٕ‬
      ‫حُْٔٞٓ حؿظٔخػخ رخُؾ ح٫طٔخع، ٣ل٠َٙ حُٔئٕٓ٘ٞ ٖٓ ٓخثَ ُٝح٣خ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُٔظزخػيس ٖٝٓ ٓخثَ‬
  ‫حُـخُ٤خص ح٩ٓ٬ٓ٤ش حٌُزَٟ هخٍؽ كيٝىٛخ، ك٢ ًَ ٖٓ أكَ٣و٤خ ٝحُٜ٘ي ٝحُٜ٤ٖ ٝؿخٝس. كل٢ ًَ ػخّ ه٬ٍ حَُٜ٘‬
    ‫ح٧ه٤َ ٖٓ حُظوٞ٣ْ حُؤَ١ ح٩ٓ٬ٓ٢، ًخٕ َٜٗحٕ ٖٓ حُلـخؽ ٣لظ٘يحٕ ك٢ ٓي٣٘ظ٢ ىٓ٘ن ٝحُوخَٛس. ٝٓخ إ ٣زيأ‬
  ‫طيكؤٜخ حُزط٢ء رخطـخٙ ٌٓش كظ٠ ًخٗض حُٔ٘طوش ًِٜخ ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن طـَم ك٢ ٓٞؿخص ٓظ٘خؿٔش ٖٓ حُلًَش.‬
  ‫كخُو٬ع حُٔ٘خىس ُلَحٓش حُطَ٣ن، ًخٗض طٕٔٞ ُظٜزق ؿخِٛس ُظٞك٤َ حُٔؤٟٝ ُِوٞحكَ حُٔخٍس. أٓخ حُوَٟ ٝحُٞحكخص‬
   ‫كٌخٗض طـٔغ كخث٠ٜخ حُٔ٘ٞ١ ُظوخ٣ٞ ػِ٠ ِٓغ ؿَ٣زش ٓـِٞرش ٖٓ ح٧ٓخًٖ حُزؼ٤يس. كٌَ كخؽ ًخٕ ٣ـِذ ر٠خثغ‬
          ‫ٖٓ ٓٞ١٘ٚ، ُ٤ظخؿَ رٜخ ػِ٠ حُطَ٣ن ُظؤٓ٤ٖ ٓؼخٗٚ ٝٓؤٝحٙ. ٝحُظـخٍ حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح أهَ ٍٝػخ ٖٓ حُلـخؽ‬
   ‫حُزٔطخء، ٝإ حكظَكٞح حُظـخٍس، ًخٗٞح أ٣٠خ ٣٘ظِٜٕٝ كَٛش ْٓٞٓ حُلؾ ُظٔٞ٣ن ر٠خثؼْٜ ك٢ أٓٞحم رؼ٤يس. أٓخ‬
          ‫حُوزخثَ كٌخٗض طؼَٝ ك٤ٞحٗخطٜخ ُِز٤غ أٝ ح٩٣ـخٍ، ٝٓ٘ظـخطٜخ حُل٤ٞحٗ٤ش ٓوخرَ حُٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش ٝح٧ىٝحص‬
      ‫حُٜٔ٘ٞػش ح٥ط٤ش ٖٓ كخّ ٝآطٔزٍٞ ٝأٛلٜخٕ ٝروخٍٟ. ًٝخٕ حُظُٞ٣غ حُلٌ٤ْ ُِٔـَ٣خص حُ٘وي٣ش ػِ٠ حٓظيحى‬
 ‫١َم حُلؾ حَُث٤ٔش ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ حُـ٘ٞد، ٣ٔخػي ػِ٠ ٟٔخٕ ه٤خّ حُوزخثَ رخ٫طـخٍ ٓغ حُوٞحكَ، ري٫ ٖٓ حُٔطٞ‬
                                                                                          ‫(47)‬
                                                                                               ‫ػِ٤ٜخ ٜٝٗزٜخ.‬

   ‫ٌٝٛٙ حُل٘ٞى حُزَ٘٣ش حُٔئُلش ٖٓ ػَ٘حص رَ ٓجخص ح٥٫ف ٖٓ حُ٘خّ حُ٘خ١و٤ٖ رؼَ٘حص حُِـخص ًٝحص حُِٜـخص‬
‫حُٔظزخ٣٘ش حٌُؼ٤َس، ٓغ حُل٤ٞحٗخص حُٔلِٔش رخُز٠خثغ، ًخٗض طظِحكْ ًظِش ٝحكيس ػِ٠ ٌٓش، ٓٔو٢ ٍأّ حُ٘ز٢، حُٜخؿؼش‬
  ‫ك٢ ٝحى٣ٜخ حَُِٓ٢ حُِٔظٜذ حُٔلخ١ رخُـزخٍ حُـَىحء حُوخكِش. ًٝخٕ َٗ٣ق ٌٓش ٣٘ظظَ حُلـخؽ ٫ٓظوزخُْٜ ٝاؿَحء‬
  ‫حُطوّٞ حُٔ٘ٞ٣ش، ٝطِو٢ حُظزَػخص حُؼ٤٘٤ش ٝحُ٘وي٣ش حُظ٢ ًخٗض طؤط٢ ٓغ حُلؾ ٓ٘ٞ٣خ، ُظـط٤ش ٗلوخص ٛ٤خٗش حُٔي٣٘ش‬
 ‫حُٔويٓش ٝاػخٗش أِٜٛخ. كٔٔو٢ ٍأّ ػزي هللا، ٓؼِٚ ٓؼَ ٌِٓٔظٚ ك٤ٔخ رؼي، ًخٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ ٓٞحٍى حُيػْ حُوخٍؿ٤ش،‬
                                                                  ‫ؿَحء حكظوخٍٙ اُ٠ حُٔٞحٍى حُطز٤ؼ٤ش حُوخٛش.‬



                                                    ‫7‬
‫ٌٝٓش كخٍس ػِ٠ ٓيحٍ حُٔ٘ش ٝٗي٣يس حُـلخف. (57) ك٬ ٗ٢ء ٣٘زض ٛ٘خى رٔزذ ػيّ ٝؿٞى حُٔخء ٍؿْ ٝؿٞى رؼٞ‬
  ‫حُزٔخط٤ٖ ػِ٠ ٓٔخكش ػَ٘س اُ٠ ػَ٘٣ٖ ً٤ِٞٓظَح. أٓخ حُٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش حُطخُؿش ح٧هَٟ كظؤط٢ ٖٓ حُطخثق‬
                                                   ‫حُـزِ٤ش حُٞحهؼش ػِ٠ ٓٔخكش ٓٔ٤َس ٣ٞٓ٤ٖ اُ٠ حَُ٘م.‬

      ‫ٝح٫طـخٍ ٓغ حُوزخثَ حُٔـخٍٝس ٣ٞكَ حُِلّٞ ٝح٧ُزخٕ. أٓخ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ ٝح٧ٍُ ٝحُلخُٛٞ٤خء كظؤط٢ ًظزَػخص‬
        ‫ٗٞػ٤ش ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم. ٝٓي٣٘ش ؿيس حُظ٢ ٛ٢ ٗخكٌس ٌٓش ػِ٠ حُؼخُْ حُوخٍؿ٢، حُٞحهؼش ػِ٠ ٗخ١ت حُزلَ‬
     ‫ح٧كَٔ، طزؼي ٓظ٤ٖ ٓ٤٬ اُ٠ حُـَد. ٝهزَ ٓـ٢ء حُٔ٤خٍحص ًخٗض ٌٛٙ حَُكِش طٔظـَم هْٔ ػَ٘س ٓخػش أٝ‬
 ‫٣ٞٓ٤ٖ، طزؼخ ُٞحٓطش حُ٘وَ أٛ٢ حُلٔ٤َ أّ حُـٔخٍ. ٌُٖٝ ٌٓش هخىٍس، رل٠َ أٛٔ٤ظٜخ حُي٣٘٤ش، ػِ٠ طـخُٝ ٜٓخػذ‬
       ‫ظَٝكٜخ حُِٓخٗ٤ش. كَؿْ رؼيٛخ حُــَحك٢ طلظَ ٌٓخٗخ ُٜخ ك٢ ٓٞ٣يحء حُوِذ ٖٓ ٝػ٢ حُِٔٔٔ٤ٖ؛ ٝاُ٤ٜخ ٣ظٞؿٚ‬
    ‫حُٔئٕٓ٘ٞ ٖٓ حُِٔٔٔ٤ٖ ُِٜ٬س هْٔ َٓحص ك٢ حُ٤ّٞ، ًٔخ إٔ أىحء كَ٣٠ش حُلؾ ٝحؿذ ى٣٘٢. ٍٝؿْ اهِ٤ٔ٤ظٜخ‬
 ‫كٜ٢ ػخُٔ٤ش، ٧ٕ حُٔئٓ٘٤ٖ ٖٓ ٓخثَ ح٧هٞحّ ٝحُـ٘ٔ٤خص ٣ٍِٜٝٝٗخ، ٝهي ٣ٔظٞ١ٜ٘خ ًؼ٤َٕٝ، ٓٔخ ٣ئى١ اُ٠ اؿ٘خء‬
  ‫حُل٤خس حُؼوخك٤ش ٝحُظـخٍس، ُٔخ ًخٕ ٗؤٗٚ ىٕٝ ًُي أ٫ ٣ٌَ٘ أًؼَ ٖٓ رِيس طـخٍ٣ش ٓـٍٔٞس ؿَد حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬
    ‫ٝهي ًخٕ حُٜ٘ٞى ٝحُـخٝ٣ٕٞ ٝأٛخُ٢ ؿ٘ٞد حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حُ٤ٔخٗ٤ٕٞ ٝح٧طَحى أًزَ حُـخُ٤خص ح٧ؿ٘ز٤ش. ًٔخ إٔ‬
‫حَُه٤ن ٖٓ أكَ٣و٤خ حَُ٘ه٤ش ٝحُٔٞىحٕ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠ ًخٗٞح ٣ٔخٕٛٔٞ أ٣٠خ ك٢ اؿ٘خء حُظ٘ٞع حُؼوخك٢ ٝح٩ػ٘٢ ٌُٔش.‬

‫ًخٕ حُـٔ٤غ ك٢ ٌٓش ٣ؼظٔيٕٝ ػِ٠ ٓـ٢ء حُلـخؽ ُز٤غ ر٠خثؼْٜ ٝهيٓخطْٜ، ُِٝلٍٜٞ ػِ٠ حُٜيهخص ٝحُظزَػخص‬
‫حٌُل٤ِش ريػْ أٓزخد ٓؼ٤٘ظْٜ. ٝأًؼَ ٛئ٫ء ًخٗٞح ٣ـٔؼٕٞ ر٤ٖ هيٓش حَُد ٝحُظـخٍس ٌُٔذ حَُُم. ػٔش ٛيح٣خ ٗوي٣ش‬
   ‫ٝأٗ٤خء ػٔ٤٘ش ًخٗض طؤط٢ ٖٓ حُِٔطخٕ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُلٌخّ حُِٔٔٔ٤ٖ. ٌٝٛٙ حُٜيح٣خ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُٔٞحى حُـٌحث٤ش‬
          ‫ح٥ط٤ش ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم ًخٗض طُٞع ػِ٠ أٛخُ٢ ٌٓش حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓؤٔ٤ٖ ٍٓٔ٤خ اُ٠ هْٔ ؿٔخػخص ٌُٜح‬
     ‫حُـَٝ. ًخٗض كجش حُو٤خىحص حُي٣٘٤ش طلظَ حَُٔطزش ح٧ُٝ٠ ٝطلَٜ ػِ٠ حُلٜش حٌُزَٟ، ٌٝٛٙ حُلجش ًخٗض ط٠ْ‬
   ‫هز٤ِظ٢ ح٧َٗحف ٝح٧ٓ٤خى (ًٍ٣ش حُ٘ز٢ ػزَ كل٤ي٣ٚ حُلٖٔ ٝحُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُظٞحُ٢) ك٠٬ ػٖ أثٔش حُٔٔـي حٌُز٤َ‬
 ‫ٝهطزخثٚ. ٝرؼيٛخ ًخٗض طؤط٢ كجش أػ٤خٕ ٌٓش، كويّ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، كؼخٓش حُ٘خّ حُُٔٞٞى٣ٖ ك٢ ٌٓش، ػْ ح٧ؿخٗذ‬
     ‫حٌُ٣ٖ حٓظوَٝح ك٢ حُٔي٣٘ش أه٤َح. أٓخ ح٧١لخٍ حُٜـخٍ ٝحُؼز٤ي ٝحُويّ ٝحُظـخٍ ٝٓٞظلٞ هِ٣٘ش حُلـخُ، ٝأُٝجي‬
      ‫حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٔٞ ػِ٠ اهخٓظْٜ هْٔ ٓ٘ٞحص كٌخٗٞح ٍٓٔ٤خ (ٝإ ُْ ٣ٌٖ ػِٔ٤خ ىحثٔخ) ٓٔظزؼي٣ٖ ٖٓ ػِٔ٤ش طُٞ٣غ‬
                                                                                                     ‫حُٜيح٣خ.‬

    ‫ًخٗض َُ٘٣ق ٌٓش ٓٞحٍى ىهَ أهَٟ ػيح حُٔوٜٜخص ٝحُظزَػخص حُو٤َ٣ش. (67) كٔغ إٔ أٛخُ٢ ؿيس ٌٝٓش ُْ‬
      ‫٣ٌٞٗٞح ٣يكؼٕٞ أ٣ش َٟحثذ ػٖ أٗوخْٜٛ أٝ ر٤ٞطْٜ أٝ ٓٔظٌِخطْٜ، ًخٗض ػٔش أٓخُ٤ذ ؿ٤َ ٓزخَٗس ُظلٜ٤َ‬
       ‫حَُّٓٞ. كَؿخٍ حُي٣ٖ ٝأى٫ء حُلـخؽ ٝحُٔطٞكٕٞ ٝٓؼِٔٞ حُـٔؼ٤خص حُظـخٍ٣ش ٝحُلَك٤ش ٝأػ٠خإٛخ، ًخٗٞح‬
 ‫ٓطخُز٤ٖ رؤٕ ٣ٌٞٗٞح كخثِ٣ٖ ػِ٠ ٜٗخىحص أٝ اؿخُحص. ًٔخ إٔ حَُّٓٞ حُٔلِٜش ك٢ ٓ٤٘خث٢ ؿيس ٝ٣٘زغ ػِ٠ حُزلَ‬
 ‫ح٧كَٔ ًخٗض طٌٛذ اُ٠ حَُ٘٣ق، ٓؼِٜخ ٓؼَ حَُّٓٞ حُٔلِٜش ػٖ حُل٤ٞحٗخص ٝحُٔئٕ حُٞحٍىس اُ٠ رِيحص حُلـخُ‬
    ‫ٖٓ حُيحهَ، ػيح ٓخ ًخٕ ٣ؤط٢ ٓغ هٞحكَ ْٓٞٓ حُلؾ حٌُ١ ًخٕ ٣َٔ ٓـخٗخ. ٝٗظَح ٧ْٜٗ ٖٓ حُ٘٤ؼش كبٕ حُلـخؽ‬
                                                                ‫ح٩٣َحٗ٤٤ٖ ًخٗٞح ٣و٠ؼٕٞ َُّٓٞ طٔ٤٤ِ٣ش.‬

     ‫ٝرل٠َ ح٧ٓٞحٍ حُٔلِٜش رخُطَم آٗلش حًٌَُ ًخٕ حَُ٘٣ق ٣ٔظط٤غ طوِ٣ٖ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُٔئٕ حُظ٢ طٌٔ٘ٚ ٖٓ‬
       ‫حُظؤػ٤َ ػِ٠ ح٧ٓؼخٍ حُ٤ٞٓ٤ش، إ ُْ ٗوَ ٖٓ حُظلٌْ رٜخ، ُلخثيطٚ ٛٞ. ًٌُي أىٟ حُظ٬ػذ رٞٓخث٢ ٝ١َم ٗوَ‬
  ‫حُلـخؽ اُ٠ ُ٣خىس ىهَ حَُ٘٣ق. ٝح٧ٓٞحٍ حُٔلِٜش رٌٜٙ حُطَ٣وش ًخٗض ط٘لن ُـؼَ حُل٤خس أ٣َٔ ٝأًؼَ ٍحكش ُٚ‬
        ‫ُٝؼ٘٤َطٚ حُٔٞٓؼش، ؿ٤َ إٔ ؿِءح ًز٤َح ٜٓ٘خ ًخٕ ٣ـَ١ اٗلخهٚ ػِ٠ ٟٔخٕ حكظَحّ ٍؿخٍ حُوزخثَ حُزيٝ٣ش‬
                                                          ‫ٝىػْٜٔ، ػٖ ١َ٣ن طوي٣ْ حُٞ٫ثْ ٝحُٜيح٣خ حُٔو٤ش.‬

 ‫ًٝؤػ٠خء ك٢ حُٔ٬ُش حَُ٘٣لش حُلخًٔش، ًخٕ ػزي هللا ٝأكَحى أَٓطٚ ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ػِ٠ ٓ٘لش ٓظ٘خٓزش ٓغ ٌٓخٗظْٜ ٝٓيٟ‬
    ‫هَرْٜ ٖٓ حَُ٘٣ق حُلخًْ. ًٔخ أْٜٗ ًخٗٞح ٣لِٜٕٞ ػِ٠ ىهَ ٣ؤط٤ْٜ ٖٓ أٓ٬ًْٜ ك٢ حُلـخُ َٜٝٓ حُظ٢ ًخٗٞح‬
 ‫٣ظُٕٞٞ أٍٓٞٛخ ًؤٝهخف. ٝرٞٛلٚ ٓ٘ليٍح ٖٓ كجش ى٣٘٤ش ك٢ ٌٓخٕ ًخٕ حُظؼِ٤ْ ك٤ٚ ٓخ ٣ِحٍ ٓـخ٫ ى٣٘٤خ، كبٕ ػزي هللا‬
  ‫طِو٠ طؼِ٤ٔخ ٫ رؤّ رٚ ٝكوخ ُٔؼخ٣٤َ طِي حُلظَس. كوي ػِٔٚ ك٢ حُز٤ض ٓؼِٕٔٞ هٜٞٛ٤ٕٞ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ أهٞ٣ٚ‬
      ‫ػِ٢ (ُٝي ك٢ ػخّ (9781 ّ) ٝك٤َٜ ُٝي ك٢ ػخّ (6881 ّ) ؿِٔش حُٟٔٞٞػخص حُظوِ٤ي٣ش، ٓؼَ ط٬ٝس حُوَإٓ،‬
    ‫حُوَحءس، ٝحُو٢. ًٝخٕ ػزي هللا ٣٘ؼْ رلظَس ٍحكش ٖٓ ىٍحٓظٚ ك٢ حُٜ٤ق، ك٤ٖ ًخٗض أَٓطٚ ط٘ظوَ َٗهخ اُ٠ ط٬ٍ‬
        ‫حُطخثق حُ٘ي٣ش حُٔ٘ؼ٘ش. ٝٛ٢ ح٧ٍٝ حُظ٢ ًخٗٞح ٣ظٜ٘ٞٗخ هطؼش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ؿِزٜخ هللا، ٝؿَٜٓخ ك٢ حُـِ٣َس‬
         ‫حُؼَر٤ش ُظٞك٤َ حَُحكش ُ٠٤ٞف حُلؾ، ًخٕ أكَحى أَٓس ػزي هللا ٝٓؼْٜ ؿٔ٤غ أٛخُ٢ ٌٓش حُوخىٍ٣ٖ ػِ٠ طلَٔ‬
                                              ‫(77)‬
                                                   ‫حُ٘لوخص ٣ـيٕٝ حَُحكش ٝحُظلٍَ ٖٓ حُلَ حُ٘ي٣ي ُِٔي٣٘ش حُٔويٓش.‬



                                                      ‫8‬
‫ك٢ ػخّ (1981 ّ) حٓظيص ٣ي حُِٔطخٕ حُطٞ٣ِش اُ٠ حَُ٘ٗوش حُيحكجش ُطلُٞش ػزي هللا رٌٔش ٝريأص طلٌي أُـخُٛخ. ػٔش‬
 ‫ِٗحع ًخٕ هي ٗ٘ذ ر٤ٖ َٗ٣ق ٌٓش ٝحرٖ أه٤ٚ كٔ٤ٖ ٝحُي ػزي هللا، ٜٓيىح ر٘ٔق ح٫ٓظوَحٍ ٝحُٜيٝء ك٢ حُلـخُ.‬
  ‫ٝػِ٠ ح٧ػَ ٓخٍع حُِٔطخٕ اُ٠ آٍخٍ ٛ٤جش ُِظلو٤ن ك٢ حُلخىع حُٔئٓق ٝطٔٞ٣ظٚ. ٝٓخ ُزغ ح٧َٓ إٔ طٔوٞ‬
  ‫ػٖ حٓظيػخء حُلٔ٤ٖ اُ٠ آطٔزٍٞ. (87) ؿخىٍ حُلٔ٤ٖ ٌٓش ٓظٞؿٜخ اُ٠ آطٔزٍٞ ٓزخَٗس. ٝآطٔزٍٞ ٌٛٙ ُْ‬
        ‫طٌٖ ؿَ٣زش رخُ٘ٔزش اُ٠ حَُؿَ، اً ًخٕ هي ٝ،ُي ك٤ٜخ ػخّ (3581 ّ). ًٔخ إٔ حٓظيػخء حُِٔطخٕ ُٚ ُ٤و٤ْ ك٢‬
   ‫آطٔزٍٞ ٜٗق ٟ٤ق ٜٝٗق ٓـ٤ٖ، طلض ح٩َٗحف حُٔزخَٗ ُْ ٣ٌٖ ٓلخؿجخ. كؼِ٠ حُيٝحّ ًخٕ ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ‬
‫ػِ٠ رؼٞ َٗكخء ٌٓش ك٢ حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ك٤غ ًخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ ٗٞػخ ٖٓ حُ٠ٔخٕ ٫ٓظَٔحٍ ٝ٫ء َٗ٣ق‬
‫ٌٓش حَُحٖٛ، ٝطـَ١ ٓـخُُظْٜ ػِ٠ أْٜٗ ريحثَ ٓ٘خٓزٕٞ. (97) ُوي ه٠٠ ػِ٢ ك٤يٍ حُٔ٘خكْ حَُث٤ْ ُِلٔ٤ٖ ػِ٠‬
                                                         ‫ٜٓ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش رخٓظَٔحٍ هٔٔش ػَ٘ ػخٓخ، ٛ٘خى‬

    ‫ٝرؼي ػخّ ٝحكي حُظلن ػزي هللا ٝأهٞحٙ ػِ٢ ٝك٤َٜ رؤر٤ْٜ ك٢ آطٔزٍٞ. ٝهي حٗطِن ح٩هٞس حُؼ٬ػش ٖٓ ؿيس ك٢‬
   ‫ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (3981 ّ) ك٢ ٓٞػي هَ٣ذ ٖٓ ػ٤ي ٓ٤٬ى ػزي هللا حُلخى١ ػَ٘، طلض ٍػخ٣ش ؿيطْٜ (أّ ٝحُيْٛ)‬
    ‫رٔٔش ؿ٤ٜخٕ، ٝرَكوش حػ٘ظ٤ٖ ٝػ٬ػ٤ٖ ٓ٤يس ٖٓ حُؼخثِش، ٝكخٗ٤ش ػْ أر٤ْٜ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ َٗ٣لخ آهَ ٓو٤ٔخ ك٢‬
‫آطٔزٍٞ. ًٝخٗض طِي ٍكِش ػزي هللا حُزلَ٣ش ح٧ُٝ٠. ٝك٢ رٍٞ ٓؼ٤ي ٍأٟ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ٗٔخء ؿ٤َ ٓلـزخص، ٌٝٛٙ‬
                                                                         ‫ٓٔخٍٓش ٗـزٜخ رؼي إٔ طويّ ك٢ حُٖٔ.‬

 ‫ٝٛ٘خى طِٝى ػزي هللا ٝأهٞحٙ رٌٔ٤خص ًز٤َس ٖٓ حُٔ٬رْ حُ٘ظٞ٣ش حُٔٔ٤ٌش، طَهزخ ُٔ٘خم آطٔزٍٞ حُزخٍى ٝحَُ١ذ.‬
   ‫ٖٝٓ رٍٞ ٓؼ٤ي طٞؿِٞح ك٢ ػٔن حُزلَ ؿ٤َ أْٜٗ ٓخ ُزؼٞح أه٤َح ٓغ كٍِٞ حُ٤ّٞ حُٔخرغ ٖٓ آًحٍ إٔ ِٝٛٞح اُ٠‬
       ‫(12)‬
            ‫حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ك٤غ ٍٓخ ًَٓزْٜ أٓخّ ؿَٔ حَُٔح١ ك٤ٖ ًخٕ حُلـَ ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٫ٗز٬ؽ.‬

     ‫حٓظوَص حُؼخثِش ك٢ ٍِٓ٘ ٓلَٕٝ هيٓٚ حُِٔطخٕ ػِ٠ ٓ٠٤ن حُزٞٓلٍٞ. ٌٝٛح حُٔؼزَ حُٔخث٢ رٔلٞكٚ حُٔ٘ـَس،‬
      ‫ٝٗٞح١جٚ حُِٔ٣٘ش رخُٔ٘ظـؼخص ٝحُوٍٜٞ ًحص حُطَحُ ح٩٣طخُ٢ أرَٜ ػزي هللا. ًخٗض ٓخثَ أٗٞحع حَُٔحًذ طٔوَ‬
       ‫ٓ٤خٛٚ ٓؼَ حُٔلٖ حُ٘خهِش ًَُِخد ٖٓ ؿَٔ ؿِطش ك٢ حُـخٗذ ح٧ٍٝٝر٢ اُ٠ حٌٓٞىحٍ، ػِ٠ حُطَف ح٥ٓ٤ٞ١،‬
 ‫حُِٝحٍم حُوخٛش حُِٔٞٛش ُِ٘وٜ٤خص حُٜخٓش حٌُِٔ٤ش ٝؿ٤َ حٌُِٔ٤ش اُ٠ هٍْٜٞٛ ٝىحٍحطْٜ، ٝحُوٞحٍد حَُ٘حػ٤ش‬
‫حُٜـ٤َس ُٝٝحٍم حُٔـخً٣ق حُٔلِٔش رخُلٞحًٚ ٝحُو٠خٍ ٝحُِلّٞ ٝح٧ٓٔخى حُٔؼَٟٝش ُِز٤غ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا‬
                                                                          ‫حهظ٘غ رؤٕ آطٔزٍٞ ًخٗض ٍحثؼش.‬

‫كل٢ ًٌَٓحطٚ ٣ٜلٜخ ػِ٠ أٜٗخ ٓٞ١ٖ هٞٓ٤خص ػي٣يس ٝٓخ ٖٓ أكي ٣٘ؼَ ك٤ٜخ رخُـَرش، ًَِٓ طـخٍ١ ٣ظٞحكَ ك٤ٚ ًَ‬
 ‫(72)‬
      ‫ٗ٢ء ٖٓ ؿٔ٤غ حُزِيحٕ، ٌٝٓخٕ ٓٔظغ ك٢ ٓخثَ حُلٍٜٞ ٌُٖٝ ك٢ حَُر٤غ ك٤غ طٌؼَ حُلٞحًٚ رٍٜٞس هخٛش.‬

   ‫ٝه٬ٍ كظَس اهخٓش ػزي هللا ك٢ ٌٛٙ حُٔي٣٘ش حُظ٢ ىحٓض ٓض ػَ٘س ٓ٘ش، ًخٗض آطٔزٍٞ ٓطزٞػش رخُطخرغ حُٔٔ٤ِ‬
 ‫ٝحُـِ٢ ُِِٔطخٕ حُؼؼٔخٗ٢ ػزي حُلٔ٤ي حُؼخٗ٢؛ حٌُ١ ًخٕ كخًٔخ حطٜق رخُيٛخء، ٝٗـق ك٢ ؿٔغ ه٤ٞ١ حُِٔطش ر٤ٖ‬
       ‫٣ي٣ٚ. كو٬كخ ٧ٓ٬كٚ ح٧هَ، ٓ٬١٤ٖ كظَس حُظ٘ظ٤ٔخص حٌُ٣ٖ طز٘ٞح حُو٤ْ ح٧ٍٝٝر٤ش هخٍؿ٤خ، ًخٕ ػزي حُلٔ٤ي‬
 ‫ٛخٍٓخ، ٍُ٣٘خ ٍٝٝػخ أٗخع ٓٞؿش ٖٓ حُظي٣ٖ ١زؼض كظَس كٌٔٚ. ا٫ أٗٚ، ٓؼِٚ ٓؼَ أٓ٬كٚ، ًخٕ ٣َٓ٢ اُ٠ طوٞ٣ش‬
   ‫ًَِٓ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٝطوٞ٣ظٜخ. ُٝظلو٤ن ًُي طز٘٠ كٌَ حُيػٞس اُ٠ حُٞكيس ح٩ٓ٬ٓ٤ش، حُٔٔظ٘ي اُ٠ ىػْ ٍؿخٍ‬
  ‫حُي٣ٖ ٝحٓظؼيحىْٛ ٩ٟلخء حُٜلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُلٌَ. ًٝؼ٤َٕٝ ٖٓ ٍؿخٍ حُي٣ٖ ٛئ٫ء ًخٗٞح، رخُطزغ،‬
   ‫ٖٓ حُؼَد؛ كل٢ كظَس كٌْ ػزي حُلٔ٤ي حًظٔزض ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش، ٓٞح١ٖ حُؼِّٞ ٝحُؼوخكش ح٩ٓ٬ٓ٤ش، أٛٔ٤ش ؿي٣يس‬
                                                                                      ‫ىحهَ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش‬

 ‫كخٍٝ ػزي حُلٔ٤ي إٔ ٣ٞحُٕ ٗلًٞ ؿٜخُٙ حُز٤َٝهَح١٢ ر٘زٌش ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ٖٓ حُـٞحٓ٤ْ ٝحُٔوزَ٣ٖ، ٓخ ُزؼض إٔ‬
      ‫أٗخػض ؿٞح ٖٓ حُوٞف ٝحُوِن ٝحُلٌٍ. (22) ٝهي ًخٗض ػ٘يٙ أ٣٠خ ُٝحٍس ظَ طؼٞ٣٠خ ػٖ ُٝحٍطٚ حُلؼِ٤ش.‬
     ‫ٝػ٘خَٛ حُؼٜزش حُوخٛش ٖٓ ٓٔظ٘خٍ١ ػ٤ي حُلٔ٤ي ؿ٤َ حَُٓٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٖٓ هخٍؽ حُ٘وزش حُظًَ٤ش حُِٔٔٔش‬
    ‫حُظوِ٤ي٣ش. كخػ٘خٕ ٖٓ أَْٜٗٛ ٝأًؼَْٛ ٗلًٞح ًخٗخ ٖٓ حُؼَد ٝٛٔخ: أرٞ حُٜيٟ حُٜ٤خى١ (32) ًُي حُِػ٤ْ حُي٣٘٢‬
 ‫حُؼٜخٓ٢ ح٥ط٢ ٖٓ ٓ٘طوش كِذ، ٝحٌُ١ ًخٕ ٣ويّ حُٜ٘ق ُؼزي حُلٔ٤ي ك٢ حُ٘ئٕٝ حُي٣٘٤ش، ٝأكٔي ػِص حُؼخري ٖٓ‬
    ‫أػ٤خٕ ىٓ٘ن، حٌُ١ ًخٕ ٣٘ـَ ٜٓ٘ذ حٌَُٔط٤َ حُؼخٗ٢ ُؼزي حُلٔ٤ي. ٝكٌَس ٓي ٌٓش كي٣ي ىٓ٘ن ـ ٌٓش ُظٜٔ٤َ‬
 ‫حُلؾ ُٝلض أٗظخٍ حُؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢ اُ٠ ػزي حُلٔ٤ي ًخٗض ٖٓ أكٌخٍ أكٔي ػِص. ٝٓخ ُزغ ٌٛح حَُٔ٘ٝع إٔ أٛزق‬
 ‫ك٤ٔخ رؼي ٍِٓ ح٫ٗظٜخى حُؼؼٔخٗ٢ حُٔظٜخػي ٫ٓظو٬ُ٤ش حُلـخُ حُٔؤُٞكش، ٝٛيف ٓؼخٍٟش حُلٔ٤ٖ حُؼ٘٤لش ُٔؼَ ٌٛح‬
                                                                          ‫ح٫ٗظٜخى ك٤ٖ أٛزق َٗ٣ق ٌٓش.‬




                                                   ‫9‬
‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓوظِق أٌٗخٍ حُْٜٔ ك٢ ح٧ػٔخم، كبٕ آطٔزٍٞ ػزي حُلٔ٤ي ًخٗض ط٘ؼْ رلظَس ٖٓ حُٜ٘٠ش‬
‫حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼوخك٤ش ه٬ٍ كظَس ٝؿٞى ػزي هللا ك٤ٜخ. كزل٠َ حُٔ٘ٞحص حُؤٔ٤ٖ حُٔخروش ٖٓ ح٩ٛ٬كخص حُؼؼٔخٗ٤ش ؿ٘زخ‬
       ‫اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ أٌٗخٍ حُظويّ حُظو٘٢ ك٢ ح٫طٜخ٫ص، ًخٗض حُؼخٛٔش ك٢ ٟٝغ ؿ٤َ ٓٔزٞم حُ٘ظ٤َ ٖٓ حُٔ٤خىس‬
‫حُٔ٤خٓ٤ش، ٍرٔخ، ٌٓ٘ أ٣خّ ِٓ٤ٔخٕ حُوخٗٞٗ٢. طٌخػَص حُٔطخرغ، ُٝحىص أػيحى حُـَحثي ٝحُيٍٝ٣خص ٝحٌُظذ، ك٠٬ ػٖ‬
                                                              ‫حطٔخع ىحثَس طيحُٜٝخ، ٍؿْ ه٠ٞػٜخ َُِهخرش.‬

     ‫ٝحُٔيحٍّ حُٜٔ٘٤ش حُظ٢ طؤٓٔض ك٢ ٓ٘ظٜق حُوَٕ أٝ هزَ ًُي، ٝكوخ ُِ٘ٔخًؽ ح٧ٍٝٝر٤ش، ٓؼَ ٓيٍٓش حُٜ٘يٓش‬
    ‫ٝٓيٍٓش حُطذ ٝحُٔيٍٓش حٌُِٔ٤ش (حُِٔطخٗ٤ش) ُِؼِّٞ حُؼٌَٔ٣ش ٝحُٔيٍٓش حٌُِٔ٤ش ُ٪ىحٍس ؿَٟ طٞٓ٤ؼٜخ. كيحٍ‬
                   ‫حُلٕ٘ٞ حُظ٢ ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ؿخٓؼش آطٔزٍٞ ك٤ٔخ رؼي كظلض أرٞحرٜخ ك٢ ػخّ (0091 ّ).‬

     ‫ًخٕ ػيى ًز٤َ ٖٓ ١٬د ٌٛٙ حُٔيحٍّ هخىٓ٤ٖ ٖٓ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش، رلؼخ ػٖ حُٞظخثق ٝحُٔ٘خٛذ ك٢ حُـٜخُ‬
     ‫حُز٤َٝهَح١٢ حُٔظوٜٚ ٝحًَُِٔٔ كي٣ؼخ. كخُٜ٘خىس حُٜخىٍس ػٖ آطٔزٍٞ ًخٗض هي أٛزلض ؿٞحُ حٍَُٔٝ‬
       ‫ح٧ًؼَ ٟٔخٗخ اُ٠ حُٔ٘خٛذ حُؼِ٤خ، ٓٞحء ك٢ حُؼخٛٔش ٗلٜٔخ، أّ ك٢ ح٧هخُ٤ْ حُٔوظِلش حُظ٢ ٛ٢ أٝ١خٕ أُٝجي‬
     ‫حُط٬د. ٌُٖٝ ػزي هللا ٝأهٞ٣ٚ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٖٓ ٌٛٙ حُٔـٔٞػش ٖٓ حُ٘زخد حُطٔٞف. كوي ريح ٓٔظوزِْٜ ٓظٞهلخ ػِ٠‬
 ‫حُ٘ٔذ ري٫ ٖٓ حُٜ٘خىس، ٓٔخ ؿؼِْٜ ٣ظخرؼٕٞ طؼِ٤ْٜٔ ك٢ حٍُِٔ٘. ؿَٟ طؼ٤٤ٖ ٓؼِْ ٖٓ ح٧ًخى٣ٔ٤ش حُؼٌَٔ٣ش ربٍحىس‬
‫ِٓطخٗ٤ش، ُ٤ؼِْٜٔ ٓٞحى حُِـش حُظًَ٤ش ٝحُــَحك٤خ ٝحَُ٣خٟ٤خص ٝحُظخٍ٣ن حُؼؼٔخٗ٢ ٝح٩ٓ٬ٓ٢. ٝك٤ٔخ رؼي ٝٛقَ ًُي‬
        ‫َ َ‬
   ‫حُٔؼِْ ػزي هللا رؤٗٚ ًخٕ هز٤ؼخ رخُٔوخٍٗش ٓغ ػِ٢ ٝك٤َٜ حٌُِ٣ٖ ًخٗخ أًؼَ ٛيٝءح ٝؿي٣ش. (42) ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي‬
       ‫هللا ٓخ ُزغ، طلض ٝٛخ٣ش ٌٛح حُٔؼِْ، إٔ أٛزق ١ِ٤ن حُِٔخٕ رخُِـش حُظًَ٤ش حُظ٢ ظَ ٣ٔظويٜٓخ ك٢ حُٔ٘ٞحص‬
   ‫حُ٬كوش ٗ٤لَس ٗلٜ٤ش. ُْٝ طظؼَٝ حُِـش حُؼَر٤ش ُ٪ٛٔخٍ، كخُلٔ٤ٖ ٗلٔٚ ىأد ػِ٠ طؼِ٤ْ أر٘خثٚ حُوَإٓ، ك٢ ك٤ٖ‬
  ‫ًِق أكي هَ٣ـ٢ ح٧َُٛ رظؼِ٤ْٜٔ حُوٞحػي، ًٔخ طُٞ٠ ٓؼِْ آهَ طيٍ٣زْٜ ػِ٠ حُو٢. ٖٝٓ ٌٛٙ حُيٍّٝ ًخٕ ػزي‬
     ‫هللا ٝاهٞطٚ ٣َطخكٕٞ َٓط٤ٖ ك٢ حُؼخّ َٓس ك٢ حُٜ٤ق ٝأهَٟ ك٢ حُ٘ظخء ك٤غ ًخٗٞح ٣ٔظٔظؼٕٞ رخُٜ٤ي حُزَ١‬
                                                                                             ‫(52)‬
                                                                                                   ‫ٝحُزلَ١.‬

‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼي٣ي ٖٓ ُٓ٬ء ػزي هللا ٝٓ٘خكٔ٤ٚ ك٢ حُٔٔظوزَ، حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ حُؼَر٢، ًخٗٞح‬
‫٣يٍٕٓٞ ك٢ آطٔزٍٞ، كبٗٚ ُْ ٣ِظن ا٫ رخُوِ٤َ ْٜٓ٘، ٧ٕ ىحثَطٚ ح٫ؿظٔخػ٤ش ًخٗض ٓلٍٜٞس رٔ٬ُش حُ٘ز٢ ٝحُ٘وزش‬
‫حُظًَ٤ش. (62) ًخٗض ح٧ُٝ٠ ط٠ْ ػِ٢ ك٤يٍ ػٔ٤ي ػ٘٤َس ًٝ١ ُ٣ي حُٔ٘خكٔش ٖٓ ح٧َٗحف، ٝكٖٔ هخُي أرٞ حُٜيٟ،‬
       ‫حرٖ ٓٔظ٘خٍ ػزي حُلٔ٤ي ك٢ حُ٘ئٕٝ حُي٣٘٤ش، حٌُ١ ٛخٍ ك٤ٔخ رؼي ٍث٤ٔخ ٍُُِٞحء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. (72) أٓخ‬
        ‫حَُٝحر٢ ٓغ حُ٘وزش حُظًَ٤ش كوي طؼُِص ك٤ٖ أهيّ ٝحُي ػزي هللا ػِ٠ حُِٝحؽ ٖٓ ػخىُش هخْٗ، اكيٟ كل٤يحص‬
      ‫ٜٓطل٠ ٍٗ٤ي رخٗخ (0081 ـ 6581 ّ) أكي ٜٓ٘يٓ٢ كًَش ح٩ٛ٬ف حُؼؼٔخٗ٤ش، ٝحٌُ١ ٗـَ ٜٓ٘ز٢ ُٝ٣َ‬
  ‫حُوخٍؿ٤ش ٝحُٜيٍ ح٧ػظْ ك٢ ظَ ٓلٔٞى حُؼخٗ٢ ٝػزي حُٔـ٤ي ِٓل٢ ػزي حُلٔ٤ي. ٝٓخ ُزؼض حُِٝؽ حُـي٣يس ػخىُش‬
   ‫إٔ أٗـزض حر٘خ ٛٞ ُ٣ي ك٢ ػخّ (0091 ّ) ٝػ٬ع ر٘خص. ٝطْ حُؼؼٍٞ أ٣٠خ ػِ٠ ُٝؿخص ٌَُ ٖٓ ػزي هللا ٝأهٞ٣ٚ‬
      ‫ٖٓ ر٤ٖ ح٧هَرخء ٖٓ ح٧َٗحف. كوي طِٝؽ ػِ٢ حر٘ش ػْ أر٤ٚ ػزي هللا. ًٔخ حهظَٕ ػزي هللا ٝٛٞ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬
                      ‫حُؼَٔ ك٢ ػخّ (2091 ّ) رٜٔزخف حر٘ش ػٔٚ ٗخَٛ. ٝطِٝؽ ك٤َٜ ر٘ظخ ػخٗ٤ش ٖٓ ر٘خص ٗخَٛ‬

    ‫ريص ك٤خس حُلٔ٤ٖ ٝأكَحى أَٓطٚ ٓٔظوَس ك٢ آطٔزٍٞ. كوي طْ طؼ٤٤٘ٚ ػ٠ٞح ك٢ ٓـِْ حُيُٝش حٌُ١ ًخٕ اكيٟ‬
  ‫حُٜ٤جخص ح٫ٓظ٘خٍ٣ش ُيٟ ػزي حُلٔ٤ي. ٌُٖٝ ٓٔظوزِٚ حُٔ٤خٓ٢ ًخٕ َٓطزطخ رٌٔش ًٔخ إٔ حٛظٔخٓٚ ًخٕ ٓ٘يٝىح اُ٠‬
‫حُ٘ئٕٝ حٌُٔ٤ش. كؼ٘يٓخ طٞك٢ َٗ٣ق ٌٓش ك٢ ػخّ (5091 ّ) ١َف حُلٔ٤ٖ حٓٔٚ َٓٗلخ ُ٘ـَ حُٜٔ٘ذ حُ٘خؿَ،‬
    ‫كخً٣خ كٌٝ حػ٘٤ٖ ٖٓ ح٧َٗحف حُٔو٤ٔ٤ٖ ك٢ آطٔزٍٞ ٛٔخ: ػزي ح٩ُٚ ػْ أر٢ ػزي هللا، ٝػِ٠ ك٤يٍ ٖٓ ػ٘٤َس‬
 ‫ًٝ١ ُ٣ي حُٔ٘خكٔش. ٌُٖٝ حٌُ١ طْ حهظ٤خٍٙ ُِٜٔ٘ذ ًخٕ َٓٗلخ ٍحرؼخ ٣يػ٠ ػِ٢ رٖ ػزي هللا، هخٍ ػزي هللا حُٔو٤ْ‬
 ‫ك٢ ٌٓش. ٝهي طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ إٔ ػِ٢ رٖ ػزي هللا ىكغ ٓزؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُِ٤َحص ػٔ٘خ ٌُٜح حَُ٘ف. (82) ؿ٤َ إٔ‬
 ‫حُلٔ٤ٖ ٓخ ُزغ ك٢ ؿ٠ٕٞ ػ٬ع ٓ٘ٞحص إٔ طٞحكَص ُٚ كَٛش أهَٟ ٌٓ٘ظٚ ٖٓ ٗـَ حُٜٔ٘ذ ؿَحء ح٫ٗظلخٟش‬
                                                                         ‫حُٔ٤خٓ٤ش حُظ٢ كِٜض ك٢ آطٔزٍٞ.‬

  ‫كل٢ ٛ٤ق ػخّ (8091 ّ) أ١ِوض كًَش طَٔى هخّ رٜخ ٛـخٍ حُ٠زخ١ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ك٢ حُـ٤ٖ حُؼخُغ حُٔظًَِٔ ك٢‬
   ‫ٓويٝٗ٤خ ِِٓٔش ٖٓ حُظـ٤٤َحص حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ آطٔزٍٞ. ٓخٍػض ُـ٘ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ حُظ٢ ًخٗض ؿٔؼ٤ش ٓ٤خٓ٤ش‬
‫َٓ٣ش ك٢ ٓويٝٗ٤خ اُ٠ ح٩ٓٔخى رلًَش حُظَٔى ك٢ حُـ٤ٖ، ُظٞظ٤لٜخ ك٢ اؿزخٍ ػزي حُلٔ٤ي ػِ٠ اػخىس ؿٔغ حُزَُٔخٕ‬
         ‫ٝكن ٓزخىة ىٓظٍٞ ػخّ (6781 ّ). ٝٓخ ُزؼض ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس ٌٛٙ، ًٔخ رخطض طؼَف، إٔ ٗـلض ك٢ ُـْ‬
‫ٛ٬ك٤خص حُِٔطخٕ حُٔطِوش، ػٖ ١َ٣ن اػخىس كَٝ حُيٓظٍٞ، ٝحػظٔخى ح٧ٓخُ٤ذ حُظٔؼ٤ِ٤ش. ٛل٤ق إٔ ػزي حُلٔ٤ي‬
   ‫رو٢ ػِ٠ حُؼَٕ ُلظَس ىحٓض ػٔخٗ٤ش أَٜٗ رؼي حُليع، ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ إٔ أ،١٤ق رٚ أه٤َح ٝحٓض،ريٍ رؤه٤ٚ ك٤ٖ‬
                                                                   ‫أهلوض اكيٟ ٓلخٝ٫ص حُؼٍٞس حُٔ٠خىس.‬


                                                    ‫01‬
‫أىص ٌٛٙ ح٧كيحع اُ٠ َٗ٘ حُلٟٞ٠ ٝحٌُػَ ك٢ ح٧هخُ٤ْ. كل٢ حُلـخُ ًخٕ ػٔش ػٜ٤خٕ ك٢ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُٔخرغ،‬
‫ٝهي طْ ٓلذ حُٞحُ٢ حُؼؼٔخٗ٢. ٝٗ٘ؤص حٟطَحرخص ك٢ ٌٓش حكظـخؿخ ػِ٠ ٓخ أٗ٤غ ػٖ إٔ حُ٘ظخّ حُـي٣ي ػخُّ ػِ٠‬
 ‫طوِ٤ٚ حٓظ٤خُحص َٗ٣ق ٌٓش ٝٛ٬ك٤خطٚ. ٝرؼي حطٜخٓٚ رظلَ٣ي ٌٛٙ ح٫ٟطَحرخص طْ اػلخء حَُ٘٣ق ٖٓ ٜٓ٘زٚ،‬
    ‫(92) ٝؿَٟ طؼ٤٤ٖ ػزي ح٩ُٚ، ػْ ٝحُي ػزي هللا، َٗ٣لخ ؿي٣يح ٌُٔش، ٌُٖٝ ٌٛح ح٧ه٤َ طٞك٢ كـؤس ك٤ٔخ ًخٕ ٣ٔظؼي‬
                                                                              ‫َُِك٤َ ٖٓ آطٔزٍٞ اُ٠ ٌٓش.‬

‫طِي ٛ٢ حُِلظش حُظ٢ هخّ رٜخ ػزي هللا، كٔذ ً٬ٓٚ ٛٞ ك٢ ًٌَٓحطٚ، رخُظيهَ حُلخْٓ. كل٢ ُكٔش ٗخثؼخص ػٖ هَد‬
  ‫طؼ٤٤ٖ ػِ٢ ك٤يٍ، أُق ػِ٠ أر٤ٚ إٔ ٣طخُذ رٜٔ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش هط٤خ. ٝػِ٠ حُلٍٞ أهٌ حٌُظخد رخُ٤ي اُ٠ حُٜيٍ‬
    ‫ح٧ػظْ ًخَٓ رخٗخ. ٌُٖ رَٝىس حٓظوزخُٚ ك٢ حُزخد حُؼخُ٢ ىكؼظٚ اُ٠ إٔ ٣زَم ٓزخَٗس اُ٠ ًَ ٖٓ ٗ٤ن ح٩ٓ٬ّ‬
‫ٌَٝٓط٤َ حُوَٜ ح٧ٍٝ، أٓ٬ ك٢ إٔ ٣زخىٍ أكيٛٔخ اُ٠ حُظٞٓ٢ ُيٟ حُِٔطخٕ. ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢ طْ حٓظيػخء حُلٔ٤ٖ‬
                                                       ‫(13)‬
                                                            ‫اُ٠ هَٜ ٣ِيُ ك٤غ طْ طؼ٤٤٘ٚ َٗ٣لخ ؿي٣يح ٌُٔش.‬

 ‫ك٢ ح٧ؿٞحء حُٔ٤خٓ٤ش حُ٠زخر٤ش حُظ٢ ٓخىص آطٔزٍٞ ك٢ ػخّ (8091 ّ)، ك٤غ حَُٜحع ػِ٠ حُِٔطش ر٤ٖ ح٫طلخى‬
 ‫ٝحُظَه٢ ٖٓ ؿٜش، ٝحُِٔطخٕ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ٝحُٜيٍ ح٧ػظْ ٖٓ ؿٜش ػخُؼش، ُْ ٣ٌٖ ٓلٔٞٓخ رؼي، ُْٝ طٌٖ ؿِٔش‬
     ‫حُظَٝف ٝحُظؤػ٤َحص حُظ٢ أك٠ض اُ٠ طؼ٤٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٝحٟلش. كخَُؿَ ُْ ٣ٌٖ حطلخى٣خ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ٓظؼخ١لخ ٓغ‬
      ‫حُيٓظٍٞ. ٝرخُلؼَ كوي ه٤َ: إ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ًخٗض ٓٔظخءس ٖٓ طؼ٤٤٘ٚ. ٖٝٓ حُٔئًي إٔ حُـٔؼ٤ش أ٣يص‬
     ‫ٓ٘خكٔٚ ػِ٢ ك٤يٍ ٝكخُٝض، ىٕٝ ٗـخف، هِغ حُلٔ٤ٖ ك٤ٖ ططٍٞص حُو٬كخص ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ٍرٔخ ًخٕ‬
   ‫حُِٔطخٕ هي ٍأٟ ك٢ حُلٔ٤ٖ كِ٤لخ ٓٔظوزِ٤خ ٟي ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٛ٘خى ٖٓ ٣وٍٞ: اٗٚ‬
    ‫ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ ١ٔٞكخص حُلٔ٤ٖ حُٔظطَكش. ُوي ػِح ػزي هللا ك٠َ طوي٣ْ ٓلظخف طؼ٤٤ٖ أر٤ٚ اُ٠ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ‬
  ‫ػِ٢ ؿٞحى، حٌُ١ ٍرٔخ ًخٕ ًح أٛٔ٤ش ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ، ٌُٖٝ أًؼَ٣ش حُٔئٍه٤ٖ ٝرؼٞ ح٧ىُش حُٔؼخَٛس ط٘٤َ اُ٠‬
                                 ‫(73‬
                                     ‫إٔ ٗلًٞ حُٜيٍ ح٧ػظْ حُٔٞحُ٢ ُ٪ٗـِ٤ِ ًخَٓ رخٗخ ًخٕ ٛٞ حُؼخَٓ حُلخْٓ.‬

   ‫ٖٓ حٌُٖٔٔ طلَ١ ٣ي رَ٣طخٗ٤خ ك٢ طٞحُٕ حُٜٔخُق ٝط٠خٍرٜخ، حٌُِ٣ٖ ٓخ٫ ُٜخُق حُلٔ٤ٖ ٍٝحء ٓظخٍ حَُٜحع‬
  ‫حُٔزخَٗ ػِ٠ حُِٔطش ك٢ آطٔزٍٞ. كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٍرٔخ ُْ طظيهَ رٍٜٞس ٓزخَٗس، كِوي ًخٗض هٞس‬
     ‫كَٛض آطٔزٍٞ ػِ٠ هطذ ٝىٛخ ٝاٍٟخثٜخ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ حُ٠ٔ٘٤ش ػِ٠ أ١ َٗ٣ق ؿي٣ي‬
    ‫ًخٗض ًحص أٛٔ٤ش. ٝهزَ ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ طؼ٤٤٘ٚ ًخٕ حُلٔ٤ٖ هي أٍَٓ اُ٠ حُٔل٤َ حُزَ٣طخٗ٢ »ٍٓخُش ٝى٣ش ؿيح‬
 ‫ػزَص ػٖ ٗؼٍٞٙ رخ٫ٓظ٘خٕ اُحء اٗـِظَح ػِ٠ طؼخ١لٜخ ٓغ حُلًَش حُيٓظٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش« ٓٔخ ؿؼَ حُٔل٤َ هخىٍح‬
      ‫ػِ٠ ٝٛلٚ، ُيٟ طؼ٤٤٘ٚ، رؤٗٚ » ٍؿَ ٓٔظو٤ْ ٖٓ ؿ٤َ حُٔلظَٔ إٔ ٣ظٞح١ؤ ٓؼٚ، أٝ ٣ـٞ حُ٘ظَ ػٖ ػِٔ٤خص‬
 ‫ح٫رظِحُ حُٔٔخٍٓش ٟي حُلـخؽ، أٝ ػٖ آخءحص ِٓلٚ ك٢ ظَ حُ٘ظخّ حُوي٣ْ«. (23) ًٝ٤لٔخ ه٤ْ ٓيٟ طؤػ٤َ ٝؿٜش‬
 ‫حُ٘ظَ حُزَ٣طخٗ٤ش، كبٕ أٛٔ٤ش ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ حَُث٤ٔ٤ش ٫ طزَُ ا٫ ػ٘ي حُ٘ظَ اُ٤ٜخ رؼي حُليع. اٜٗخ‬
‫طِٔ٢ ح٧ٟٞحء ػِ٠ ٓيٟ طويّ حُظيهَ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ٗئٕٝ حُلـخُ؛ ك٠٬ ػٖ ٓيٟ طيحهَ ٝط٘خري حُٜٔخُق ر٤ٖ‬
                         ‫حُلٔ٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ هزَ طلخُلٜٔخ حُلخْٓ ٟي حُ٘ظخّ حُؼؼٔخٗ٢ ُٖٓ حُلَد رٞهض ١ٞ٣َ.‬

‫حٗطِن حُلٔ٤ٖ ٓظٞؿٜخ اُ٠ ٌٓش أٝحهَ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. ٝهز٤َ ٓـخىٍطٚ ُٝىٙ حُٜيٍ ح٧ػظْ ًخَٓ رخٗخ رٞػ٤وش‬
  ‫هط٤ش، ٜٗض ػِ٠ إٔ حُلوٞم حُظوِ٤ي٣ش َُ٘٣ق ٌٓش ُْ طٌٖ ُظظؤػَ ؿَحء حػظٔخى حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ك٢ آطٔزٍٞ.‬
    ‫(33) ٝرؼي ٟٝغ ٝػ٤وش ًٌٜٙ ك٢ ؿ٤زٚ، ًخٕ ١،ٗظظَ ٖٓ حَُ٘٣ق حُـي٣ي إٔ ٣ٌٔض ٗيحءحص (كِظٔو٢ حُطَحر٤ٖ)‬
   ‫حُظ٢ ٍكؼٜخ حٌُٔ٤ٕٞ طؼز٤َح ػٖ ٓوخٝكْٜ ٖٓ حػظِحّ ر٤َٝهَح١٤٢ حُ٘ظخّ حُـي٣ي حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٠ اُـخء ح٫ٓظ٤خُحص‬
                                                                                                 ‫حٌُٔ٤ش.‬

‫ًخٕ ػزي هللا، ٝٓؼٚ أهٞٙ ح٧ٛـَ ؿ٤َ حُ٘و٤ن ٜٗق حُظًَ٢ ُ٣ي، رَكوش أر٤ٚ ك٢ ٍكِش حُؼٞىس اُ٠ ٌٓش. أٓخ أهٞحٙ‬
     ‫ح٥هَحٕ ػِ٢ ٝك٤َٜ كظوِلخ ػٖ حًَُذ ُظَط٤ذ أٍٓٞ حُؼخثِش ك٢ آطٔزٍٞ ُٝ٪َٗحف ػِ٠ ػِٔ٤خص طَك٤َ‬
                                                                                   ‫حُلَ٣ْ ٝكٞحثـٜٖ.‬

‫ًخٗض َُٔحٛوش ػزي هللا ٝٗزخرٚ ك٢ حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش طؤػ٤َح ػٔ٤وخ ػِ٠ طٌٞ٣ٖ ٗوٜ٤ظٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
    ‫حُٔٔئُٝ٤ٖ ح٩ىحٍ٣٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗٞح ٓ٤ٜلٞٗٚ ك٤ٔخ رؼي ك٢ ُلظخص حُـ٠ذ ٝحُٔو٢ رؤٗٚ‬
     ‫ٓظيٍد ك٢ "ٓيٍٓش حُيٓخثْ حُؼؼٔخٗ٤ش"، كبٕ ٓخ ًخٕ ٣ؼ٘٤ٚ ًُي ك٢ ٓ٤خم رؼ٤ي ػٖ حُظلو٤َ ٛٞ أٗٚ ًخٕ هز٤َح‬
  ‫رٔٔخٍٓش حُِٔطش رٍٜٞس ؿ٤َ ٓزخَٗس ك٢ ظَٝف ُ٤ٔض ٖٓ ٛ٘ؼٚ، ًٔخ أٜٗخ ُ٤ٔض هخٟؼش ًِ٤خ ُٔ٤طَطٚ. ٝٓخ‬
                                            ‫طؼِٔٚ ك٢ آطٔزٍٞ طؼُِ ٝطيػْ رؼي إٔ أٛزق أرٞٙ َٗ٣ق ٌٓش.‬




                                                  ‫11‬
‫ُوي أػـذ ػزي هللا رؼزي حُلٔ٤ي ُؼيّ ه٤خّ ح٧ه٤َ رظوِ٤ي أٍٝٝرخ، ًٌُي ظَ ³ػزي هللا‪ٗ µ‬لٔٚ ك٤ٔخ رؼي كَ٣ٜخ ػِ٠ إٔ‬
  ‫٣زو٠ رؼ٤يح ػٖ ح٧ُ٣خء ٝأٗٔخ١ حُظلٌ٤َ ح٧ٍٝٝر٤ش، ٍؿْ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ٝهي طَى ىكخػٚ ٌٛح اٍػخ ُ٨ؿ٤خٍ‬
‫حُوخىٓش اً ًظذ ٣وٍٞ: »ًخٕ ٣ظَٜف رلٖٔ ٗ٤ش ٝاه٬ٙ، ٝٓخ أهطخإٙ ا٫ ٖٓ ٗظخؽ حٌُي ٝحُٔزخُـش ك٢ ح٫ؿظٜخى«.‬
‫ٖٝٓ ٓ٘ظٍٞ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ػزي حُلٔ٤ي ٓٔظزيح رَ كٌٍح ٝكَ٣ٜخ، ًٝخٕ كٌٔٚ رخُٔوخٍٗش ٓغ كٌْ ٖٓ ؿخإٝح رؼيٙ‬
   ‫كٌٔخ ػخى٫. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُل٤خس ك٢ آطٔزٍٞ ُْ طٌٖ ٖٓ حهظ٤خٍٙ كوي ًخٗض ك٤خس ًَ٣ٔش، ٗل٤خ هخثٔخ ػِ٠‬
 ‫ح٫كظَحّ، ًخٕ ػزي هللا ٓ٤٘ظَ اُ٤ٜخ ك٢ حُٔ٘ٞحص حُ٬كوش ٗظَس ٓلؼٔش رخُل٘٤ٖ حُٔخٟٞ١. ٓخ ٖٓ ٜٓ٘ي ٖٓ ٓ٘خٛي‬
   ‫ح٧رٜش ٝحُِ٘ػش ح٫ٓظؼَحٟ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، رٔخ ك٤ٜخ كظ٠ طظٞ٣ؾ حُِٔي ؿٍٞؽ حُٔخىّ، ًخٕ ر٘ظَٙ، ٣ٞحُ١ ؿ٘٠‬
                                                                            ‫(43)‬
                                                                                 ‫حُٔ٘خٛي حُؼؼٔخٗ٤ش ٝطؼو٤يٛخ.‬

         ‫َٝٛ حُلٔ٤ٖ ٓغ ُٝي٣ٚ اُ٠ ؿيس ك٢ حُؼخُغ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ. ٝرؼي حٓظوزخُٚ رٞكي ؿخء ُِظَك٤ذ رـ (ح٧ٓ٤َ‬
      ‫حُيٓظٍٞ١) ٓخٍع حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُلٍٞ اُ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ٓ٘خػَٙ اُحء حُيٓظٍٞ اً هخٍ: »إ ىٓظٍٞ رِي هللا ٛٞ‬
  ‫َٗ٣ؼش هللا ٝٓ٘ش ٍُٓٞٚ«. (53) ًٝخٕ هي َٝٛ ك٢ ريح٣ش ْٓٞٓ حُلؾ ػِ٠ رخهَس أهِض ػٔخٗٔخثش كخؽ، (63) ٜٝٓٔش‬
 ‫ٜٓ٘زٚ حُٞك٤يس ٝح٧ًؼَ أٛٔ٤ش حُٔظٔؼِش ر٠ٔخٕ كؾ ٛخىة ِٝٓ٤ْ ًخٗض ط٘ـِٚ ُيٟ حٗط٬هٚ ػِ٠ ظَٜ رؼ٤َ رخطـخٙ‬
                                                                                                    ‫ٌٓش.‬

‫ُْ ٣ٌٖ كؾ حُلٔ٤ٖ ح٧ٍٝ رٞٛلٚ َٗ٣ق ٌٓش هخُ٤خ ٖٓ حٌُٔ٘٬ص. كخُلـخؽ حُ٘٤ؼش حػظَٟٞح ػِ٠ كٌٔٚ حُوخٟ٢‬
  ‫رظلي٣ي ٓٞػي ظٍٜٞ حُٜ٬ٍ حٌُ١ كيى ريح٣ش َٜٗ ً١ حُلـش، ٝأٍؿئٝح كـْٜ ٣ٞٓخ ٝحكيح. ٝهزخثَ ٓٞؿٞىس كٍٞ‬
 ‫حُٔي٣٘ش ٓٔظخءس ٖٓ كويحٕ حُٔٞحٍى حُ٘خؿْ ػٖ حُٔ٘خكٔش حُٔظؤط٤ش ٖٓ ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١ حُـي٣ي (حٌُ١ َٝٛ ىٓ٘ن‬
   ‫رخُٔي٣٘ش ك٢ أ٣ٍِٞ)، ٝػٖ ػِٝف ح٧طَحى ػٖ ىكغ ٓؼخٗخطْٜ حُٔ٘ٞ٣ش، ٛخؿٔض حُو٢ حُلي٣ي١ ٝٗٔلض هطٞ١‬
                                                                  ‫ح٫طٜخ٫ص حُزَه٤ش ٝأُػـض حُلـخؽ.‬

    ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُلٔ٤ٖ ػوي ٛيٗش َٜٗ٣ٖ ٓغ حُوزخثَ، ك٢ ٓلخُٝش ٓ٘ٚ ُ٠ٔخٕ حٍَُٔٝ ح٥ٖٓ ُِلـخؽ، كبٕ‬
                           ‫حُوزخثَ حٓظَٔص طظيهَ ٝطؼَهَ اُ٠ كي ؿؼِٚ ٣ؼزَ ػِ٘خ ػٖ أٓلٚ ُِوخكِش حَُٜٔ٣ش.‬

      ‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ رخىٍ أٓ٤َ حُلؾ حُٔٔئٍٝ ػٖ حُوخكِش حٍُٔٞ٣ش، هٞكخ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص حُوزِ٤ش كٍٞ حُٔي٣٘ش‬
   ‫ٝطؼز٤َح، ٍرٔخ، ػٖ ٓٞهق ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ حَُحؿزش ك٢ ح٩ٓخءس اُ٠ ٓٔؼش حُلٔ٤ٖ، اُ٠ ح٩ػ٬ٕ ػٖ إٔ‬
   ‫حُطَ٣ن حُزَ٣ش حُظوِ٤ي٣ش ؿ٤َ آٓ٘ش، آَٓح حُوخكِش حٍُٔٞ٣ش رخُؼٞىس اُ٠ ىٓ٘ن ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ٖٓ ؿيس اُ٠ ك٤لخ.‬

     ‫ٌَٗ ٌٛح طلي٣خ ٓزخَٗح ُويٍس حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُو٤خّ رٞحؿزخص ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي، كظلَى روٞس ٩ػزخص ٝؿٞىٙ ٝطؼِ٣ِ‬
‫ٌٓخٗظٚ. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حٓظويحّ حُطَ٣ن حُزلَ٣ش إٔ طلَٓٚ ٖٓ ٓٞحٍى ٝٛيحهش حُزيٝ حُٔو٤ٔ٤ٖ ر٤ٖ ٌٓش ٝحُٔي٣٘ش،‬
     ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح َٓٗل٤ٖ ُ٪كخىس ٖٓ ٍَٓٝ حُوخكِش رٔ٘خ١وْٜ. أًَٝ حُلٔ٤ٖ أَٓ حُوخكِش ٌَُ ٖٓ حر٘ٚ ػزي هللا ٝأه٤ٚ‬
   ‫ٗخَٛ حٌُِ٣ٖ ٍحكوخٛخ ٟٝٔ٘خ ٓ٬ٓظٜخ رَح اُ٠ أٍٝ ىٓ٘ن. أٓخ أٓ٤َ حُلؾ ³حُ٘خٓ٢‪ µ‬ػزي حَُكٖٔ حُ٤ٞٓق كوي‬
                                                                                         ‫(73)‬
                                                                                              ‫ػخى رلَح ٝكيٙ.‬

   ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ًخٕ هي ٍأٟ ىٓ٘ن حُٔي٣٘ش حُظ٢ ًخٕ حُ٘ز٢ هي ٗزٜٜخ رخُـ٘ش، ٝحُظ٢ ٓخ ُزؼض ٓغ كٍِٞ حُوَٕ‬
 ‫حُؼَ٘٣ٖ إٔ ؿيص ٜٓي حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش َُِٔس ح٧ُٝ٠، ٝٛٞ ػِ٠ ٍأّ هخكِش حُلؾ حٌُزَٟ. َٓص ٍكِش حُوٞحكَ ٖٓ‬
                                                 ‫ٌٓش اُ٠ حُٔي٣٘ش ٝحُوطخٍ ٖٓ حُٔي٣٘ش اُ٠ ىٓ٘ن ر٬ كٞحىع.‬

 ‫ٝىٓ٘ن ًِٜخ هَؿض اُ٠ حُٔلطش ٫ٓظوزخٍ حُلـخؽ، ٝح٫كظلخٍ رؤىحثْٜ ُلَ٣٠ظْٜ حُٔويٓش. ٝرؼي هطذ ح٫ٓظوزخٍ‬
‫ٝحُوٜخثي حُ٘ؼَ٣ش حُٔؤُٞكش هخّ ػزي هللا ٝػٔٚ رِ٣خٍس ٓـخِٓش ُِٞحُ٢ حُؼؼٔخٗ٢، ٝحٗظو٬ ٖٓ ٛ٘خى اُ٠ ىحٍس ػطخ رخٗخ‬
 ‫حُزٌَ١ ك٤غ ًخٗخ هي ىػ٤خ ُ٪هخٓش. ٝآٍ حُزٌَ١ ًخٗٞح ػخثِش أٍٓظوَح١٤ش ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢، حىػض ح٫ٗظٔخء اُ٠‬
    ‫حُ٘ز٢ ٓٔخ ؿؼِٜخ، ُٝٞ ػٖ رؼي، ًحص ِٛش هَر٠ رؼزي هللا ٝأَٓطٚ. ٝهي ًخٕ ػطخ رخٗخ ػ٠ٞح ًح ٗلًٞ ك٢ ٓـِْ‬
  ‫ٓي٣٘ش ىٓ٘ن ٝٓلخكظظٜخ حُزِي٣ظ٤ٖ ٌٓ٘ طٔؼ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ك٤ٖ ًخٕ هي ىػ٢ اُ٠ آطٔزٍٞ ُٔ٘لٚ ُوذ‬
                                    ‫(83)‬
                                         ‫(حُزخٗٞ٣ش). ٝٛ٘خى ًخٕ ػطخ هي حُظو٠ رخُلٔ٤ٖ ٝأٝ٫ىٙ َُِٔس ح٧ُٝ٠.‬

 ‫أٓ٠٠ ػزي هللا ٓزؼش أ٣خّ ك٢ ىٓ٘ن ك٤غ حًظ٘ق، ر٤ٖ ٛلٞف حُ٘وزش حُيٓ٘و٤ش، هيٍح ٖٓ حُظَِٔٔ ٝح٫ٓظ٤خء اُحء‬
    ‫حُ٘ظخّ حُـي٣ي ك٢ آطٔزٍٞ. كل٢ أػوخد ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس ًخٗض ػِٔ٤ش ح٫ٓظوطخد ىحهَ ٌٛٙ حُ٘وزش هي طزيُض.‬
  ‫كزؼٞ حُؼخث٬ص ًخٗض هي كويص ٗلًٞٛخ ٓغ طلٌ٤ي ٗزٌش ػزي حُلٔ٤ي ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ٖ ك٢ ىٓ٘ن، ٝحٓظزيحُٜخ رؤهَٟ‬
‫ٖٓ حُٔٞحُ٤ٖ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ٝحُٔظؼخ١ل٤ٖ ٓؼٜخ. ٝػٔش ػخث٬ص أهَٟ ًخٗض هي أٟخػض ٓطٞطٜخ ٓغ ٓوٞ١‬
       ‫أٛيهخثٜخ ٝكِلخثٜخ حُٔلٔٞر٤ٖ ػِ٠ حُ٘ظخّ حُلٔ٤ي١، ٖٓٔ ًخٗٞح ٣٘ـِٕٞ ٓ٘خٛذ ٍك٤ؼش ك٢ آطٔزٍٞ. ٖٓ‬


                                                    ‫21‬
‫حُٔ٬كع إٔ آٍ حُزٌَ١ كويٝح حٍطزخ١ْٜ حُٜخّ رخُِٔطش حًَُِٔ٣ش، ك٤ٖ هخٓض ُـ٘ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ روِغ أكٔي‬
 ‫ػِص حُؼخري، حُٔٔظ٘خٍ حُٔ٤خٓ٢ ح٧هَد ُؼزي حُلٔ٤ي، ٖٓ ٜٓ٘زٚ. ٜٗيص ىٓ٘ن طظخَٛحص ٓئ٣يس ٝأهَٟ ٓؼخى٣ش‬
  ‫ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ٌُٖٝ حٗظوخرخص ػخّ (8091 ّ) حُزَُٔخٗ٤ش أظَٜص إٔ حُلَ٣ن حُٔؼخى١ ًخٕ ٛٞ ح٧هٟٞ.‬
    ‫(14)‬
         ‫(93) ٝك٢ ًٌَٓحطٚ ًظذ ػزي هللا ػٖ ٌٛٙ حُ٘وزش حُٔٔظخءس ٝحٛلخ ا٣خٛخ رؤٜٗخ ًخٗض ٌٓٞٗش ػِ٠ (ح٫ٗ٘وخم).‬
 ‫ؿ٤َ إٔ طِي حُؼزخٍس ُْ طٌظذ ا٫ رخ٫ٓظ٘خى اُ٠ ٓخ كَٜ كؼ٬ ك٤ٔخ رؼي، أ١ رخ٩كخىس ٖٓ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء. كل٢ ػخّ‬
  ‫(9091 ّ) ًخٕ ٛيف آٍ حُزٌَ١ ٖٝٓ ُق ُلْٜ ٓظٔؼ٬ رٔلخُٝش اػخىس ػوخٍد حُٔخػش اُ٠ حٍُٞحء، ٫ٓظؼخىس ُٖٓ‬
‫ًخٗض ك٤ٚ حُ٘وزش حُؼَر٤ش ىحهَ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ط٘ؼْ رخُٜ٤زش ٝح٫ُىٛخٍ ٝحهظٔخّ حُِٔطش ٝحُ٘لًٞ. أٓخ رؼي اهلخم حُؼٍٞس‬
   ‫حُٔ٠خىس ك٢ ٍر٤غ ًُي حُؼخّ، كٔخ ُزؼض حٓظلخُش اٍؿخع ػـِش حُِٖٓ اُ٠ حٍُٞحء، ٍَٟٝٝس ه٤خّ حُ٘وزش حُيٓ٘و٤ش‬
                        ‫رخُزلغ ػٖ أٓزخد ؿي٣يس طِْٜٞٛ اُ٠ ٓلخط٤ق حُِٔطش إٔ رخطظخ ٝحٟلظ٤ٖ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش.‬

 ‫ػخى ػزي هللا ٝػٔٚ اُ٠ حُٔي٣٘ش رخُوطخٍ، ٌٝٓؼخ ك٤ٜخ ػَ٘س أ٣خّ ُلَ رؼٞ حُو٠خ٣خ حُوزِ٤ش حُٔلِ٤ش. ُٝيٟ ُٜٝٛٞٔخ‬
  ‫اُ٠ ٌٓش حُٜخىثش رؼي ٛوذ ْٓٞٓ حُلؾ، ٝؿيح إٔ ػِ٤خ ٝك٤َٜ ًخٗخ هي ػخىح ٖٓ آطٔزٍٞ ٓغ ٗٔخء حُؼخثِش. ٝرؼي‬
               ‫طٔؼش أَٜٗ أٗـزض ُٝؽ ػزي هللا ُٚ حر٘ٚ حُزٌَ ١٬ٍ. أٓخ حر٘ظٚ ٛ٤خ كٌخٗض هي ُٝيص هزَ ر٠غ ٓ٘ٞحص‬

   ‫ٍٝع حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ٓغ ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي هَٜ٣ٖ ك٢ ٌٓش. ًخٕ أُٜٝٔخ كي٣ؼخ ٝٓلَٝٗخ رزٌم ٝٓوٜٜخ ُِٝؿٚ‬
 ‫ُٝٔ٘خٓٚ. أٓخ حُؼخٗ٢ كٌخٕ أًزَ ٖٓ ح٧ٍٝ ٌُٝ٘ٚ أهيّ. ًخٕ ٓئُلخ ٖٓ هْٔ ١زوخص ًحص ػ٬ػش أٝ أٍرؼش أهٔخّ ٝأًؼَ‬
  ‫ٖٓ ٓخثش ؿَكش. ٌٝٛح حُٔز٘٠ حٌُ١ ػَف ك٢ ٌٓش رخْٓ ىحٍ حُلٌْ أٝ َٓح١ ٓ٤يٗخ، ٛٞ حٌُ١ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣ٔ٠٢‬
                                              ‫ك٤ٚ أ٣خٓٚ ٝأٓٔ٤خطٚ، ٓيرَح ٗئٕٝ ٜٓ٘زٚ ِٝٓظو٤خ رخ٧ٛيهخء.‬

        ‫ٝرٞٛلٜخ ػٔخٍس ٜٓ٤زش ًخٕ ٓيهِٜخ ىٍؿخ ػَ٣٠خ ٝ١ٞ٣٬، ٣ل٠٢ اُ٠ رٞحرش كي٣ي٣ش طلظق كـَح، ٝطـِن رؼي‬
 ‫ؿَٝد حُْ٘ٔ رؤٍرغ ٓخػخص ٣ٞٓ٤خ. ٝهِق حُزخد ًخٕ ػٔش ٍٝحم ٓوظَٜ ٣وٞى اُ٠ رخكش كٔ٤لش ٓلخ١ش رخُٔزخٗ٢‬
        ‫حٌُِٔ٘ش ُيحٍ حُلٌْ ٖٓ حُـٜخص ح٧ٍرغ. ٝحُٔزخٗ٢ حُٞحهؼش اُ٠ ؿٜظ٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـَد ًخٗض أػِ٠ ٖٓ حُٔزخٗ٢‬
‫ح٧هَٟ، ٝط٠ْ حُ٘ون حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٝاهٞطٚ ٣ٔظويٜٓٞٗخ. (74) ًٝخٕ ٛ٘خى هَٜ آهَ ك٢ حُطخثق ٣ٞكَ ُِؼخثِش‬
                                                             ‫(24)‬
                                                                  ‫ٓ٬ًح طَٜد اُ٤ٚ ٖٓ ه٤ع حُٜ٤ق ك٢ ٌٓش.‬

‫ٓؼِٚ ٓؼَ أٓ٬كٚ كَٙ َٗ٣ق ٌٓش حُـي٣ي ػِ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ ٓلِ٤خ ر٤ٖ حُوزخثَ، ٓغ حُظٜي١ ُٔٞؿش حُِ٘ػش‬
    ‫حًَُِٔ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُٜخػيس. ٝه٬ٍ ٓ٘ٞحطٚ ح٧ٍرغ ك٢ حُٜٔ٘ذ ًخٕ ٗخؿلخ طٔخٓخ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي. كوي ًخٕ‬
     ‫ٗخٛيح ػِ٠ طؼ٤٤ٖ ٝػٍِ ٓزؼش ٝ٫س ٌِٗ٤٤ٖ أٝ ٓئهظ٤ٖ رٍٜٞس ٓظؼخهزش. ٟٝٔخٕ حٗظوخد ػزي هللا ػ٠ٞح ك٢‬
                                                ‫(34)‬
                                                     ‫حُزَُٔخٕ حُؼؼٔخٗ٢ ٌَٗ هطٞس ػِ٠ ١َ٣ن طؼِ٣ِ ِٓطظٚ.‬

‫ًخٗض ٌٓش، ًـ٤َٛخ ٖٓ حُٔيٕ حُؼؼٔخٗ٤ش، هي حٗظوزض كٜظٜخ ٖٓ حُٔٔؼِ٤ٖ حُزَُٔخٗ٤٤ٖ أٝحهَ هَ٣ق ػخّ (8091 ّ)‬
‫ك٢ أػوخد ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس. ٌُٖٝ ٓ٘يٝر٢ ٌٓش ُْ ٣ٌٞٗخ هي ك٠َح ؿِٔش ح٫كظظخف ـ كخ٫ٟطَحرخص ك٢ حُلـخُ ك٢‬
 ‫طِي ح٧ػ٘خء ؿؼِظٜٔخ كٌٍ٣ٖ. ٝٓخ إ َٝٛ حُلٔ٤ٖ اُ٠ ٌٓش كظ٠ ريأ ٣ٔؼ٠ ٫ٓظزيحُٜٔخ رٔٔؼِ٤ٖ ٣ٌٕٞ ٝ٫إٛٔخ ُٚ‬
‫ٛٞ ٓ٠ٔٞٗخ. (44) كظْ ػوي حٗظوخد ؿي٣ي ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢» ٗزخ١ طٔوٞ ػٖ ه٤خّ ٓـٔٞػش ٓوظخٍس ٖٓ حُٔوظَػ٤ٖ‬
    ‫ػٖ حهظ٤خٍ ػزي هللا ٝحُ٘٤ن كٖٔ حُ٘٤ز٢ (حٌُ١ ًخٗض ػخثِظٚ ٓٔئُٝش طوِ٤ي٣خ ػٖ ٓلخط٤ق حٌُؼزش). كَٜ ػزي هللا‬
          ‫ػِ٠ ٓجش ٝأٍرؼش ٝأٍرؼ٤ٖ ٛٞطخ ٓوخرَ ػٔخٗ٤ش ٝطٔؼ٤ٖ ٛٞطخ كَٜ ػِ٤ٜخ حُ٘٤ز٢، ٓظلٞه٤ٖ ػِ٠ حػ٘٤ٖ ٖٓ‬
     ‫َٓٗل٢ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ٝػَ٘٣ٖ َٓٗلخ ػَر٤خ آهَ٣ٖ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ كِد حُلَ٣ش ٝح٫ثظ٬ف حٌُ١‬
  ‫٣لظَٝ أٗٚ ًخٕ ؿِءح ٖٓ حُظلخُق حُؼَ٣ٞ، حٌُ١ ػَف رخْٓ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢، حٌُ١ طؤْٓ ُٔؼخٍٟش ؿٔؼ٤ش‬
                                                          ‫(54)‬
                                                               ‫ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش.‬

 ‫ر٤ٖ ػخٓ٢ (0191 ٝ4191 ّ) أٓ٠٠ ػزي هللا كِٜ٢ حُ٘ظخء ٝحَُر٤غ ك٢ آطٔزٍٞ ُل٠ٍٞ حؿظٔخػخص حُزَُٔخٕ،‬
   ‫ٝكِٜ٢ حُٜ٤ق ٝحُوَ٣ق ك٢ حُلـخُ هخ١ؼخ ٍكِظٚ ر٤ٖ حُطَك٤ٖ رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش رِ٣خٍس هي٣ٞ١ َٜٓ ػزخّ‬
‫كِٔ٢، حٌُ١ ًخٕ هي أٛزق ٛي٣وخ ُٚ ه٬ٍ ْٓٞٓ حُلؾ ك٢ (9091 ّ). (64) ًخٗض حُل٤خس حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حُؼخٛٔش هي‬
   ‫حًظٔزض ُهٔخ، ٝرخطض أًؼَ طٔخٍػخ ٌٓ٘ ٓوٞ١ ػزي حُلٔ٤ي. كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ كَٝ حُلٌْ حُؼٌَٔ١ حُؼَك٢ رؼي‬
‫ىكَ حُؼٍٞس حُٔ٠خىس ك٢ ٍر٤غ ػخّ (9091 ّ) ُْ طٌٖ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ هخىٍس ػِ٠ حكظٌخٍ حُِٔطش. رَ ًخٗض‬
  ‫رخ٧كَٟ ك٢ َٛحع ػ٬ػ٢ ح٧رؼخى ػِ٠ حُِٔطش ٓغ ًَ ٖٓ حُـ٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝطلخُق ٓؼخٍٟش ٓظِح٣يس ػَ٣ٞ‬
     ‫ػَف رخْٓ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝرٞٛق حُؼَد ػؼٔخٗ٤٤ٖ ٖٝٓ ٓٞح١٘٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش كوي ًخٗٞح‬
  ‫ٓٞؿٞى٣ٖ ك٢ ًَ ٖٓ حُٔـٔٞػخص حُؼ٬ع حُٔظ٘خكٔش ػِ٠ حُِٔطش. ؿ٤َ إٔ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢ ر٘ؼخٍحطٚ حُيحػ٤ش اُ٠‬
      ‫حُ٬ًَِٓ٣ش ٛٞ حٌُ١ حؿظٌد أًؼَ٣ش حُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ حُؼَد، ك٤غ ريإٝح ٣ؼزَٕٝ رٞػ٢ ًحط٢ ػٖ ٜٓخُلْٜ‬
       ‫رخػظزخٍٛخ ٜٓخُق ػَر٤ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخ ُزؼض ٓـٔٞػخص أٛـَ، ػَر٤ش حُؼ٠ٞ٣ش كَٜح، إٔ طٌِ٘ض‬


                                                   ‫31‬
‫ُظلي٣ي حُٜٔخُق حُؼَر٤ش ك٢ ا١خٍ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش. ًٝخٗض ٌٛٙ حُٔـٔٞػخص ط٠ْ ٓ٘ظٔخص ػِ٘٤ش ٝأهَٟ َٓ٣ش.‬
‫ٖٝٓ ر٤ٖ ح٧ُٝ٠ ًخٗض ؿٔؼ٤ش ح٩هخء حُؼَر٢ ـ حُؼؼٔخٗ٢ حُظ٢ طؤٓٔض ك٢ آطٔزٍٞ ػخّ (8091 ّ) ٝؿَٟ كظَٛخ‬
     ‫رؼي حُؼٍٞس حُٔ٠خىس، ٝحُٔ٘ظيٟ ح٧ىر٢ حٌُ١ طؤْٓ ك٢ آطٔزٍٞ ػخّ (9091 ّ) ٝكِد حُ٬ًَِٓ٣ش ح٩ىحٍ٣ش‬
    ‫حُؼؼٔخٗ٢ حٌُ١ طؤْٓ ػخّ (2191 ّ) ك٢ حُوخَٛس. أٓخ حُٔ٘ظٔخص حَُٔ٣ش كوي ٟٔض ً٬ ٖٓ ؿٔؼ٤خص حُولطخٗ٤ش‬
                                                                                 ‫(74)‬
                                                                                      ‫ٝحُلظخس ٝحُؼٜي.‬

 ‫ٖٓ حُٔئًي إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓؼخى٣خ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ٝٓظؼخ١لخ ٓغ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣يٍؽ حٓٔٚ‬
     ‫ك٢ هخثٔش أػ٠خء ٌٛح ح٧ه٤َ، ًٔخ ُْ ٣ِؼذ أ١ ىٍٝ ْٜٓ ك٢ حُٔ٘خٍٝحص حُٔ٤خٓ٤ش حُزَُٔخٗ٤ش. كوي ٝٛق كظَط٤ٚ‬
    ‫ح٧ُٝ٤٤ٖ رـ »كظَط٢ ٓؼخ٣٘ش ٝحٓظٌ٘خف« (84) ؿ٤َ إٔ كظَحطٚ حُ٬كوش ُْ طٜ٘ي ٛ٢ ح٧هَٟ أ٣ش ٓ٘خًٍش ٓظِح٣يس.‬
‫كخُظوخٍ٣َ حُٜلل٤ش ػٖ حُ٘٘خ١خص حُزَُٔخٗ٤ش، ك٠٬ ػٖ ٓخثَ حُ٤ٞٓ٤خص ٝحًٌَُٔحص حُؼخثيس ُظِي ح٧٣خّ، ُْ طٍٞى أ١‬
‫ًًَ ُٚ. ٝطؼِ٤وخص حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ًخٗض ِٓز٤ش؛ ػٔش ػزخٍس أٍٝىٛخ أكي أُٝجي حَُٔحهز٤ٖ طوٍٞ: »رخص ٓلٜٞٓخ‬
                                          ‫(94)‬
                                               ‫إٔ حُؼ٠ٞ٣ٖ حٌُِ٣ٖ ٣ٔؼ٬ٕ ٌٓش ُْ ٣لؼ٬ أ١ ٗ٢ء ك٢ حُزَُٔخٕ«.‬

    ‫ًٌُي ُ٤ْ ػٔش ٓخ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػ٠ٞح ك٢ أ٣ش ؿٔؼ٤ش ػَر٤ش هزَ ػخّ (4191 ّ). (15) ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ‬
‫ٗخػَح رٞؿٞى ًظِش ٓظ٘خٓ٤ش ٖٓ حُٜٔخُق حُظ٢ طؼظزَ ػَر٤ش. ك٠ـ٢ حُٜٞحؿْ حُؼَر٤ش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٓخ ُزغ إٔ‬
     ‫رخص ٣٘ؼٌْ ػِ٠ ؿِٔش حُٔ٤خٓخص حُؼؼٔخٗ٤ش رؤٌٗخٍ ٓوظِلش. إ َٓ٘ٝػخ ٓظٔظؼخ رٔٞحكوش ٓـِْ حٍُُٞحء ٣و٠٢‬
 ‫ريٓؾ ًَٗش حُلٔ٤ي٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُزلَ٣ش ػِ٠ حُلَحص رًَ٘ش ُ٤٘ظٖ حُزَ٣طخٗ٤ش، ٓؼ٬، ؿٞرٚ روٞس ٖٓ هزَ حُٔ٘يٝر٤ٖ‬
   ‫حُؼَد حٌُ٣ٖ طٞؿٔٞح ٖٓ حُظٞٓغ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُؼَحم. ٝٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ حُٔظخَٛحص إٔ طلـَص ك٢ ًَ ٖٓ‬
‫(75)‬
     ‫رـيحى ٝحُزَٜس ٝأؿزَص حُٜيٍ ح٧ػظْ ػِ٠ ح٫ٓظوخُش ُظٌٔ٤ٖ هِلٚ ٖٓ اُـخء ح٫ٓظ٤خُ حُٔٔ٘ٞف ًَُ٘ش ُ٤٘ظٖ.‬

         ‫ًٌُٝي كبٕ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد ػزَٝح ػٖ حُوِن ك٢ حُزَُٔخٕ اُحء حُٔلخٝ٫ص حُٔزٌُٝش ٖٓ ؿخٗذ حُٔ٘ظٔخص‬
 ‫حُٜٜ٤ٞٗ٤ش َُ٘حء ح٧ٍحٟ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ رـ٤ش طٞ١٤ٖ حُٜٔخؿَ٣ٖ حُ٤ٜٞى، ٝطٌٔ٘ٞح ٖٓ حٓظٜيحٍ طَ٘٣ؼخص طلَٝ‬
      ‫حُو٤ٞى ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ُ٨ؿخٗذ. (25) ٌُٖٝ أهٟٞ حُي٫ثَ ػِ٠ أٛٔ٤ش حُؼَد رَُ ػِ٠ حُٔطق ك٤ٖ ىهِض‬
  ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ك٢ كَد ٓغ ا٣طخُ٤خ كٍٞ ُ٤ز٤خ ك٢ ػخّ (1191 ّ) ٧ٕ: »حُلٌٞٓش حُٔظٜٔش أٓخٓخ... رؤٜٗخ ٓلَ١ش‬
              ‫ك٢ ػؼٔخٗ٤ظٜخ ٝٗي٣يس حُِ٘ٝع اُ٠ طـخَٛ ٝاٛٔخٍ ٜٓخُق ح٧ػَحم ح٧هَٟ، ٝهٜٞٛخ حُؼَد، ك٢‬
 ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ٓخ ًخٗض ُظٔظط٤غ ه٢ إٔ طظ٘خٍُ ػٖ اهِ٤ْ ػَر٢ ُوٞس ٓٔ٤ل٤ش. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ئى١ اُ٠‬
 ‫ٛزش ؿٔخػ٤ش ك٢ ٓخثَ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٟي حُلٌٞٓش«. (35) ٝؿِٔش حُؤخثَ ح٩هِ٤ٔ٤ش ك٢ حُزِوخٕ‬
                         ‫ك٢ ػخٓ٢ (2191 ٝ3191 ّ) ًخٗض هي أًيص أٛٔ٤ش حُؼَد ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُٔظوِٜش.‬

      ‫ًخٗض حُلظَس حُظ٢ ٓزوض حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ٓزخَٗس كظَس ُ٣خىس أٛٔ٤ش حُؼَد ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٖٓ ؿٜش،‬
 ‫ٝطٜخػي ح٫ٓظ٤خء ٝحُظ٘ظ٤ْ حٌُحط٢ حُؼَر٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا هي ٍأٟ ػ٬ثْ ح٫ٓظ٤خء ح٧ُٝ٠ ك٢ ىٓ٘ن‬
‫ك٢ ػخّ (9091 ّ)، ًٔخ إٔ ٛي٣وٚ هي٣ٞ١ َٜٓ ػزخّ كِٔ٢ ٗزٜٚ اُ٠ ٝؿٞى حُلٌَس حُؼَر٤ش ك٢ ػخّ (1191 ّ).‬
‫كل٢ ٍر٤غ ًُي حُؼخّ ًخٗض حُلٌٞٓش حُؼؼٔخٗ٤ش هي ١ِزض ٖٓ حُلٔ٤ٖ إٔ ٣ِظلن رًَذ كِٔش ٓٞؿٜش اُ٠ ٓ٘طوش ػٔ٤َ‬
        ‫حُٔظَٔىس حُٞحهؼش اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ حُلـخُ ٓزخَٗس. ٝحُلٔ٤ٖ حٌُ١ ٍأٟ ك٢ ح٧َٓ كَٛش ُظٞٓ٤غ ٗلًٞٙ طلض‬
  ‫ٝٛخ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حٓظـخد ُِطِذ، ٝحٓظيػ٠ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ك٢ آطٔزٍٞ ُل٠ٍٞ ؿِٔخص حُزَُٔخٕ اُ٠‬
    ‫ٌٓش ُ٤ٌٕٞ اُ٠ ؿخٗزٚ. ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ٌٓش طٞهق ػزي هللا ًؼخىطٚ ك٢ َٜٓ ُِ٣خٍس حُوي٣ٞ١. ًخٕ ػزخّ كِٔ٢‬
 ‫ٓ٤خ٫ اُ٠ طؤ٣٤ي حُٔظَٔى٣ٖ، ٝكٌٍ ػزي هللا إٔ ٖٓ ٗؤٕ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢ إٔ ٣ٌٕٞ ٟيٙ ك٢ أ٣ش كِٔش ٣٘خٍى ك٤ٜخ‬
    ‫(45)‬
         ‫ٟي اهٞحٗٚ حُؼَد. ٜٝٗق ػزي هللا رؤٕ ٣ئؿَ حُلِٔش ٓظٌٍػخ رلَ حُٜ٤ق ٌُٖٝ ػزي هللا ٍكٞ حُٜ٘٤لش.‬

        ‫ًٌُٝي كبٕ ٓظَٜف ػٔ٤َ حُؼؼٔخٗ٢ ِٓ٤ٔخٕ رخٗخ ًخٕ أ٣٠خ ٟي طيهَ حُلٔ٤ٖ ٌُٖٝ ٧ٓزخد ٓوظِلش. ًخٕ‬
‫حُٔظَٜف ٓوظ٘ؼخ، ٝأَٝٛ ه٘خػظٚ اُ٠ حُزخد حُؼخُ٢، رؤٕ حٛظٔخّ حُلٔ٤ٖ رؼٔ٤َ ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٧ٓزخد ٗوٜ٤ش، ٝرؤٗٚ‬
    ‫ُٖ ٣ِزغ إٔ ٣ظَٜ رٔظَٜ حَُؿَ حٌُ١ حٓظؼخى حُٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ ٓز٤َ طَٓ٤ن ٝؿٞىٙ ٛ٘خى. (55) ٌُٖٝ طِي‬
                            ‫حُٔوخٝف أِٛٔض، ٝإ ُْ طَكٞ ًِ٤خ، ٧ٕ حُلخؿش اُ٠ ٓٔخػيس حُلٔ٤ٖ ًخٗض ٓخٓش.‬

 ‫َٝٛ حُلٔ٤ٖ ٜٓلٞرخ رؼزي هللا ٝك٤َٜ اُ٠ ه٘لٌس ػِ٠ ٗٞح١ت ػٔ٤َ أٝحثَ َٜٗ أ٣خٍ. ًخٗض ٜٓٔظٚ ٓظٔؼِش رلظق‬
 ‫حُطَ٣ن اُ٠ أرٜخ ػخٛٔش ح٩هِ٤ْ، ك٤غ ًخٕ ِٓ٤ٔخٕ رخٗخ ٓلخَٛح. ًخٗض ح٧ٗزخء حُٞحٍىس ٖٓ أرٜخ رخُـش حُٔٞء، كظْ‬
  ‫ػِ٠ حُلٍٞ طـَ٣ي كَ٣ن ٗـيس ٓئُق ٖٓ ػ٬ػش ًظخثذ ٗظخٓ٤ش رو٤خىس ٟخر٢ ػؼٔخٗ٢، ٝأٍرؼٔخثش ه٤خٍ ػَر٢ رو٤خىس‬
   ‫ػزي هللا. ٝػِ٠ رؼي ٓض ٓخػخص ػٖ ه٘لٌس اُ٠ حُؼٔن ػ٘ي هَ٣ش هُٞ كٞؿت كَ٣ن حُ٘ـيس روٞس ٓظَٔى٣ٖ ٓئُلش ٖٓ‬
   ‫ٓظٔخثش ٍؿَ. أٛ٤ذ حُلَٓخٕ حُؼَد حٌُ٣ٖ ًخٗٞح طلض ه٤خىس ػزي هللا رخَُػذ ُٝٝٞح أىرخٍْٛ ٛخٍر٤ٖ. أٓخ حُٔ٘خس‬



                                                   ‫41‬
‫ح٧طَحى حٌُ٣ٖ روٞح كوي هَٔٝح أٍرؼش ٟزخ١ ٝٓخثش ٖٓ حُـ٘ٞى ك٢ أٍٝ حُٔؼًَش؛ ك٠٬ ػٖ إٔ ِٓ٣يح ْٜٓ٘ ه٠ٞح‬
                   ‫ػط٘خ ك٢ أػ٘خء ح٫ٗٔلخد. ُْٝ ٣ؼي ٖٓ ح٧كٞحؽ حُظًَ٤ش حُؼ٬ػش اُ٠ ه٘لٌس ٟٓٞ ٓزؼ٤ٖ ٍؿ٬.‬

     ‫أىٟ اهلخم حُلَٓخٕ حُؼَد ك٢ حُٜٔٞى ٓغ حُطخرٍٞ حُظًَ٢ اُ٠ كٍٜٞ َٗم ر٤ٖ حُوٞحص حُظًَ٤ش ٝٗظ٤َطٜخ‬
‫حُؼَر٤ش، ٝاُ٠ ُ٣خىس ػيّ ػوش ح٧طَحى رخُلٔ٤ٖ. كِٔ٤ٔخٕ رخٗخ ػِح حُِٜ٣ٔش اُ٠ حكظوخٍ حُلٔ٤ٖ ُ٬ٓظؼيحى، اً ُْ ٣ٌٖ‬
‫٣ؼَف حُٔ٘طوش أٝ ط٠خٍ٣ٜٔخ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ هي حٓظطِغ ُٔؼَكش ١ز٤ؼش حُوٞحص حُٔظَٔىس ٝٓيٟ هٞطٜخ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ،‬
    ‫ٌٝٛح ٛٞ ح٧ًؼَ حٗطٞحء ػِ٠ حُٔؤٓخس، ُْ ٣ٌٖ هي أٖٓ ٓئٝٗش ًخك٤ش ٖٓ حُٔخء ُٞكيحص حُٔ٘خس ح٧طَحى. أٓخ ػ٤ٞد‬
‫ػزي هللا ًوخثي كَٓخٕ ك٢ ػٔ٤َ كوي ً٘لض ػٖ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٜٔخٍس ٝحُوزَس حُؼٌَٔ٣ظ٤ٖ، ح٧َٓ حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ‬
                                                                                ‫إٔ ٣ٌِلٚ ؿخُ٤خ ك٢ حُٔٔظوزَ.‬

‫حٓظـَهض ػِٔ٤ ش اػخىس طـٔ٤غ حُوٞحص حُؼؼٔخٗ٤ش، رٔخ ك٤ٜخ أكٞحؽ ؿي٣يس ٖٓ آطٔزٍٞ ٝحُ٤ٖٔ، ك٢ ه٘لٌس، ٓيس هٔٔش‬
‫ٝػَ٘٣ٖ ٣ٞٓخ. ٝك٢ أٝحهَ أ٣خٍ طلًَض ٌٛٙ حُوٞحص ًٔخ ك٢ حَُٔس ح٧ُٝ٠ رخطـخٙ أرٜخ ػزَ هُٞ. ٌٝٛٙ حَُٔس ًخٗض‬
 ‫كَهش حُلَٓخٕ حَُ٘٣ل٤ش رو٤خىس َٗ٣ق ً١ هَحرش رؼ٤يس ٧ٍ حُلٔ٤ٖ ٣يػ٠ ُ٣ي رٖ كٞحُ ًخٕ هي هيّ ػزي هللا طلض‬
 ‫آَطٚ ك٤ٔخ ٓ٠٠. ًٝٔخ ك٢ حُٔخرن حػظَٟض حُوٞحص حُٔظَٔىس ٓز٤ِٜخ ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ هُٞ، ؿ٤َ إٔ حُوٞحص‬
‫حُؼؼٔخٗ٤ش ٝكِ٤لخطٜخ حُؼَر٤ش ًخٗض ٓظلَس ٌٛٙ حَُٔس. ٝٓخ إ طْ ٟٔخٕ هُٞ كظ٠ رخىٍ حُلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ هي طوِق‬
                                  ‫ك٢ ه٘لٌس اُ٠ ح٫ُظلخم رخُوٞحص ُظُٞ٢ أَٓ ه٤خىس طويٜٓخ ُ٬ٗو٠خٝ ػِ٠ أرٜخ.‬

      ‫طْ حٍُٞٛٞ اُ٠ أرٜخ ك٢ ٓ٘ظٜق طُٔٞ. ٛل٤ق إٔ حُٔئٕ ٝحُظـٜ٤ِحص ٝحُوٞحص حُـي٣يس ٌِٗض ٗـيس ؿي٣َس‬
  ‫رخُظَك٤ذ، ٌُٖٝ حُٟٞغ حُؼٌَٔ١ ك٢ ػٔ٤َ ظَ ػِ٠ كخُٚ ىٕٝ أ١ طـ٤٤َ أٓخٓ٢ ك٠٬ ػٖ إٔ حُٔظَٔى٣ٖ ُْ‬
 ‫٣ٔظِٔٔٞح. حطزغ حُلٔ٤ٖ ١َ٣وخ أهَٟ ُِؼٞىس ػزَ حُـزخٍ اُ٠ حُطخثق حُظ٢ ىهِٜخ ىهٍٞ حُظخكَ٣ٖ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ‬
 ‫ٓغ ػزي هللا ٝك٤َٜ، ػِ٠ ٍأّ كَهش حُلَٓخٕ حُؼَد ك٢ حُٔخرغ ػَ٘ ٖٓ آد. ٌُٖٝ حَُؿَ ًخٕ هي أهلن ك٢ إٔ‬
 ‫٣وِق أػَح ٖٓ آػخٍٙ ك٢ ػٔ٤َ. ًٝٔخ هخٍ حُٔظَٜف حُؼؼٔخٗ٢ كبٕ كِٔش حُلٔ٤ٖ ًخٗض أٗزٚ »رًَٔذ ك٢ حُٔخء،‬
  ‫ٓويٓظٚ طوطغ حُٔٞؽ ؿٜش ح٧ٓخّ ٝحُٔخء ٣ؼٞى اُ٠ ط٘خؿٔٚ ؿٜش حُوِق ىٕٝ إٔ ٣زو٠ ٟٓٞ أػَ ٗخكذ ٫ ٣ِزغ إٔ‬
                                                                                       ‫(65)‬
                                                                                            ‫٣ظ٬ٗ٠«.‬

      ‫ٝٓغ ًُي كبٕ حُلٔ٤ٖ رؼي ؿِٝس ػٔ٤َ ٓخ ُزغ إٔ أٛزق، كٔذ طؼز٤َ حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ »أًؼَ حٓظو٬٫...‬
 ‫َٝٓٗلخ ٧ٕ ٣ؼ٤َ ًؼ٤َح ٖٓ حٌُٔ٘٬ص ُِلٌٞٓش«. (75) أٓخ ر٘ظَ حُلٔ٤ٖ كبٕ حُلٌٞٓش ٛ٢ حُظ٢ ًخٗض ىحثزش رؼ٘خى‬
  ‫ػِ٠ ط٠٤٤ن ٓـخٍ ٛ٬ك٤خطٚ. كل٢ حُٜ٤ق حٌُ١ ٓزن كِٔش ػٔ٤َ ًخٕ ٓلخكع حُٔي٣٘ش حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٢ ٍٟخ رخٗخ‬
  ‫حًَُخر٢، هي أػِٖ إٔ ٗخثذ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ك٢ حُٔي٣٘ش ُْ طؼي ُٚ أ٣ش ٝظ٤لش ك٢ حُٔي٣٘ش، ٓ٠َٔح إٔ حُٔي٣٘ش ُْ طؼي‬
                                                                                   ‫طؼظزَ هخٟؼش ُِٔطظٚ.‬

‫ٝٗ٤خرش ػٖ حُلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ ٓ٘ـٞ٫ رٌٔ٘٬ص هزِ٤ش ػِ٠ حُليٝى ر٤ٖ حُلـخُ ٝٓ٘طوش ٗـي حُٞحهؼش ٝٓ٢ حُـِ٣َس‬
‫حُؼَر٤ش، أرَم ػزي هللا اُ٠ آطٔزٍٞ ١خُزخ طلٔ٤َح ٩ػ٬ٕ ٓلخكع حُٔي٣٘ش. كَى حُزخد حُؼخُ٢ هخث٬: إ حُلٔ٤ٖ ًخٕ‬
‫ٓٔئٝ٫ ػٖ حُلـخؽ ر٤ٖ ٓيحثٖ ٛخُق (حُٞحهؼش ٗٔخٍ حُٔي٣٘ش) ٝحُـ٘ٞد، ٌُٖٝ ىٕٝ اىحٍس ٗئٕٝ حُٔي٣٘ش. ٝرٔخ إٔ‬
‫حُزَم ٝحُو٢ حُلي٣ي١ ًخٗخ هي ٟٔ٘خ َٓػش ح٫طٜخ٫ص ر٤ٖ حُٔي٣٘ش ٝآطٔزٍٞ، كبٕ ٓلخكظش حُٔي٣٘ش ًخٗض ٓظؼظزَ‬
          ‫ٓلُٜٞش ػٖ حُلـخُ ُ٨ؿَحٝ ح٩ىحٍ٣ش ٝٓ٤ـَ١ اُلخهٜخ رُٞحٍس حُيحهِ٤ش ٓزخَٗس. (85) رخهظٜخٍ ًخٗض‬
‫ح٫طٜخ٫ص حُلي٣ؼش هي ٝكَص آٌخٗ٤ش كَٜ ٜٓٔخص حُلٔ٤ٖ ح٩ىحٍ٣ش ػٖ ٝحؿزخطٚ حُي٣٘٤ش، ك٤غ رخطض ح٧ُٝ٠ ػخثيس‬
   ‫رٍٜٞس ٓزخَٗس اُ٠ حُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش. ٝرؼي كِٔش ػٔ٤َ ًخٗض ػٔش ًؼَس ٖٓ حٌُٔ٘٬ص ر٤ٖ حُوزخثَ ك٢ حُٔي٣٘ش‬
     ‫ٝكُٜٞخ، ٝهي ه٤َ إ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٓلزٌح ٌُٜٙ ح٫ٟطَحرخص رخػظزخٍٛخ ٝٓ٤ِش ُظ٘ٞ٣ٚ ٓٔؼش حُظَط٤زخص ح٩ىحٍ٣ش‬
                                                         ‫(95)‬
                                                              ‫حُـي٣يس ٝ٩ؿزخٍ آطٔزٍٞ ػِ٠ ٓطخُزظٚ رخُظيهَ.‬

‫ه٬ٍ حُلظَس حُٔٔظيس ر٤ٖ كِٔش ػٔ٤َ ك٢ ػخّ (1191 ّ) ٝحٗي٫ع حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ك٢ ػخّ (4191 ّ) ظِض‬
‫حُؼ٬هخص ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ ٓظٞطَس. ٌُٖٝ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ُْ طزخىٍ اُ٠ كَٝ اٍحىطٜخ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ رخُوٞس، ٗظَح‬
       ‫٫ٗ٘ـخُٜخ رلَد حُزِوخٕ ٝحُلِٔش ك٢ ُ٤ز٤خ. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (4191 ّ) ًخٗض ُ٤ز٤خ ٝحُزِوخٕ هي ٟخػظخ، كزيأص‬
‫آطٔزٍٞ طؼُِ هز٠ظٜخ ػِ٠ ٓخ رو٢ ٖٓ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٝهٜٞٛخ ػِ٠ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش. كل٢ أٝحثَ حُؼخّ طْ طؼ٤٤ٖ‬
  ‫ٝحٍ ؿي٣ي ُِلـخُ، ٝؿَٟ آٍخُٚ اُ٠ ٛ٘خى ِٓٝىح رؤَٓ٣ٖ ٣و٠٤خٕ رظطز٤ن هخٕٗٞ حُٞ٫٣خص حُـي٣ي (حُٜخىٍ ك٢‬   ‫ٍ‬
   ‫ػخّ (2191 ّ) ػِ٠ حُلـخُ ٖٓ ؿٜش، ٝرظؤٓ٤ٖ ٓٞحكوش حُلٔ٤ٖ ػِ٠ ا٣ٜخٍ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ اُ٠ ٌٓش ٖٓ‬
   ‫ؿٜش ػخٗ٤ش. ًٝخٕ ًَ ٖٓ ٌٛ٣ٖ ح٧َٓ٣ٖ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ حُظٜي٣ي رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ؛ كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٧ٍٝ إٔ ٣ل٠٢‬
  ‫اُ٠ اُـخء ٛ٬ك٤خص حَُ٘٣ق طلض ًٍ٣ؼش طلو٤ن حُظٔخػَ ح٩ىحٍ١؛ ًٔخ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُؼخٗ٢ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طٌٔ٤ٖ‬
   ‫حُلٌٞٓش ٖٓ حٍُٞٛٞ رُٜٔٞش اُ٠ ٌٓش ٖٝٓ اكٌخّ هز٠ظٜخ ػِ٤ٜخ. ًٔخ إٔ طؼِ٣ِحص حُوٞحص حَُِٔٓش ٓغ حُٞحُ٢‬


                                                   ‫51‬
‫حُـي٣ي، ٝحُظ٢ ىُض ػِ٠ ٝؿٞى طٜٔ٤ْ ؿي٣ي ُيٟ آطٔزٍٞ ػِ٠ ٟٔخٕ ٓ٤خىس اٍحىطٜخ ًخٗض أًؼَ حٗطٞحء ػِ٠‬
                                                                     ‫حُوطَ ٝحُظٜي٣ي رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ.‬

  ‫ك٢ ًُي حُٞهض ًخٕ ػزي هللا ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ آطٔزٍٞ ػزَ حُوخَٛس ُل٠ٍٞ حكظظخف حُزَُٔخٕ حٌُ١ طؤؿَ ًُي حُؼخّ‬
    ‫اُ٠ َٜٗ أ٣خٍ رٔزذ ح٫ٗظوخرخص. ٝك٢ حُزلَ ح٧كَٔ َٓ رخُزخهَس حُ٠خؿش رخُـ٘ٞى حُظ٢ أهِض حُٞحُ٢ حُـي٣ي اُ٠‬
                                                          ‫(16)‬
                                                               ‫حُلـخُ. ٝهي طَى حُٜٔ٘ي حٗطزخػخ ٫ ٣ٔل٠ ُي٣ٚ.‬

      ‫ٝك٢ حُوخَٛس أهخّ ػزي هللا ٟ٤لخ ػ٘ي حُوي٣ٞ١ ًؼخىطٚ. ٝٛ٘خى ك٢ حُوخْٓ ٖٓ ٗزخ١، حؿظٔغ رخٍُِٞى ً٤ظَ٘٘،‬
  ‫حُوَٜ٘ حُؼخّ ٝحُُٞ٣َ حُٔلٞٝ ٓطِن حُٜ٬ك٤خص حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٜٓ. (76) ًٝخٕ ػزي هللا ٓ٘ـٍٞ حُزخٍ ًؼ٤َح‬
      ‫رخُظطٍٞحص ح٧ه٤َس ك٢ حُلـخُ كٔؤُٚ ػٔخ: «اًح ًخٕ... حُٔ٤َ اىٝحٍى ؿَ١، ُٝ٣َ هخٍؿ٤ش رَ٣طخٗ٤خ ٓ٤زٌٍ‬
 ‫ٓٔخػ٤ٚ حُلٔ٤يس ُٔ٘غ حُزخد حُؼخُ٢ ٖٓ ػٍِ ٝحُيٙ، ك٢ كخٍ طِح٣ي كيس ٌٛٙ ح٫كظٌخًخص، ٝه٤خّ حُلٌٞٓش رزٌٍ ٓؼَ‬
‫ٌٛٙ حُٔلخُٝش». ٝكٔذ ً٬ّ ً٤ظَ٘٘ كبٕ ػزي هللا: ... أًي رٌؼ٤َ ٖٓ حُوٞس ػِ٠ إٔ حُوزخثَ حُؼَر٤ش ك٢ حُلـخُ ًخٗض‬
       ‫ٓٔظؼيس ُِوظخٍ ىكخػخ ػٖ حَُ٘٣ق، ك٢ كخٍ ه٤خّ حُلٌٞٓش حُظًَ٤ش روِغ ٝحُيٙ ٝػزَ ػٖ ح٧َٓ ك٢ إٔ طزخىٍ‬
   ‫حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ك٢ ٓؼَ ٌٛٙ حُظَٝف، اُ٠ حُل٤ُِٞش ىٕٝ آٍخٍ حُظؼِ٣ِحص ػٖ ١َ٣ن حُزلَ، رٜيف ٓ٘غ‬
             ‫(26)‬
                  ‫حُؼَد ٖٓ ٓٔخٍٓش حُلوٞم، حُظ٢ ١خُٔخ طٔظؼٞح رٜخ ٌٓ٘ ح٧ٍُ ك٢ ٝ١ْٜ٘ كٍٞ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش.‬

‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍٝح٣ظ٢ ً٤ظَ٘٘ ٝػزي هللا (36) طوظِلخٕ كٍٞ ٖٓ ٜٓ٘ٔخ ىػخ رِيأ اُ٠ حُِوخء، كبٕ حَُٝح٣ظ٤ٖ طظلوخٕ‬
  ‫ػِ٠ إٔ ً٤ظَ٘٘ ٍحٝؽ حهظَحف آٌخٗ٤ش ه٤خّ رَ٣طخٗ٤خ رظٞك٤َ حُيػْ َُ٘٣ق ٌٓش ٓظٌٍػخ رٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُظوِ٤ي٣ش‬
 ‫حُوخثٔش ػِ٠ طؤ٣٤ي ٓ٬ٓش حُٞكيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش. ٝٓخ ُزغ حُلٔ٤ٖ ٝحُٞحُ٢ حُـي٣ي ٝٛ٤ذ ري إٔ‬
                                                                   ‫طٜخىٓخ ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٓخ ٣ِحٍ ك٢ حُوخَٛس.‬

 ‫أٛيٍ حُٞحُ٢ أَٓح ٣و٠٢ ربػخىس أِٓلش حَُ٘١ش حُؼَر٤ش حُظخرؼش ُِلٔ٤ٖ اُ٠ هٞطٚ حُظًَ٤ش حَُٓٔ٤ش، ٝكَٝ ه٤ٞىح‬
‫ػِ٠ ٛ٬ك٤خص حُلٔ٤ٖ ك٢ ٓـخٍ حُلٌْ ٝكَٝ حُؼوٞرخص ر٘ؤٕ حُو٠خ٣خ حُٔلِ٤ش. ٝرللِ ٖٓ حُلٔ٤ٖ ػخٍص حُوزخثَ‬
  ‫حُوَ٣زش ٖٓ ٌٓش، ٝهطؼض حُطَ٣ن حُٔٔظيس ر٤ٖ ؿيس ٌٝٓش، ٝٓخ ُزغ حُٔٔؼَ حَُث٤ٔ٢ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ رٌٔش‬
    ‫إٔ م،طَ. ًٝخٗض ًٍ٣ؼش كًَش حُظَٔى ٌٛٙ ٓظٔؼِش رٔؼخٍٟش حُوزخثَ ُظٔي٣ي ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١، حٌُ١ ًخٕ ٖٓ‬
    ‫ٗؤٗٚ إٔ ٣لَّ طِي حُوزخثَ ٖٓ ٓـخْٗ حُ٘وَ روٞحكَ حُـٔخٍ. (46) طٞكَص آٌخٗ٤ش طـ٘ذ ح٧ُٓش ٓئهظخ رل٠َ رَه٤ش‬
    ‫أٍِٜٓخ حُٜيٍ ح٧ػظْ ٓئًيح كوٞم حُلٔ٤ٖ ك٢ حُلـخُ، َٝٓؿجخ حُلَ حُٜ٘خث٢ ُٔٔؤُش طٔي٣ي ٌٓش حُلي٣ي. ٝك٢‬
  ‫حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ػزي هللا هي ؿَٟ حٓظيػخإٙ ٖٓ حُوخَٛس اُ٠ آطٔزٍٞ ُِظلخٝٝ كٍٞ ا٣ـخى ٗٞع ٖٓ حُلَ حُٞٓ٢‬
                                                                               ‫(56)‬
                                                                                    ‫ٌُِٔ٘ش حُو٢ حُلي٣ي١.‬

      ‫َٝٛ ػزي هللا اُ٠ آطٔزٍٞ ٓظٞؿٔخ ٓٔخ ًخٕ ٣٘ظظَٙ ٛ٘خى ٓ٘ظٜق آًحٍ. ؿ٤َ إٔ ً٬ ٖٓ حُٜيٍ ح٧ػظْ‬
  ‫ُٝٝ٣َ١ حُلَد ٝحُيحهِ٤ش حٌُ٣ٖ حُظو٠ رْٜ ًخٗٞح ُطلخء ٓظٔخِٛ٤ٖ. كوخٕٗٞ حُٞ٫٣خص ًخٕ َٓكٟٞخ طوَ٣زخ ـ اً ُْ‬
‫٣ٌٖ حُزَُٔخٕ هي أهَٙ رؼي، ُْٝ ٣ٌٖ، ك٢ حُلو٤وش، ا٫ كزَح ػِ٠ ٍٝم ـ ٝػَٟٞح ػِ٠ حُلٔ٤ٖ ؿِٔش ٖٓ حُظ٘خُ٫ص‬
      ‫ٓوخرَ طؼخٝٗٚ ك٢ ٓي حٌُٔش حُلي٣ي٣ش. ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٓ٢،ٓ٘ق حُٜٔ٘ذ ٓيٟ حُل٤خس ٝٓ٤ٍٞػٚ ٧ر٘خثٚ ٖٓ رؼيٙ،‬
   ‫ٝٓ٤ؼط٠ ٓزِؾ ٍرغ ِٓ٤ٕٞ ُ٤َس ًٛز٤ش َُ٘حء ٝ٫ء حُوزخثَ، ٝػِغ ٓٞحٍى ٌٓش حُلي٣ي ٫ٗلخهٚ ًٔخ ٣٘خء، ًٔخ ًخٕ‬
                           ‫(66)‬
                                ‫ٓ٤ظُٞ٠ ه٤خىس هٞحص ح٧ٖٓ حَُِٔٓش ُلٔخ٣ش حُو٢ حُلي٣ي١ ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش حُز٘خء.‬

 ‫ػخى ػزي هللا اُ٠ حُلـخُ كخٓ٬ ٌٛٙ حَُٓخُش. ٍٝؿْ أٗٚ ًخٕ هي أ،ٌٍٗ هزَ حَٜٗحكٚ إٔ ٫ ٣ٔخكَ ػٖ ١َ٣ن َٜٓ‬
‫ٝإٔ ٫ ٣وخرَ ً٤ظَ٘٘ أٝ أ١ ٓٔؼَ رَ٣طخٗ٢ ك٢ كخٍ طؼٌٍ حٍَُٔٝ رظِي حُز٬ى. ؿ٤َ إٔ ػزي هللا طٞهق ك٢ َٜٓ ك٢‬
    ‫ًَ ح٧كٞحٍ ٝهخرَ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ، ٌَٓط٤َ حَُ٘م ك٢ حُوِٜ٘٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، رـ٤ش ٓؼَكش حُِٔ٣ي ػٖ حُٔٞحهق‬
  ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُِ٘حع ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ٝك٢ حُٔوخرِش هخّ ػزي هللا ربر٬ؽ ٓظٍُٞ إٔ أرخٙ ًِلٚ رٔ٘خه٘ش آٌخٗ٤ش‬
 ‫حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كٍٞ ٟٔخٕ روخء حُٟٞغ ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ػِ٠ كخُٚ ك٢ ٓٞحؿٜش أ١ (ػيٝحٕ‬
                                              ‫(76)‬
                                                   ‫طًَ٢ ٓخكَ) ٌُٖٝ ٓظٍُٞ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ؼيٙ ر٘٢ء.‬

‫هخّ ػزي هللا رب٣ٜخٍ ػَٝ حُزخد حُؼخُ٢ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ٗظخثؾ ُوخءحطٚ ك٢ َٜٓ ٓغ ٓٔؼِ٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ اُ٠ أر٤ٚ،‬
‫حٌُ١ ٍحف ٣ٔٞف ٝ٣ٔخ١َ ػخُكخ ػٖ هزٍٞ َٗٝ١ آطٔزٍٞ أٝ ٍك٠ٜخ. ٝك٢ آد ؿَٟ حٓظيػخء ػزي هللا ػخٗ٤ش اُ٠‬
     ‫آطٔزٍٞ. ُز٠ حُيػٞس ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لَٔ ك٢ ؿؼزظٚ ٟٓٞ حٓظَحط٤ـ٤ش ٍحٓ٤ش اُ٠ حُظؤؿ٤َ ـ حٓظَحط٤ـ٤ش هخثٔش ػِ٠‬
   ‫حهظَحف ٣و٠٢ ر٠ٍَٝس طٌ٘٤َ ُـ٘ش ُيٍحٓش حُٔٔؤُش ـ ٝهيّ طِي حُلٌَس اُ٠ حُٜيٍ ح٧ػظْ. (86) ا٫ إٔ ػزي هللا‬
                                                     ‫ّ‬
  ‫ًخٕ هي َٝٛ اُ٠ آطٔزٍٞ رؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ٖٓ حؿظ٤خٍ ح٧ٓ٤َ كَحٗٔ٤ْ ك٤َى٣٘خٗي رٔي٣٘ش ٓ٤َح٣٤لٞ. ٛ٘خ طيهِض‬



                                                     ‫61‬
‫أكيحع أٍٝرخ ٝأىص اُ٠ اٍؿخء أ١ ِٓ٣ي ٖٓ حُٔٔخكٌش كٍٞ ٓي ٌٓش كي٣ي حُلـخُ. أٓخ ػزي هللا كٔخٍع ح٥ٕ اُ٠‬
                                                             ‫حُؼٞىس ُ٤َحهذ ػِٔ٤ش ٗ٘ٞد حُلَد ػٖ رؼي.‬

 ‫رؼي َٜٗ٣ٖ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ُٝٝيحٙ ػزي ح٫ُٚ ُٝ٣ي ػِ٠ ٓخثيس حُؼ٘خء ك٢ هَٜ حُطخثق، ك٤ٖ طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ ٍٝٛٞ‬
‫ٟ٤ق أؿ٘ز٢. (96) ًخٕ ًُي حُـَ٣ذ ٍٓٞ٫ رؼؼٚ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ ٖٓ حُوخَٛس اُ٠ ػزي هللا ُ٬ٓظلٔخٍ ػٔخ ًخٕ ٌٓٔ٘خ‬
      ‫كيٝػٚ ك٢ حُلـخُ اًح هٍَص ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ٝٛ٢ ٓظلؼَ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، إٔ طيهَ حُلَد ك٢ ٛق‬
                                                                                         ‫حُ٘ٔٔخ ٝأُٔخٗ٤خ.‬

 ‫ًخٗض ٓ٠خػلخص ٓؼَ ٌٛح حُٔئحٍ ًؼ٤َس ؿيح. ٝؿخء حُـٞحد حٌُ١ حهظَكٚ ٓـِْ حُؼخثِش رؼي ١ٍٞ ٗوخٕ ٝى١. كوي‬
    ‫ٍى ػزي هللا هخث٬: إ »ٗؼذ حُلـخُ ٓ٤وزَ ٝٓ٤ٌٕٞ ٍحٟ٤خ رخطلخى أٝػن ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠... ٗظَح ٩ٛٔخٍ‬
       ‫حُؤط٘ط٤٘٤ش حُ٘٘٤غ ُِي٣ٖ ُٝلوٞهٚ... ٝإٔ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ ٓظلظَ حَُٔطزش ح٧ُٝ٠ ك٢ ػ٤ٕٞ ³حُلـخُ٣٤ٖ‪µ‬‬
  ‫ٓخىحٓض ِٓظِٓش رلٔخ٣ش كوٞم رِيٗخ... ٝحٓظو٬ُٚ«. (17) ٝٓخ إ َٝٛ ٌٛح حَُى ػٖ ١َ٣ن ٓظٍُٞ اُ٠ ُ٘يٕ كظ٠‬
       ‫طٔوٞ كٍٞح ػٖ ٍٓخُش أهَٟ، ًخٗض ٓؼَ ٓخروظٜخ ٓٞؿٜش اُ٠ ػزي هللا، حهظَكض ػِ٠ حُلٔ٤ٖ حُظلخُق ٓغ‬
        ‫رَ٣طخٗ٤خ ٓوخرَ حُٞػي رلٔخ٣ش ٜٓ٘زٚ ًَ٘٣ق ٌُٔش، ٝرظؤ٣٤ي حُؼَد ػٔٞٓخ ك٢ ٗ٠خُْٜ ٖٓ أؿَ ح٫ٓظو٬ٍ.‬

 ‫ٝأُٔلض حَُٓخُش أ٣٠خ اُ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظ٘ظَ رؼ٤ٖ حَُٟ٠ اُ٠ طُٞ٢ حُلٔ٤ٖ ُِو٬كش ³ح٩ٓ٬ٓ٤ش ‪ ³µ‬ري٫‬
  ‫ٖٓ حُِٔطخٕ!‪ً )77( .µ‬خٕ ٍى ػزي هللا ػخٓخ ٓظ٠ٔ٘خ إٔ أرخٙ ٛي٣ن ُزَ٣طخٗ٤خ، ٌُٝ٘ٚ رلخؿش اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٞهض‬
                                                         ‫(27)‬
                                                              ‫ٖٓ أؿَ ح٩ػيحى ُ٪هيحّ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُوطٞس.‬

 ‫رخُ٘ٔزش اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٌٛح حُظزخىٍ َُِأ١ ريح٣ش ٫ رؤّ رٜخ. ًٝٔخ ؿخء ك٢ طؼِ٤ن حُٔ٤َ ٍ٣ـ٤٘خُي ٝ٣٘ـ٤ض، كخًْ‬
 ‫حُٔٞىحٕ حُؼخّ، ػِ٠ حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ٖٓ هزَ ٓظٍُٞ كبٕ »طؼخِٓٚ ٓغ ٌٓش ٣ٌَ٘ ر٘٤َ ه٤َ ُِٔٔظوزَ، ٝأػظوي إٔ‬
                        ‫(37)‬
                             ‫ٖٓ ٗؤٕ ر٠غ ِٛحثْ هخٓ٤ش إٔ طيكغ حُؼَد رخطـخٙ ح٩ٓٔخى رِٓخّ حُوخٕٗٞ رؤ٣ي٣ْٜ«.‬




                                                  ‫71‬
‫3) انثىرة انعربيت‬
    ‫ُْ ٣لون ٝ٣٘ـ٤ض ٌٛٙ ح٫ٗظٜخٍحص حُوِ٤ِش حُٔـَ٣ش حُظ٢ حىػخٛخ، ًٔخ إٔ ٝحُي ػزي هللا ًخٕ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٓظلِ٤خ‬
           ‫رويٍ أًزَ رٌؼ٤َ ٓٔخ طٍٜٞٙ ٝ٣٘ـ٤ض ٖٓ حُلٌٍ ٝحُل٤طش. كخَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ُْ ٣ٔظوق رؤَٓ حُؼٍٞس ػِ٠‬
     ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٌٓ٘٬طٚ ح٧ه٤َس ٓغ كٌٞٓش ح٫طلخى٣٤ٖ. ُْٝ ٣زخىٍ اُ٠ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠‬
      ‫رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح، ا٫ رؼي إٔ ٗؼَ رؤٕ ٓخثَ حُٔؼخرَ حُٔخٍس ربٓطٔزٍٞ ٝحُِٔٞٛش اُ٠ ١ٔٞكخطٚ رخطض ٓٔيٝىس.‬
                                                    ‫ٝكظ٠ رؼي ًُي كبٗٚ ُْ ٣وطغ ٛ٬طٚ ٓغ طًَ٤خ رٍٜٞس ًخِٓش.‬

    ‫ًخٗض ١ٔٞكخص حُلٔ٤ٖ ٗي٣يس حُزٔخ١ش ٝح٫١َّحى. كٌٔ٘ ػخّ (8091 ّ) ُْ ٣ٌٖ هي كخى ه٤ي أِٗٔش ػٖ ططِؼٚ اُ٠‬
  ‫أٓخٍس ٍٝحػ٤ش ٓٔظوِش ًحط٤خ ك٢ حُلـخُ، طٌٕٞ ك٢ ٓؤٖٓ ٖٓ أ٣ش حٗظٜخًخص اىحٍ٣ش ػؼٔخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش، ٌُٜٝ٘خ ٓظٔظؼش،‬
‫ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ، رظل٠٤َ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ُٜخ ػِ٠ ح٩ٓخٍحص حُٔـخٍٝس. ٝر٤ٖ ؿٔ٤غ أر٘خثٚ ًخٕ ػزي هللا ح٧ًؼَ ١ٔٞكخ‬
‫ٗ٤خرش ػ٘ٚ. أٓخ "حُٜٔٔخُ" حٌُ١ ًخٕ ٣وِ أرخٙ، إ ُْ ٣ٌٖ حُؼوَ حُٔيرَ حٌُخٖٓ ٍٝحءٙ، كوي ًخٕ طوٞ٣ْ ط٢. ا١.ٍُْٞٗ‬
 ‫ُٚ ك٢ ُوخثٜٔخ ح٧ٍٝ ك٢ ػخّ (6191 ّ) ك٤غ هخٍ: »ٖٓ حُٞحٟق أٗٚ ٣ٔؼ٠ اُ٠ طلو٤ن ػظٔش حُؼخثِش، ُٝي٣ٚ أكٌخٍ‬
‫ًزَٟ، ٜٓ٘خ طويٓٚ حُوخٙ ىٕٝ ٗي«. (7) ٝهي ًخٕ ػزي هللا ٝٓ٤٢ حُلٔ٤ٖ حَُث٤ٔ٢ ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ر٤ٖ‬
       ‫ػخٓ٢ (8091 ٝ4191 ّ). ًٔخ أٗٚ ًخٕ أٍٝ ٖٓ ُلض ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٓٞهق أر٤ٚ ٝططِؼخطٚ. ٝهز٤َ حٗي٫ع‬
  ‫حُلَد ًخٕ هي حٗظَٜ رظير٤َ هطش ٧هٌ حُلـخؽ ٍٛخثٖ أٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٟٔخٗخص، آخ ػؼٔخٗ٤ش أٝ أٍٝر٤ش‬
‫طٌلَ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُحط٢ ٓوخرَ ا١٬م َٓحكْٜ. (2) ؿ٤َ إٔ حُلَد ٓخ ُزؼض إٔ أكزطض حُٔئحَٓس ك٤ٖ أىص اُ٠ ٝهق‬
                                                                                             ‫ٓ٤َ حُلـخؽ.‬

 ‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ أطخكض حُلَد كَٛخ ؿي٣يس َُِ٘٣ق كٔ٤ٖ، ُٝؼزي هللا ٖٓ ٍٝحثٚ، ػِ٠ ٛؼ٤ي طلو٤ن ح٫ٓظو٬ٍ‬
 ‫حٌُحط٢ ك٢ حُلـخُ ٝحُٜ٤ٔ٘ش ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. كٔخ إ حُظلوض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش رًَذ أُٔخٗ٤خ ٝحُ٘ٔٔخ ك٢‬
‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (4191 ّ) كظ٠ أٛزق طؤ٣٤يٙ ك٢ حُٔـٜٞى حُلَر٢ ٍٝهش ٓٔخٝٓش ك٢ ٓلخٟٝخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠‬
   ‫حُلُٞ رؤٛيحكٚ حُزؼ٤يس. ُْ ٣ٌٖ ح٧طَحى حُؼخُٕٓٞ ػِ٠ ٝكيس ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٓٔظؼي٣ٖ ُظوي٣ْ ٓخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣َ٣يٙ‬
  ‫ػٔ٘خ ُٞ٫ثٚ حٌُ١ ُػٔٞح أٗٚ ٖٓ كوْٜ. ٝهي ًخٗٞح ٣وٕ٘ٞ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ه٠ٞػْٜ ُٔطخُذ حُلٔ٤ٖ اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ‬
 ‫ٍىٝى ح٧كؼخٍ حُٔظٔؼِش رٔطخُذ ٓ٘خرٜش ٖٓ ٗؤٜٗخ، آهَ حُٔطخف، إٔ طل٠٢ اُ٠ اٟؼخف ٗٔ٤ؾ آزَح١ٍٞ٣ظْٜ. أٓخ‬
   ‫رَ٣طخٗ٤خ كوي ًخٗض هخىٍس ػِ٠ إٔ طويّ ٓخ ٛٞ أًؼَ، ك٠٬ ػٖ إ حُلٔ٤ٖ ١خُزٜخ رٌُي، ٫ ١ٔؼخ َٝٗٛخ، رَ ٧ٕ‬
‫حُٔوخ١َ حٌُخٓ٘ش ك٢ ٛيّ َٛف حُٜٞ٣ش ٝحَُٔ٘ٝػ٤ش حُؼؼٔخٗ٢ حُٔز٘٢ رؼ٘خ٣ش ًخٗض أًزَ رٌؼ٤َ. كٔؼ٢ هخثي ِْٓٔ اُ٠‬
 ‫حُظلخُق ٓغ هٞس ٓٔ٤ل٤ش ك٢ ٓز٤َ طِٔ٣ن ٝطلظ٤ض حُيُٝش ح٩ٓ٬ٓ٤ش ح٧ُٝ٠ ك٢ طِي حُلظَس ًخٕ ٣ظطِذ طزَ٣َح ٓو٘ؼخ‬
 ‫ٝهٞ٣خ. ُْ ٣ٌٖ حُطٔٞف حُ٘وٜ٢ ٓززخ ًخك٤خ، ٝ٫ ٓ٤ٔخ رخُ٘ٔزش َُ٘٣ق ٌٓش حُٔؼظٔي ػِ٠ ىػْ ِٓٔٔ٢ ٓخثَ أٍؿخء‬
                                                             ‫حُؼخُْ ٝٓزخًٍظْٜ، ُظلي١ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش.‬

  ‫ٝك٢ ٌٛٙ حُظَٝف حُوطَس طؼ٤ٖ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ إٔ ٣ٜظي١ اُ٠ ٛٞ٣ش ؿي٣يس ؿ٤َ حُٜٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ٛٞ٣ش هخىٍس ػِ٠‬
‫ًٔذ طؤ٣٤ي ٝطؼخ١ق ُ٤ْ كو٢ حُلـخُ٣٤ٖ، رَ ٝىحثَس أٝٓغ ٖٓ حُٔئٓ٘٤ٖ.ٝطؼ٤ٖ ػِ٤ٚ أ٣٠خ إٔ ٣ـي طٔٞ٣ـخ، ه٠٤ش‬
  ‫طخٍ٣و٤ش ًخٓلش طٌٕٞ ٍَٟٝطٜخ ح٧ه٬ه٤ش ٝحُٔؼ٘ٞ٣ش هخىٍس ػِ٠ اؿَحم أ١ حٗظوخى. ًٝؼَر٢ ٖٓ ٓ٬ُش حُ٘ز٢، ٓخ‬
 ‫ُزغ إٔ حٛظيٟ اُ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُٜٞ٣ش ٝحُو٠٤ش ك٢ كٌَ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُ٘خٗجش. كٌٜٙ حُلًَش حُظ٢ ُٝيص ٝطَػَػض‬
     ‫ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝر٤َٝص ٝحُوخَٛس ٝكَص َٓ٘ٝػ٤ش حُٜيف، ٝا١خٍح ٝحٓؼخ ُِؼَٔ ٖٓ أؿَ طزَ٣َ ١ٔٞكخص‬
      ‫حُلٔ٤ٖ حٌُِٔ٤ش، ٝاٟلخء ٛلش حُ٘زَ ػِ٤ٜخ. (3) ٝرخُظخُ٢ كبٕ حَُؿَ حٌُ١ ًخٕ هي ػَٔ أىحس ر٤ي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش‬
    ‫حُؼؼٔخٗ٤ش ُٔلخٍرش حُؼَد ك٢ ػٔ٤َ هزَ حُلَد رؼ٬ع ٓ٘ٞحص، ٓخ ُزغ إٔ أٛزق رط٬ ػَر٤خ ٣وٞى حُؼَد ٟي‬
     ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش. أٓخ حُؼٖٔ حٌُ١ ١ِزٚ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٓوخرَ طَٔىٙ كِْ ٣ٌٖ أهَ ٖٓ ٌِٓٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش.‬

    ‫طظلن حُٜٔخىٍ ػِ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ح٧ٗي كٔخٓخ ُِظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. (4) ٖٝٓ ر٤ٖ أكَحى أَٓطٚ ًخٕ رخُظؤً٤ي‬
                                                                    ‫ّ‬
 ‫ٓؼَٝكخ أًؼَ ٖٓ ح٥هَ٣ٖ ُيٟ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، رل٠َ حُِوخءحص حُظ٢ أؿَحٛخ هزَ حُلَد ٓغ ًَ ٖٓ ً٤ظَ٘٘ ٝٓظٍُٞ‬
    ‫ك٢ حُوخَٛس. ًٔخ ًخٕ حُ٘وٚ حٌُ١ ٝؿٜض اُ٤ٚ رَ٣طخٗ٤خ طِي حَُٓخثَ ح٧ُٝ٠ حُٔٔظٌ٘لش ٩ٌٓخٗ٤ش ػوي طلخُق‬
‫كَر٢ ك٢ هَ٣ق ػخّ (4191 ّ) ٝحٌُ١ ىكؼض ُٚ رَ٣طخٗ٤خ ٓزِؾ (00031) ؿ٘٤ٚ ٍٗٞس ٝػَرٞٗخ ك٢ ٍر٤غ ٖٓ ػخّ‬
                                                                   ‫(5)‬
                                                                       ‫(6191 ّ) هز٤َ اػ٬ٕ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش.‬

  ‫أٓخ ٖٓ ًخٗض ُٚ أك٠َ حُٜ٬ص رخُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد كوي ًخٕ ٗو٤ن ػزي هللا ح٧ٛـَ ك٤َٜ. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (5191‬
   ‫ّ) ك٤ٔخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٓخ ٣ِحٍ ٣وِذ ٓوظَكخص رَ٣طخٗ٤خ ح٧ُٝ٤ش، ًخٕ ك٤َٜ هي أٍِٓٚ أرٞٙ اُ٠ ىٓ٘ن ٝآطٔزٍٞ‬




                                                   ‫81‬
‫ُظلَ١ ح٧ٟٝخع. ٝك٢ ىٓ٘ن حطَٜ رخُـٔؼ٤ش حُوٞٓ٤ش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُلظخس. ُٝيٟ ػٞىطٚ اُ٠ ٌٓش هٍَ ٓـِْ‬
‫حُؼخثِش حٓظج٘خف حَُٔحٓ٬ص حُظ٢ أ١ِوظٜخ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُوَ٣ق حُٔخٟ٢، رٜيف اٗ٘خء طلخُق ٣ٌٕٞ ٟي حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ.‬

   ‫ٝٓخ إ طْ حطوخً ًُي حُوَحٍ، كظ٠ رخىٍ ػزي هللا ٝأهٞحٙ ػِ٢ ٝك٤َٜ اُ٠ طوخْٓ حُٜٔٔخص ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘. أػ٤ي ك٤َٜ‬
   ‫اُ٠ ىٓ٘ن ُظؼِ٣ِ حُظؤ٣٤ي حُوٞٓ٢ ٛ٘خى. ٝحٗطِن ػِ٢، أهٞ ػزي هللا ح٧ًزَ، اُ٠ حُٔي٣٘ش ُظ٘ظ٤ْ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٗض‬
‫ػِ٠ ه٬ف ٓغ آطٔزٍٞ كٍٞ ٓٔؤُش ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١ ٌٓ٘ ػخّ (8091 ّ). أٓخ ػزي هللا كخٟطِغ رٜٔٔش طؼزجش‬
       ‫حُوزخثَ حُٔٞؿٞىس ك٢ ٓ٘طوش ٌٓش ـ حُطخثق حُٔ٘خٓزش ُوَرٜخ، رٔخ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ط٘ـ٤غ ٝحُيٙ ٝطوي٣ْ‬
                                                                                              ‫(6‬
                                                                                                 ‫حٍُٔ٘ٞس اُ٤ٚ.‬

‫ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ٖٓ ػخّ (5191 ّ) أ١ِن حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ٓخ رخص ٓؼَٝكخ حُ٤ّٞ رخْٓ (َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ‬
  ‫ٌٓٔخٕٛٞ). ٌٝٛح حُظزخىٍ ُؼٔخٗ٢ ٍٓخثَ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ حُٔ٤َ َٛ٘١ ٌٓٔخٕٛٞ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٜٓ،‬
       ‫ه٬ٍ حُلظَس حُٔٔظيس ٖٓ طُٔٞ (5191 ّ) اُ٠ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (6191 ّ) كيى حُوطٞ١ حُؼخٓش ُٔخ ًخٕ‬
   ‫٣ٔظط٤غ طٞهؼٚ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ُٜخُق حُؼَد ػٔ٘خ ُِظَٔى ػِ٠ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝحُوَٝؽ ػٖ ١خػظٜخ. ٝحكن‬
         ‫حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِ٠ إٔ ٣ٌٕٞ حُلٔ٤ٖ ٗخ١وخ رخْٓ حُؼَد ٧ٕ ًُي ًخٕ ٣٬ثْٜٔ ك٢ ًُي حُٞهض. ك٘ظَح ٧ػيحى‬
 ‫حُِٔٔٔ٤ٖ حُوخٟؼش ُِلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُٜ٘ي َٜٝٓ، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طو٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ إٔ ٣ئى١ أ١ ٗيحء ُِـٜخى‬
 ‫ٛخىٍ ػٖ حُِٔطخٕ اُ٠ كلِ كًَش ػٜ٤خٕ ٓؼخى٣ش ُٜخ ىحهَ آزَح١ٍٞ٣ظٜخ، ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٗض رؤْٓ حُلخؿش‬
‫اُ٠ ًَ هٞطٜخ، ٖٓ أؿَ حُظٜي١ ُ٨ػيحء حُوخٍؿ٤٤ٖ. ٝرظلخُق َٗ٣ق ٌٓش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ هخىٍح ػِٔ٤خ ػِ٠ ٗن‬
                                  ‫ٛلٞف حُِٔٔٔ٤ٖ، ٝطؤ٤ْ ٝ٫ءحطْٜ، ٝاكَحؽ أ٣ش ىػٞس اُ٠ حُـٜخى ٖٓ حُٔؼ٘٠.‬

     ‫حٓظٜيكض َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ طلي٣ي ٓ٘خ١ن حُ٘لًٞ ٝطُٞ٣ؼٜخ ر٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٖٓ ؿٜش ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝكِلخثٜخ‬
 ‫حَُحٓو٤ٖ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝريأ حُلٔ٤ٖ رخُظوط٤٢ ٌُِٔٔش ػَر٤ش ٓٔظوزِ٤ش ٓٔظيس ر٤ٖ حُزلَ٣ٖ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢‬
‫ٝح٧كَٔ ؿَرخ ٝا٣َحٕ ٝحُوِ٤ؾ حُلخٍٓ٢ َٗهخ، ٖٝٓ ه٢ حُؼَٝ (73) ٗٔخ٫ اُ٠ حُٔل٤٢ حُٜ٘ي١ ؿ٘ٞرخ، رخٓظؼ٘خء‬
  ‫ػيٕ حُظ٢ حػض،ٍف رخُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٤ٜخ. ك٢ حُزيح٣ش أٍحىص رَ٣طخٗ٤خ طـ٘ذ ٓ٘خه٘ش حُليٝى ح٩هِ٤ٔ٤ش ؿ٤َ أٜٗخ‬
        ‫ٓخ ُزؼض، رؼي حُظؼَٝ ُِ٠ـ٢، إٔ أهَؿض ٖٓ هخٍ١ش حُلٔ٤ٖ ح٩هِ٤ٔ٤ش حُٞحٓؼش ً٬ ٖٓ حُٔ٘خ١ن حُٔخكِ٤ش‬
   ‫حُٞحهؼش اُ٠ حُـَد ٖٓ حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ كِذ اُ٠ ىٓ٘ن ٓخٍح رٌَ ٖٓ كٔخٙ ٝكٔٚ أٝ٫، َٝٓٓ٤ٖ ٝحٌٓ٘يٍٝٗش‬
    ‫حُِظ٤ٖ »٣ظؼٌٍ حػظزخٍٛٔخ ػَر٤ظ٤ٖ هخُٜظ٤ٖ« ػخٗ٤خ، ٝٝ٫٣ظ٢ رـيحى ٝحُزَٜس حُِظ٤ٖ حىػض رَ٣طخٗ٤خ ُ٘لٜٔخ ك٤ٜٔخ‬
   ‫ٜٓخُق هخٛش ػخُؼخ. ٝر٘٢ء ٖٓ حُـٔٞٝ هخٓض رَ٣طخٗ٤خ أ٣٠خ رخٓظزؼخى أ٣ش ٓ٘طوش هي طٌٕٞ ُلَٗٔخ ك٤ٜخ ٜٓخُق‬
   ‫هخٛش. ٖٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٞحكن ػِ٠ طلي٣ي رَ٣طخٗ٤خ ٓخ ًخٕ أٝ ٓخ ُْ ٣ٌٖ (ػَر٤خ هخُٜخ)، ػِ٠ حَُؿْ‬
‫ٖٓ هزُٞٚ رخٓظزؼخى أٟ٘ش َٝٓٓ٤ٖ ٌُٖٝ ىٕٝ حٌٓ٘يٍٝٗش. ٝك٢ ٓز٤َ حُظَٞٛ اُ٠ أٓخّ ُِظلَى حُٔ٘ظَى رؤهٜ٠‬
           ‫َٓػش ٌٓٔ٘ش، ؿَٟ ح٫ٓظ٘خع ػٖ حُظٞهق ١ٞ٣٬ ػ٘ي ٗوخ١ ح٫هظ٬ف حُٔظزو٤ش، ٓؼَ ٝ٫٣ظ٢ رـيحى ٝحُزَٜس‬
 ‫ٝحُٔ٘خ١ن حُٞحهؼش اُ٠ حُـَد ٖٓ ه٢ ىٓ٘ن ـ كِذ، ٝطل٠٤َ اٍؿخء ٓ٘خه٘ظٜخ اُ٠ حُٔٔظوزَ (ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ)‬
     ‫أٝ (ك٤ٖ طيم ٓخػش اٗـخُ حُٔ٬ّ). هظْ ٌٓٔخٕٛٞ رخُوٍٞ ك٢ ٍٓخُظٚ ح٧ه٤َس اُ٠ حُلٔ٤ٖ إٔ أٓخّ حُظلخُق طْ‬
         ‫(7)‬
             ‫رٌُي آٍخإٙ، ٝأٗٚ ٣ظَى ُِلٔ٤ٖ (كَ٣ش حهظ٤خٍ أٗٔذ حُلَٙ ُِٔزخىٍس اُ٠ حطوخً هطٞحص أًؼَ كٔٔخ).‬

‫ٝك٤ٔخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣َحَٓ ٌٓٔخٕٛٞ، كخكع هيٍ ح٩ٌٓخٕ ػِ٠ ػ٬هخص ١ز٤ؼ٤ش ٓغ آطٔزٍٞ. ُوي ًخٕ ُِـِّٞ ػِ٠‬
        ‫حٍُٔٞ (ُِظٌرٌد) رؼٞ حُلٞحثي. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (6191 ّ) ٓؼ٬ ط٘ؼْ رلَكش حٓظ٬ّ هٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص‬
 ‫ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ٖٓ ُ٘يٕ ٖٓ ؿٜش، ٝكٞحُ٢ هٔٔ٤ٖ اُ٠ ٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُِ٤َحص حٌُٛز٤ش ٖٓ آطٔزٍٞ ٖٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش.‬
  ‫(8) ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َس ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس َُكغ ػٖٔ ٝ٫ء حُلٔ٤ٖ ُـؼِٚ ٗخٓ٬ ؿِٔش حُظ٘خُ٫ص حُٔ٤خٓ٤ش حُظ٢ ١خُذ رٜخ‬
                                                               ‫ك٢ حُلـخُ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ُٝىطٚ رخُٔخٍ.‬

‫ٓخ ُزغ حُؼِٝف ػٖ حُظلَى حُلخْٓ رطَ٣وش أٝ رؤهَٟ إٔ أٛزق أَٓح ٛؼزخ رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ ٓغ حٓظَٔحٍ حُلَد.‬
  ‫كبٓطٔزٍٞ ٍحكض ط٠ـ٢ ػِ٤ٚ ١خُزش ٓ٘ٚ آٍخٍ حُٔـ٘ي٣ٖ حُلـخُ٣٤ٖ ىػٔخ ُِٔـٜٞى حُلَر٢، ٓغ طؤً٤ي حُيػٞس‬
    ‫اُ٠ حُـٜخى رٞٛلٚ َٗ٣ق ٌٓش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًؼّق حُؼؼٔخٗ٤ٕٞ ٖٓ حٟطٜخىْٛ ُِوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد حٌُ٣ٖ ًخٕ‬
   ‫ك٤َٜ ٣ظؼخَٓ ٓؼْٜ رخٌُحص، ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝر٤َٝص. ُٝيٟ ه٤خّ رَ٣طخٗ٤خ رلظَ ٗل٘خص حُٔٞحى حُـٌحث٤ش اُ٠‬
     ‫(9)‬
         ‫حُلـخُ ٖٓ حُٔٞحٗت حَُٜٔ٣ش ٝحُٔٞىحٗ٤ش ُِل٤ُِٞش ىٕٝ ٍٝٛٞ حَُٜٔرخص حُٔٔ٘ٞػش اُ٠ حُوٞحص حُظًَ٤ش،‬
   ‫حٟطَ حُلٔ٤ٖ، أه٤َح، ٧ٕ ٣ٌ٘ق ػٖ كو٤وظٚ، ٓؼِ٘خ حٗط٬م حُؼٍٞس حُؼَر٤ش ك٢ حُؼخَٗ ٖٓ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ‬
                                                                                            ‫(6191 ّ(‬




                                                     ‫91‬
‫ك٢ ؿ٠ٕٞ أ٣خّ رؼي اػ٬ٕ حُؼٍٞس ٓوطض ٌٓش ٝؿيس ر٤ي حُلٔ٤ٖ. ًٝخٕ حُل٠َ ًِٚ ك٢ ٌٛٙ ح٫ٗظٜخٍحص حُِٜٔش‬
 ‫ٝٗزٚ حُوخُ٤ش ٖٓ اٍحهش حُيٓخء ٣ؼٞى اُ٠ ْٓٞٓ حُٜ٤ق، ٧ٕ حُلخٓ٤ش حُظًَ٤ش ًخٗض هي حٗٔلزض اُ٠ ٜٓ٤لٜخ حٌُخثٖ‬
      ‫ك٢ حُطخثق. ٝهي ٌَٗ حٓظٔ٬ّ ح٧ه٤َس ُؼزي هللا رؼي كٜخٍ ىحّ ػ٬ػش أَٜٗ ح٫ٗظٜخٍ حُلو٤و٢ ح٧ٍٝ ُِؼٍٞس.‬

 ‫ٍٝؿْ كٔخٓٚ حُ٘ي٣ي ٩ػ٬ٕ حُؼٍٞس كوي ًخٕ ػزي هللا ٓظٜخٝٗخ طٜخٝٗخ ِٓلٞظخ ػِ٠ ٛؼ٤ي ط٘ل٤ٌٛخ ػِٔ٤خ. كخَُٔحهزٕٞ‬
     ‫حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِوٞح هخثِ٤ٖ: إ حُطخثق ًخٗض ٓظٔو٢ رَٔػش ُٞ ًخٕ حُؼَد أًؼَ كِٓخ، ٓ٬كظ٤ٖ، ر٘٢ء ٖٓ‬
‫حُٔو٢، إٔ ػزي هللا ًخٕ هي هٍَ إٔ ٣٠٤غ حُٞهض ري٫ ٖٓ إٔ ٣ظٌزي حُؤخثَ ك٢ ح٧ٍٝحف. (17) ٝرخُلؼَ كبٕ حُلٜخٍ‬
    ‫ُْ ٣ٌٖ ا٫ أَٓح ٓظوطؼخ. (77) كل٢ ٓخػش حُلـَ ٖٓ ًَ ٛزخف ًخٗض حُٔيكؼ٤ش حَُٜٔ٣ش حَُٔحكوش ُؼزي هللا طوٜق‬
  ‫أٓٞحٍ حُٔي٣٘ش، ٝرؼي حٗظٜخء حُوٜق، ًخٕ كٞحُ٢ أٍرؼش آ٫ف ه٤خٍ ٖٓ حُزيٝ ٣وٕٞٓٞ رخٓظؼَحٝ كٕ٘ٞ حُلَٝٓ٤ش‬
  ‫طلض أٗظخٍ حُٔي٣٘ش ٌُٖٝ هخٍؽ ٓيٟ حُ٘٤َحٕ حُظًَ٤ش. ٝرؼي ٌٛح حُطوْ حُ٤ٞٓ٢ ًخٕ ح٧طَحى ٣ٔظـِٕٞ ٓخ رو٢ ٖٓ‬
       ‫حُٜ٘خٍ ٝحُِ٤َ ك٢ اٛ٬ف أ١ طيٓ٤َ كخَٛ ك٢ ح٧ٓٞحٍ ىٕٝ حُظؼَٝ ٧١ اُػخؽ كظ٠ كٍِٞ ٓٞػي هٜق‬
                                                                                            ‫حُٜزخف حُظخُ٢.‬

‫ًخٕ ٓؼٌَٔ ػزي هللا ؿ٤ي حُظٔٞ٣ٖ رخُلٞحًٚ ٝحُو٠خٍ حُطخُؿش حُٔؤهًٞس ٖٓ حُزٔخط٤ٖ حُٞحهؼش هخٍؽ أٓٞحٍ حُطخثق.‬
‫ٝٓغ ٗلخً حُٔوِٝٗخص حُـٌحث٤ش ك٢ حُٔي٣٘ش، ّ،ٓق ُ٨ٛخُ٢ رخُوَٝؽ آٓ٘٤ٖ، ٝرؼزٍٞ هطٞ١ ػزي هللا ٝح٫ٓظوَحٍ ك٢‬
   ‫حُوَٟ حُوَ٣زش أٝ ٌٓش حٗظظخٍح ُٔخػش حٓظٔ٬ّ ح٧طَحى.ٝػ٘ي حٓظٔ٬ّ حُطخثق، أه٤َح، ك٢ حُؼخُغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬
  ‫أ٣ٍِٞ، ؿَٟ حُظؼخَٓ ٓغ حُلخٓ٤ش حُظًَ٤ش حُٔئُلش ٖٓ ػ٬ػش ٝػٔخٗ٤ٖ ٟخرطخ، ٝحػ٘٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ ٓٞظلخ ٓيٗ٤خ، ٝأُق‬
             ‫ٝطٔؼٔخثش ٝحػ٘٤ٖ ٝػٔخٗ٤ٖ ؿ٘ي٣خ، رويٍ ٓلَ١ ٖٓ حُظٌَ٣ْ ٝح٫كظَحّ. كَِرٔخ ًخٕ ػزي هللا ك٢ كَد ٓغ‬
‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي حَُٓٔ٢، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ كَ٣ٜخ ػِ٠ ح٫كظلخظ رؼ٬هخص ِٓ٤ٔش ٓ٬ًح ُٚ ٖٓ حُٔٔظوزَ حٌُ١‬
                                                                                ‫٣ظؼٌٍ حُظٌٜٖ رٔخ ٓ٤لِٔٚ.‬

   ‫رؼي حٓظٔ٬ّ حُطخثق ػخى ػزي هللا ػٞىس حُظخكَ٣ٖ اُ٠ ٌٓش. ٖٝٓ ٛ٘خى ًٛذ اُ٠ ؿيس ُٔ٘خه٘ش هطٞحص حُؼٍٞس‬
     ‫حُظخُ٤ش ٓغ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ، ٌَٓط٤َ حَُ٘م ك٢ حُٔلٟٞ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔخٓ٤ش رَٜٔ، حٌُ١ ًخٕ هي ؿخء ٌُٜح‬
  ‫حُـَٝ رَكوش ط٢. ا١. ٍُْٞٗ. ٝؿَحء طلٌ٣َٙ ٖٓ حٗظ٘خٍ حُلٔ٠ ك٢ حُٔي٣٘ش، ػٌَٔ ػزي هللا ػِ٠ رؼي أٍرؼش‬
   ‫أٓ٤خٍ هخٍؿٜخ. ًخٕ ٓؼٌَٔٙ ٓئُلخ ٖٓ ٓض ه٤ْ ًز٤َس، أٍرغ ٜٓ٘خ ىٓ٘و٤ش حُل٤خًش، ٝحػ٘ظ٤ٖ ٖٓ ٛ٘غ ٜٓخٗغ‬
‫(ٓٞ٣َ) حُٜ٘ي٣ش. ٌٝٓٔ٘ٚ حُ٘وٜ٢ ًخٕ ه٤ٔش ىٓ٘و٤ش ِٓىٝؿش ًحص ػٔخٗ٤ش أٟ٬ع أكيٛخ ٓيهَ ٝآهَ رخد ٣ل٠٢‬
      ‫اُ٠ كـَس حُّ٘ٞ. ًٝخٗض حُـيٍحٕ ِٓ٣٘ش ر٘وٕٞ ُٝهخٍف ُحٛ٤ش ح٧ُٞحٕ ٖٓ ٍّٓٞ حُط٤ٍٞ ٝحٍُٞٝى ٖٝٓ‬
  ‫حُؼزخٍحص حُيحػ٤ش اُ٠ حُل٠٤ِش ٝحُؼيٍ ٝحُ٘خؿزش حُٔٔظٌَ٘س ُ٬ٓظزيحى ٝحُظِْ، ًٔخ إٔ كظلش ٓ٘زٌش َٓرؼش ًخٗض‬
                     ‫طٍٞى ح٧ٗٔخّ حُ٘ي٣ش. ك٠٬ ػٖ إٔ هطخ ٛخطل٤خ ًخٕ هي طْ طٔي٣يٙ ُِٞٛٚ رـيس طؤٓ٤٘خ َُحكظٚ.‬

   ‫هخّ ٓظٍُٞ رِ٣خٍس ػزي هللا أٝ٫ كٞؿيٙ ٛٞ ٛٞ ىٕٝ أ١ طـ٤٤َ، ٌٓ٘ ُوخثٜٔخ ح٧ه٤َ ك٢ َٜٓ هزَ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق.‬
    ‫ٝػِ٠ ٍأٓٚ ًٞك٤ش كَ٣َ٣ش ٛلَحء، َٓطي٣خ ػٞرخ كَ٣َ٣خ أر٤ٞ، ٝ٫كخ ؿٔيٙ رؼزخءس ٜٓ٘ٞػش ٖٓ ٝرَ حُـٔخٍ‬
‫ٝٓ٘ظؼ٬ كٌحء ٖٓ حُـِي ح٧ِٛ٢، ٍكذ ػزي هللا ر٠٤لٚ ٝهخىٙ اُ٠ ه٤ٔظٚ ىحػ٤خ ا٣خٙ اُ٠ حُـِّٞ ػِ٠ ًَٓ٢ ه٘ز٢‬
         ‫ً١ هخػيس ه٤ٍِحٗ٤ش (٣يػٞ َُِػخء). ػْ هيّ ُٚ ؿيحء أٍٝر٢ حُطَحُ، ٝكخؿؤٙ روَحءس ػزخٍس (ٜٓخٗغ ٓٞ٣َ)‬
‫حُٔطزٞػش ػِ٠ ؿيحٍ ه٤ٔش حُطؼخّ رٜٞص َٓطلغ، ٓز٤٘خ أٗٚ ًخٕ ٣ؼَف ح٧كَف حُلَٗـ٤ش، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼَف‬
    ‫أ٣ش ٖٓ ُـخطٜخ. ٝىحٍ حُلي٣غ كٍٞ حُلَد، ٝكٍٞ ٝكخس ً٤ظَ٘٘، ٜٝٓ٤َ ٛي٣ن ػزي هللا حُلٔ٤ْ ػزخّ كِٔ٢،‬
    ‫حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أُحكظٚ ػٖ ٜٓ٘ذ حُوي٣ٞ٣ش ك٢ ػخّ (4191 ّ). ػزَ ػزي هللا ػٖ ح٧َٓ ك٢ »إٔ طلؼَ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ ٗ٤جخ ُٜخُلٚ ³ُٜخُق ػزخّ كِٔ٢»‪ً .µ‬خٕ حُِوخء حؿظٔخػ٤خ هخُٜخ، اً طْ اٍؿخء حُؼَٔ اُ٠ ك٤ٖ ه٤خّ ػزي‬
             ‫هللا رَى حُِ٣خٍس ػٖ ١َ٣ن ح٫ٗظوخٍ اُ٠ ٓوَ ح٩هخٓش حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ك٢ ٝهض ٫كن ٖٓ ًُي حُ٤ّٞ‬

       ‫ُْ ٣ٌٖ حُِوخء حُؼخٗ٢ ٓخٍح ٝٓٔظؼخ ٓؼَ ح٧ٍٝ، ٧ٕ ٓظٍُٞ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ ار٬ؽ ػزي هللا إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي‬
 ‫هٍَص أ٫ طََٓ أ٣ش هٞحص أٝ ١خثَحص اُ٠ حُلـخُ، ٝأٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ٓزِؾ حُؼَ٘س آ٫ف ؿ٘٤ٚ، حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا‬
 ‫هي ١ِزٚ ٗوٜ٤خ ػٔ٘خ ٌُٔذ ٝى هزخثَ ٗٔخٍ حُلـخُ. ٝكٔذ ٓخ ؿخء ك٢ ٍٝح٣ش ٓظٍُٞ كبٕ: ػزي هللا طِو٠ حُ٠َرش‬
 ‫ًـ٘ظِٔخٕ ٌٜٓد ١خُزخ حُٔٔخف ُٚ رؼَٝ ه٠٤ظٚ... ٝهيّ ه٬ٛش طخٍ٣و٤ش ىه٤وش اُ٠ كي ًز٤َ ُِٔلخٟٝخص، ٌٍَٓح‬
‫ٝػي ؿ٬ُش حُِٔي ؿٍٞؽ حُٔظٔؼَ رؤٗٚ ًخٕ ٓ٤لؼَ ًَ ٗ٢ء ٌٖٓٔ ُٔٔخػيس حُؼَد، ٍٓٞىح رخُ٘ٚ ػزخٍس ٝحٍىس ك٢‬
 ‫اكيٟ ٍٓخثَ ³حُٔ٤ـَ ؿَ٘حٍ حُٔ٤َ ؿٕٞ‪ٓ µ‬خًٔٞ٣َ (حُظ٢ ُْ أٍٛخ ه٢) ط٠غ طلض طَٜكْٜ حُٔطِن، ك٤ٔخ أًًَ،‬
                                                                    ‫أؿِحء ًز٤َس ؿيح ٖٓ حُـ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢.‬




                                                   ‫02‬
‫ٝحهظظْ ػزي هللا حَُٜٔس ٓظٞٓ٬ ٓظٍُٞ ٝحُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ٓ٢. ا١ ُٖٝٔ. إٔ ٣َٓ٬ رَه٤ش اُ٠ ُ٘يٕ‬
‫١خُز٤ٖ ك٤ٜخ ربُلخف اػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٓٔؤُش آٍخٍ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُلـخُ« ًؤٗٚ ٣ظٖ ك٢ ٌٓحؿظٚ إٔ رويٍط٘خ‬
                                                                        ‫حُظؤػ٤َ ػِ٠ هَحٍ ٓـِْ حُلَد».‬

 ‫ك٢ حُٔخػش حُؼخَٗس ٖٓ ٛزخف حُ٤ّٞ حُؼخٗ٢ حٓظئٗلض حُٔ٘خه٘خص ك٢ ٓوَ ح٩هخٓش، ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ ًحص كخثيس ٓزخَٗس‬
‫رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٧ٕ ٓظٍُٞ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػَ حٓظِ٘حٍ حُوٞحص حُٔطِٞرش ٖٓ حُٔٔخء. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗطزخع ٓظٍُٞ‬
‫ػٖ ػزي هللا ًخٕ ا٣ـخر٤خ، اً ًظذ ػ٘ٚ ٣وٍٞ »اٗٚ ًً٢ ٝٗ٘٤٢ ٝؿٌحد« ك٠٬ ػٖ أٗٚ ٗـق رؼي ػٞىطٚ اُ٠ حُوخَٛس‬
                         ‫(27)‬
                              ‫ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓزِؾ حُؼَ٘س آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش.‬

      ‫ٝح٫ٗطزخع حٌُ١ طًَٚ ػزي هللا ُيٟ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ ًخٕ أ٣٠خ ا٣ـخر٤خ رٍٜٞس ػخٓش. كوي ط٠ٔ٘ض ٍٓخُظٚ اُ٠‬
 ‫ٌٓظذ رَ٣طخٗ٤خ حُؼَر٢ ك٢ حُوخَٛس ٍٛٞس ٗخر٠ش رخُل٤خس َُِؿَ، ك٤غ هخٍ: اٗٚ ك٢ حُوخٓٔش ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٌُٝ٘ٚ ٣زيٝ‬
  ‫أٛـَ ٓ٘خ. اٗٚ هٜ٤َ حُوخٓش هٞ١ حُز٤٘ش، ٣زيٝ هٞ٣خ ٓؼَ كٜخٕ، ًح ػ٤٘٤ٖ ىحً٘ظ٤ٖ ؿٌ٫ٝ٣ٖ، ٝؿٚ ٓٔظي٣َ ٗخػْ،‬
           ‫ٗلظ٤ٖ ٓٔظِجظ٤ٖ ٌُٜٝ٘ٔخ هٜ٤َطخٕ، أٗق ٓٔظو٤ْ، ُل٤ش َٓٔحء ىحً٘ش. اٗٚ ٓلزذ ٝٗي٣ي حُـخًر٤ش ٫ ٣ط٤ن‬
  ‫حَُٓٔ٤خص، ٌُٝ٘ٚ ٣ِٜٞ ٓغ ٍؿخٍ حُوزخثَ ًٞحكي ٖٓ ٗ٤ٞهْٜ. ك٢ حُٔ٘خٓزخص حُـخىس ٣َُٝ ًِٔخطٚ رؼ٘خ٣ش ٝ٣ؼزض أٗٚ‬
   ‫ٓلخٍٝ ىه٤ن... ٣ؼظزَٙ حُؼَد ٓ٤خٓ٤خ رخُؾ حُيٛخء ٝحٌَُٔ، ٍٝؿَ ىُٝش ٗخكٌ حُزٜ٤َس: ؿ٤َ إٔ ٓخ ُي٣ٚ ٖٓ ح٧ٍٝ‬
   ‫ٍرٔخ ًخٕ أًؼَ ٓٔخ ٣ظٔظغ رٚ ٖٓ حُؼخٗ٢ ك٢ طًَ٤زظٚ. (37) ٌُٖٝ ٍأ١ ٍُْٞٗ ػٖ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ طـ٤َ ُ٤ٜزق‬
                                                                                            ‫أٓٞأ ك٤ٔخ رؼي.‬

      ‫أٛ٤ذ ػزي هللا ٝأرٞٙ رخٌُػَ ُيٟ حًظ٘خكٜٔخ ُلو٤وش إٔ كِ٤لٜٔخ حُـي٣ي ُْ ٣ٌٖ ًٔخ طٞهؼخٙ. ٝؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠‬
  ‫حُيػْ حُٔخى١ هٍَح ح٩ٓٔخى رخُٔزخىٍس حُٔؼ٘ٞ٣ش ػٖ ١َ٣ن ا٣ـخى كٌٞٓش ٓٔظوِش ك٢ حُلـخُ ػِ٠ حُ٘ٔ٢ ح٧ٍٝر٢،‬
 ‫ك٤غ ع،٣ٖ ػزي هللا ُٝ٣َح ُِوخٍؿ٤ش، ٝػِ٢ ٍث٤ٔخ ُُِٞحٍس ³ٛيٍح أػظْ‪ٝ ،µ‬ك٤َٜ ُٝ٣َح ُِيحهِ٤ش. ًخٕ ٜٓ٘ذ‬
   ‫ػزي هللا ٛٞ ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش، ٝهي ىٍ رٟٞٞف ػِ٠ ٓٞهؼٚ حُلَ٣ي ك٢ حُؼ٬هش ر٤ٖ ػخثِظٚ ٝأُٝجي حٌُ٣ٖ حىػض طٔؼ٤ِْٜ‬
 ‫ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ حُلِلخء ح٧ٍٝر٤٤ٖ ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ. ٝرـ٤ش حُزوخء ػِ٠ ِٛش رخُ٘ئٕٝ حُٔلِ٤ش كوي ٓؼ٠ اُ٠ ٗـَ‬
   ‫ٜٓ٘ذ ٍث٤ْ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ طِي حُٔئٓٔش ُْ طٜزق ٝحهؼخ ك٢ أ١ ٖٓ ح٧ٝهخص، ك٢ ك٤ٖ‬
‫رو٠ أهٞٙ ح٧ًزَ ٍٝٝ٣غ أر٤ٚ حُٔلظَٝ ػِ٢ ٗزٚ ٓوظق ك٢ ظَ أر٤ٚ ًَث٤ْ ٍُُِٞحء ³ٛيٍ أػظْ‪µ‬؛ أٓخ ك٤َٜ،‬
                                                   ‫أٛـَ ح٩هٞس حُؼ٬ػش، كوي ٝ،ُ٢ ٜٓ٘زخ ىٕٝ ٜٓٔخص ٝحٟلش.‬
                                                                               ‫ّ‬

   ‫ُْ ٣ٌٖ ا٣ـخى ٓؼَ ٌٛٙ حُٔ٘خٛذ حُلؤش ا٫ طٜٔ٤يح ُو٤خّ حُلٔ٤ٖ رظز٘٢ ُوذ أكوْ أ٣٠خ. كل٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬
      ‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ حؿظٔغ حُؼِٔخء ٍؿخٍ حُي٣ٖ ٝأػ٤خٕ ٌٓش ك٢ ىحٍ حُلٌْ ٩ػ٬ٗٚ ٌِٓخ ػِ٠ حُؼَد. ًٝخٗض ػِٔ٤ش‬
    ‫طٔٞ٣وٚ ك٢ أٍٝرخ ػِ٠ أٗٚ ِٓي ٖٓ ٝظخثق ػزي هللا رٞٛلٚ ُٝ٣َح ُِوخٍؿ٤ش. ٝرويػش ًً٤ش »ًخٗض رخُظؤً٤ي ٖٓ‬
 ‫اكَحُحص ه٤خٍ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا حُوٜذ« (47) طْ ؿَ ػيى ٖٓ حُٔٞظل٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ حُلَٗٔ٤٤ٖ اُ٠ حَُٔٔف حػظويٝح،‬
   ‫ٗظ٤ـش ػيّ كْٜٜٔ حُـ٤ي ُِٜـش حُؼَر٤ش حُلـخُ٣ش، رؤٕ ح٧َٓ ًخٕ حكظلخ٫ رخُؼخّ حُٜـَ١ حُـي٣ي حٌُ١ ًخٕ ك٢ ًُي‬
 ‫حُٞهض. كل٤ٖ ٛ٘ئٝح حُلٔ٤ٖ رخُؼخّ حُـي٣ي، ًخٗٞح ىٕٝ ٝػ٢ ْٜٓ٘ ٣ؼزَٕٝ ػٖ حػظَحف كَٗٔخ رِوزٚ حُـي٣ي. أٓخ ك٢‬
     ‫حُلو٤وش كِْ طؼظَف ٫ رَ٣طخٗ٤خ ٝ٫ كَٗٔخ رخُِوذ، ؿَحء ػ٬هخطٜٔخ روخىس ػَد آهَ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ‬
   ‫٣٘ظَٝح رؼ٤ٖ حَُٟ٠ اُ٠ ٓ٤خىس حُلٔ٤ٖ ػِ٤ْٜ. ٝرؼي ه٬كخص ىحٓض ػيىح ٖٓ ح٧َٜٗ أَٛ ػزي هللا ه٬ُٜخ ػِ٠‬
                       ‫١َف ه٠٤ش أر٤ٚ روٞس ٝػ٘خى، طْ ار٬ؽ حُلٔ٤ٖ ربٌٓخٗ٤ش ح٫ػظَحف رٚ ٌِٓخ ػِ٠ حُلـخُ كو٢.‬

‫ٍٝىح ػِ٠ ًُي هخٍ حُلٔ٤ٖ، اٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِن أ٣ش أٛٔ٤ش ػِ٠ ح٧ُوخد ػِ٠ أ٣ش كخٍ. (57) أٓخ ػزي هللا كوي ًخٕ ٣لؼَ،‬
‫أ١ ٣ؼِن أٛٔ٤ش ًز٤َس ػِ٠ ح٧ُوخد، رَ ًٝخٕ ٗي٣ي حُٟٞٞف ك٢ ر٤خٕ ح٧ٓزخد حُيحػ٤ش ٌُُي. كل٢ حطٜخٍ ٛخطل٢ ٓغ‬
‫حُوِٜ٘٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ؿيس هخّ ر٘طذ أٓٔخء حُوخىس حُؼَد ح٥هَ٣ٖ ٝحكيح رؼي ح٥هَ: كخرٖ ٓؼٞى ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٗ٤ن‬
  ‫هز٤ِش، ُْٝ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ٣َؿذ ك٢ حُظيهَ رؼِٔٚ أٝ أٍٟٚ، أٓخ ح٩ىٍ٣ٔ٢ ك٢ ػٔ٤َ كِْ ٣ٌٖ ٣ؼظَف رٚ أكي ػِ٠‬
  ‫أٗٚ أ١ ٗ٢ء. ًٝخٕ آخّ حُ٤ٖٔ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لٌْ رِيٙ، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ُ٤َكٞ كٌَس طُٞ٢ َٗ٣ق ٌٓش كٌْ حُلـخُ‬
 ‫ٝكِٔٚ ُِوذ ِٓي حُؼَد. ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُوزخثَ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ُْ طٌٖ أ٣ش ٜٓ٘خ ُظؼخٍٝ كٌَس ٛ٤ٍَٝس حَُ٘٣ق‬
        ‫(67)‬
             ‫ٌِٓخ ُِؼَد، ٗظَح ٧ٕ طخٍ٣ن َٗ٣ق ٌٓش ًخٕ ٣ؼٞى اُ٠ ػٜي حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش حُظ٢ أٜٓٔخ حُؼزخٓ٤ٕٞ.‬

        ‫رخهظٜخٍ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ ٣لٌَ رخ٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش حُ٘ٔخُ٤ش حُظ٢ ًخٗض حُٟٔٞٞع حَُث٤ٔ٢‬
‫َُٔحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ ك٤ٖ ىكغ أرخٙ اُ٠ طز٘٢ حُِوذ، اً ًخٕ طلٌ٤َٙ ٜٓ٘زخ، رخ٧كَٟ، ػِ٠ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ك٢‬
‫ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٗلٔٚ، ك٤غ ًخٕ ٣ظطِغ اُ٠ ؿؼَ أَٓطٚ ٓٔ٤طَس. ٝرخُلؼَ كبٕ حٛظٔخّ ػزي هللا ر٘ئٕٝ ٓ٤خٓش‬
   ‫ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ظَ ٓظلٌٔخ ر٘٘خ١خطٚ أ٣خّ حُلَد، ٧ٕ ١ٔٞكخطٚ حُوخٛش ًخٗض طٌٖٔ ٛ٘خى ك٢ حُـِ٣َس‬
                                                                                                ‫حُؼَر٤ش.‬


                                                    ‫12‬
‫ر٤ٖ ح٩هٞس ح٧ٍرؼش ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ طؤهٌ ٟٓٞ ػزي هللا ٝك٤َٜ ٓؤهٌ حُـي. كخ٧م ح٧ًزَ ػِ٢ حػظزَ ٟؼ٤لخ ؿٔي٣خ‬
        ‫ِٝٓٔٞ٫ ٍرٔخ. ُْٝ ٣ٌٖ ٣ظٞكَ ٫ ػِ٠ كًَ٤ش ك٤َٜ ٝ٫ ػِ٠ ٓلَ ٝىٛخء ػزي هللا. كل٢ ُلظخص حُِطق ًخٕ‬
        ‫١،ػٌٍ رٞٛلٚ (هِ٤َ حٌُظذ) أٓخ ك٢ ُلظخص حُـ٠ذ كٌخٕ ٣يحٕ ػِ٠ أٗٚ (ٗوٚ ٓو٤ض). (77) ُٝـِٔش ٌٛٙ‬
    ‫ح٧ٓزخد ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَٟ ك٢ ػزي هللا حٍُٞ٣غ حُلو٤و٢ ُِلٔ٤ٖ ٝحٌُ١ حػظويص رؤٕ حُلٔ٤ٖ ٗلٔٚ ًخٕ ٣ل٠ِٚ.‬
  ‫(87) (ٝ٧ٕ ػزي هللا ك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء ًخٕ ِٛش حَُٞٛ حَُث٤ٔش ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حُؼخثِش ٝحُؼٍٞس ٍرٔخ ًخٕ ك٢ ح٧َٓ‬
  ‫هيٍ ٖٓ حُظٔ٘٢) أٓخ ح٧م ح٧ٛـَ، ُ٣ي كوي ًخٕ رزٔخ١ش أٛـَ ٖٓ إٔ ٣لَٔ أ١ ػذء ػو٤َ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ٖٓ أّ‬
            ‫طًَ٤ش ٓٔخ ؿؼِٚ ٓ٘زٞٛخ رٍٜٞس آُ٤ش. طٔظغ ػزي هللا ٝك٤َٜ رخ٫كظَحّ رٞٛلٜٔخ أك٠َ ٖٓ أهٞ٣ٜٔخ ػِ٠‬
 ‫حُٜؼ٤ي٣ٖ حُؼٌَٔ١ ٝحُٔ٤خٓ٢. ؿ٤َ إٔ حُؼ٬هش ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ طٌٖ ٝى٣ش. كخُظ٘خكْ ر٤ٜ٘ٔخ ُلض ٗظَ ٍُْٞٗ، ٓؼ٬،‬
     ‫(97)‬
           ‫رٍٜٞس ٓزخَٗس، اً ًظذ ٣وٍٞ: »ٓ٤ٌٕٞ حُٜيحّ ر٤ٖ ³ػزي هللا‪ٝ µ‬ك٤َٜ ٓؼ٤َح« اػَ ُوخثٚ ح٧ٍٝ رخ٧هٞ٣ٖ.‬
    ‫٣زيٝ إٔ ػزي هللا ًخٕ حُٔل٠َ ػ٘ي أر٤ٚ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ك٤َٜ أًؼَ هَرخ ٖٓ أهٞ٣ٚ ح٥هَ٣ٖ. ٝٓخ ُزغ ٌٛح ح٫كظوخٍ‬
          ‫اُ٠ حُؼخ١لش إٔ طلٍٞ ػ٘ي ػزي هللا اُ٠ ؿ٤َس ٓؼوِش رخَُٔحٍس ك٤ٖ كَ ك٤َٜ، ٝٛٞ أٛـَ ٖٓ ػزي هللا رؤٍرغ‬
                                   ‫ٓ٘ٞحص، ٓلِٚ ًٞٓ٤٢ ٍث٤ٔ٢ ٓغ أٍٝٝرخ، ٝكخهٚ طٔظؼخ رٔلزش حُؼَد ٝطل٠٤ِْٜ.‬

‫ًخٕ ػزي هللا ك٢ حؿظٔخػخطٚ ٓغ ًَ ٖٓ ٓظٍُٞ ٍُْٝٞٗ ك٢ هَ٣ق ػخّ (6191 ّ) هي ٝحكن ػِ٠ ح٫ُظلخم ربهٞطٚ،‬
    ‫ٖٓ أؿَ ح٩ػيحى ُٖ٘ ٛـّٞ ػِ٠ حُٔي٣٘ش. ٝك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ طَى ٓـِْ أر٤ٚ ٝطٞؿٚ ٗلٞ حُ٘ٔخٍ. ٝٓغ كٍِٞ‬
     ‫ٓ٘ظٜق ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ًخٕ هي أهخّ ٓؼٌَٔح ىحثٔخ ك٢ ٝحى١ ػ٤ٚ حٌُ١ ٣زؼي ٓٔخكش ٓظ٤ٖ ٓ٤٬ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ‬
     ‫حُٔي٣٘ش ػِ٠ ه٢ حُلـخُ. ٝٛ٘خى ٌَٗ طٜي٣يح ُ٬طٜخ٫ص حُظًَ٤ش ٓغ حُٔي٣٘ش، ٝٝكَ ُل٤َٜ آٌخٗ٤ش حُظويّ ٓغ‬
                                                          ‫حُٔخكَ كظ٠ رِيس حُٞؿٚ، ٜٝٓ٘خ اُ٠ حُؼوزش كيٓ٘ن.‬

    ‫ًخٕ ػزي هللا ُيٟ ُٝٛٞٚ اُ٠ أ١َحف حُٔي٣٘ش ك٢ ٗظخء ػخّ (7191 ّ) ٓظٔظؼخ رظوي٣َ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُؼخُ٢، ٌُٖٝ‬
  ‫ٓٔؼظٚ ٛ٘خى ريأص طظَحؿغ ٝطظيٍٛٞ. كخُٔي٣٘ش ًخٗض ٓي٣٘ش ؿ٤يس حُظلٜ٤ٖ، ٝك٤ٜخ كخٓ٤ش طًَ٤ش ٣زِؾ طؼيحى أكَحىٛخ‬
   ‫كٞحُ٢ ٓزؼش آ٫ف، رو٤خىس ؿَ٘حٍ طًَ٢ ٣يػ٠ كوَ١ رخٗخ. ًخٗض ٜٓٔش ػزي هللا ٓظٔؼِش روطغ حُٔي٣٘ش ػٖ حُ٘ٔخٍ‬
 ‫ػٖ ١َ٣ن هطغ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش، ٝػٖ حَُ٘م ٖٓ ه٬ٍ حُل٤ُِٞش ىٕٝ ٍٝٛٞ حُوٞحكَ حُوخىٓش ٖٓ كخثَ ٝٗـي ٝٓخ‬
   ‫رؼيٛٔخ. ًخٕ ٓوَ ه٤خىطٚ ك٢ ٝحى١ حُؼ٤ٚ ٓئُلخ ٖٓ أٍرؼش ٟزخ١، ٝٓخثش ٖٓ حُـ٘ٞى حُٔيٍر٤ٖ، ٝٓيكؼ٢ ٛخٍُٝ،‬
     ‫ٝٓيكؼ٤ٖ ؿزِ٤٤ٖ، ٝػ٬ػش ػَ٘ ٓيكؼخ ٍٗخٗخ. ًخٗض ُي٣ٚ أ٣٠خ أػيحى ٓوظِلش ٖٓ كِٔش حُز٘خىم حُزيٝ، حٌُ٣ٖ ًخٕ‬
‫طؼيحىْٛ ٣َٜ أك٤خٗخ اُ٠ هٔٔش آ٫ف. (12) ُٝظوي٣ْ حُٜ٘ق ٝحٍُٔ٘ٞس ُٚ طْ حهظ٤خٍ ٟخر٢ كَٗٔ٢ (ؿِحثَ١ كَٗٔ٢‬
  ‫كو٤و٢ ٣يػ٠ (حٌُخرظٖ) ٍحٛٞ، حٌُ١ ػِٔٚ ػزي هللا حُِـش حُؼَر٤ش رـ٤ش اػخىطٚ اُ٠ أِٛٚ حُؼَر٢) ٝػيى ٖٓ حُ٠زخ١‬
 ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ح٥هَ٣ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ظَىىٕٝ ػِ٤ٚ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، (72) ٓغ كَ٣ن ٖٓ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُظخرؼ٤ٖ‬
                                                             ‫ٌُِٔظذ حُؼَر٢ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ظ٘خٝرٕٞ حُزوخء رَكوظٚ.‬

     ‫ُْ ٣ٌٖ ٓؼٌَٔ ػزي هللا حٌُ١ أ،١ِن ػِ٤ٚ حْٓ (ًُٞخّ ىٝ ىٍحد ىٍٝ ٓؼٌَٔ ح٧ٍٝ حٌُٛز٤ش‪ )µ‬حُلَٗٔ٢ ٌٓخٗخ‬
      ‫٣ٌٖٔ إٔ ٣ٞٛق رؤٗٚ ٌٓخٕ ػَٔ كو٤و٢. (22) كٍِْٞٗ حٌُ١ أٓ٠٠ ٛ٘خى ػَ٘س أ٣خّ ك٢ آًحٍ ػخّ (7191 ّ)‬
       ‫حًظ٘ق إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣و٠٢ أ٣خٓٚ ك٢ ه٤ٔظٚ حُٔلَٝٗش رخُٔـخى حُلخهَ ٝٛٞ »٣وَأ حُٜلق حُؼَر٤ش، ٣ؤًَ‬
        ‫ٝ٣٘خّ، ٝ٣ٔخٍّ حُِٜٞ ٝحُٔوَ٣ش هٜٞٛخ...« ًخٕ ػزي هللا ٣ئى١ ىٍٝ ُٝ٤ْ طَ ٍٝرٖ ٛٞى ٓٞ٣َٔح. ف. ؽ‬
      ‫ٓٔظويٓخ ر٘يه٤ش ري٫ ٖٓ حُوّٞ، ٓغ ؿؼَ أكي أكَحى كخٗ٤ظٚ ٣وزَ رخُٔوخ١َس ر٘لٔٚ ٓوخرَ ٓزِؾ ؿ٤ي ٖٓ حُٔخٍ،‬
 ‫ٝ٣زيى حُزخه٢ ٖٓ ٝهظٚ ٓٔظـَهخ ك٢ هَحءس حُ٘ؼَ حُؼَر٢ ٝك٢ أٌٗخٍ أًؼَ طوِ٤ي٣ش ٖٓ ٓٔخٍٓش حَُٓ٢ رخُز٘يه٤ش. أٓخ‬
  ‫حٍُٞٛٞ اُ٠ ٓؼٌَٔٙ كوي ريح ٓوٍٜٞح رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش ػِ٠ أٛيهخثٚ حُٔوَر٤ٖ حُلٔ٤ٔ٤ٖ. كٜٞ ُْ ٣ٌٖ ٣ٔ٠٢‬
   ‫ا٫ حُوِ٤َ ٖٓ حُٞهض ٓغ ُٝحٍٙ حُ٘٤ٞم ٝحُٔ٘يٝر٤ٖ، ٝٓخ ٛٞ أهَ ٖٓ ًُي ك٢ ح٩َٗحف ػِ٠ حُظٔٞ٣ٖ ٝحُظَط٤زخص‬
‫حُؼٌَٔ٣ش. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٗي٣ي ح٫ٛظٔخّ رخُلَد ك٢ أٍٝٝرخ ٝحُٔ٤خٓش ح٧ٍٝٝر٤ش ػٔٞٓخ، ٝأًَٛ ٍُْٞٗ رٔيٟ ٓؼش‬
   ‫ح١٬ػٚ ػِ٠ حُؼ٬هخص ح٧َٓ٣ش حُٔؼويس ك٢ ػخث٬ص أٍٝرخ حٌُِٔ٤ش، ٝػِ٠ أٓٔخء ٝٗوٜ٤خص أػ٠خء كٌٞٓخطٜخ.‬
 ‫(32) ُْٝ ٣وطَ ٍُِْٞٗ حكظٔخٍ إٔ ٣ٌٕٞ ػزي هللا هي ه٤ي حٍُٞٛٞ اُ٠ ٓؼٌَٔٙ، أٝ كظَ ٓ٘خه٘ش ح٧ٍٓٞ حُٔ٤خٓ٤ش‬
                                                                       ‫حُؼَر٤ش ٗظ٤ـش ٝؿٞى ٗوٚ اٗـِ٤ِ١.‬

   ‫ريح ػزي هللا ك٢ ػِٝكٚ ػٖ حُٔؼ٢ ٫هظلخّ حُٔي٣٘ش، رَ ٝك٢ حٓظ٘خػٚ كظ٠ ػٖ اكٌخّ كٜخٍٙ ُٜخ رٍٜٞس ؿ٤يس،‬
    ‫ًٔٞ٫ ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ ٝؿز٤خ ك٢ أٓٞثٜخ. (كزؼي حٓظٔ٬ّ حُٔي٣٘ش ػِن كوَ١ رخٗخ هخث٬: اٗٚ ًؼ٤َح ٓخ أكْ‬
‫رخ٫ٓظ٘خٕ ُزَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ه٤خٜٓخ رظُٞ٣غ حُٔئٕ ٓـخٗخ ػِ٠ حُزيٝ، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ز٤ؼٕٞ ٓخ ٣ل٤ٞ ػْٜ٘ ىٕٝ أ٣ش اػخهش‬
‫ًحص ٗؤٕ ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا.) (42) ٝرَأ١ ٍُْٞٗ كبٕ ٓخ ًخٕ ٣ٌٖٔ ٍٝحء طـ٘زٚ حُظخَٛ١ حُؼ٘٤ي ُِ٘٘خ١ ٝحُلًَش‬
‫ٛٞ اكٔخٓٚ رخُـ٤َس طـخٙ ك٤َٜ »ًٔخ ُٞ ًخٕ ٍحؿزخ ك٢ حُظزخٛ٢ ربٛٔخٍ حُؼِٔ٤خص حُؼٌَٔ٣ش، ُِل٤ُِٞش ىٕٝ ػوي أ١‬
      ‫ٓوخٍٗخص ؿ٤َ ٫ثوش ٓغ أىحء أه٤ٚ«. (52) ٝٓغ ًُي كبٕ ٓٞهلٚ، ػِ٠ كَ١ ِٓز٤ظٚ ر٘ظَ ٍُْٞٗ، ٓخػي ك٤َٜ‬



                                                     ‫22‬
‫رخُلؼَ، ٧ٗٚ ٝكَ آٌخٗ٤ش حُ٘ـخف ٩ٗـخُحص ك٤َٜ ح٧ًؼَ َٜٗس ك٢ حُ٘ٔخٍ، رظـٔ٤ي كخٓ٤ش طًَ٤ش رِؾ طؼيحىٛخ ٓزؼش‬
                                                                               ‫آ٫ف ٍؿَ ك٢ حُٔي٣٘ش.‬

    ‫أٟق اُ٠ ًُي إٔ ػزي هللا ًخٗض ُي٣ٚ أٓزخد ٝؿ٤ٜش ُ٤ظَٜف ًٔخ كؼَ، ٌُٖٝ ٌٛٙ ح٧ٓزخد ُْ طٌٖ ًحص ػ٬هش‬
  ‫رٌٔذ ػطق رَ٣طخٗ٤خ ٍٟٝخٛخ. كٌٔخ هخٍ َٛحكش ٍُِْٞٗ اٗٚ ًخٕ ٣ظطِغ ؿ٘ٞرخ ٗلٞ حُ٤ٖٔ ُظؤٓ٤ٖ ٓٔظوزِٚ ٧ٗٚ‬
‫ًخٕ ػخُٓخ، كٍٞ طلٍَٙ ٖٓ كخُش كٜخٍ حُٔي٣٘ش حَُٔٔ، ػِ٠ ؿِٝ ػٔ٤َ ٝاؿزخٍ آخّ حُ٤ٖٔ ػِ٠ حُوزٍٞ رٟٞؼ٤ش‬
   ‫حُظخرغ. (62) ًٝخٗض ُي٣ٚ ٛٞحؿْ أهَٟ، ٛٞحؿْ ُْ ٣زق رٜخ ٍُِْٞٗ، ٝهي ًخٗض ٓظؼِوش رخُ٘لًٞ حُٔظ٘خٓ٢ ُِِػ٤ْ‬
                                                                  ‫حُوزِ٢ حرٖ ٓؼٞى ك٢ هِذ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬

 ‫ًخٗض حٌُٔ٘٬ص ر٤ٖ أَٓس ػزي هللا ٝحرٖ ٓؼٞى هي ريأص ك٢ ػخّ (0191 ّ) ك٤ٖ أهيّ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ، كَٛخ ٓ٘ٚ‬
 ‫ػِ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ َٗهخ، ػِ٠ اػ٬ٕ ٓ٤خىطٚ ػِ٠ اهِ٤ْ حُوٜ٤ْ ٝهز٤ِش حُؼظ٤زش حُظ٢ ًخٕ حرٖ ٓؼٞى ٣ؼظزَٛخ ُٚ‬
        ‫ٛٞ. ٝطخًٍخ ػزي هللا ك٢ حُطخثق ُ٤٘ٞد ػ٘ٚ ك٢ حُلٌْ، هخّ حُلٔ٤ٖ رظـَ٣ي كِٔش ٟي حرٖ ٓؼٞى. (72) ؿخءص‬
  ‫حُ٘ظخثؾ، ػِ٠ ػيّ ًٜٞٗخ كخٓٔش، ك٢ ٛخُق حُلٔ٤ٖ هِ٤٬. ٝك٢ ػخّ (5191 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي ؿخَٓ ٝطٞؿَ اُ٠‬
       ‫حُيحهَ؛ رٞٛلٚ ٛخٗغ ٓ٬ّ ر٤ٖ ًَ ٖٓ حرٖ ٍٗ٤ي حُلخثِ٢ ٝحرٖ ٓؼٞى، ك٢ ٓٔؼ٠ ٍٓ٠ اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ‬
     ‫حُٔ٬ّ حُؼَر٢ طلض ٝٛخ٣ش ٍٝػخ٣ش َٗ٣ق ٌٓش. ًخٕ حرٖ ٓؼٞى هي طؼَٝ، ُظٞٙ، ُِِٜ٣ٔش ػِ٠ ٣ي حرٖ ٍٗ٤ي،‬
 ‫كٞهق ػزي هللا ك٢ ٛلٚ رٞٛلٚ حُطَف ح٧ٟؼق ٝح٧هَ هطَح ُٝلظَس هٜ٤َس ٖٓ حُٞهض ٓخى ٗٞع ٖٓ حُٜيٗش ر٤ٖ‬
      ‫ٌٓش ٝحرٖ ٓؼٞى. (82) ؿ٤َ إٔ أكٞحٍ حرٖ ٓؼٞى ٓخ ُزؼض، ٌٓ٘ ًُي حُٞهض، إٔ ريأص طظلٖٔ رخ١َّحى. اً ًخٕ هي‬
‫طَٞٛ اُ٠ ػوي حطلخم ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٜٗخ٣ش ػخّ (5191 ّ) ٗٚ ػِ٠ ح٫ػظَحف رٚ كخًٔخ ٓٔظو٬ ك٢ ًَ ٖٓ ٗـي‬
‫ٝح٧كٔخء ٝحُوط٤ق ٝؿز٤َ ٓوخرَ ٝػيٙ رؤٕ ٣زو٠ ٓلخ٣يح ك٢ حُلَد. ًٌُٝي كبٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ هي ريأ ٣ؼُِ ٌٓخٗظٚ‬
                                                                     ‫(92)‬
                                                                          ‫ٓغ هزخثَ أٝحٓ٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬

      ‫ُْ ٣ٌٖ حرٖ ٓؼٞى ر٘ظَ ػزي هللا حُوخرغ ك٢ حُٔي٣٘ش َٓحهزخ ٝٓ٘ظظَح، ا٫ (حرٖ ًِذ) ٌِٗض ١ٔٞكخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠‬
        ‫طٞك٤ي حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝكٌٜٔخ طلي٣خ ُظطِؼخطٚ ٛٞ. (13) ٌُٖٝ أًؼَ٣ش هٞحص ػزي هللا ًخٗض ط٘ظٔ٢ اُ٠ ػ٘خثَ‬
     ‫حُؼظ٤زش، حُظ٢ ظَ ٝ٫إٛخ ِٓظزٔخ ُٝٓٞػخ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ حرٖ ٓؼٞى. ًٝخٕ ٍُْٞٗ هي ٍأٟ إٔ ٛئ٫ء حُزيٝ ُْ ٣ٌٞٗٞح‬
  ‫ٜٓظٔ٤ٖ رخُلَد، رَ ًٝخٗٞح ٓخهط٤ٖ ٖٓ ٍإ٣ش ػزي هللا ك٢ ٓؼٌَٔٙ ُحػٔخ أٗٚ ريٝ١ ٖٝٓ ر٘٢ ػظ٤زش. ٖٝٓ ؿخٗزٚ‬
‫(73)‬
     ‫كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٓٔظخء ٖٓ ٝؿٞى ٍُْٞٗ ه٘٤ش إٔ ٣ئى١ ًُي اُ٠ ػيّ حَُٟ٠ ر٤ٖ ٛلٞف حُوز٤ِش حُٔلخكظش.‬
  ‫َُٝرٔخ ٓخْٛ حُوٞف ٖٓ كٔخٓ٤خص ر٘٢ ػظ٤زش أ٣٠خ ك٢ ِٓز٤ظٚ ػِ٠ أرٞحد حُٔي٣٘ش حُٔلظ٠٘ش ُوزَ حُ٘ز٢. ٝرخُلؼَ‬
‫كبٕ حُٔي٣٘ش ُْ طٔظِْٔ ا٫ رؼي طٞه٤غ حطلخه٤ش ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ أٍٝٝرخ رِٖٓ ؿ٤َ هٜ٤َ، ًٔخ ُْ طلؼَ ًُي ػ٘يثٌ‬
         ‫ا٫ ٗظ٤ـش حُؼٜ٤خٕ ك٢ ٛلٞف حُوٞحص حُظًَ٤ش ك٢ حُيحهَ، ٫ رٔزذ ه٤خّ ػزي هللا ربؿزخٍٛخ ػِ٠ ح٫ٓظٔ٬ّ.‬

    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٧ٓزخد حٌُخٓ٘ش ٍٝحء اهلخم ػزي هللا ك٢ حُٔي٣٘ش، هي ٫ طٌٕٞ ًحص ػ٬هش ٓزخَٗس رٜٔخٍحطٚ‬
    ‫حُؼٌَٔ٣ش، أٝ رٔيٟ حُظِحٓٚ رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش، كبٕ ٌٓخٗظٚ ك٢ أٗظخٍ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ طؼَٟض ُ٬ٛظِحُ ٝحُظيٍٛٞ.‬
   ‫كٔوخٍٗش ر٘٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش، طِي حُ٘٘خ١خص حُظ٢ طٌِِض ريهٍٞ ىٓ٘ن ٓغ حُوٞحص حُٔظلخُلش ك٢ طَ٘٣ٖ‬
 ‫ح٧ٍٝ (8191 ّ) ريح ػزي هللا ٍؿ٬ ٖٓ حَُٔطزش حُؼخٗ٤ش رخٓظ٤خُ. ٌٝٓ٘ ًُي حُظخٍ٣ن كَ ك٤َٜ ٓلَ ػزي هللا رٞٛلٚ‬
                                                                      ‫حُٞٓ٤٢ حُؼَر٢ حَُث٤ٔ٢ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ.‬

 ‫ك٢ حُزيح٣ش ُْ ٣ئى ٌٛح حُظلٍٞ حُ٘ٔز٢ ك٢ حُٔٞحهغ اُ٠ اػخٍس هِن ػزي هللا. كطخُٔخ ًخٕ أِٓٚ ح٧ٓخّ ٛٞ حُلُٞ رٌِٔٔش‬
 ‫ك٢ حُـ٘ٞد، ُْ طٌٖ ٗ٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش ُظزؼغ رٚ طِي حُـ٤َس حُوخطِش حُظ٢ ٓخ ُزؼض ك٤ٔخ رؼي إٔ رخطض حُطخرغ‬
‫حُٔٔ٤ِ ُٔ٘خػَٙ طـخٙ أه٤ٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ١ٔٞكخطٚ حُ٘وٜ٤ش حُوخٛش ًخٗض ٜٓ٘زش ػِ٠ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش،‬
  ‫كوي ظَ ػخهيح ح٧َٓ ػِ٠ طٞٓ٤غ ٗلًٞ ػخثِظٚ ك٢ ظَ ك٤َٜ ك٢ حُ٘ٔخٍ أ٣٠خ. ٝرخُظخُ٢ كوي حِٗػؾ ك٤ٖ ٓٔغ ػٖ‬
‫ه٤خّ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ رخكظ٬ٍ رـيحى ك٢ ٍر٤غ ػخّ (7191 ّ). (23) ٝك٤ٖ ؿخء ٓخٍى ٓخ٣ٌْ اُ٠ حُٔ٘طوش ٫كوخ ك٢ ًُي‬
    ‫حَُر٤غ اُ٠ حُٔ٘طوش، ُ٤وّٞ رـٞ٫طٚ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ُِٞهٞف ػِ٠ ٓٞحهق حُؼَد ٖٓ طؤ٤ْ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش‬
‫ك٤ٔخ رؼي حُلَد، أكٜٔٚ ػزي هللا رؼزخٍحص ٫ ُزْ ك٤ٜخ رؤٕ ػيّ ٍٗٔٞ ٍٓٞ٣ش ك٢ حٌُِٔٔش ٣ؼ٘٢ إٔ حُؼٍٞس ُْ طٌٖ ا٫‬
    ‫ػزؼخ. ٝرَأ١ ػزي هللا ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٠ حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش إٔ طٌٕٞ ػِ٠ ىٍؿش ٖٓ ح٫طٔخع طٌل٢ ٩ه٘خع حَُأ١ حُؼخّ‬
     ‫ح٩ٓ٬ٓ٢، ُظزَ٣َ طيٓ٤َ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ُٝيػْ حُلـخُ حُٔلَّٝ ٖٓ حُٔٞحٍى رخٓظؼ٘خء ػخثيحص ْٓٞٓ‬
                                                                                                  ‫(33)‬
                                                                                                       ‫حُلؾ.‬

                                                                        ‫ّ‬
      ‫ٌٌٝٛح كوي ظَ ػزي هللا ك٢ حُٔي٣٘ش ٣ـَى ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ كٔ٬ص ٓظوطؼش ػِ٠ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ ًخٗض‬
     ‫رَ٣طخٗ٤خ طٞكَ ُٜخ ح٧ٓٞحٍ ٝح٧ِٓلش حُ٬ُٓش، (43) ٌُ٘ٚ كوي حكظَحّ رَ٣طخٗ٤خ، ٝٛخٍ ٣ظطِغ ر٘ـق ٓظِح٣ي اُ٠‬
      ‫حُِلظش حُظ٢ ط٘ظٜ٢ ك٤ٜخ حُلَد. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هخّ ػزي هللا رظوِ٣ٖ ح٧ِٓلش ٝحُِ٤َحص حٌُٛز٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش،‬


                                                    ‫32‬
‫ٝرٔـخُُش حُوزخثَ حُوَ٣زش ٝحُزؼ٤يس حٓظؼيحىح َُِٜحع حُوخىّ ٓغ حرٖ ٓؼٞى. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ‬
 ‫ٗؼٔش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ىٕٝ ٗي، كبٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٣ِٔي ٓ٬كخ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ ٓـخٍحطٚ ك٤ٚ. ٝهي ًخٕ‬
‫ًُي حُٔ٬ف ٛٞ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، ًُي حُظ٤خٍ ح٩ٓ٬ٓ٢ حُظطَٜ١ ٝح٩ٛ٬ك٢ حٌُ١ أَٓ هِٞد رؼٞ ٍؿخٍ هزخثَ‬
                       ‫َ َ‬
     ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٝرغ ك٤ْٜ ٍٝكخ كٔخٓ٤ش ٗي٣يس. كَؿخٍ حُوزخثَ ٛئ٫ء رؼي ط٘ظ٤ْٜٔ ك٢ ٝكيحص ػَكض رخْٓ‬
                  ‫ح٩هٞحٕ ًخٗٞح، ُزؼٞ حُٞهض، أٗـق حُوٟٞ حُٔوخطِش ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝأًؼَٛخ اػخٍس ُِوٞف.‬

    ‫ٝك٤ٖ أٛزق حرٖ ٓؼٞى ك٢ ٍر٤غ (8191 ّ) أهٟٞ ٝأًؼَ طٜي٣يح، رخص حُظٞحُٕ حُلٔخّ حٌُ١ ٓؼ٠ ػزي هللا اُ٠‬
    ‫طلو٤وٚ ك٢ ٝحى١ ػ٤ٚ ر٤ٖ حُٞكخء رخُظِحٓخطٚ طـخٙ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ؿٜش، ٝهيٓش ٜٓخُلٚ ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٖٓ‬
   ‫حُـٜش حُٔوخرِش، ٣ٔ٤َ روٞس ُٜخُق حٌُلش حُؼخٗ٤ش. ٝريأص رَ٣طخٗ٤خ، ريٍٝٛخ، طَكغ ٛٞطٜخ حكظـخؿخ ػِ٠ ػيّ ه٤خٓٚ‬
‫رؤ١ ػَٔ ك٢ هيٓش حُؼٍٞس، ٝػِ٠ طزي٣يٙ ُِٔٞحٍى ػِ٠ ّٛٔٞ ؿ٤َ حُّٜٔٞ حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي ًخٕ ٛ٘خى ً٬ّ ًؼ٤َ ػٖ‬
   ‫ٝؿٞى ٓٞء اىحٍس ٓخُ٤ش، اً ه٤َ اٗٚ ٣ِو٢ رٔوٜٜخطٚ حَُٜ٘٣ش حُزخُـش هٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص اُ٠ هزخثَ رؼ٤يس،‬
  ‫طخًٍخ ٝكيحطٚ ٛٞ ىٕٝ ٍٝحطذ؛ اٗٚ ًخٕ هي ٓطخ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ ُز٘خء ػَٝطٚ حُ٘وٜ٤ش؛ اً طٔض اًحرش حُوطغ حُ٘وي٣ش‬
 ‫حٌُٛز٤ش رخُٔجخص ك٢ ٌٓش، ُظلٞ٣ِٜخ اُ٠ ٓ٤ٞف ٝه٘خؿَ كخهَس ٖٓ أؿَ حُظُٞ٣غ «ػِ٠ حُ٘٤ٞم ٝحُٔٞحُ٢ حُٔظِٔو٤ٖ‬
  ‫ٛيح٣خ، ًَٝٗخٟٝ حٓظَٟخء ُٖٔ طو٘٠ ػيحٝطْٜ». (53) كخٍٝ ك٤َٜ إٔ ٣يحكغ ػٖ أه٤ٚ ِٓٔٔخ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ‬
 ‫ٓ٘ـٞ٫، ػو٬ ٝهِزخ، رٌٔ٘٬ص ٗـي، ٌُٖٝ َٜٓح ػِ٠ أٗٚ ًخٕ ٣وخطَ ُٜخُق رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٗـي ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ‬
  ‫ٜٓخُق حُؼخثِش ٧ٕ »رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ ُٖ طٔظل٤ي ٖٓ حُزؼغ حُؼَر٢ اًح ٓخ طْ طيٓ٤َ هزَ حُ٘ز٢ ك٢ حُٔي٣٘ش ٝحُلَّ‬
 ‫ك٢ ٌٓش ٝٛٞ٫ اُ٠ ٓ٘غ حُلؾ«. (63) (ًخٕ ٌٛح طِٔ٤لخ اُ٠ ه٤خّ حُٞٛخر٤٤ٖ رخٓظزخكش حُٔي٣٘ظ٤ٖ حُٔويٓظ٤ٖ ك٢ ػخٓ٢‬
    ‫(3081 ـ 4081 ّ) ٝحُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ ػزَٝح ػٖ ٌٗٞحْٛ ٖٓ طَٜكخص ػزي هللا ح٥ػٔش ػِ٠ ٓٔخٓغ‬
    ‫حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ـيٝح أًٗخ ٛخؿ٤ش؛ اً ظَ ح٧ه٤َ ٣َى ػِ٤ْٜ ِٓٔلخ اُ٠ حكظٔخٍ ٗ٘ٞد (كَد أِٛ٤ش) ٣ظٞهغ ك٤ٜخ إٔ‬
                                                                                ‫(73)‬
                                                                                     ‫طٜذ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٗـيطٚ.‬

        ‫ٓخ ُزؼض ٗزٞءس حُلٔ٤ٖ حُٔظٔؼِش رخُِ٘حع حُٞٗ٤ي إٔ طلووض. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (8191 ّ) هخّ حرٖ ٓؼٞى رـزخ٣ش‬
‫حُ٠َحثذ ٖٓ هز٤ِش ٛز٢، حُظ٢ ًخٗض ٓ٠خٍرٜخ ٓظًَِٔس كٍٞ ٝحكش حُوَٓش ػِ٠ حُليٝى حَُ٘ه٤ش ُِلـخُ. ٌٝٛٙ‬
   ‫حُوز٤ِش ًخٗض ٖٓ هزَ طيكغ حُ٠َحثذ ٌُٔش، رٔؼ٘٠ أٜٗخ ًخٗض ٍحٟ٤ش رظزؼ٤ظٜخ ٌُٔش. ٝك٤ٖ ؿخء ؿزخس حُلٔ٤ٖ هخّ‬
 ‫حُلخًْ حُٔلِ٢ هخُي رٖ ُئ١ (83) رٔـْٜ٘. ٝهخُي ٌٛح، ٝٛٞ ٖٓ ح٧َٗحف، ًخٕ هي ػ٤٘ٚ حُلٔ٤ٖ ُ٤ٔؼِٚ ك٢ ٓ٘طوش‬
      ‫هَٓش هزَ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ رزؼٞ حُٞهض. ًٔخ ًخٕ هي حُظلن رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش ٝٓغ ػزي هللا ك٢ كٜخٍ‬
                     ‫(93)‬
                          ‫حُطخثق ٝكِٔش ٝحى١ ػ٤ٚ، حُظ٢ طوِق ػٜ٘خ ٝػخى اُ٠ هَٓش ُ٤ظلخُق ٓغ حرٖ ٓؼٞى.‬

    ‫ٌَٗ حػظوخٍ ؿزخس حُِٔي ٟٝٝؼْٜ ك٢ حُٔـٖ اػ٬ٗخ ُِلَد. ؿخء ٍى ػزي هللا ٓظٔؼ٬ رظلٞ٣َ ٜٗق هٞحطٚ ػٖ‬
      ‫حُٔي٣٘ش اُ٠ ٓخكش حُوظخٍ حُـي٣يس. ٝٓخٍع حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس اُ٠ حٗظوخىٙ رطَ٣وش، حػظزَٛخ ح٩ٗـِ٤ِ،‬
‫ػَر٤ش، اً هخٍ ُٚ: «ىػ٘خ ٗزو٢ أٗظخٍٗخ ٓظًَِٔس ػِ٠ حُو٠خ٣خ ح٧ًزَ حُظ٢ رخُٔوخٍٗش ٓؼٜخ طٌٕٞ ٓٔؤُش ه٤خّ أٜٗخٍ‬
 ‫حُِٔي أٝ ح٩هٞحٕ رخكظ٬ٍ ٝحكش حُوَٓش ٛ٢ ًٔؼَ رؼٟٞش رخُ٘ٔزش ُل٤َ» (14) ـ ٌُٖٝ ىٕٝ ؿيٟٝ. كؤُٓش حُوَٓش‬
    ‫ًخٗض رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ٍٝؿخُٚ حُْٜ ح٧ٍٝ ك٢ ح٧َٜٗ ح٧ه٤َس ٖٓ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. أٍَٓ ػزي هللا أهَد‬
   ‫أٛيهخثٚ ٝأًؼَ ٓؼخٝٗ٤ٚ طٔظؼخ رخُؼوش، حَُ٘٣ق ٗخًَ، ٝٛٞ حرٖ ػْ رؼ٤ي، ُو٤خىس حُٔؼًَش. ٝك٤ٔخ ًخٗض حُلَد ك٢‬
‫أٍٝٝرخ طوظَد رز٢ء ٖٓ ٜٗخ٣ظٜخ، ظَ ٗخًَ ػِ٠ أ١َحف حُوَٓش ٓ٘خٝٗخ هخُي رٖ ُئ١. ؿ٤َ إٔ أ٣خ ٖٓ حُطَك٤ٖ ُْ‬
                                                                               ‫(74)‬
                                                                                    ‫٣لون حٗظٜخٍح كخٓٔخ.‬

    ‫ٟٝؼض حُلَد ك٢ أٍٝٝرخ أُٝحٍٛخ رظٞه٤غ حطلخم ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُلخى١ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢.‬
‫ٝك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ ٣لخٍٝ طٔٞ٣ش ح٧ٍٓٞ ك٢ ىٓ٘ن ١ِذ ٖٓ ػزي هللا إٔ ٣ؤط٢ ُٔٔخػيطٚ، ٝهٜٞٛخ ُِلٍِٞ ٌٓخٗٚ‬
 ‫ه٬ٍ كظَس ؿ٤خرٚ ُل٠ٍٞ ٓئطَٔ حُٔ٬ّ ك٢ رخٍ٣ْ. (24) ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٟي ٌٛٙ حُلٌَس، ٧ٕ ػزي هللا ًخٕ‬
                                                ‫٣ؼظزَ أهٟٞ ٝأهَ حٓظوخٓش ٝأًؼَ ػيحء ُِلَٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ك٤َٜ.‬

       ‫كخ٧ٝٓخ١ حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞىٙ إٔ ٣ـؼَ ٜٓٔش رَ٣طخٗ٤خ (أًؼَ ٛؼٞرش رٔخ ٫ ٣وخّ)‬
                                                       ‫(34)‬
                                                            ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طْ ط٘ـ٤ؼٚ ػِ٠ حُزوخء ك٢ حُٔي٣٘ش.‬

   ‫ُْ طٌٖ حُٔي٣٘ش هي حٓظِٔٔض ٍؿْ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ. ٝهي هيّ حُوخثي حُظًَ٢ كوَ١ رخٗخ ػيىح ًز٤َح ٖٓ ح٧ػٌحٍ‬
‫ُظؤؿ٤َ حٓظٔ٬ٓٚ؛ كٜٞ ُْ ٣ؼظَف ٫ رؼزي هللا ٝ٫ رٔٔظ٘خٍ٣ٚ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ هخىس طلخُق ٣ٌٔ٘ٚ إٔ ٣ٔظِْٔ ُْٜ رَ٘ف؛‬
   ‫ٝهي ًخٕ ٓٔئٝ٫ ػٖ هزَ حُ٘ز٢، ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘وٚ حُٞك٤ي حُوخىٍ ػِ٠ اػلخثٚ ٖٓ ٝحؿزٚ رؤَٓ ٗوٜ٢ ٛٞ‬
    ‫حُِٔطخٕ ٝحُوِ٤لش؛ ًٔخ أٗٚ ³كوَ١ رخٗخ‪ً µ‬خٕ ٍأٟ حُ٘ز٢ ك٢ حُلِْ ٝٛٞ ٣٘ـؼٚ ػِ٠ ػيّ ح٫ٓظٔ٬ّ. (44) أٓخ‬
 ‫حُيحكغ حُلو٤و٢ ُٔوخٝٓظٚ كٔخ ُحٍ ٓـِلخ ر٠زخد ًؼ٤ق ٖٓ حُ٘خثؼخص ٝحُظؤ٤٘خص. كؼزي هللا ظٖ إٔ كوَ١ رخٗخ ًخٕ‬


                                                   ‫42‬
‫ٓظٞح١جخ ٓغ حرٖ ٓؼٞى ٝهخُي رٖ ُئ١ ُٔ٘ؼٚ ٛٞ ٝهٞحطٚ ٖٓ ح٫ُظلخم ر٘خًَ ك٢ ٝحى١ حُوَٓش. (54) ٝػٔش آهَٕٝ‬
  ‫هيٍٝح إٔ كوَ١ ٍكٞ ح٫ٓظٔ٬ّ ُؼيٝ ُْ ٣ٌٖ هي ِٛٓٚ، أٝ ٛٔي رـ٤ش طؤٓ٤ٖ ٍَٓٝ آٖٓ ُٚ ُٝـ٘ٞىٙ اُ٠ طًَ٤خ.‬
                                                                                                        ‫(64)‬



  ‫ؿ٤َ إٔ ٍؿخٍ كوَ١ رخٗخ رخٌُحص ٓخ ُزؼٞح أه٤َح إٔ أؿزَٝٙ ػِ٠ ح٫ٓظٔ٬ّ. (74) ػَٝ حٓظٔ٬ٓٚ ػِ٠ ػزي هللا‬
  ‫حٌُ١ ػخِٓٚ ر٘لْ حُظوي٣َ ٝح٫كظَحّ حٌُِ٣ٖ ٓزن ُٚ إٔ أظَٜٛٔخ ُِلخٓ٤ش حُظًَ٤ش ك٢ حُطخثق هزَ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق.‬
  ‫ٝرخُلؼَ كوي ه٤َ إ ػزي هللا أرِؾ حُوخثي حُظًَ٢ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ه٢ ٟي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، رَ ٟي ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى‬
    ‫ٝحُظَه٢ كو٢. ٝٓظؤػَح ٍرٔخ رظلٌ٣َحص طًَ٤ش ٓخروش ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ًخٗظخ هي هخٓظخ َٓح رظؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢‬
 ‫حُؼَر٤ش ك٤ٔخ ر٤ٜ٘ٔخ، رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ار٬ؽ كوَ١ رخٗخ رؤٕ ٝهض طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُظوخٍد ر٤ٖ حُؼَد ٝح٧طَحى هي‬
                                                                                                  ‫(84)‬
                                                                                                       ‫كخٕ.‬

  ‫ىهَ ػزي هللا حُٔي٣٘ش ىهٍٞ حُظخكَ٣ٖ. ٝرؼ٤ي ًُي، ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ ٗزخ١ (9191 ّ) َٝٛ ػِ٢ اُ٠ حُٔي٣٘ش، كزخص‬
                                                    ‫ػزي هللا رؼي ١ٍٞ حٗظظخٍ ٓظلَؿخ ُٔلخٍرش حرٖ ٓؼٞى.‬

   ‫ريح٣ش ًٛذ ػزي هللا اُ٠ ٌٓش ٩ػخىس طـٔ٤غ هٞحطٚ ُٝٔ٘خه٘ش حُوطش ٓغ أر٤ٚ. ٝرؼي ػ٬ػش أَٜٗ حٗطِن ٗلٞ حَُ٘م‬
   ‫ُظٔٞ٣ش حُِ٘حع ح٩هِ٤ٔ٢ ر٤ٖ ػخثِظٚ ٝحرٖ ٓؼٞى. ًخٕ ح٫ٗظزخى حٌُ١ ١خٍ حٗظظخٍٙ ر٤ٖ حُوٞط٤ٖ كخٓٔخ اً أىٟ اُ٠‬
                                                  ‫هِذ ك٤خس ػزي هللا ٝطخٍ٣ن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ.‬

‫ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ هخّ ػزي هللا ٝهٞحطٚ رخكظ٬ٍ رِيس طـخٍ٣ش ٛـ٤َس اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ هَٓش طؼَف رخْٓ‬
‫طَرش. ٍٝىح ػِ٠ حُؼِٔ٤ش رخىٍ حرٖ ٓؼٞى اُ٠ آٍخٍ طؼِ٣ِحص ٖٓ ح٩هٞحٕ ُٔٔخػيس هخُي رٖ ُئ١. ٝرؼي ر٠ؼش أ٣خّ‬
‫ٖٗ ح٩هٞحٕ ٛـٞٓخ طٔوٞ ػٖ ٗظخثؾ ًخٍػ٤ش. كوزَ رِٝؽ ٗـٔش حُٜزق طَِٔ هخُي ٍٝؿخُٚ هِٔش اُ٠ ٓؼٌَٔ ػزي‬
        ‫هللا ؿ٤َ حُٔلَّٝ. ٛل٤ق إٔ ٍؿخٍ ػزي هللا حٓظ٤وظٞح ٌٓػٍٞ٣ٖ ٌُٖٝ رؼي كٞحص أٝحٕ حُويٍس ػِ٠ حُ٘ـخس.‬
    ‫كخ٩هٞحٕ ًخٗٞح هي أٛزلٞح ر٤ٖ ه٤ْٜٔ ٖٝٓ ُْ ٣وظَ ك٢ كَحٗٚ هظَ هزَ إٔ ٣ظٌٖٔ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ ٍحكِظٚ رـ٤ش‬
 ‫حُلَحٍ. هٔٔش ٝػ٬ػٕٞ ٖٓ ػز٤ي ػزي هللا ه٠ٞح ْٝٛ ٣وخطِٕٞ ػ٘ي رخد ه٤ٔظٚ، ك٤ٔخ هخّ ٛٞ ٝٗخًَ ربكيحع ػوذ ك٢‬
       ‫حُـيحٍ حُوِل٢ ٝ٫ًح رخُلَحٍ ك٢ ػ٤خد حُّ٘ٞ، ٝهي أٛ٤زخ رـَٝف ك٢ حُـٔي ٝحٌُزَ٣خء ك٤ٔخ ٛ٤لخص ٕ،ٍ٣ّق‬
           ‫َ‬
                                                          ‫(94)‬
                                                               ‫(اٗخٍس اُ٠ هخٓظٚ حُٜـ٤َس) طظَىى ك٢ آًحٜٗٔخ.‬

     ‫ٌِٗض ٓؼًَش طَرش ٗوطش حٗؼطخف ك٢ ك٤خس ػزي هللا ٝك٢ طخٍ٣ن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. كٌٔ٘ طِي حُِلظش رخص حُلٔ٤ٖ‬
   ‫ٝأر٘خإٙ ك٢ ٟٝؼ٤ش حُيكخع، ك٤ٔخ ٜٗيص هٞس حرٖ ٓؼٞى ط٘خٓ٤خ ٓطَّىح ػ٘٤يح. كِٔي حُلـخُ رخص ٓلَٝٓخ ٖٓ ِٓطش‬
       ‫ِٓطخٕ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ُظوق ٍٝحءٙ، ٝٓخ ُزغ حُلِ٤ق حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي إٔ أػزض ك٤ٔخ رؼي أٗٚ ُْ ٣ٌٖ‬
‫ٓٔظؼيح ُيػٔٚ ٟي حرٖ ٓؼٞى. ٝرخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كبٕ حُؼي٣ي ٖٓ ٍكخهٚ ك٢ (ًُٞخّ ىٝ ىٍحد ىٍٝ) ًخٗٞح ه٠ٞح ٗلزْٜ‬
‫ك٢ ٓخكش حُوظخٍ. ٖٝٓ ر٤ٖ حُوظِ٠ ًخٕ ٛ٘خُي أػيحى ًز٤َس ٖٓ حَُٜٔؿ٤ٖ ٝحُ٘ؼَحء حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌِ٘ٞح ؿ٘ٞىح ؿي٣٤ٖ ك٢‬
‫(15)‬
     ‫ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ، ٍؿْ ك٤ٞطْٜ حُٔللٔش. ًٝخٕ (حٌُخرظٖ) ٍحٛٞ، ٓٔظ٘خٍ ػزي هللا حُلَٗٔ٢ حُـِحثَ١، ر٤ٖ حُوظِ٠.‬

                                                                                      ‫ّ‬
‫ٖٓ حٌُٖٔٔ حُوٍٞ إ ١ٔٞكخص ػزي هللا حُٔظؼِوش رخُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٛ٢ ح٧هَٟ ٓخطض ك٢ ص،ٍحرش. كؤٛيحء حُِٜ٣ٔش‬
  ‫حُٔو٤لش ٓخ ُزؼض إٔ طَىىص ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٓوِٓش ٌٓخٗظٚ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ٛ٤زش ػخثِظٚ. ٝك٢‬
  ‫ُ٤ِش ٝحكيس حٗوِزض أك٬ٓٚ حُوخٛش ربهخٓش آزَح١ٍٞ٣ش ػَر٤ش اُ٠ ًٞحر٤ْ. ؿ٤َ إٔ ًِٔخطٚ ٛٞ ٍرٔخ ًخٗض حُظؼز٤َ‬
   ‫ح٧ك٠َ ػٖ هٔخٍطٚ اً هخٍ: « ٖٓ حُٔئٓق أٗ٘٢ َٛرض ٖٓ ر٤ٖ حُ٘خّ حُؼِ٣ِ٣ٖ ؿيح حٌُ٣ٖ هظِٞح رؤر٘غ حُطَم‬
     ‫ٝأكظؼٜخ. كـٔ٤غ َٓحكو٢ ٝأًٍخٗ٢ هظِٞح هزَ إٔ أؿخىٍْٛ ك٤ٔخ ً٘ض ٓلخَٛح ٖٓ هزَ حُؼيٝ ٌُٝ٘٘٢ طٌٔ٘ض ٖٓ‬
 ‫حُ٘ـخس... ». (75) ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ظَ ١ٔٞكخ، ٌُٝ٘ٚ رخص ٓ٠طَح ٧ٕ ٣٘ظَ ٗلٞ ؿٜش ؿي٣يس رلؼخ ػٖ ٓوَؽ.‬
   ‫ًٝخٕ ٖٓ حُٔلظّٞ إٔ ٣٘ظَ اُ٠ ؿٜش حُ٘ٔخٍ، ٌٝٓ٘ طِي حُِلظش رخطض ػ٬هخطٚ ٓغ ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ هي كَ ٓلِٚ‬
      ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظٔظغ رخكظَحّ رَ٣طخٗ٤خ، ٝحٌُ١ طؤُن ٗـٔٚ ك٢ حُٔخكش حُيُٝ٤ش ػزَ ٓئطَٔ ك٤َٓخ١ ُِٔ٬ّ، رخُـش‬
                                                                                                  ‫حَُٔحٍس.‬

                                           ‫4) خهك شرق األردٌ‬

            ‫ٜٗيص حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ُٝحٍ أٍرغ آزَح١ٍٞ٣خص. كخ٩ٓزَح١ٍٞ٣ظخٕ حُٔظؼيىطخ ح٧ػَحم حُؼؼٔخٗ٤ش‬
          ‫ٝحُ٘ٔٔخٝ٣ش ـ حُٜ٘ـخٍ٣ش ؿَٟ طؤ٤ٜٔٔخ ر٤ٖ ؿٔخػخطٜٔخ ح٫ػ٘٤ش حَُث٤ٔش، ك٢ ك٤ٖ طْ اؿزخٍ أُٔخٗ٤خ ػِ٠ طو٤ئ‬
‫ٓٔظؼَٔحطٜخ، ٝؿخٛض ٍٝٓ٤خ ك٢ أطٕٞ كَد أِٛ٤ش ٓخ ُزؼض إٔ طٔو٠ض ػٖ اػخىس طٌ٘٤ِٜخ ػِ٠ أْٓ ؿي٣يس ًِ٤خ.‬
      ‫ٝر٤ٖ طِي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣خص حُؼ٬ع ك٢ ٛق حُطَف حُوخَٓ ك٢ حُلَد طِوض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُ٠َرش‬


                                                    ‫52‬
‫ح٧ٗي هٔٞس ك٢ ٓئطَٔ حُٔ٬ّ رزخٍ٣ْ اً ُْ ٣وق ح٧َٓ ػ٘ي طؤ٤ٜٔخ ر٤ٖ حُـٔخػخص ح٫ػ٘٤ش، رَ ٝطوٍَ اه٠خع‬
                     ‫أٗ٬ثٜخ ُِٔ٤طَس حُٔزخَٗس ٝؿ٤َ حُٔزخَٗس ٖٓ ؿخٗذ هٟٞ حُطَف حُٔ٘ظَٜ ك٢ حُلَد.‬

‫هَؿض رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، حُوٞطخٕ حَُث٤ٔظخٕ ك٢ حُطَف حُٔ٘ظَٜ، ٓلظلظظ٤ٖ ربٓزَح١ٍٞ٣ظٜٔخ ح٫ٓظؼٔخٍ٣ظ٤ٖ ػِ٠‬
    ‫كخُٜٔخ ـ رَ ٝٓؼُِط٤ٖ ٌٝٓٞٗظ٤ٖ ػِ٠ حُظٞٓغ ـ ٌُٖٝ ٝؿٚ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ريأ ٣ظـ٤َ رؼي حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠.‬
 ‫رخطض حُوٞطخٕ ًِظخٛٔخ ٓلظوَط٤ٖ اُ٠ حَُؿخٍ ٝح٧ٓٞحٍ حُ٬ُٓش ُِللخظ ػِ٠ آزَح١ٍٞ٣ظ٤ٖ ٖٓ حُطَحُ حُٜٔ٤ذ ُيٟ‬
       ‫ًَ ٖٓ حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ ٝؿٍٞ كَ١. ًخٗظخ ٗي٣يط٢ ح٩ٍٛخم، ك٠٬ ػٖ إٔ حُٔخٓش حٌُ١ حٓظَٔٝح ك٢ حػظٔخى‬
 ‫ٓ٘طِوخص حُٔٔظٌِخص ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ٝ١َم حُٔٞحٛ٬ص ٝح٫طٜخ٫ص، (7) ٝؿيٝح ٛؼٞرش ك٢ ٓوخٝٓش ٓٞؿش حُؼٞح١ق‬
  ‫حُ٘ؼز٤ش حُظ٢ ٓخىص رؼي حُلَد، ىحػ٤ش اُ٠ اػخىس ح٧ر٘خء اُ٠ حُٞ١ٖ. ٝك٢ ٝهض ٝحكي ١ٔؤٗض ٗظَ٣ظخٕ ٓ٘طِوظخٕ‬
     ‫ٖٓ ١َك٢ ًًٞذ ح٧ٍٝ حُؼخُْ، ٓئًيط٤ٖ ُٚ رؤٕ حُظٔٞ٣ش حُِٔٔ٤ش ٓظٌٕٞ ٌٛٙ حَُٔس ٓوظِلش ٖٓ ك٤غ حٌَُ٘‬
  ‫ٝحُٔ٠ٕٔٞ ػٖ ٓخثَ ٓؼخٛيحص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ ح٫ٓظلٞحُ. كٖٔ ٌٓٞٓٞ ط٘زؤ حُؼٍٞ١‬
                       ‫ّ‬
 ‫حُظخكَ ُ٤٘٤ٖ رظَٔى ؿٔ٤غ حُ٘ؼٞد حُْ،ٓظَؼَٔس ػِ٠ ّ،ٓظَؼَٔ٣ٜخ. ٖٝٓ ٝحٗ٘طٖ هخّ ّ،رََ٘ حُو٤ْ ح٧ه٬ه٤ش ٝٝىٍٝ‬
                                                    ‫ِ‬           ‫َ‬
                                        ‫ُٖٝٔ ربػ٬ٕ ٗوخ١ٚ ح٧ٍرغ ػَ٘س حُٔ٘لٞٗش رٔزيأ كن طوَ٣َ حُٜٔ٤َ.‬  ‫ِ‬

   ‫ٝٓغ ًُي كوي ًخٗض ُزَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، ٍؿْ ٍٝحؽ أكٌخٍ حُؼيحء ُ٪ٓزَ٣خُ٤ش، ٍٝحٛ٘٤ش حُ٘وٚ حُ٘ي٣ي ك٢ حُٔٞحٍى،‬
      ‫ٜٓخُق ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُويٍس حُ٬ُٓش ُ٠ٔخٕ حٓظَٔحٍٛخ. طٔؼِض حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش‬
       ‫رلٔخ٣ش ١َ٣ن حُٜ٘ي، ٝرظؤٓ٤ٖ حُ٘ل٢ حُٔ٤َٔ رؤٓؼخٍ ٍه٤ٜش ُزلَ٣ظٜخ، ٝرخُللخظ ػِ٠ طٞحُٕ حُوٞس ك٢ حُزلَ‬
     ‫ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٓخث٬ ُٜخُلٜخ، ٝرظٞك٤َ حُلَحٓش ُـِٔش ٜٓخُلٜخ حُظـخٍ٣ش ٝحُٔخُ٤ش. أٓخ حُٜٔخُق حُلَٗٔ٤ش‬
   ‫كٌخٗض ٓظٔؼِش رخ٩روخء ػِ٠ ٍٝحرطٜخ حُٔٔظيس ػزَ حُوَٕٝ ٓغ ًخػُٞ٤ي ٍٓٞ٣ش، رخُلٍٜٞ ػِ٠ هخػيس حٓظَحط٤ـ٤ش‬
       ‫ٝحهظٜخى٣ش ك٢ حُلٞٝ حَُ٘ه٢ ُِزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢، رظؤٓ٤ٖ حُظٍٞ٣يحص حَُه٤ٜش ٖٓ حُوطٖ ٝحُلَ٣َ،‬
                                  ‫ٝرخُل٤ُِٞش ىٕٝ طل٘٢ ػيٟٝ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٢ آزَح١ٍٞ٣ظٜخ حُ٘ٔخٍ اكَ٣و٤ش.‬

   ‫طْ ه٬ٍ حُٔئطَٔ ػوي ٛلوش ر٤ٖ ٓخ حػظزَطٚ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٜٓخُلٜخ حُل٤ٞ٣ش ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ ِٗػظ٢ ح٧ٓٔ٤ش‬
 ‫ٝٓؼخىحس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حَُحثـظ٤ٖ ك٢ طِي ح٧٣خّ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝهي طْ حُظؼز٤َ ػٖ ٌٛح حُلَ حُٞٓ٢ حُظٞك٤و٢ رٔزيأ‬
  ‫ح٫ٗظيحد حٌُ١ ه٠٠ رظٌٔ٤ٖ حُيٍٝ "حُٔظويٓش" ٖٓ ح٫ٟط٬ع ريٍٝ حُٔيٍد رخُ٘ٔزش ُيٍٝ أهَٟ أهَ طويٓخ، ػِ٠‬
       ‫ٛؼ٤ي طؼو٤يحص ٓٔخٍٓش كٌْ حٌُحص كٌٔخ ى٣ٔوَح١٤خ كظ٠ طٜزق ح٧ه٤َس ٓٔظؼيس ٧ٕ طلٌْ ٗلٜٔخ. أطخف ٓزيأ‬
 ‫ح٫ٗظيحد كَٛش طؤ٤ْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝكوخ ُٜٔخُلٜٔخ كٔذ حُؼخىس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُظ٢ ًَٜٓخ‬
    ‫حُِٖٓ، ٌُٝ٘ٚ ط٠ٖٔ، حٗٔـخٓخ ٓغ ٍٝف حُؼَٜ، َٗ١خ ه٤ّي حُٔ٤طَس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش، اً ٗٚ ػِ٠ حُظٞك٤َ حُ٬كن‬
 ‫ُلٌْ حٌُحص. ٌٌٝٛح كبٕ ٗظخّ ح٫ٗظيحد أىٟ اُ٠ ؿؼَ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُلَٗٔ٤ش ك٢ ٓئطَٔ حُٔ٬ّ ٓٔظٔخؿش‬
 ‫ٖٓ ؿٜش، ٝاُ٠ طٞك٤َ آٌخٗ٤ش هزٍٞ رؼٞ هطخػخص حُٔـظٔغ حُؼَر٢ ػِ٠ ح٧هَ رخ٩ًػخٕ ُِلٌْ ح٧ٍٝر٢ ٝحُظؼخٕٝ‬
                                                                                    ‫ٓؼٚ أك٤خٗخ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬

 ‫ًخٗض حُلَد هي ٌٓ٘ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حُٜ٤ٔ٘ش حٌُخِٓش ػِ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ اً هخٓض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش رخكظ٬ٍ ُ٤ْ‬
   ‫كو٢ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم ك٤غ ُػٔض رَ٣طخٗ٤خ ُ٘لٜٔخ ٜٓخُق هخٛش، رَ ٍٝٓٞ٣ش أ٣٠خ حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي‬
    ‫ٝػيص رظوي٣ٜٔخ اُ٠ ًَ ٖٓ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ، ٓٔؼ٬ ُِؼَد، ٝكَٗٔخ. ًخٗض حٌُِٔ٘ش حُظ٢ ٝحؿٜض رَ٣طخٗ٤خ ك٢‬
 ‫حُٔئطَٔ ٓظٔؼِش رخ٫هظ٤خٍ ر٤ٖ ٌٛ٣ٖ حُٞػي٣ٖ حُٔظ٠خٍر٤ٖ. طْ ١َف ه٠٤ش حُؼَد ك٢ رخٍ٣ْ ٖٓ هزَ حرٖ حُلٔ٤ٖ‬
   ‫ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ، ٌٓ٘ حٗظٜخء حُلَد، ػخًلخ ػِ٠ طؤٓ٤ْ اىحٍس ػَر٤ش ك٢ ىٓ٘ن ريػْ رَ٣طخٗ٢. ٝهي حٓظ٘ي ك٢‬
  ‫ٓطخُزظٚ رٍٔٞ٣ش ػِ٠ ػيس ظَٝف ٝأٓزخد أٜٛٔخ: َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ، ٝهيٓخص حُؼَد ُِلِلخء ه٬ٍ‬
     ‫حُلَد، ٝكٌٞٓظٚ حُلؼِ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٌُٖٝ كَٗٔخ أَٛص رؼ٘خى ػِ٠ حُظٔٔي رٔ٠ٕٔٞ طلخٜٛٔخ حُوخٙ ٓغ‬
                ‫رَ٣طخٗ٤خ ُٖٓ حُلَد، رخطلخم ٓخ٣ٌ٤ْ ـ ر٤ٌٞ، حٌُ١ ًخٕ هي ٝػي كَٗٔخ رٍٔٞ٣ش ٓ٘طوش ٗلًٞ ُٜخ.‬

‫ٓخ ُزؼض كَٗٔخ إٔ ًٔزض حَُٛخٕ آهَ ح٧َٓ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ٍأص إٔ حُظ٠خٖٓ ح٧ٗـِٞ ـ كَٗٔ٢ ك٢ أٍٝٝرخ ًخٕ رخُؾ‬
      ‫ح٧ٛٔ٤ش، ٝ٫ ٣ـُٞ طؼَ٣٠ٚ ُِوطَ ؿَحء حُو٬ف كٍٞ ٗئٕٝ ػَر٤ش. كل٢ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (9191 ّ) ٝحكوض‬
    ‫رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓلذ ؿ٤ٜ٘خ ٖٓ ٍٓٞ٣ش طخًٍش ا٣خٛخ ُِوٞحص حُلَٗٔ٤ش. ٝك٢ ٗ٤ٔخٕ (0291 ّ) طٔض طٔٞ٣ش هٔٔش‬
      ‫ؿ٘خثْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ. ٝك٢ ط٘خهٞ ٛخٍم ٓغ ٍٝف حٗؼيحّ حُِٜٔلش حُٔظـٔي ك٢ كٌَس‬
     ‫ح٫ٗظيحد، ؿَص ٌٓخكؤس رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ رؤٌٗخٍ ٖٓ ح٫ٗظيحد، ٓظلوش ريهش ٓغ ٜٓخُلٜٔخ ك٢ حُٔ٘طوش. كلِٜض‬
        ‫رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم. ٝكَص كِٔط٤ٖ ُزَ٣طخٗ٤خ هخػيس ك٢ َٗم حُٔظٞٓ٢ طٌٜٔ٘خ ٖٓ كَحٓش ه٘خس‬
      ‫حُٔٞ٣ْ؛ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حُؼَحم ٗوطش أٓخٓ٤ش ىحهَ حُلِي حُٜ٘ي١ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظـخٍس ٝح٫طٜخ٫ص، ك٠٬ ػٖ‬
    ‫حكظٞحثٚ ٗزٚ حُٔئًي ػِ٠ حكظ٤خ١خص ٗلط٤ش طـخٍ٣ش. ٝكخُص كَٗٔخ رٍٔٞ٣ش ُٝز٘خٕ ك٤غ ًخٗض أًؼَ٣ش حٛظٔخٓخطٜخ‬



                                                    ‫62‬
‫حُٔخُ٤ش ٝحُؼوخك٤ش حَُ٘م أٝٓط٤ش ٓظًَِس ك٤ٜٔخ. ٛل٤ق إٔ ك٤َٜ رو٢ ٓٔ٤طَح ػِ٠ ٍٓٞ٣ش آٗ٤خ، ٌُٖٝ أ٣خٓٚ ًخٗض‬
                                                                       ‫هي رخطض ٓؼيٝىس رٌَ٘ ٝحٟق.‬

‫أٓخ ك٢ حُلـخُ كوي طٔض ٓظخرؼش حَُٜحع حُيرِٞٓخٓ٢ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش رويٍ ًز٤َ ٖٓ حَُ٣زش ٝحُ٘ي. كٌٔ٘ ِٛ٣ٔش ػزي هللا‬
     ‫ك٢ طَرش، ًخٕ حُلٔ٤ٖ هي رخص أٗي كَٛخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠ ػِ٠ ٟٔخٕ ٍٓٞ٣ش، رٔزذ اىٍحًٚ حُؼٔ٤ن ُؼـِ‬
  ‫حُلـخُ ٗزٚ حٌُخَٓ، رٔٞحٍىٙ حُ٠ج٤ِش، ػٖ حُٜٔٞى ٝكيٙ. ٌُٝ٘ٚ ريأ ٣لوي حُؼوش رل٤َٜ ه٘٤ش إٔ ٣زخىٍ ح٧ه٤َ اُ٠‬
    ‫ػوي ٛلوش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ػِ٠ كٔخد ١ٔٞكٚ حُؼَ٣ٞ حُٔظٔؼَ رؤٕ ٣ـيٝ ٌِٓخ ُِؼَد. كل٤ٖ ػِْ رخ٫طلخم‬
    ‫ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ حُلَٗٔ٢ حُٔؼوٞى ػخّ (9191 ّ) كٍٞ ٍٓٞ٣ش، ٝرخُٔٔخػ٢ حُ٬كوش حُظ٢ رٌُٜخ ك٤َٜ رـ٤ش حُظَٞٛ‬
                                                        ‫(2)‬
                                                            ‫اُ٠ حطلخم ٓغ كَٗٔخ، ٗؼَ رؤٕ ًٌٗٞٚ ًخٗض ٓزٍَس.‬

   ‫أٓخ ػزي هللا حُٔ٘لٕٞ رِٞػش ح٧ٓ٠ ٖٓ حُٜٔخٗش حُظ٢ ُلوض رٚ ك٢ طَرش كوي طخرغ ٗ٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ أٍٝٝرخ رويٍ‬
‫ٓظطَف ٖٓ حُـ٤َس. رخص ٣٘ؼَ رؤٕ ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ ًخٕ هي حٗظِع ٓٞهؼٚ ٛٞ رٞٛلٚ حُٔلخٍٝ حَُث٤ٔ٢ ك٢ حُ٘ئٕٝ‬
     ‫ح٧ٍٝر٤ش ـ حُؼَر٤ش. ٝػخُكخ ػِ٠ أٝطخٍ ٌٗٞى أر٤ٚ، هخّ رخُظَط٤ذ ٌُِٛخد اُ٠ َٜٓ ػ٘٤ش ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ.‬
    ‫ظخَٛ٣خ ًخٕ ٣ئى١ ُ٣خٍس ؿٞحر٤ش ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ك٢ َٜٓ، حٍُِٞى حُِ٘ز٢، حٌُ١ ًخٕ هي ؿخء اُ٠ حُلـخُ ك٢‬
                       ‫ّ‬
  ‫ٝهض ٓخرن ٖٓ ًُي حُؼخّ؛ أٓخ ك٢ حُلو٤وش، كوي ًخٕ كخٛ٬ ػِ٠ ٓٞحكوش أر٤ٚ ػِ٠ إٔ ٣لَ ٓلَ ك٤َٜ ًٔٔؼَ ُٚ‬
     ‫ك٢ أٍٝرخ. ٝر٤ٖ ػ٘خ٣خ ٌٛٙ حَُ٘حثق ٖٓ ح٧ٛيحف ًخٕ ػٔش ىحكغ ىحهِ٢ ػٔ٤ن ٝٗوٜ٢ ؿيح ًٝ ػ٬هش رخُؼَحم.‬

    ‫ًخٗض ١ٔٞكخص ػزي هللا حُظ٢ طزيىص ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش رؼي ِٛ٣ٔظٚ ك٢ طَرش هي طًَِص ػِ٠ رـيحى. ٝك٢ آًحٍ‬
   ‫(0291 ّ) ًخٕ ٓئطَٔ ٍٓٞ١ ػخّ ػوي ك٢ ىٓ٘ن هي حٗظوذ ك٤َٜ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش. ًٝخٕ طٔؼش ٝػَٕ٘ٝ ػَحه٤خ‬
‫ك٠َٝح حُٔئطَٔ هي حٓظـِٞح حُٔ٘خٓزش ٩ػ٬ٕ ػزي هللا ٌِٓخ ُِؼَحم. (3) ًٝخٕ ح٥ٕ ٣َ٣ي إٔ ٣ؼَٝ ٓطخُزظٚ رخُؼَحم‬
  ‫ٗوٜ٤خ ػِ٠ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٜٓ، ٝ٣ؤَٓ ك٢ ٓظخرؼش حُٔلَ ٖٓ ٛ٘خى اُ٠ أٍٝرخ. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣٘ـق ك٢ طلو٤ن ٓخ‬
       ‫ًخٕ ٣َ٣يٙ. كوي ٍكٞ حُِ٘ز٢ ِٓحػٔٚ، ٝأػخىٙ اُ٠ حُلـخُ ري٫ ٖٓ آٍخُٚ اُ٠ أٍٝرخ، (4) ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
         ‫حَُكِش اُ٠ حُوخَٛس ًخٗض ٓؼ٤يس ظخَٛ٣خ ـ اً طْ ٓ٘لٚ أٓٔ٠ ىٍؿخص ٝٓخّ حُِٜ٤ذ ح٧ػظْ ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش‬
                                                                                              ‫حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

  ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِْ رخ٧َٓ، كبٕ حٓٔٚ ًخٕ هي ٗٞهٖ ٝطْ حٓظزؼخىٙ ك٤ٔخ ٣وٚ حُؼَٕ حُؼَحه٢.‬
 ‫ك٘ظخّ حُلٌْ حُٔوزَ ك٢ حُؼَحم ًخٕ هي ٌَٗ ٟٓٞٞػخ ُٔ٘خه٘خص كخىس ر٤ٖ ُ٘يٕ ٝحُوخَٛس ٝرـيحى ٝىُٜ٢ ٌٓ٘ حٗظٜخء‬
      ‫حُلَد. كزؼي حُٜيٗش رٔخ ٫ ٣ِ٣ي ػٖ أٓزٞػ٤ٖ كو٢ هخٓض حُِـ٘ش حَُ٘ه٤ش حُٔئُلش ٖٓ ٓٞظل٤ٖ ٍك٤ؼ٢ حُٔٔظٟٞ،‬
‫٣ٔؼِٕٞ ُٝحٍحص حُوخٍؿ٤ش ٝحُلَر٤ش ٝحُٜ٘ي٣ش رَْٓ ٓؼخُْ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼَحم. حطلن أػ٠خء حُِـ٘ش ػِ٠‬
  ‫ٝؿٞد روخء كٌْ حُؼَحم، ُٝٞ أهٌ ٌٗ٬ ػَر٤خ، هخٟؼخ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ طلي٣ي ٛٞ٣ش ًُي حٌُ١ ٓ٤ٌٕٞ‬
 ‫ٍث٤ٔخ ٍٛٞ٣خ ُٔؼَ ٌٛح حُلٌْ ًخٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٌِٓ٘ش أًؼَ ٛؼٞرش. إ حْٓ ػزي هللا حٌُ١ ١َكٚ ط٢. ا١ ٍُْٞٗ‬
      ‫ٗٞهٖ رخٛظٔخّ. ٝؿَ٣خ ػِ٠ حُؼخىس حُٔ٤جش حُٔخثيس ك٢ طِي حُلظَس طْ ٗؼظٚ رٜلخص ٓو٤ظش. كخٍُِٞى ٍٝرَص ٓ٤َٔ،‬
    ‫ٗخثذ ُٝ٣َ حُيُٝش ُِ٘ئٕٝ حُوخٍؿ٤ش ػزَ ػٖ ٗؼٍٞٙ هخث٬ رؤٗٚ »ٓ٤ٌٕٞ ٓوزٞ٫ َٗ١ إٔ ٣ظٞكَ ُي٣٘خ ٖٓ ٣ظُٞ٠‬
 ‫ٜٓٔش طٞؿ٤ٜٚ َٝٓحهزظٚ. اٗٚ ٓظٔظغ رويٍ ٖٓ حًٌُخء... ٜٗٞحٗ٢، ٓظزطَ ًٍٝٔٞ ؿيح« ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي‬
       ‫ٓزن ُٚ إٔ حُظو٠ رؼزي هللا ٖٓ هزَ. ٝٓغ إٔ ٌٛٙ حٍُٜٞس حُ٘ٔط٤ش ُْ طٜ٘ق ػزي هللا، ا٫ أٜٗخ ُْ طـؼِٚ ٗوٜخ‬
   ‫٣ظ٘خك٠ ٓغ أؿَحٝ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُؼَحم. كوي ػِن ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٜ٘ي اىٝ٣ٖ ٓٞٗظخؿ٤ٞ هخث٬: »اًح ًخٕ ػزي‬
         ‫هللا ًُي حُٔوِٞم حُيحػَ حٌٍُٔٞ حٌُ١ ؿَٟ طوي٣ٔٚ، كبٗٚ حَُؿَ حُٔؼخُ٢ حُٔطِٞد، ٧ٗٚ ٓ٤طِن ٣ي ح٩ىحٍس‬
        ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كٌْ حُز٬ى رٍٜٞس ًِ٤ش«. (ٌُٖٝ حُٔٞظل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ ك٢ رـيحى: ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ‬
            ‫ِ‬
    ‫ٝؿ٤َطَٝى رَ ػخٍٟخ طَٗ٤ق ػزي هللا ُ٘ـَ أ١ ٜٓ٘ذ حٓٔ٢ ³٣٘طٞ١ ػِ٠ ُوذ‪ µ‬ك٢ حُؼَحم. ًٝخٗخ، ً٬ٛٔخ،‬
‫٣ل٠٬ٕ ٗظخٓخ هخثٔخ ػِ٠ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔزخَٗس ك٢ ٌٛٙ حُلظَس. ٝهي ُػٔخ إٔ أٛخُ٢ حُؼَحم ُْ ٣ٌٞٗٞح ٍحؿز٤ٖ‬
        ‫ك٢ أ١ كٌْ ػَر٢، ٍؿْ إٔ ر٤َ هخٓض ك٤ٔخ رؼي ربػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٝؿٜش ٗظَٛخ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ كيٝع ه٬ف‬
‫ِٓلٞظ ر٤ٜ٘خ ٝر٤ٖ ُٖٝٔ. (6) أٓخ ُٖٝٔ كوي ٗؼَ رؤٕ أكي أر٘خء حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٓوزٞ٫ ٧ٓزخد طظؼِن رٔ٤خٓش حُوِ٤ؾ‬
                                                                           ‫ِ‬              ‫ِ‬
                                                                          ‫(7)‬
                                                                              ‫حُلخٍٓ٢ ٝهِذ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬

  ‫رخىٍ حٍُِٞى ً٤َُٕٝ ٍث٤ْ حُِـ٘ش حَُ٘ه٤ش ُؼيّ حهظ٘خػٚ رخَُى حُِٔز٢ حٌُ١ ؿخءٙ ٖٓ رـيحى اُ٠ ٓطخُزش ٓٔئُٝ٤ٖ‬
    ‫رَ٣طخٗ٤٤ٖ آهَ٣ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رظوٞ٣ْ "ٗوٜ٤ش" ػزي هللا »ًٝلخءطٚ ٝٓيٟ ٓ٬ءٓظٚ« ٧ٕ ٣ٜزق ٍث٤ٔخ‬
   ‫ُيُٝش ػَر٤ش ؿ٤َ ٓليىس ح٫ْٓ، ىُٝش »٫ ٣٠طِغ أٓ٤َٛخ رٔٔئُٝ٤ش حُلٌْ«. ؿخء ٍى ٓ٢. ا١. ُٖٝٔ، حُوَٜ٘‬
 ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ه٬ٍ ٓ٘٢ حُلَد، ٓئًيح ىٕٝ ا١٘خد ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ هيٍحص ػزي هللا ٝٗوٜ٤ظٚ إٔ طئِٛٚ‬
     ‫ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ أٓ٤َ ٌِٗ٢. ٝهي ٍأٟ ٓي٣َ حٌُٔظذ حُؼَر٢ ً٤٘خٛخٕ ًٍٞٗٞحُ٤ْ إٔ ػزي هللا ًخٕ أًؼَ ًًخء ٖٓ‬
 ‫اهٞطٚ، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ؿ٤َ ٓزيث٢، ١خث٘خ ٝ١ٔٞكخ ؿيح، ٓٔخ هي ٫ ٣زو٤ٚ ١ٞ٣٬ هخٗؼخ رَثخٓش ٍٛٞ٣ش‬


                                                   ‫72‬
‫ٓـَىس. أٓخ كخًْ حُويّ حُؼٌَٔ١ ك٢ ًُي حُٞهض ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ كِْ ٣ٌٖ ٜٓظٔخ رٔيٟ ٓ٬ءٓش ػزي هللا ُٔؼَ ًُي‬
                      ‫حُٜٔ٘ذ، هيٍ حٛظٔخٓٚ رٔٞحٛلخص حُ٠خر٢ حُزَ٣طخٗ٢ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤٠طِغ رٜٔٔش ٓٔظ٘خٍٙ.‬

 ‫ٝػٖ ػزي هللا ُْ ٣وَ ٓظٍُٞ ٟٓٞ أٗٚ أًً٠ أر٘خء حُلٔ٤ٖ. ٝأه٤َح كبٕ حُٔٞظق ح٧رَُ ك٢ حٌُٔظذ حُؼَر٢، ى١.‬
 ‫ؿ٢. ٛٞؿخٍص، ٍؿْ ػيّ ُوخثٚ رؼزي هللا، ًظذ ٍٓخُش ٓطُٞش ٓٔظ٘يس ػِ٠ ٓؼِٞٓخص ٝٓؼَكش ؿ٤َ ٓزخَٗس طًَٔض‬
 ‫ٌٓ٘ ٓ٘ٞحص ػ٬ع ٖٓ طوّٞ ٓٞحٛلخص ػزي هللا رويٍ أهَ ٖٓ حُل٤طش، ٝهيٍ أًزَ ٖٓ ح٫كظوخٍ، رخُٔوخٍٗش ٓغ أُٝجي‬
  ‫حٌُ٣ٖ ػَكٞٙ كؼ٬َ. رخهظٜخٍ ٗؼَ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ أك٠َ ٗوٚ ٣ٌٖٔ ُزَ٣طخٗ٤خ إٔ طؼؼَ ػِ٤ٚ ُ٤لٌْ حُؼَحم:‬
  ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ًخٕ: »ًٔٞ٫، ُٓٞؼخ رخُِٜٞ.. كخٓوخ... كبٗٚ ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٜزق كخًٔخ ٍٛٞ٣خ ٓوزٞ٫ ٝهي‬
                                      ‫(8)‬
                                          ‫³ًخٕ‪ً µ‬ح هيٍ ٖٓ حًٌُخء ٣ٌل٢ ٩ىٍحى كوخثن حُٞحهغ ٝحُظ٬إّ ٓؼٜخ«.‬

     ‫ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٕ هي ١ِذ ٖٓ ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ إٔ ٣ـَ١ حٓظط٬ػخ َُِأ١ ُٔؼَكش ٓخ اًح ًخٕ ٌٓخٕ حُؼَحم‬
                                                                ‫ِ‬
      ‫ٓ٤وزِٕٞ رؼزي هللا أٓ٤َح. ٝؿخء طوَ٣َ ُٖٝٔ ٓئًيح ٝؿٜش ٗظَٙ ـ ُْ ٣ٌٖ أكي ٣َ٣ي أٓ٤َح ػَر٤خ ُؼيّ ٝؿٞى أ١‬
                                                                    ‫ِ‬
‫َٓٗق ٓ٘خٓذ. ٌٝٛٙ حُٔؼخٍٟش حُ٘ي٣يس ٖٓ ؿخٗذ ُٖٝٔ أك٠ض اُ٠ َٛف حُ٘ظَ ػٖ طَٗ٤ق ػزي هللا. ٝك٤ٔخ رؼي‬
                                                        ‫ِ‬
                               ‫(9)‬
                                   ‫طز٤ٖ إٔ أِٓٞرٚ ك٢ ه٤خّ حَُأ١ حُؼخّ ًخٕ هي كخٍ ىٕٝ ظٍٜٞ أ١ ٍى ا٣ـخر٢.‬

     ‫ٗظ٤ـش حٗؼطخف ؿَ٣ذ ُٔٔخٍ ح٧هيحٍ ٗـق ك٤َٜ ك٤غ ًخٕ ػزي هللا هي أهلن. كزؼي كٍٜٞ كَٗٔخ ػِ٠ ٌٓخكؤس‬
  ‫ح٫ٗظيحد ػِ٠ ٍٓٞ٣ش رخىٍص اُ٠ حُٔ٤َ ك٢ حُطَ٣ن حُٔل٠٤ش اُ٠ طَط٤ذ ر٤ظٜخ. ٝك٢ أػ٘خء ه٤خٜٓخ ربُحُش "أػ٘خٕ‬
‫حُؼ٘خًذ" أُحكض ً٬ ٖٓ ك٤َٜ ٝاىحٍطٚ ػٖ ١َ٣وٜخ، ٧ٕ كَٗٔخ، اٟخكش اُ٠ هٞكٜخ ٖٓ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، حػظويص‬
‫ربٌٓخٗ٤ش اػخىس حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٖٓ ه٬ٍ (ح٧ٓ٤َ حُٞٓ٤ْ ُٔخكش ر٤ًَِ٢). ٝك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ػخّ (0291‬
  ‫ّ) هخّ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُلَٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، رظوي٣ْ اٌٗحٍ اُ٠ ك٤َٜ ٣طخُذ رـِٔش أٗ٤خء‬
    ‫ٜٓ٘خ ح٫ػظَحف رخ٫ٗظيحد حُلَٗٔ٢، ٝرظَٔ٣ق حُـ٤ٖ ٝاُـخثٚ، ٝرٔؼخهزش »حُٔـَٓ٤ٖ حٌُ٣ٖ ىأرٞح رخٓظَٔحٍ ػِ٠‬
     ‫اظٜخٍ حُؼيحء ُلَٗٔخ« ٝرؼزخٍس أهَٟ ٓؼخهزش حُٞ١٘٤٤ٖ ٝحُوٞٓ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أ٣يٝٙ. ٍٝؿْ إٔ ك٤َٜ أًػٖ‬
‫ُ٪ٌٗحٍ ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس طويٓض حُوٞحص حُلَٗٔ٤ش ٗلٞ ىٓ٘ن رؼي ػَ٘س أ٣خّ. ٝرؼي ِٛ٣ٔش ٓوخٝٓش ؿَٟ ط٘ظ٤ٜٔخ‬
                           ‫(7‬
                              ‫ػِ٠ ػـَ ك٢ ٓٞهغ ٓ٤ِٕٔٞ ٣ّٞ 41 طُٔٞ هخٓض حُوٞحص حُلَٗٔ٤ش رخكظ٬ٍ ىٓ٘ن.‬

‫رؼي حُِٜ٣ٔش َٛد ك٤َٜ ؿ٘ٞرخ اُ٠ ىٍػخ حُٞحهؼش ػِ٠ حُليٝى حُلخِٛش ر٤ٖ حُٔ٘طوظ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُلَٗٔ٤ش. ٝك٤ٖ‬
     ‫ٛيىص كَٗٔخ روٜق ىٍػخ ٓخٍع ك٤َٜ اُ٠ حُظٞؿٚ اُ٠ كِٔط٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ٜٝٓ٘خ اُ٠ أٍٝٝرخ. َٝٛد رؼٞ‬
   ‫ٓئ٣ي٣ٚ اُ٠ حُوخَٛس ٝكِٔط٤ٖ. ٝػٔش آهَٕٝ ظِٞح هَ٣ز٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُـ٘ٞر٤ش (َٗم ح٧ٍىٕ) حُظ٢ ُْ طوْ كَٗٔخ‬
 ‫رخكظ٬ُٜخ. ٖٝٓ ٛ٘خى رؼؼٞح رَٓخثَ اُ٠ حُلٔ٤ٖ ١خُز٤ٖ ٍؿخ٫ ٝأِٓلش ِٝٓظٔٔ٤ٖ ٓ٘ٚ آٍخٍ ٝحكي آهَ ٖٓ أر٘خثٚ‬
                                                                           ‫(77)‬
                                                                                ‫ُ٤ظُٞ٠ ه٤خىس حُ٘٠خٍ حُوٞٓ٢.‬

  ‫ك٢ حٗو٬د ٓلخؿت ٓخٍع ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ ُلظش ٓٔخػٚ ٗزؤ ١َى ك٤َٜ اُ٠ آٍخٍ حُزَه٤ش حُظخُ٤ش اُ٠ ُ٘يٕ: ٓخ ٖٓ‬
                                                                           ‫ِ‬
   ‫كخًْ ػَر٢ ٟٓٞ ك٤َٜ ٝكيٙ ٣ِٔي أ٣ش كٌَس ػٖ حُٜؼٞرخص حُؼِٔ٤ش حُظ٢ ط٘طٞ١ ػِ٤ٜخ اىحٍس كٌْ ٓظل٠َ...‬
   ‫ٖٓ حُٔٔظزؼي إٔ ٣ولن ك٢ اىٍحى كو٤وش إٔ حُٔٔخػيس ح٧ؿ٘ز٤ش ك٤ٞ٣ش... اٗٚ ٣ؼَف ٓيٟ هطٍٞس حُظؼٞ٣َ ػِ٠ أ١‬
      ‫ؿ٤ٖ ػَر٢. ٝاًح ٓخ ػَٟ٘خ ػِ٤ٚ أٓخٍس ٓخ ر٢ حَُٜ٘٣ٖ كبٗ٘خ هي ٗلون ٗـخكخ ُ٤ْ كو٢ ك٢ حٓظؼخىس ٌٓخٗظ٘خ ك٢‬
  ‫أٗظخٍ حُؼخُْ حُؼَر٢، رَ ٝهي ٗظٌٖٔ ٖٓ حُٔ٤َ هيٓخ ػِ٠ ١َ٣ن طزي٣ي ح٫طٜخٓخص ـ حُظ٢ ٣ٌٖٔ إٔ طٜ٘خٍ ػِ٤٘خ اًح ُْ‬
                                                ‫(27)‬
                                                     ‫ٗلؼَ ـ رؤٗ٘خ ً٘خ ٓ٤ج٢ حُ٘ٞح٣خ ٓغ ك٤َٜ ٝٓغ ٗؼذ ٌٛح حُزِي...‬

   ‫ٌٌٝٛح كوي طْ حػظزخٍ ُٝحٍ كٌٞٓش ك٤َٜ ىٍٓخ ٫ ٣ويٍ رؼٖٔ ك٢ حُٔ٤خٓش حُٞحهؼ٤ش، ىٍٓخ ٓخْٛ ك٢ ؿؼِٚ ٓ٘خٓزخ‬
                                                                       ‫ؿيح ُويٓش ح٧ؿَحٝ حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

  ‫ك٤ٔخ أٛزق ك٤َٜ حُِّٜٔٝ َٓٗلخ ٓو٘ؼخ، ظَ ػزي هللا ٗوٜخ ًَ٣ٜخ ر٘ظَ ُٖٝٔ. كوي أٟخف اُ٠ رَه٤ظٚ حُٔئ٣يس‬
                                  ‫ِ‬
  ‫ُظَٗ٤ق ك٤َٜ ػزخٍس »ٓخ ٖٓ ٗ٢ء ٓٔؼظٚ ه٬ٍ ح٧َٜٗ حُوِ٤ِش ح٧ه٤َس ؿؼِ٘٢ أػيٍ آٍحث٢ كٍٞ ػيّ ٛ٬ك٤ش‬
     ‫ػزي هللا...« أٓخ ٓخ ٓٔؼٚ ُٖٝٔ رخُظلي٣ي ٖٝٓ أ٣ٖ؟ كِ٤ْ ٝحٟلخ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ اهَحٍٙ رؤٗٚ حٓظخء ُيٟ ٓٔخع‬
                                                                               ‫ِ‬
 ‫اٗخػش طليػض ػٖ ه٤خّ ػزي هللا ِٓلخ رظؼ٤٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ حٍُٔٞ٣٤ٖ ك٢ ٓ٘خٛذ ٓؼ٤٘ش ك٢ كٌٞٓظٚ حُٔ٘ظظَس ٓٔظوز٬ ك٢‬
                                                                                           ‫(37)‬
                                                                                                ‫حُؼَحم.‬

       ‫ؿخء حُظؼخ١ق حُزَ٣طخٗ٢ ٓغ ك٤َٜ ٓزخَٗح ِٝٓٔٞٓخ. كِيٟ ٍَٓٝٙ رل٤لخ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ أٍٝٝرخ، ١،ُذ ٖٓ‬
  ‫حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢، حُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، إٔ ٣زِـٚ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طَؿٞ إٔ طظٌٖٔ ٓٔظوز٬ ٖٓ‬
 ‫ٌٓخكؤطٚ ػِ٠ اه٬ٛٚ. (47) ٝه٬ٍ أٓزٞع رخص ٣٘خع إٔ طِي حٌُٔخكؤس ًخٗض ٓظٔؼِش رؼَٕ حُؼَحم. (57) كل٢ حُٔخرغ‬


                                                     ‫82‬
‫ػَ٘ ٖٓ آد َٗ٘ص ؿَ٣يس ُٔخٕ حُلخٍ حُز٤َٝط٤ش هٜش حٗطٞص ػِ٠ إٔ أٛيهخء ك٤َٜ ك٢ ُ٘يٕ ًخٗٞح ٓ٤ؼٟٞٞٗٚ‬
                                                    ‫(67)‬
                                                         ‫ػٖ هٔخٍطٚ ٍُٔٞ٣ش ربػطخثٚ ػَٕ حُؼَحم.‬

 ‫ِٝٛض ٌٛٙ حُ٘خثؼخص اُ٠ أٓٔخع ػزي هللا ك٢ ٌٓش ٝأؿَهظٚ ك٢ رلَ ٖٓ ػيّ ح٫ٍط٤خف ٝحَُٔحٍس. ٌٗخ أَٓٙ َُِحثي‬
   ‫رخطٖ، حُوخثْ رؤػٔخٍ حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس، هخث٬: إ ك٤َٜ ٛخٍ ح٥ٕ ٍؿَ رَ٣طخٗ٤خ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ،‬
       ‫ٝاٗٚ ٝكيٙ ر٤ٖ ح٩هٞس حُؼ٬ػش رخص ر٬ أ١ أكن ٓٔظوزِ٢، ٍؿْ حُيٍٝ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ حٟطِغ رٚ ك٢ حُلَد‬
                                                                                           ‫(77)‬
                                                                                                ‫ٝرؼيٛخ.‬

 ‫ك٢ آد ٖٓ ػخّ (0291 ّ) ريح حُٔٔظوزَ حُٔ٤خٓ٢ ُِلٔ٤ٖ ٝأر٘خثٚ ًج٤زخ كوخ، ٍؿْ حُ٘خثؼخص حُظ٢ ًخٗض ىحثَس كٍٞ‬
 ‫ك٤َٜ ٝحُؼَحم. كلِْ حُلٔ٤ٖ حُؼَ٣ٞ رؤٕ ٣ٜزق ٌِٓخ ُِؼَد ًخٕ هي طوِٚ اُ٠ ػَٕ ك٢ حُلـخُ كو٢. ًٝخٗض‬
                      ‫١ٔٞكخص ػزي هللا ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش هي طؼَٟض ُِو٘ن. ًٝخٕ ك٤َٜ هي هَٔ ٍٓٞ٣ش.‬

 ‫ظَ ػزي هللا ـ رخٓظؼ٘خء ٍكِظٚ حُوٜ٤َس اُ٠ حُوخَٛس ـ كز٤ْ حُلـخُ ٓيس ُحىص ػٖ حُؼخّ، رؼ٤يح ػٖ أٍٝهش حُ٘لًٞ‬
  ‫ح٧ٍٝٝر٤ش، ك٤غ ًخٕ حُٔٔظوزَ حُٔزخَٗ َُِ٘م ح٧ٝٓ٢ ٣ـَ١ طلي٣يٙ ٝكٔٔٚ. ُوي ًخٕ ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ إٔ‬
 ‫٣زي١ أهٜ٠ ىٍؿخص حُٔوخء ٝحٌَُّ حٌُٔٔ٘ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، ٓظيه٬ ُٜخُلْٜ ٓغ أر٤ٚ، حٌُ١ طِح٣يص‬
  ‫َٓػش ؿ٠زٚ ك٢ حُِ٘حػخص حُٔظٌٍَس كٍٞ ٓٔخثَ ح٩ٛ٬ف حُ٘وي١ ٝح٫طٜخ٫ص ٝحُلـَ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي ظَ‬
     ‫ٓلَٝٓخ ٖٓ أ١ ٓٞهغ ك٢ حُٔوط٢ حُزَ٣طخٗ٢ ُ٨ٍٓٞ ك٢ حُٔ٘خ١ن ح٧رؼي ٗٔخ٫، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُوَٜ٘‬
   ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ًخٕ »ٓوظ٘ؼخ رؤٗٚ ًخٕ ٓوِٜخ ُٜٔخُل٘خ« (87) رَ ريح ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣ؤَ حُؼَحم ُٜخُق‬
                                                                                                     ‫أه٤ٚ.‬

       ‫ٝٗظ٤ـش ٌُُي رخىٍ ػزي هللا اُ٠ طـ٤٤َ طٌظ٤ٌخطٚ رٍٜٞس ٓلخؿجش. ٝحكن ػِ٠ ٛيٗش ٓغ حرٖ ٓؼٞى ٝإ حٓظَٔ ك٢‬
   ‫حُٔوَ٣ش ٓ٘ٚ َٓح، رٞٛلٚ »ٍؿ٬ ٫ ه٤ٔش ُٚ« ٝ«ٓـَى ريٝ١«. (97) ٍٝحف ٣ًَِ أٗظخٍٙ ػِ٠ حُ٘ٔخٍ رؼي إٔ‬
 ‫أىحٍ ظَٜٙ، آٗ٤خ، اُ٠ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. ًخٗض حَُٓخثَ حُٜخىٍس ػٖ حُوٞٓ٤٤ٖ حُٔـظٔؼ٤ٖ ك٢ ػٔخٕ هي ىػظٚ ُو٤خىس‬
‫حُلًَش حَُحٓ٤ش اُ٠ حٓظؼخىس ٍٓٞ٣ش ُِؼَد، كوزَ رخُؼَٝ ٝحٗطِن ك٢ ٓلخُٝش ٣خثٔش رـ٤ش اؿزخٍ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ إٔ‬
                                                                                                ‫ط٘ظزٚ اُ٤ٚ.‬

    ‫ؿخىٍ ػزي هللا ٌٓش ك٢ هخكِش ؿٔخٍ ك٢ حُٔخرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣ٍِٞ. ٝهي ه٤َ إ هٞحطٚ ًخٗض طظَحٝف ر٤ٖ هٔٔٔجش‬
‫ٝأُق ٖٓ ٍؿخٍ حُوزخثَ. أٓخ ٓ٤ِحٗ٤ظٚ كوي م،ىٍص رظٔؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص طؤُلض ٖٓ ٓزؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ ؿٔخٍى ؿيس،‬
     ‫ٝػَ٘٣ٖ أُلخ ٖٓ هَٝٝ اؿزخٍ٣ش طْ حٗظِحػٜخ ٖٓ حُظـخٍ حُٔلِ٤٤ٖ. (12) ٝك٢ حُٔي٣٘ش حٓظوَ هطخٍح ٓظٞؿٜخ اُ٠‬
  ‫ٓؼخٕ ُِو٤خّ كٔذ ٓخ أػِٖ ٍٓٔ٤خ، رـُٞش طلظ٤٘٤ش. (72) ًخٗض رِيس ٓؼخٕ حُـزَحء حُٞحهؼش ك٢ اكيٟ حُٞحكخص ٓٞهؼخ‬
                                                                      ‫ًٗٔٞؿ٤خ ٝٓؼخُ٤خ ُويٓش أؿَحٝ ػزي هللا.‬

  ‫كوي ٝهؼض ك٢ روؼش ٓظ٘خُع ػِ٤ٜخ ر٤ٖ حُلـخُ ٝٓ٘طوش حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٗٔخ٫. ًٝخٗض أ٣٠خ ٓٞهخ ٝٝحى١ ٓوخ٣ش‬
‫رخُ٘ٔزش ُِوزخثَ، حُظ٢ ًخٗض طظ٘وَ ػزَ حُٔٔخكخص حُٔٔظيس ر٤ٖ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ؿَرخ ٝٝحى١ حَُٔكخٕ ك٢ حَُ٘م. كٖٔ‬
‫ٛ٘خى ًخٕ ٣ٔظط٤غ ك٘ي طؤ٣٤ي حُوزخثَ ُٚ. ًٌُي ًخٕ ٝهٞػٜخ ػِ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش حُلـخُ٣ش، ك٠٬ ػٖ ٝؿٞى ٌٓظذ‬
‫حُزَم حٌُ١ ٝكَ ُٚ كَٛش حُزوخء ػِ٠ حطٜخٍ رخ٧كيحع حُـخٍ٣ش ٓ٤يحٗ٤خ ك٢ ح٧ٓخًٖ حُزؼ٤يس ك٤ٜخ، أَٓح ٣٘طٞ١ ػِ٠‬
         ‫أٛٔ٤ش ٓٞحُ٣ش. (22) ٝهي ظَ ٛ٘خى ٓيس ػ٬ػش أَٜٗ ٓ٘ظظَح إٔ ٣ٜزق حُٟٞغ ك٢ حُ٘ٔخٍ أًؼَ ٟٝٞكخ.‬

   ‫ًخٗض حُٔ٘طوش حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ ٓؼخٕ هخٟؼش، ٌٓ٘ حٗظٜخء حُلَد ُلٌْ ىٓ٘ن، رٞٛلٜخ أكي أهخُ٤ْ ٌِٓٔش‬
      ‫ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض ٝحهؼش ىحهَ حُيحثَس حُزَ٣طخٗ٤ش كٔذ حطلخه٤ش ٓخ٣ٌْ ـ ر٤ٌٞ، كبٕ‬
    ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٍحٟ٤ش ػٖ ٌٛح حُظَط٤ذ، ٧ٜٗخ ًخٗض طل٠َ حُلٌْ حُؼَر٢ ك٢ حُيحهَ، اٟخكش اُ٠ إٔ ك٤َٜ ُْ‬
 ‫٣ٌٖ، ك٢ حُظلِ٤َ ح٧ه٤َ ا٫ ٛ٘٤ؼش ُزَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ حٍُٜٞس ٓخ ُزؼض إٔ طـ٤َص رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس ٓغ ه٤خّ‬
 ‫كَٗٔخ رخكظ٬ٍ ىٓ٘ن. كزَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طَ٣ي إٔ طَٟ كَٗٔخ ٝٛ٢ طٞٓغ ٓ٤طَطٜخ ؿ٘ٞرخ اُ٠ كيٝى كِٔط٤ٖ ٝاُ٠‬
  ‫ٓٞحهغ أًؼَ هَرخ ٖٓ ه٘خس حُٔٞ٣ْ. ٝرٍٜٞس ٓلخؿجش حًظٔذ ٓئحٍ »ٓخ ٛ٢ حُزوؼش حُٔؼَٝكش رخْٓ ٍٓٞ٣ش حُظ٢ طْ‬
     ‫ٟٝؼٜخ طلض ح٫ٗظيحد حُلَٗٔ٢ ك٢ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ؟« ٝ«َٛ ٛ٢ ٓظ٠ٔ٘ش َٗم ح٧ٍىٕ؟« (32) أٛٔ٤ش رخُـش. هٍَ‬
   ‫ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُزَ٣طخٗ٢ حٍُِٞى ً٤َُٕٝ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُ٤ْ ىحه٬ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝإٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓظؼظزَٙ ٖٓ‬
   ‫ح٥ٕ ٓٔظو٬، ٌُٝ٘ٚ ػِ٠ »ػ٬هش ٝػ٤وش ؿيح« رلِٔط٤ٖ. (42) ٝٗظ٤ـش حُظوٞف ٖٓ ح٫ٛظٔخّ حُلَٗٔ٢ حٌُ١ ًخٕ هي‬
 ‫أ١ِن كِٔش ٖٓ طوي٣ْ حُٜيح٣خ حُٔو٤ش اُ٠ ُػٔخء حُوزخثَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، (52) رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٟٝغ حُوط٢‬
                                                                       ‫حُٜخىكش اُ٠ اه٠خع حُٔ٘طوش ٩ىحٍطٜخ.‬



                                                   ‫92‬
‫ُْ ٣ٌٖ هي طلون ٟٓٞ أرٔ٢ أٌٗخٍ حُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُيٟ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ. ٝرخُلؼَ‬
‫كبٕ طؼخَٓ رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ٌٛح حُزِي ًخٕ أهَ كٔخٓخ ٝحٗيكخػخ ٖٓ طؼخِٜٓخ ٓغ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ أٝ حُؼَحم. كخ٧ُٝ٠ ًخٗض‬
‫ٓطِش ػِ٠ ه٘خس حُٔٞ٣ْ حُظ٢ ٛ٢ كزَ َٓس رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حُٜ٘ي، ٝحُؼخٗ٢ ًخٕ ٝحػيح رخُ٘ل٢. أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ‬
   ‫٣٘طٞ١ ا٫ ػِ٠ هيٍ ٟج٤َ ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝىٕٝ أ٣ش ٓٞحٍى ١ز٤ؼ٤ش رٍٜٞس ٓطِوش. ٛل٤ق إٔ َٗم‬
     ‫ح٧ٍىٕ ٓخ ُزغ ك٢ ٓ٘ٞحص ٫كوش إٔ أٛزق ًح ه٤ٔش، رٞٛلٚ ٓؼزَح رَ٣خ ٝؿٞ٣خ ر٤ٖ حُؼَحم ٝكِٔط٤ٖ ٝكخؿِح‬
 ‫كخٛ٬ ر٤ٖ كِٔط٤ٖ حُظ٢ حُظِٓض رَ٣طخٗ٤خ رـؼِٜخ ٝ١٘خ هٞٓ٤خ ٣ٜٞى٣خ ٝر٤ٖ هزخثَ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ‬
 ‫ُْ طلؼَ ٓخ كؼِظٚ، ػ٘٤ش حٟط٬ػٜخ رٜٔٔش كَٔ ػذء حَُؿَ ح٧ر٤ٞ، ا٫ ٝٛ٢ ٓظَىىس، ا٫ ٝٛ٢ ٍحؿزش ك٢ ٓ٘غ‬
                ‫كَٗٔخ ٖٓ طٞٓ٤غ ٗلًٞٛخ ؿ٘ٞرخ أًؼَ ٖٓ ًٜٞٗخ كَ٣ٜش ػِ٠ أ٣ش ه٤ٔش ٓظؤِٛش ك٢ حُٔ٘طوش ٗلٜٔخ.‬

‫ك٢ حُزيح٣ش ٓخىص ح٧ٝٓخ١ حَُٓٔ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ػ٬ػش حطـخٛخص كٌَ٣ش كٍٞ ٜٓ٤َ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ح٫طـخٙ ح٧ٍٝ‬
  ‫حُٔ٘زؼن ٖٓ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٣ل٠َ طـ٘ذ أ١ حُظِحّ هيٍ حُٔٔظطخع ػٖ ١َ٣ن طؼ٤٤ٖ ُ٣ي، أٛـَ أر٘خء حُلٔ٤ٖ،‬
 ‫كخًٔخ. (62) ًٝخٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُلِٔط٤ٖ، َٛرَص ٛٔٞث٤َ، حٌُ١ أٍحى ْٟ َٗم ح٧ٍىٕ، أٝ َٗ٣طٚ حُـَر٢‬
    ‫حُوٜذ ػِ٠ ح٧هَ، اُ٠ كِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس، هي ٛخؽ ح٫طـخٙ حُؼخٗ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ أٍٝى حُٔطخُزش‬
‫حُ٘ؼز٤ش ٝح٫ػظزخٍحص ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش أٓخٓخ ُٞؿٜش ٗظَٙ، كبٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حُظؤػَ رظؼخ١لٚ ٓغ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش،‬
      ‫ٝرَؿزظٚ ك٢ طٞٓ٤غ حُٔٔخكش حُظ٢ ًخٗض ٓظظٞكَ ُ٬ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١. (72) كوي حػظوي، آٌٗحى، رؤٕ ًَ ٓخ ٣ـَ١‬
   ‫اه٠خػٚ ُ٬ٗظيحد ٖٓ أٍحٝ ٓظٜزق ٓلظٞكش أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ك٢ ِٛذ ر٘ٞى ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢. أٓخ‬
 ‫ح٫طـخٙ حُؼخُغ حٌُ١ أكَُٙ كَٙ ُٝحٍس حُلَر٤ش حُٔزخُؾ رٚ ػِ٠ اهٔخى أ٣ش ػٍٞس ٓؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُؼَحم، كوي‬
                                    ‫ًخٕ هخثٔخ ػِ٠ حٓظزؼخى حٓظويحّ أ٣ش ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

   ‫ًخٗض هطش رَ٣طخٗ٤خ ح٧ُٝ٤ش حُٔظٌّٞٗش ٖٓ حٛظٔخّ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش حُلخطَ، ٝىػٞس ٛٔٞث٤َ اُ٠ ح٫كظ٬ٍ، ٝؿ٤خد‬
     ‫حُيػْ حُؼٌَٔ١ حُ٘خؿْ ػٖ ح٧ٟٝخع حُٞحهؼ٤ش كٔذ طوي٣َحص ُٝحٍس حُلَر٤ش اُحء َٗم ح٧ٍىٕ اؿَحء ٓئهظخ،‬
 ‫حٓظٜيف طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُٔ٘طوش، ٫ ٣ٌٕٞ ٓليىح ريهش ٣لٍٞ ىٕٝ كٍٜٞ طـ٤٤َحص ٫كوش،‬
‫ٓؼَ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ك٤ٔخ رؼي اُ٠ كِٔط٤ٖ. ٝهي طْ حٓظزؼخى كٌَس حٓظويحّ حُوٞحص حُِٔٔلش، ُ٤ْ كو٢ ُ٠آُش حُٔٞحٍى ك٢‬
    ‫ُٝحٍس حُلَر٤ش، رَ ُٝظٞك٤َ كَٛش ًٔذ حٗظٜخٍ ىػخث٢ ػِ٠ حُلَٗٔ٤٤ٖ؛ كزي٫ ٖٓ طٌَحٍ ٓ٤خٓش كَٗٔخ حُوخٓ٤ش‬
  ‫حُوخثٔش ػِ٠ ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓظٌظل٢ رٔي ٣ي حُٔٔخػيس ٖٓ ٓ٘طِن كذ ػَٔ حُو٤َ.‬
 ‫ٌٌٝٛح كوي طْ طوٞ٣َ ٛٔٞث٤َ رب٣لخى ػيى هِ٤َ ٖٓ حُ٠زخ١ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ اُ٠ أهخُ٤ْ ػـِٕٞ، ٝحُِٔ٢ ـ ػٔخٕ، ٝحٌَُى.‬
  ‫ًخٗض ٝحؿزخص ٛئ٫ء ٓلٍٜٞس رخُظ٘ـ٤غ ػِ٠ حُلٌْ حٌُحط٢ حُٔلِ٢ ٝطوي٣ْ حٍُٔ٘ٞس ٝحُٜ٘ق. ١،ُذ ْٜٓ٘ حػظٔخى‬
‫حُِطق ٝح٩ه٘خع ٝحُيػخ٣ش ٍُِٞٛٞ اُ٠ طلو٤ن حُِٔطش ٝحَُٔؿؼ٤ش، ٓغ حُظلِ٢ رؤهٜ٠ ىٍؿخص حُلٌٍ ٝحُيٛخء، ٧ٗٚ‬
                          ‫(82‬
                              ‫ًخٕ هي طوٍَ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ »»إٔ كويحٕ ر٠ؼش ٟزخ١ ًخٕ أك٠َ ٖٓ طٍٞ٣٢ ؿ٤ٖ«.‬

 ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٗزٜض ٛٔٞث٤َ اُ٠ إٔ »ٖٓ ٗؤٕ حُ٠ْ حُٔزخَٗ اُ٠ ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش... إٔ‬
  ‫٣ويّ ُلًَ٤٢ حُوٞٓ٤٤ٖ ًٍ٣ؼش ٣ٔظـِٜٞٗخ« كبٕ ػِٔ٤ش ٓظيٍؿش ٓل٠٤ش ٓغ ٍَٓٝ حُِٖٓ اُ٠ حكظٞحء َٗم ح٧ٍىٕ‬
          ‫ٖٓ هزَ كِٔط٤ٖ ُْ ٣ـَ حٓظزؼخىٛخ. ًخٗض ُ٘يٕ طؤَٓ رؤٕ ٣يٍى ٗؼذ َٗم ح٧ٍىٕ، ػزَ حُظؤػَ رخُ٠زخ١‬
 ‫حُٔ٤خٓ٤٤ٖ، كٞحثي ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش، رظـَرظٚ حُٔؼ٤يس حُظ٢ ًخٗض، كٔذ أك٬ّ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش، »أك٠َ أٓخُ٤ذ‬
  ‫ٟٔخٕ ٍؿزش أٛ٤ِش ٝىحثٔش ٧١ طٞٓ٤غ ُ٪ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش رخطـخٙ حَُ٘م«. ًخٕ ػِ٠ حُ٠زخ١ أ٣٠خ إٔ ٣٘ـؼٞح‬
     ‫حُظـخٍس ٓغ كِٔط٤ٖ، ٝإٔ ٣ئًيٝح ػِ٠ أٛٔ٤ش ٓٞهؼٜخ ًزٞحرش ١ز٤ؼ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ، رٔخ ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش طٞظ٤ق‬
                                       ‫(92)‬
                                            ‫حُِٜٔلش حُٔخى٣ش ُيٟ طؼَٝ حُِٜٔلش حُٔؼ٘ٞ٣ش ٧١ طؼؼَ ٓلظَٔ.‬

‫ًظذ ٛٔٞث٤َ ػٖ طٞؿ٤ٜخطٚ ٣وٍٞ: »أه٤َح ِٝٛض اُ٠ طٔٞ٣ش ٓغ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗض أهَ‬
   ‫ٓٔخ أٍىص، ٌُٜٝ٘خ ٓظٌٕٞ ٓل٤يس... ٫ أٗ٤َ اُ٠ ٓيٟ حطٔخع حُٔ٘طوش رَ اُ٠ أِٓٞد ح٫كظ٬ٍ«. (13) ٝٓغ أٗٚ ُْ‬
  ‫٣ٌٖ ًخَٓ ح٫هظ٘خع كوي رخَٗ ط٘ل٤ٌ ٜٓٔظٚ ر٘٘خ١. طٔؼِض هطٞطٚ ح٧ُٝ٠ رظؤٓ٤ٖ ٗٞع ٖٓ ح٩ًػخٕ حُٔلِ٢، ٧ٕ أ١‬
      ‫حكظ٬ٍ َُ٘م ح٧ٍىٕ ًخٕ َٓٗلخ ٧ٕ ٣ظْ َٛف حُ٘ظَ ػ٘ٚ، ك٢ كخٍ ططِزٚ ٩ٍٓخٍ ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ٖٓ‬
         ‫حُزيح٣ش. ٝحػظَحكخ ٓ٘ٚ رٌٔخٗش ك٤َٜ حُـي٣يس ٝٗلًٞٙ حُٔٔظَٔ ك٢ حُٔ٘طوش هخّ ٛٔٞث٤َ رب١٬ػٚ ػِ٠ هط٢‬
       ‫رَ٣طخٗ٤خ. ٝأػط٠ ك٤َٜ، ٝٛٞ ػِ٠ حُطَ٣ن اُ٠ أٍٝرخ، ٓٞحكوظٚ حَُٔ٘ٝ١ش ػِ٠ أ٫ طزو٠ حُلٌٞٓش حُـي٣يس‬
      ‫ٓلُٜٞش ػٖ ٍٓٞ٣ش ا٫ رٍٜٞس ٓئهظش، ٝهخٟؼش ٩ػخىس حُظٞك٤ي »ُيٟ ؿ٬ء حُـ٤ٖ حُلَٗٔ٢ ػٖ حُٔ٘خ١ن‬
  ‫حُٔلظِش«. (73) ٝرؼي ًُي هخّ ٛٔٞث٤َ رظ٘ظ٤ْ حؿظٔخع ُوخىس َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُِٔ٢ ٣ّٞ 12 آد، ًخٕ ٓ٤ؼِٖ ك٤ٚ‬
                                                                                        ‫هط٢ رَ٣طخٗ٤خ‬

‫ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آد ؿخىٍ ٛٔٞث٤َ ٓغ ػيى هِ٤َ ٖٓ ٟزخ١ٚ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُويّ ٓظٞؿٜخ رخُٔ٤خٍس اُ٠ َٜٗ ح٧ٍىٕ،‬
‫حُلي حُلخَٛ ُِٔ٘طوش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ًُي حُٞهض. ٝهي ػِن ػِ٠ ًُي هخث٬: »ًخٕ هَٝؿ٢ ٖٓ ٓ٘طوظ٢ ٝحٗظوخُ٢ اُ٠‬


                                                  ‫03‬
‫أهَٟ هخٟؼش ُل٤َٜ، ٝٓخ ُحُض طيحٍ ٖٓ هزَ كٌٞٓش ىٓ٘ن حُظ٢ رخطض هخٟؼش ُِ٘لًٞ حُلَٗٔ٢ أَٓح ؿ٤َ ػخى١‬
   ‫ًِ٤خ. ؿ٤َ إٔ ه٤خّ كٌٞٓش هخٟؼش ُِ٘لًٞ حُلَٗٔ٢ رٔٔخٍٓش ٝظخثق ك٢ ٓ٘طوش طْ ح٫طلخم ػِ٠ إٔ طٌٕٞ ٟٖٔ‬
       ‫ىحثَس حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٛٞ ح٥هَ أَٓ ؿ٤َ ػخى١ رخُٔؼَ؛ ٖٝٓ ر٤ٖ ح٧َٓ٣ٖ ؿ٤َ حُؼخى٣٤ٖ أك٠َ ًُي حٌُ١‬
   ‫٣وٜ٘٢«. (23) ٝرؼي ػزٍٞ حَُٜ٘ ك٤غ حٗظٜض حُطَ٣ن حُٔؼزيس حٓظط٠ ٛٔٞث٤َ ٝكَ٣وٚ ظٍٜٞ حُـ٤خى ٝحٗطِوٞح‬
       ‫ٜٓلٞر٤ٖ رٞكيس ه٤خُش َٓحكوش طؤُلض ٖٓ هٔٔ٤ٖ ٍؿ٬ اُ٠ حُِٔ٢ حُٞحهؼش ػِ٠ ٓٔخكش حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ ك٢‬
     ‫حَُٔطلؼخص. َٝٛ حًَُذ اُ٠ ٛ٘خى ك٢ ٓخػش ٓظؤهَس ٖٓ رؼي حُظَٜ، ٝٗن ٛٔٞث٤َ ١َ٣وٚ اُ٠ ر٤ض طخؿَ‬
    ‫ٓٔ٤ل٢ ػَ١ ٣يػ٠ ٣ٞٓق حٌَُٔ، ك٤غ حٓظوزَ حُٔ٘يٝر٤ٖ هزَ ح٫ؿظٔخع حُؼِ٘٢ حُٔزَٓؾ ػويٙ رؼي ظَٜ حُ٤ّٞ‬
                                                                                              ‫حُظخُ٢.‬

‫ك٠َ ح٫ؿظٔخع حٌُ١ ػوي ك٢ رخكش حٌُ٘٤ٔش حٌُخػُٞ٤ٌ٤ش ٓخ ٣وَد ٖٓ ٓظٔجش ٗوٚ. ؿخُٔخ ػِ٠ أٍ٣ٌش ٓ٘لَىس كٞم‬
     ‫ٜٓ٘ش ٓـطخس رخُٔـخؿ٤ي طُٞ٠ ٛٔٞث٤َ ٜٓخّ حَُثخٓش. ٝطٔض طَؿٔش هطخرٚ حٌُ١ ىحٍ ػٖ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش‬
 ‫ؿِٔش ؿِٔش اُ٠ حُِـش حُؼَر٤ش: ًخٕ ٓ٤ظْ طؼ٤٤ٖ ٟزخ١ ٓ٤خٓ٤٤ٖ ك٢ حُزِيحص ُ٤ٔخػيٝح ػِ٠ ط٘ظ٤ْ حُلٌْ حُٔلِ٢، ُْ‬
‫٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ َٓٗلخ ٫ٕ ٣و٠غ ُ٪ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش، ُٖ ٣ٌٕٞ ٛ٘خى أ١ طـ٘٤ي أٝ ِٗع ٓ٬ف. ٝك٢ ُلظش أه٤َس‬
‫أٓؼيص حُـٍٜٔٞ ٝحكن ٛٔٞث٤َ ػِ٠ حُؼلٞ ػٖ كِٔط٤٘٤٤ٖ، ًخٗخ ٓظٜٔ٤ٖ ربػخٍس أػٔخٍ ٗـذ ٓؼخى٣ش ُِٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢‬
  ‫حُويّ ك٢ ٗ٤ٔخٕ، ًٝخٗخ هي ػزَح ح٧ٍىٕ رلؼخ ػٖ ٓ٬ً. (33) ٝأكي ٌٛ٣ٖ ٝٛٞ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حٌُ١ أٛزق ك٤ٔخ رؼي‬
   ‫ٓلظ٢ حُويّ ٍٝث٤ْ حُٜ٤جش ح٩ٓ٬ٓ٤ش حُؼِ٤خ ك٢ حُويّ، ٓخ ُزغ إٔ ؿيح ُػ٤ْ حُلًَش حُلِٔط٤٘٤ش ٝهْٜ ػزي هللا‬
‫حُِيٝى. أٓخ حُؼخٗ٢ ٝٛٞ ػخٍف حُؼخٍف كوي هيّ ٫كوخ ُلظَس هٜ٤َس ك٢ حُـٜخُ حُز٤َهَح١٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ٌَٓط٤َح‬
    ‫ُِٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ (ٍرٔخ ٍث٤ْ ٍُٝحء)، ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ إٔ حطوٌ ٓٞحهق ٗوي٣ش ٖٓ ٓ٤خٓخص ػزي هللا ٝٓوططخطٚ‬

    ‫ك٢ حُٔلِٜش ًخٕ ر٤خٕ ٛٔٞث٤َ حُٔ٤خٓ٢ ٓوزٞ٫ ٫ حػظَحٝ ػِ٤ٚ. كوي طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ حُظوِ٢ ػٖ ػ٬ػش أٍٓٞ‬
     ‫ًخٗض طو٤ق حُؼَد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٛ٢: حُظـ٘٤ي ِٝٗع ح٧ِٓلش ٝح٩ُلخم رلِٔط٤ٖ، ًٔخ ّ،ٓق ٫ػ٘٤ٖ ٖٓ‬
      ‫حُوخىس حُ٘زخد رخُؼٞىس اُ٠ حُٞ١ٖ. ٝريح ك٠ٍٞ ر٠ؼش ًٝ٬ء رَ٣طخٗ٤٤ٖ ىٕٝ إٔ ٣ٌٞٗٞح ٓيػٞٓ٤ٖ رؤ٣ش هٞحص‬
    ‫ِٓٔلش ط٘خُ٫ ٛـ٤َح ٓوخرَ حُلٔخ٣ش حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ك٠ٍٞ رَ٣طخٗ٤خ إٔ ٣ٞكَٛخ ٟي حُلَٗٔ٤٤ٖ، حٌُ٣ٖ ًخٕ‬
    ‫٣و٘٠ إٔ ٣يكؼٞح حكظ٬ُْٜ ؿ٘ٞرخ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ أكيح ٖٓ حٌُٔخٕ أٝ حُ٬ؿج٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رٔخ‬
 ‫٣ٌل٢ ٖٓ حُيػْ حُٔلِ٢ كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ طلي١ ٓخ حهظَكٚ ٛٔٞث٤َ، رؤِٓٞد رخُؾ حُِطق ٝحُ٘ؼٞٓش، ك٢ ظَ أؿٞحء‬
     ‫ح٫ٟطَحد ٝحُلٟٞ٠ حُظ٢ أػوزض ١َى ك٤َٜ. ٝرخُظخُ٢ كوي ػخى ٛٔٞث٤َ اُ٠ حُويّ رخُؾ حَُٟ٠ ػٖ ٗـخف‬
   ‫ٜٓٔظٚ، طخًٍخ ٍٝحءٙ ػيىح ٖٓ حُ٠زخ١ حٌُِٔل٤ٖ رخ٫ٛظٔخّ ربىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ٝرخُللخظ ػِ٠ حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢.‬

     ‫حٗطٟٞ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػِ٠ ٓخ ٣ٜيى رظؼط٤َ حطلخم ٛٔٞث٤َ‬
‫حَُٔ٣ق. ٝكٔذ حُظوخٍ٣َ ًخٕ ُيٟ ػزي هللا ػ٬ػٔجش ٍؿَ ٝٓظش ٓيحكغ ٍٗخٗش ـ ٌٝٛٙ هٞس ؿ٤َ ًخك٤ش ُظلي١ رَ٣طخٗ٤خ‬
  ‫أٝ كَٗٔخ ك٢ أ٣ش ٓؼًَش كو٤و٤ش ٓوط٢ ُٜخ ٓٔزوخ، ٌُٜٝ٘خ هٞس ػٜخرخص كؼِ٤ش ًحص ٗؤٕ، ٓٔخػِش ُ٘ظ٤َطٜخ حُ٘خٗطش‬
 ‫ك٢ طِي ح٧٣خّ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش رو٤خىس حُ٘٤ن ٛخُق حُؼِ٢ ٝارَحٛ٤ْ ٛ٘خٗٞ. (43) ٝرخُلؼَ كبٕ طوخٍ٣َ ح٫ٓظوزخٍحص‬
     ‫حُلَٗٔ٤ش طليػض ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػِ٠ حطٜخٍ رٌٜ٣ٖ حُوخثي٣ٖ، ك٠٬ ػٖ ٜٓيٍ طٔٞ٣ٜ٘ٔخ حَُث٤ٔ٢ حُٔظٔؼَ‬
       ‫رخُِػ٤ْ حُٞ١٘٢ حُظًَ٢ ٜٓطل٠ ًٔخٍ، حٌُ١ ًخٕ ٣وخطَ ىكخػخ ػٖ ٝكيس ح٧ٍحٟ٢ حُظًَ٤ش ٟي حُٔوططخص‬
 ‫حُلَٗٔ٤ش ك٢ ً٤ِ٤ٌ٤خ. (53) ٌُٖٝ ٟٝغ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ٌَ٘ أ١ طٜي٣ي ؿي١، ٝإ ظَ ك٠ٍٞٙ ٜٓيٍ اُػخؽ ىحثْ‬
 ‫رخُ٘ٔزش ُٜٔٞث٤َ. كوي ظَ هخرؼخ ك٢ ٓؼخٕ ك٤غ حهظَٜص ٗ٘خ١خطٚ ػِ٠ طؤُ٤ق حُوٜخثي حُ٘ؼَ٣ش، ٝطير٤ؾ حُظٔخٓخص‬
   ‫حُيػْ حُظ٢ ًخٗض ططزغ رطخرؼش ٣يٝ٣ش ك٢ ه٤ٔظٚ، ٝػِ٠ ٓ٘خه٘ش حُوط٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٓغ أُٝجي حُوخىٓ٤ٖ اُ٠ ٓؼخٕ‬
      ‫ُٔوخرِظٚ. ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ظَ ػٔ٬إٙ ك٢ ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ ػخًل٤ٖ ػِ٠ ك٘ي حُظؤ٣٤ي حُٔلِ٢ ُٚ، ك٤ٔخ كَٙ ٗز٤ٚ‬
                                  ‫(63‬
                                      ‫حُؼظٔش ك٢ حُويّ ػِ٠ ار٬ؿٚ ػٖ ٍىٝى ح٧كؼخٍ حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ طلًَخطٚ.‬

       ‫٣ٌٖٔ طؤ٤ْ أُٝجي حٌُ٣ٖ هيٓٞح اُ٠ ٓؼخٕ ُِوخء ػزي هللا اُ٠ كجظ٤ٖ ٓظٔخ٣ِط٤ٖ، هخىس طوِ٤ي٣٤ٖ ٖٓ ؿٜش ٝكًَ٤٤ٖ‬
          ‫هٞٓ٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. (73) ًٝخٕ حُوخىس حُظوِ٤ي٣ٕٞ ٖٓ ػّٔٞ ٓ٘طوش َٗم ح٧ٍىٕ ٝٗ٤ٞهخ ُظـٔؼخص هزِ٤ش‬
     ‫ٝػ٘خثَ٣ش ٝٓظزخ٣٘ش ٖٓ ك٤غ حُلـْ ٝح٧ٛٔ٤ش ُٝػٔخء ١ٞحثق ٝؿخُ٤خص ٝأػ٤خٗخ ٓلِ٤٤ٖ آهَ٣ٖ. (83) حٓظ٘يص‬
‫ٓٞحهغ ه٤خىس ٛئ٫ء اُ٠ هِ٤٢ ٖٓ حُ٘لًٞ حُؼخثِ٢ حٍُٔٞٝع ٝحُٔٔؼش حُ٘وٜ٤ش حُط٤زش ٝحُؼَٝس. هِ٤ِٕٞ ْٜٓ٘ ًخٗٞح هي‬
 ‫طِوٞح طؼِ٤ٔخ ٍٓٔ٤خ ٝٓخ ٖٓ أكي ْٜٓ٘ ًخٕ ٣٘ظٔ٢ اُ٠ أ٣ش ٓ٘ظٔش هٞٓ٤ش ـ ٝ١٘٤ش. أٓخ حُلًَ٤ٕٞ حُوٞٓ٤ٕٞ كٌخٗٞح ٖٓ‬
             ‫(93)‬
                  ‫حُٔيٕ ٝحُزِيحص حٍُٔٞ٣ش ٝحُلِٔط٤٘٤ش ٝطِي حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

         ‫ٝؿٔ٤ؼْٜ ًخٗٞح هي كِٜٞح ػِ٠ طؼِ٤ْ ػِٔخٗ٢ رخٓظؼ٘خء ٝحكي ًخٕ كخٛ٬ ػِ٠ طؼِ٤ْ ى٣٘٢، ًٝخٗٞح ٜٓ٘٤٤ٖ‬
   ‫رؤًؼَ٣ظْٜ، ٓلخٓ٤ٖ، ٟزخ١خ ٝر٤َهَح١٤٤ٖ. ُٝؼَ حُٔ٤ِس ح٧ْٛ ٌُٜٙ حُلجش ًخٗض، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٓظٔؼِش رلو٤وش إٔ‬



                                                    ‫13‬
‫ؿٔ٤غ أكَحىٛخ ًخٗٞح ًٝ١ ىٝحكغ كٌَ٣ش اُ٠ كيٝى ٓؼ٤٘ش. كوي ًخٕ حُؼي٣ي ٓ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ ٓ٘ظٔخص هٞٓ٤ش ًٔخ إٔ ٓؼظْٜٔ‬
                         ‫ٓزن ُْٜ إٔ ٗ٘طٞح ٓ٤خٓ٤خ آخ ٓغ ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش أٝ ٟي حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

 ‫ًخٗض ٌَُ ٖٓ حُلجظ٤ٖ ٝظ٤لظٜخ حُٔٔ٤ِس ػ٘ي ػزي هللا. كخُوٞٓ٤ٕٞ ًخٗٞح ٣ٌِٕٔٞ حُٜٔخٍحص ٝحُوزَحص حُظ٘ظ٤ٔ٤ش ك٠٬‬
  ‫ػٖ ٓؼَكظْٜ ٧ٛيحف رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝهٞطٜٔخ حُؼٌَٔ٣ش ٝٗوخ١ كٔخٓ٤خطٜٔخ حُٔ٤خٓ٤ش. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أْٜٗ‬
 ‫ًخٗٞح ٣٘طِوٕٞ ٖٓ كٌَ هخىٍ ػِ٠ حؿظٌحد ح٧طزخع ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُٜٔ٘٤ش ٝحُطزو٤ش. أٓخ حُِػٔخء‬
  ‫حُظوِ٤ي٣ٕٞ كٌخٗٞح ٓٔ٤طَ٣ٖ ػِ٠ ٓ٘خ١ن َٗم ح٧ٍىٕ حُٞحهؼش اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٓ٤ـؼِٜخ‬
                      ‫هخػيطٚ ح٧ُٝ٠. ٝهي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ػيحثْٜ حُؼِ٘٢ إٔ ٣ظَٜ إٔ ه٤خىطٚ ُْ طٌٖ ا٫ ُػٔخ كخٍؿخ‬

 ‫أٓ٠٠ ػزي هللا ػ٬ػش أَٜٗ ٓ٘لٞٗش رؼيّ حُ٤و٤ٖ ك٢ ٓؼخٕ ٝٛٞ ٣لٌَ رؼٔن روطٞطٚ حُظخُ٤ش. ًخٗض ٌٛٙ ح٧َٜٗ كظَس‬
  ‫طٞطَ ٛخػي رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ. هخّ ٛٔٞث٤َ رِ٣خىس حُ٠ـ٢ رخطـخٙ ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ (14) هٞكخ ٖٓ طويّ‬
‫ػزي هللا ٝٓلظلظخ رخ٧َٓ ك٢ حُ٠ْ حُٔزخَٗ َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ُ٘يٕ رو٤ض َٜٓس ػِ٠ ػيّ آٍخٍ‬
                                                                      ‫ْ‬
‫أ٣ش هٞحص ػٌَٔ٣ش. كوي ًظذ َٛرَص ٣َ٘ؾ ٖٓ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طؼِ٤وخ ٫ًػخ ػِ٠ كِٔش ٛٔٞث٤َ حُيحػ٤ش اُ٠ آٍخٍ‬
    ‫حُوٞحص هخٍ ك٤ٚ: »ٓخ ُُض ؿ٤َ ٓوظ٘غ رـِٔش حُلـؾ حُٔوظِلش، ٝحُٔظ٘خه٠ش أك٤خٗخ، حُظ٢ ٣ـَ١ ٓٞهٜخ ىكخػخ ػٖ‬
 ‫كٌَس ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ رَ٘م ح٧ٍىٕ... ٣و٘٠ حُٔ٤َ َٛرَص ٛٔٞث٤َ ٖٓ ػيّ كٍٜٞ كِٔط٤ٖ ػِ٠ كيٝىٛخ‬
     ‫حُ٘ٔخُ٤ش حُٜل٤لش، ٝ٣٘ظَ رؼ٤ٖ حُطٔغ اُ٠ حُٔٞهغ حُــَحك٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ رـ٤ش حُظؼٞ٣ٞ«. (74) أٓخ ُٝحٍس‬
  ‫حُلَد كوي ٗزٜض حُٔٞهغ حُــَحك٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ر٘ظ٤َٙ ػِ٠ حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ُِٜ٘ي، حٌُ١ طز٤ٖ أٗٚ رجَ‬
    ‫٫ هَحٍ ُٚ، ٖٓ ك٤غ ططِزٚ ٧ػيحى ٓظِح٣يس رخ١َّحى ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش. (24) ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ أىُ٠ حُٔلٞٝ‬
 ‫حُلَٗٔ٢ ريٓ٘ن حُٔٔ٤ٞ ىًٝ٢ رلي٣غ هخٙ، حطْٜ ك٤ٚ رَ٣طخٗ٤خ رظـ٘ذ حكظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ رٜيف طٞؿ٤ٚ حُؼيحء‬
                                                                         ‫(34)‬
                                                                              ‫حُؼَر٢ ٗلٞ كَٗٔخ ك٢ ٍٓٞ٣ش.‬

   ‫ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٣٘ظظَ هخرؼخ ك٢ أٍٝهش ٓؼخٕ، ًخٕ ك٤َٜ ك٢ ُ٘يٕ ٣ٔؼَ أرخٙ ك٢ ٓلخٟٝخص اٗـِ٤ِ٣ش ـ كـخُ٣ش.‬
 ‫ٝهي حػظزَص رَ٣طخٗ٤خ ٌٛٙ حُٔزخكؼخص ٝٓ٤ِش ٩َٗحى حُِٔي كٔ٤ٖ، ٝؿؼِٚ ١َكخ ٖٓ أ١َحف حُوَحٍص حُظ٢ حطوٌٛخ‬
  ‫حُلِلخء ك٢ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ، ٝحُظ٢ هٔٔض حُز٬ى حُؼَر٤ش اُ٠ ىٍٝ ٓ٘لِٜش ٟٝٝؼظٜخ طلض ٗظخٓ٢ ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢‬
  ‫ٝحُلَٗٔ٢. ُٝظلو٤ن ٌٛح حُٜيف ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ ه٤خىس ٌٛٙ حُيٍٝ اُ٠ أر٘خء حُلٔ٤ٖ. (44) ُوي ًخٕ ًُي‬
‫حٌُ١ ػَف رخْٓ (حُلَ حَُ٘٣ل٢) ٛٞ حُٜ٘ؾ حٌُ١ حػظٔيطٚ ُ٘يٕ، ػخهيس ح٧َٓ ُ٤ْ ػِ٠ حٓظَٟخء حُلٔ٤ٖ كو٢، رَ‬
   ‫ٝػِ٠ هِن ٗزٌش ٓ٤خٓ٤ش ٓظٔخٌٓش ٝٓظَحرطش ٣ئى١ حُ٠ـ٢ ػِ٠ ىُٝش ٖٓ ىُٜٝخ اُ٠ ٟٔخٕ ١خػش ىُٝش أهَٟ.‬

 ‫ًخٗض حُٔ٘طوظخٕ حُٔطَٝكظخٕ ُِٔ٘خه٘ش ٛٔخ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ. هخّ ك٤َٜ رظوي٣ْ ٓطخُزش ػزي هللا رخُؼَحم ػِ٠‬
‫أٜٗخ طلظَ َٓطزش أػِ٠ ٖٓ َٓطزش ٓطخُزظٚ ٛٞ، ٌُٝ٘ٚ ٝحكن ػِ٠ حُوزٍٞ رؼَٕ حُؼَحم ُ٘لٔٚ رَ٘ٝ١ ٓؼ٤٘ش ٛ٢: إٔ‬
‫ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طَكٞ ػزي هللا، ٝإٔ ططِذ ٓ٘ٚ إٔ ٣لَ ٓلِٚ ٖٓ ؿٜش، ٝإٔ ٗؼذ حُؼَحم ٣ـذ إٔ ٣ٌٕٞ ٍحؿزخ‬
     ‫ك٢ حُوزٍٞ رٚ ٌِٓخ. (54) ًٝٔخ ٛٞ ٓظٞهغ، ٍؿلض ُ٘يٕ ًلش ك٤َٜ ٝص،ٍى أَٓ اػ٬ٕ طٜ٘٤زٚ ُِٔ٤َ ر٤َٓ٢‬
                                                          ‫ًًْٞ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُؼَحم.‬

   ‫ًخٕ ػزي هللا هي هَٔ حُؼَحم. ؿ٤َ إٔ ُ٘يٕ حػظزَص روخءٙ ىٕٝ أ١ ٜٓ٘ذ ٌِٓ٘ش طٔظٞؿذ ك٬. ًٝخٕ ٓٔظوزَ‬
       ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٛٞ ح٥هَ ٌِٓ٘ش طٔظٞؿذ ك٬، ٝرخُظخُ٢ كوي هٍَص ُ٘يٕ إٔ طلخٍٝ كَ حُٔٔؤُظ٤ٖ ٓؼخ. ًخٗض‬
 ‫رَ٣طخٗ٤خ هي كٔٔض ٓٔؤُش حُٟٞغ حُوخٗٞٗ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ريحٛش ك٤ٖ هٍَص رزٔخ١ش إٔ طلظَٝ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ‬
‫ُْ ٣ٌٖ ا٫ ؿِءح ٖٓ حُٔ٘طوش حُٔـطخس ر٘ظخّ حٗظيحد كِٔط٤ٖ، حٌُ١ ًخٕ هي أًَٝ اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ‬
‫هزَ ػَ٘س أَٜٗ، ٍؿزش ٜٓ٘خ ك٢ ػيّ اػخٍس ٓٔؤُش طؤ٤ْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ػٜزش ح٧ْٓ حُٔظليس َٓس أهَٟ. ؿ٤َ‬
  ‫أٗٚ طوٍَ أ٣٠خ إٔ ٣ظْ حٓظزؼخى َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُز٘ٞى حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٫ٗظيحد كِٔط٤ٖ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض كَ٣ٜش‬
‫ػِ٠ حٓظَٟخء حُؼَد ػٖ ١َ٣ن حُٞكخء رويٍ ٓوزٍٞ ٖٓ ٝػٞى ُٖٓ حُلَد. أٓخ ٗٞػ٤ش ح٩ىحٍس حُظ٢ ًخٕ ٓ٤ـَ١‬
     ‫هِوٜخ كِْ طٌٖ ٓلٔٞٓش رؼي. ٝٓغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ًخٗض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش هي ِٓٔض ربٌٓخٗ٤ش كٍٜٞ‬
    ‫َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ كخًٔٚ حُؼَر٢ حُوخٙ. ُٝيٟ كٍِٞ َٜٗ ٗزخ١ ًخٗض هي أهَص أِٛ٤ش ػزي هللا، رخ٫ْٓ، ٌُٜح‬
                                                                                          ‫(64)‬
                                                                                               ‫حُٜٔ٘ذ.‬

‫ٍرٔخ ًخٗض طٞؿٜخص حُظلٌ٤َ حُزَ٣طخٗ٢ هي ِٝٛض اُ٠ ػٔخٕ، ٧ٕ ٝكيح ٍك٤غ حُٔٔظٟٞ ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ ًٛذ اُ٠ ٓؼخٕ‬
 ‫ك٢ ٜٗخ٣ش ٗزخ١ ػخُٓخ ػِ٠ اػخىس ػزي هللا ٓؼٚ اُ٠ ػٔخٕ. طؤُق حُٞكي ٖٓ أٍرؼش أػ٠خء ْٛ: حُ٘٤ن ًخَٓ حُوٜخد‬
   ‫ٝأٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٝػٞٗ٢ حُو٠ٔخٗ٢ ٝػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١، ٓغ ػ٠ٞ هخْٓ ُْ ٣ٌٖ ٓظٞهؼخ ٛٞ ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ حٌُ١‬
‫ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ أرَم اُ٠ ػزي هللا ٗخٛلخ ا٣خٙ رؤٕ ٖٓ ح٧ك٠َ ُٚ إٔ ٣ؼٞى اُ٠ حُلـخُ. (74) ًخٕ حُظـ٤َ حُلخَٛ‬
     ‫ك٢ ٓٞهق ٓظَٜ ًح ى٫ُش، ٧ٗٚ ًخٕ ك٢ ًُي حُٞهض ٣٠طِغ رٔٔئُٝ٤خص ٓظَٜف حُِٔ٢ رخُظؼخٕٝ ٓغ ٟزخ١‬


                                                    ‫23‬
‫ٓ٤خٓ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ. ًٝخٕ ك٠ٍٞ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ٛٞ ح٥هَ كخٓٔخ. كوي ؿخء اُ٠ ٓؼخٕ ٖٓ حُويّ ك٤غ ًخٕ‬
   ‫ٛٔٞث٤َ هي أرِـٚ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ػخُٓش ػِ٠ كٌْ َٗم ح٧ٍىٕ كٌٔخ ٓزخَٗح، ًٔخ كؼِض ك٢ كِٔط٤ٖ، رَ‬
   ‫أٍحىص إٔ طٔخػي حٌُٔخٕ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ٗئٕٝ كٌْٜٔ رؤٗلْٜٔ. (84) ٖٓ حُٞحٟق إٔ ٓؼَ ٌٛح حُ٘زؤ أه٘غ ػزي هللا رؤٕ‬
     ‫طويٓخ ٗلٞ حُ٘ٔخٍ ُٖ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش ٓـخرٜش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، كزخىٍ، ه٬ٍ ر٠ؼش أ٣خّ، اُ٠ ًٍٞد حُوطخٍ َٓس‬
       ‫أهَٟ ٩ًٔخٍ حُ٘ٞ١ ح٧ه٤َ ٖٓ ٍكِظٚ اُ٠ ػٔخٕ. أًيص ٓؼِٞٓخص ػزي حُٜخى١ أ٣٠خ ػِ٠ أٛٔ٤ش حٓظَٟخء‬
     ‫حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ، ح٧َٓ حٌُ١ ًخٕ ك٢ حُـخُذ ٓ٤وق ك٢ حُٔٔظوزَ كـَ ػؼَس ك٢ ١َ٣ن‬
    ‫ح٧ٛيحف حُوٞٓ٤شَٝٛ ػزي هللا اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ آًحٍ ػخّ (1291 ّ). ٝك٢ ٝٛق ٌٛٙ حُٔي٣٘ش ك٢ ًُي‬
     ‫حُٞهض هخٍ أكي حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ اٜٗخ ًخٗض: اٜٗخ ًز٤َس رخُلؼَ ٗٔزش اُ٠ ٓ٘طوظٜخ ك٢ حُزِي، ٝٛ٢ ٓز٤٘ش ػِ٠‬
   ‫حٓظيحى هخع ٝحى ٟ٤ن، ك٤غ ريص ر٤ٞطٜخ ٓؼِوش ػِ٠ ٓلق حُظَ. ٝأًؼَ٣ش حُز٤ٞص ٖٓ ١زوش ٝحكيس ٝؿ٤َ ػخى٣ش ٖٓ‬
  ‫ك٤غ حٌَُ٘، ٝحُؼي٣ي ٜٓ٘خ ٣ًٌَ حَُٔء رخُ٘خُ٤ٜخص حُٔٞ٣َٔ٣ش، ٝرؼ٠ٜخ ٗي٣ي حُ٘زٚ رخ٧ًٞحم حُل٬ك٤ش ح٩٣َُ٘ي٣ش‬
   ‫ٝر٘ؼش ٓؼِٜخ ٓـيٍحطٜخ حُوخٍؿ٤ش حُٔطِ٤ش رخُِٕٞ ح٧ر٤ٞ... ػٔش ػيى ٛخثَ ٖٓ حُـ٘ٞى ³حُؼَد‪ µ‬ك٢ ٌٛح حٌُٔخٕ.‬
                                                                                                       ‫(94)‬



‫ٌَٗ ُٝٛٞٚ رؼي أَٜٗ ٖٓ حُظَهذ ٝحُوِن ٗٞػخ ٖٓ حُٜزٞ١ حُٔلخؿت. كل٢ حٌَُى حُظ٢ ٛ٢ ًَِٓ ح٩هِ٤ْ ح٧رؼي ك٢‬
  ‫حُـ٘ٞد، حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٍِٓض اُ٤ٚ ٟخرطخ ٓ٤خٓ٤خ، هخّ أُ٤ي ً٤ًَزَح٣ي رخُظَك٤ذ رٚ. (15) ٝػِ٠ حُلٍٞ‬
       ‫أكذ ًَ ٜٓ٘ٔخ ح٥هَ، ًٝخٗض ٛيحهظٜٔخ ًحص كٞحثي ًز٤َس ُِؼ٬هخص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُٔ٘ٞحص‬
‫حُ٬كوش. رخىٍ ػزي هللا كٍٞ ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ اُ٠ ا٣لخى ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ اُ٠ حُويّ ٓغ ٍٓخُش اُ٠ ٛٔٞث٤َ ٣زِـٚ‬
 ‫ك٤ٜخ ػٖ ٍؿزظٚ ك٢ حُللخظ ػِ٠ ػ٬هخص ٝى٣ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، ٗخٍكخ ُٚ أٓزخد ٓـ٤جٚ اُ٠ ػٔخٕ، ُحػٔخ أٗٚ ُْ ٣ؤص‬
 ‫ا٫ ٓٔؼ٬ ٧ه٤ٚ ك٤َٜ ٖٓ أؿَ حٓظؼخىس حُ٘ظخّ ٝحُلٌْ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ ًخٕ هي حُِٗن اُ٠ كخٍ ٖٓ حُلٟٞ٠‬
                         ‫(75)‬
                              ‫ٌٓ٘ طؼَٝ أه٤ٚ ُِ٘ل٢. ٝٓخٍع ٛٔٞث٤َ اُ٠ طٔط٤َ ٍى ٝى١ ٍؿْ اؿٜخى ح٧َٜٗ.‬

  ‫ًخٕ طٞه٤ض ػزي هللا ٓٞحط٤خ ٍٝرٔخ ُْ ٣ٌٖ ح٧َٓ ٜٓخىكش. كٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘م أٝٓط٤ش ًخٗض ٌٓٞٗش ػِ٠ إٔ‬
 ‫طظؼَٝ ُؼِٔ٤ش اػخىس ٗظَ ًخِٓش، ػوذ طـٔ٤غ ح٫ٛظٔخٓخص ٝحُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ اىحٍس َٗم‬
‫أٝٓط٤ش ؿي٣يس هخٟؼش ٩َٗحف ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. (25) ًٝخٕ ػٔش أ٣٠خ، ٜٓخىكش أهَٟ ٛ٢ طؼ٤٤ٖ ُٝ٣َ ىُٝش‬
                                                       ‫ؿي٣ي ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص ٛٞ ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘‬

 ‫ًخٗض ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ ظَ اىحٍس ؿي٣يس ٍٝث٤ْ ؿي٣ي ٓوزِش ػِ٠ إٔ طٜزق ًَِٓٔس، إ ُْ ٣ظْ‬
          ‫ىكؼٜخ ٗلٞ حطـخٛخص ؿي٣يس. ٝهي طٔؼَ حُـخٗذ ح٫ٓظؼَحٟ٢ ٌُٜٙ حُؼِٔ٤ش رخؿظٔخع ُوزَحء حَُ٘م ح٧ٝٓ٢‬
   ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُوخَٛس. ٌُٖٝ ؿِٔش ٖٓ حُوَحٍحص ح٧ٓخٓ٤ش ًخٗض هي حطوٌص ك٢ ُ٘يٕ هزَ ح٫ؿظٔخع ك٢ حُوخَٛس،‬
  ‫ٜٓ٘خ طلي٣يح إٔ ك٤َٜ ًخٕ ٓ٤ٌٛذ اُ٠ حُؼَحم، ٝإٔ ح٧ٍىٕ ًخٕ ٓ٤زو٠ ٓلٜٞ٫ ػٖ كِٔط٤ٖ اُ٠ ىٍؿش ٓؼ٤٘ش،‬
  ‫ٝإٔ ٖٓ ٗؤٕ ػزي هللا إٔ ٣زَُ ػِ٠ حُٔطق ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش طَط٤ذ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ. ُْٝ ٣زن أٓخّ أُٝجي حٌُ٣ٖ‬
                                                  ‫حؿظٔؼٞح ك٢ حُوخَٛس ا٫ إٔ ٣ظِٞٛٞح اُ٠ حطلخم ٓغ ػزي هللا.‬

        ‫حكظظق ٓئطَٔ حُوخَٛس ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ آًحٍ ػخّ (1291 ّ). (35) ًخٕ حُؼَحم ٛٞ حُز٘ي ح٧ٍٝ ػِ٠ ؿيٍٝ‬
‫ح٧ػٔخٍ ٝطْ ح٫طلخم، ًٔخ ًخٕ ٓ٘ظظَح، ػِ٠ حُٔ٤َ هيٓخ ك٢ ططز٤ن هطش اؿ٬ّ ك٤َٜ ػِ٠ حُؼَٕ. ٝك٢ حُٔخىّ‬
    ‫ػَ٘ ٖٓ آًحٍ َٝٛ حُٞكي حُلِٔط٤٘٢ رَثخٓش ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، كظلُٞض أٗظخٍ حُٔئطَٔ اُ٠ ٗئٕٝ كِٔط٤ٖ‬
  ‫ٝاُ٠ ٌِٓ٘ش َٗم ح٧ٍىٕ هٜٞٛخ. ُْ ٣ٌٖ ػٔش أ١ ِٗحع ٌٓ٘ٞف كٍٞ حُوطش ح٧ٓخٓ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ ٍَٟٝس‬
       ‫حهظَحف ٗٞع ٖٓ ح٩ىحٍس حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ؛ ؿ٤َ إٔ طللظخص ٓؼ٤٘ش طْ‬
 ‫حُظؼز٤َ ػٜ٘خ ر٘ؤٕ طِي حُوطش ػٖ ١َ٣ن حُظٌ٘٤ي رٔيٟ ٛ٬ك٤ش ػزي هللا. كٜٔٞث٤َ ُْ ٣ٌٖ ٝحػوخ ٖٓ أٗٚ ٓ٤ٌٕٞ‬
   ‫ٓوزٞ٫، ك٢ ك٤ٖ ػخٍٝ ٝ٣٘يٛخّ ى٣يُ، حٌَُٔط٤َ حُٔيٗ٢ ُلٌٞٓش كِٔط٤ٖ، طؼ٤٤٘ٚ ىٕٝ ر٤خٕ ح٧ٓزخد. ٝهي ًخٕ‬
     ‫ٌٛح ح٧ه٤َ، ٓؼِٚ ٓؼَ ٛٔٞث٤َ، ٓظؼخ١لخ ٓغ ح٧ٛيحف حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٝٗخػَح رؤٕ »حَُ٘ه٤٤ٖ ؿ٤َ ؿي٣َ٣ٖ رخُؼوش‬
    ‫ُٝ٤ْ ػزي هللا حٓظؼ٘خء« (45) أٓخ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ كوي ػزَ ػٖ ح٧َٓ رؤٕ طظْ ىػٞس ػزي هللا ٖٓ هزَ كَٗٔخ ُلٌْ‬
                     ‫ٍٓٞ٣ش، ٝػٖ حُوٞف رؤٗٚ ػ٘يثٌ هي ٣ؤهٌ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼٚ اُ٠ ىحهَ ىحثَس حُ٘لًٞ حُلَٗٔ٢.‬

‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٘خػَ حُـخٓ٠ش إٔ ط٬ٗض ٝطزيىص أٓخّ اَٛحٍ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ح٫ٓظ٘خع ػٖ حٓظويحّ حُوٞس حُِٔٔلش‬
 ‫ُوِغ ػزي هللا، ٝك٢ ؿ٤خد أ١ َٓٗق ٓ٘خٓذ آهَ. ٝرخُظخُ٢ كوي ًخٕ طَ٘طَ٘ ك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٖٓ آًحٍ هخىٍح ػِ٠‬
‫ار٬ؽ ُ٘يٕ رؤٕ حُٔئطَٔ ًخٕ ػخًلخ ػِ٠ حطوخً طَط٤زخص طوٚ َٗم ح٧ٍىٕ، حٗط٬هخ ٖٓ حكظَحٝ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ‬
‫اُ٠ حطلخم ٓوزٍٞ ٓغ ػزي هللا. ٝهي طٞهغ إٔ ٣ظْ ٗـَ ٜٓ٘ذ حُلخًْ حُظخرغ ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ، آخ ٖٓ هزَ‬
    ‫ػزي هللا ٗلٔٚ، أٝ ٖٓ ؿخٗذ ٗوٚ ٣ٞحكن ػِ٤ٚ. (55) ؿخء ٍى ُ٘يٕ كخٓ٬ ٓؼٚ رؼٞ حُظللظخص حُوخٛش. اً ٖٓ‬
‫حُٔئًي إٔ حُلَٗٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٤لظـٕٞ رٜٞص أػِ٠ اًح ٓخ طٔض اهخٓش ٗظخٓ٤ٖ َٗ٣ل٤٤ٖ ك٢ ٝهض ٝحكي ك٢ ٓ٘طوظ٤ٖ‬


                                                   ‫33‬
‫ٓـخٍٝط٤ٖ ٍُٔٞ٣ش، ك٠٬ ػٖ إٔ ٖٓ حُٔلظَٔ إٔ ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ ٓ٤لٌَ رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ا٫ ػٔ٘خ‬
   ‫ٟج٤٬ ُـِٔش حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ ٓ٤طخُذ رظوي٣ٜٔخ ك٢ كخٍ هزُٞٚ رخُؼَٝ. (65) ٝرؼي إٔ ؿَٟ ط٘ز٤ٜٚ اُ٠ ٌٛٙ‬
                                                   ‫حُٔلخً٣َ، حٗظوَ طَ٘طَ٘ اُ٠ حُويّ ُ٤ظليع ٓغ ػزي هللا.‬

   ‫ُْ ٣ٌٖ ٍٝٛٞ طَ٘طَ٘ اُ٠ حُويّ ك٢ حُٔخىّ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آًحٍ ٓلخؿجخ ُؼزي هللا، كوي ًخٕ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١‬
  ‫حٌُ١ رَٜٙ رؤِٓٞد اؿَحء حُٔلخٟٝخص هي أػيٙ ُٔؼَ ٌٛح حُِوخء. (75) كل٢ ٌٛٙ حَُٔس ُْ ٣ٌٖ حُوٞٓ٤ٕٞ ـ حُٞ١٘٤ٕٞ‬
                                                                                                   ‫ّ‬
      ‫ٖٓ أٓؼخٍ ػٞٗ٢ ٟي ػوي ٛلوخص ٓغ رَ٣طخٗ٤خ رخُ٠ٍَٝس، ٧ْٜٗ ًخٗٞح هي رخطٞح ٣ؼظَكٕٞ رخُلخؿش اُ٠ هخػيس‬
  ‫ُِؼَٔ، ٝٓ٬ً ٝ٣َ٣يٕٝ طـ٘ذ حٓظؼيحء رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، ًِظ٤ٜٔخ، ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ روخء َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ ؿِء ٖٓ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش رَأ١ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد، رؼ٤يح ُ٤ْ كو٢ ػٖ ح٫كظ٬ٍ حُلَٗٔ٢، رَ‬
                                ‫ٝػٖ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔزخَٗس، ريح ُٜئ٫ء حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد أَٓح رخُؾ ح٧ٛٔ٤ش‬

‫حُِٔ٢ ُـِذ ػزي هللا رخُٔ٤خٍس. ٝػِ٠ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُويّ هخّ ح٧ٍٝ ربػيحى حُؼخٗ٢ ُٔخ ًخٕ طَ٘طَ٘ ٓ٤ؼَٟٚ.‬
  ‫(85) ٝ٫ٗ٘ـخُٚ حٌُِ٢ رلي٣ؼٚ ٓغ ٍُْٞٗ طـخَٛ ػزي هللا ٓظخَٛ حُظَك٤ذ حُظ٢ ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ هي ٗظٔٞٛخ ػِ٠‬
‫حٓظيحى حُطَ٣ن كؤػخٍ ؿ٠زْٜ ٝحٓظ٤خءْٛ. (95) ٝٓخ ُزغ ٌٛح ح٫ٓظ٤خء إٔ ١لخ ػِ٠ حُٔطق ك٢ ٓ٘ٞحص ٫كوش، رٞٛلٚ‬
  ‫ٌٗ٣َ ٗئّ ٧ِٓٞد ػزي هللا ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُو٤خىس حُلِٔط٤٘٤ش، ٝك٢ حٓظٜخٗظٚ رخُظطِؼخص حُلِٔط٤٘٤ش. ٖٓ حُٔئًي إٔ‬
  ‫ح٫طٜخّ ظَ ٣ظلخػَ ٧ٕ ػزي هللا أهيّ، ك٢ ًٌَٓحطٚ حٍُٔ٘٘ٞس رؼي هْٔ ٝػَ٘٣ٖ ٓ٘ش، ػِ٠ اُػخؽ ٗلٔٚ رظٞؿ٤ٚ‬
                                                                   ‫(16)‬
                                                                        ‫حُِّٞ اُ٠ ٍُْٞٗ ٧ٗٚ كخٍ ىٕٝ طٞهلٚ.‬

       ‫ىحٓض حُٔزخكؼخص ر٤ٖ طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ػ٬ػش أ٣خّ. ٝاٟخكش اُ٠ حُٔظلخٟٝ٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ ك٠َ حُِوخء ًَ ٖٓ‬
                                                                              ‫ْ‬
 ‫ٛٔٞث٤َ ٝى٣يُ ٝٛ٤ٞرَص ٣َ٘ؾ، ًٔخ حٟطِغ رٜٔٔش حُظَؿٔش ًَ ٖٓ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ ٝػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ٌَُ ٖٓ‬
     ‫طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝٗظَح ٧ٕ ػٞٗ٢ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼَف حُِـش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش كوي طٔض حُٔلخٟٝخص رخُِـش‬
     ‫حُلَٗٔ٤ش. ريأ ػزي هللا رخهظَحف طٞك٤ي كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ طلض ه٤خىس كخًْ ػَر٢، أٝ طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ‬
   ‫ٝحُؼَحم. ؿَٟ ٍكٞ حُلٌَط٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ ٝٓلؤٜخ روٞس. ٝأه٤َح ٝحكن ػزي هللا ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رٔٔئُٝ٤ش َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ ٝكيٙ ُلظَس ٓظش أَٜٗ، ٝحػيح ربروخء حُٔ٘طوش هيٍ حٓظطخػظٚ هخُ٤ش ٖٓ ٗ٘خ١خص ح٩ػخٍس حُٔؼخى٣ش ُلَٗٔخ‬
 ‫ٝحُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٓوخرَ كُٜٞٚ ػِ٠ ؿؼخُش هيٍٛخ هٔٔش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش. (76) ٝطْ ح٫طلخم أ٣٠خ ػِ٠‬
                                                                         ‫ػيّ َٗ٘ أ٣ش هٞحص رَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى.‬

    ‫ٌُٖٝ أًؼَ حُؼَٝٝ حُزَ٣طخٗ٤ش اه٘خػخ ًخٕ حهظَحف طَ٘طَ٘ حُوخٟ٢ رؤٕ »ػزي هللا ًخٕ، ك٢ كخٍ ٗـخكٚ ك٢ ُـْ‬
 ‫حُ٘٘خ١ حُٔؼخى١ ُلَٗٔخ ٓيس ٓظش أَٜٗ،... ٓ٤وّٞ رظلٔ٤ٖ كَٛٚ حُوخٛش ُظلون ٗٞع ٖٓ حُٜٔخُلش حُ٘وٜ٤ش ٓغ‬
‫حُلَٗٔ٤٤ٖ، ٓٔخ هي ٣ل٠٢ كظ٠ اُ٠ طٜ٘٤زٚ ٖٓ هزِْٜ أٓ٤َح ٍُٔٞ٣ش ك٢ ىٓ٘ن«. ٝهخٍ طَ٘طَ٘ اٗٚ أٟٝق ُؼزي هللا‬
    ‫رـ٬ء ًخَٓ » إٔ كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي حُظ٢ ٓظلؼَ ًَ ٓخ طٔظط٤ؼٚ ك٢ ٓز٤َ رِٞؽ ٌٛح حُٜيف، ُْ طٌٖ هخىٍس رؤ١‬
    ‫ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ ػِ٠ ٟٔخٕ طلو٤وٚ ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ«. (26) ٌُٖٝ آهَ٣ٖ حػظويٝح رؤٕ طَ٘طَ٘ ُْ ٣َٜ اُ٠‬
  ‫ٌٛح حُٔٔظٟٞ ٖٓ حَُٜحكش. كوي هخٍ ؿٍٞؽ أٗطٞٗ٤ّٞ، ٓؼ٬، إ: »ٓخ كؼِٚ طََ٘ٗ ُْ ٣ٌٖ ك٢ كو٤وش ح٧َٓ.. ا٫‬
  ‫(36)‬
       ‫هيحع ػزي هللا ٝاؿَحءٙ رخُزوخء ك٢ ػٔخٕ كخًٔخ َُ٘م ح٧ٍىٕ، ٖٓ ه٬ٍ حُٞػي رظٔٞ٣ش كؼِ٤ش ُْ طظلون أريح«.‬

  ‫رٌٜح ح٫طلخم ًخٕ طؤ٤ْ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ اُ٠ ىٍٝ ٓ٘لِٜش هخٟؼش آخ ُزَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ هي طْ حٓظٌٔخُٚ. ٝػِ٠‬
 ‫حَُؿْ ٖٓ حُطخرغ حُٔئهض حُوٜ٤َ ح٧ٓي ٌُٜح حُظَط٤ذ، كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ أػزض أٗٚ ًخٕ ً٤خٗخ ىحثٔخ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي‬
                                                           ‫هللا كبٕ أَٜٗٙ حُٔظش ١خُض كظ٠ ؿطض ػَٔح ًخٓ٬.‬

 ‫أىص ػِٔ٤ش طِٔ٣ن ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش ³حُطز٤ؼ٤ش‪ µ‬حُٔظٌِ٘ش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ٝكِٔط٤ٖ؛ اٟخكش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬
     ‫اُ٠ اِٗحٍ َٟرش هخٓ٤ش رـِٔش حَُٝحر٢ حُطز٤ؼ٤ش حُٔ٘ٔٞؿش ػزَ هَٕٝ حُظؼخَٓ ٝح٧ُلش ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس‬
  ‫ح٫هظٜخى٣ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش. كل٢ ظَ كٌْ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٗض حُٔ٘طوش حُظ٢ رخطض طؼَف رخْٓ‬
 ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓ٘طوش ٛخٓ٘٤ش. (46) ُٝؼيّ حكظٞحثٜخ ػِ٠ أ٣ش َٓحًِ ك٠َ٣ش ًز٤َس ٟٝآُش أُٜٛٞخ حُوخرِش ُِظَٓ٤ْ‬
 ‫ٝطلٜ٤َ حُ٠َحثذ كبٕ كٔخ٣ش ١َ٣ن حُلؾ ًخٕ أٓخّ حٛظٔخّ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش رٌٜٙ حُٔ٘طوش. أٓخ حَُٝحر٢ حُظـخٍ٣ش‬
   ‫ٝحُٔ٤خٓ٤ش كٌخٗض رؤًؼَ٣ظٜخ ٓ٘ظٔش ػِ٠ حٓظيحى ١َ٣ن حُلؾ حُٔٔظيس ٖٓ ىٓ٘ن ك٢ حُ٘ٔخٍ اُ٠ حُٔي٣٘ش ٌٝٓش ك٢‬
                                                                                             ‫حُـ٘ٞد.‬

   ‫ًخٗض ِِٓٔش ٖٓ حُلٜٕٞ هي ٗ٤يص ك٢ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘ ػِ٠ حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ حُلـخُ ك٢ أٓخًٖ‬
 ‫ٓؼ٤٘ش ٓؼَ: ػـِٕٞ، حُِٔ٢، هطَحٗش، ٝٓؼخٕ. ٝكَٛض حُلٌٞٓش حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ ىػْ حُوٞس حُِٔٔلش ريكغ ح٧طخٝحص‬
‫ُ٘٤ٞم حُوزخثَ ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن، ٌَٝٗ ٍؿخٍ حُوزخثَ حٌُ٣ٖ ٣ويٕٓٞ حُيُٝش ٓوخرَ حُٔخٍ ؿِءح ٫ ٣ظـِأ ٖٓ اىحٍس‬


                                                   ‫43‬
‫حُلؾ. ًخٗض ىٓ٘ن أهَد حَُٔحًِ حُظـخٍ٣ش، ك٠٬ ػٖ ًٜٞٗخ ًَِٓح ٓ٤خٓ٤خ. ظِض حُٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ ١َ٣ن‬
‫حُوٞحكَ ًٔخ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ طظؤٍؿق ر٤ٖ حُٔي ٝحُـٍِ ١ٞحٍ حُوَٕٝ حُظخُ٤ش. ًخٕ حُوَٕ حُٔخرغ ػَ٘ كظَس ٗ٤ٞع‬
 ‫حُ٬ًَِٓ٣ش ٝح٩ٛٔخٍ، ك٢ ك٤ٖ ٜٗي حُٜ٘ق ح٧ٍٝ ٖٓ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٗٞػخ ٖٓ حُظلٖٔ ك٢ حُٔٞحٛ٬ص ر٤ٖ‬
‫ىٓ٘ن ٝحُٔي٣٘ش ػزَ حُطَ٣ن حُؼخرَس َُ٘م ح٧ٍىٕ. أٓخ حُٜ٘ق حُؼخٗ٢ ٖٓ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ كوي ًخٕ كظَس طيٍٛٞ‬
 ‫أهَٟ ُ٨ٖٓ ػِ٠ حٓظيحى ١َ٣ن حُلؾ، ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظَحؿغ ُِٔي حُؼؼٔخٗ٢ ٓخ ُزغ إٔ حٗوِذ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ ه٬ٍ‬
                                               ‫كظَس ح٩ٛ٬ف ٝح٩ك٤خء ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘.‬

         ‫كل٢ طِي حُلظَس هخٓض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش طيٍ٣ـ٤خ، ٓٔظل٤يس ٖٓ حُظـي٣يحص حُظو٘٤ش ػِ٠ أٛؼيس حُ٘وَ ٝح٫طٜخ٫ص،‬
  ‫رًَِٔس كٌٜٔخ حُلؼخٍ ٝطٞٓ٤ؼٚ رٔخ ٣ـؼِٚ ٗخٓ٬ ُٔ٘خ١ن ًخٗض ٛخٓ٘٤ش ٖٓ هزَ. كل٢ ػخّ (1581 ّ) ؿَٟ ط٘ظ٤ْ‬
        ‫حُٔ٘طوش حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔٔظيس ر٤ٖ َٜٗ١ حُ٤َٓٞى ٝحٍُِهخء رـؼِٜخ‬
‫ه٠خء َٓطزطخ رٔظَٜك٤ش كٍٞحٕ ٝػخٛٔظٚ اٍري طلض حْٓ ه٠خء ػـِٕٞ. ٝٓخ ُزغ حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢ إٔ حطٔغ ؿ٘ٞرخ‬
    ‫ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس ٖٓ ػوي ٓظ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ُ٤ظٞؿَ ك٢ حُٔ٘طوش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُزِوخء ٖٓ َٜٗ‬
     ‫حُ٤َٓٞى اُ٠ ٝحى١ حُٔٞؿذ. ٝطْ ْٟ ه٠خء حُزِوخء اُ٠ ٓ٘ـن ٗخرِْ، ٝٛخٍص حُِٔ٢ حُظ٢ ٝٛلٜخ ٍكخُش طِي‬
‫حُلظَس ػِ٠ أٜٗخ حُوَ٣ش حُٔٔظٞ١٘ش حُٞك٤يس ك٢ حُٔ٘طوش ػخٛٔظٚ. ًخٗض حُِٔ٢ رِيس ِٓىَٛس ك٤ٜخ ٓل٬ص طز٤غ أهٔ٘ش‬
     ‫هط٘٤ش ٓلِ٤ش ٝٓـِٞرش ٖٓ ٓخٗ٘ٔظَ، ِٝٓؼخ ٛٞك٤ش ٓلِ٤ش، ٝٓٞحى ؿٌحث٤ش، ٝأىٝحص ٜٓ٘ٞػش ٖٓ حُلي٣ي. ٝهزَ‬
    ‫طؤٓ٤ْ كخٓ٤ش ػؼٔخٗ٤ش ٛ٘خُي ك٢ حُؼوي حُٔخرغ ٖٓ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ًخٗض حُِٔ٢ طيكغ أطخٝس ٓ٘ٞ٣ش ًز٤َس ُوز٤ِش‬
     ‫حُؼيٝحٕ ػٔ٘خ ُِلٔخ٣ش. ٝرؼي ػَ٘ ٓ٘ٞحص ًخٗض حُلخٓ٤ش هي ٗـلض ك٢ هِذ حُٟٞغ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ اً أٛزلض‬
                                           ‫حُِٔ٢ هخىٍس ػِ٠ ؿٔغ حُ٠َحثذ ٖٓ حُوزخثَ حَُػٞ٣ش حُٔٞؿٞىس كُٜٞخ.‬

    ‫ٜٗيص حُزِوخء ك٢ حُؼوي حُظخٓغ ٖٓ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ طـ٤٤َح ٌٓخٗ٤خ، ٓغ ٍٝٛٞ ٜٓخؿَ٣ٖ ًَْٗ ٛخٍر٤ٖ ٖٓ‬
‫حُلٌْ حَُٝٓ٢، حٌُ١ ًخٕ ٣ظٞٓغ طيٍ٣ـ٤خ رخطـخٙ حُـ٘ٞد ػزَ حُولوخّ ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘. ٝٛئ٫ء حُٜٔخؿَٕٝ‬
      ‫حٌُ٣ٖ حُظٔٔٞح حُِٔطخٕ ١خُز٤ٖ ٓ٬ًح ُْٜ ريإٝح ٣ِٜٕٞ اُ٠ حُو٠خء ك٢ ػخّ (8781 ّ). (56) ٝحٓظوَ ٓخ ٣ويٍ‬
 ‫رؤْ ٓجش ٗوٚ رخىة ً١ ريء ر٤ٖ ح٥ػخٍ حَُٝٓخٗ٤ش ك٢ ػٔخٕ (ؿ٤َ حٌُٔٔٞٗش ٌٓ٘ أ٣خّ حَُٝٓخٕ)، ػْ ٓخ ُزؼٞح إٔ‬
‫حٗظَ٘ٝح اُ٠ ػيى ٖٓ حُٔٞحهغ حُوَ٣زش. ٝرؼي كُْٜٜٞ ػِ٠ ح٧ٍٝ ٝح٩ػلخءحص حُ٠َ٣ز٤ش ٖٓ حُِٔطخٕ رـ٤ش طٜٔ٤َ‬
‫طٞ١ْٜ٘، طٌٖٔ ٛئ٫ء حُل٬كٕٞ حُٔـيٕٝ ٝحٌُٔظلٕٞ ًحط٤خ ٖٓ كٔخ٣ش أٗلْٜٔ ٖٓ حُزيٝ، رَ ٝحٓظليػٞح ػَرخص ًز٤َس‬
         ‫طـَٛخ حُؼ٤َحٕ ٝٗزٌش ١َم طَحر٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. ؿ٤َ إٔ طٞٓغ ح٫ٓظوَحٍ ٝحٍُِحػش ُْ ٣ٌٖ ٓوٍٜٞح ػِ٠‬
 ‫حًَُْ٘. كل٢ حُلظَس ٗلٜٔخ حٗظوِض ػخث٬ص ٓٔ٤ل٤ش ًؼ٤َس ٖٓ حٌَُى اُ٠ ٓخىرخ، ٝحٓظوَص ك٢ حُوَحثذ حُٜٔـٍٞس‬
 ‫ٛ٘خى، ًٔخ إٔ ػخثِش أرٞ ؿخرَ حُِٔط٤ش ريأص طٔظ٘زض ٍِٓػش ٓٔخكظٜخ ٓظٕٞ كيحٗخ ػِ٠ رؼي ٓ٤ِ٤ٖ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ‬
                                                                                             ‫(66)‬
                                                                                                  ‫ػٔخٕ.‬

  ‫حًظٔذ َٗم ح٧ٍىٕ أٛٔ٤ش حٓظَحط٤ـ٤ش ٓغ ح٫كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢ َُٜٔ ك٢ ػخّ (2881 ّ)، ٧ٕ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ هخكٞح‬
     ‫ٖٓ طٞٓ٤غ حُٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش َٗهخ ٝرخطـخٙ حُزلَ ح٧كَٔ. كل٢ ػخّ (3981 ّ) أٍِٓض آطٔزٍٞ اُ٠ حٌَُى‬
    ‫حُظ٢ ظِض كظ٠ ًُي حُظخٍ٣ن هخٗؼش رؤٕ طلٌٜٔخ ػٖ ١َ٣ن ٓـَى اٟلخء حْٓ حُلخًْ ػِ٠ حَُؿَ حُوٞ١ حُٔوزٍٞ‬
   ‫ٓلِ٤خ (ٖٓ ػخثِش حُٔـخُ٢) كخٓ٤ش ٝٓظَٜكخ. ًٝخٗض ٓ٘طوش حٌَُى ح٩ىحٍ٣ش حُـي٣يس ط٠ْ ً٬ ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُ٘ٞري‬
                                                                                            ‫ٝحُطل٤ِش‬

     ‫ػْ ؿخء ه٢ كي٣ي حُلـخُ (76) ُ٤ِ٣ي ٖٓ هٞس هز٠ش حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢ ك٢ أهخُ٤ْ ػـِٕٞ ٝحُزِوخء ٝحٌَُى حُٔ٘ظٔش‬
 ‫كي٣ؼخ. كل٢ ػخّ (3091 ّ) طْ حكظظخف حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ ػٔخٕ، ٝٓخ ُزغ حُو٢ حُلي٣ي١ إٔ َٝٛ اُ٠ ًَ‬
‫ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُٔي٣٘ش ³حٍُٔ٘ٞس‪ٓ µ‬غ كٍِٞ ػخٓ٢ (4091 ٝ8091 ّ) ػِ٠ حُظٞحُ٢. ؿَٟ طٔ٤٤َ حُوطخٍحص ر٤ٖ ىٓ٘ن‬
  ‫ٝٓؼخٕ ػ٬ع َٓحص أٓزٞػ٤خ ك٢ ًَ حطـخٙ، ٝهي ًخٗض طـخىٍ ىٓ٘ن ك٢ حُٔخػش حُؼخَٗس ٛزخكخ ٝطَٜ اُ٠ ٓؼخٕ‬
   ‫كٞحُ٢ حُٔخػش حُلخى٣ش ػَ٘س هز٤َ ظَٜ حُ٤ّٞ حُظخُ٢. ؿِزض حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ٓؼٜخ هيٍح اٟخك٤خ ٖٓ كَٙ حُؼَٔ‬
    ‫ٝحُظـخٍس ٝح٧ٖٓ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ، ٓغ هيٍ أًزَ ٖٓ ح٫طٜخٍ رخُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش. ؿَٟ حٓظويحّ ًَْٗ ػٔخٕ‬
   ‫ػٔخ٫ ػِ٠ حُو٢ ٝاىحٍ٣٤ٖ ك٢ حُٔ٘خٛذ حُيٗ٤خ. رخطض حُز٠خثغ حُٔ٘ظَحس ك٢ ىٓ٘ن ُ٤ؼخى ر٤ؼٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫طََٓ ؿ٘ٞرخ رخُوطخٍ، ٝ٣ظْ ٗلٜ٘خ رخُؼَرخص حًَُ٘ٔ٤ش ٖٓ حُٔلطش اُ٠ ٓٞهغ ر٤ؼٜخ. ٝٓخ ُزؼض ٓؼخٕ، ك٤غ هخّ‬
‫حُٜٔ٘يّ ح٧ُٔخٗ٢ ٓخ٣َٔ٘ رخٗخ رز٘خء حُٔٔظٞىػخص َٝٓحكن ح٩ٛ٬ف، رَ ٝكظ٠ ٌٖٓٔ ُٚ، إٔ أٛزلض اكيٟ أًؼَ‬
                                                                                ‫حُٔلطخص أٛٔ٤ش ػِ٠ حُو٢.‬

     ‫ؿخءص حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ٝٓؼٜخ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش ُظ٠غ كيح ٌُٜٙ حُلظَس ٖٓ ح٫ُىٛخٍ حُظـخٍ١ ٝحٌُٔخٗ٢‬
‫ٝحٍُِحػ٢ حُ٘خؿْ ػٖ طٞٓ٤غ ىحثَس حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش. طٞهق حُ٘وَ ػِ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ه٬ٍ حُلَد، ٝطٞهلض ٓؼٚ‬
 ‫ٓخثَ حُ٘ؼْ حُظـخٍ٣ش ٝح٧ٓ٘٤ش حَُٔحكوش. كوزخثَ حَُكَ حُزيٝ٣ش حُظ٢ ًخٗض هي ريأص ط٘ٞع حهظٜخىحطٜخ ربهخٓش طـٔؼخص‬


                                                   ‫53‬
‫ٍُحػ٤ش هخثٔش ػِ٠ ػَٔ أر٘خثٜخ، أٝ ػِ٠ ػَٔ ك٬ك٤ٖ ٓٔظؤؿَ٣ٖ ٝاه٠خػٜخ ُٔ٤طَطٜخ، ريص ح٥ٕ ػخثيس اُ٠ ٗٔ٢‬
     ‫ك٤خط٢ أًؼَ ريحٝس. (86) ٝرؼي حُلَد طؤًيص ٛخٓ٘٤ش حُٔ٘طوش ؿَحء حٗ٘ـخٍ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُلَٗٔ٤٤ٖ رخُٔ٘خ١ن‬
‫حُٔـخٍٝس حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٝحَُ٘م ٝحُـَد. ٛل٤ق إٔ حُظـخٍس ٝحٍُِحػش طْ حٓظج٘خكٜٔخ، ٌُٜٝ٘ٔخ طـ٤َطخ ٗظ٤ـش‬
                                     ‫ر٘خء ح٧ٓٞحٍ حُليٝى٣ش، ٝكَٝ ؿِٔش ؿي٣يس ٖٓ حُٜٔخُق ح٧ؿ٘ز٤ش حُٔوظِلش.‬

     ‫ُ٤ٔض ح٧ٍهخّ حٌُٔخٗ٤ش حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٤ٔخ هزَ ػخّ (0291 ّ) ؿي٣َس رخُؼوش ٝٛ٢ ك٢ ٗيس حُظزخ٣ٖ ر٤ٖ‬
        ‫ٜٓيٍ ٝآهَ. كٖٔ ر٤ٖ ػ٬ػش َٓحؿغ ٝحُظ٢ ٛ٢: ح٧ٍهخّ حُؼؼٔخٗ٤ش حُؼخثيس ُؼخّ (5191 ّ)، (96) ٝحُظوي٣َحص‬
‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ػخّ (1291 ّ) (17) ٝح٧ٍهخّ حُٔؤهًٞس ٖٓ ٝػ٤وش ػَر٤ش ٓؼخَٛس، (77) ٣زيٝ إٔ حُٜٔيٍ ح٧ه٤َ ٛٞ‬
‫ح٧ًؼَ ٝحهؼ٤ش، ٝهي ؿَٟ طوي٣ٔٚ ك٢ حُـيٍٝ حُظخُ٢، ػِٔخ إٔ ٓوخ١ؼظ٢ حُؼوزش ٝٓؼخٕ ُ٤ٔظخ ُٓ٘ٔٞظ٤ٖ رٌٜٙ ح٧ٍهخّ.‬

 ‫ًخٗض حُٔ٘طوش أًؼَ طـخٗٔخ ٖٓ أ٣ش ىُٝش َٗم أٝٓط٤ش أهَٟ هخٟؼش ُ٬ٗظيحد. ُٝؼَ ح٫ٗؤخّ ح٧رَُ ك٢ ٛلٞف‬
   ‫َٗم أٍىٗ٤٢ حُٔٔظوزَ ًخٕ هخثٔخ ػِ٠ ٗٔ٢ حُل٤خس ٝح٫هظٜخى، ر٤ٖ ٍػٞ١ ٖٓ ؿٜش ٝك٬ك٢ ـ ٍُحػ٢ ٖٓ حُـٜش‬
       ‫حُٔوخرِش، أًؼَ ٖٓ حٓظ٘خىٙ اُ٠ أ١ ط٘ٞع ػَه٢ (اػ٘٢) أٝ ى٣٘٢. ًٝٔخ ٣ظ٠ق ٖٓ حُـيٍٝ حُٔخرن كبٕ حُٔـٔٞع‬
‫ح٩ؿٔخُ٢ ٧ٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، رخٓظؼ٘خء ٓؼخٕ ٝحُؼوزش، ًخٕ ٣زِؾ كٞحُ٢ ٓجظ٤ٖ ٝهٔٔش ٝػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش، أٍرؼش‬
   ‫ٝهٕٔٔٞ رخُٔجش ْٜٓ٘ ٛ٘لٞح ًٔٔظوَ٣ٖ ٝٓظش ٝأٍرؼٕٞ رخُٔجش حػظزَٝح ريٝح ٍك٬. ُْ ٣ٌٖ ح٫ٗؤخّ ٗلٔٚ ٓطِوخ.‬
‫كخُؼي٣ي ٖٓ حُزيٝ ًخٗٞح ٣٘٘طٕٞ ك٢ ح٧ػٔخٍ حٍُِحػ٤ش رٍٜٞس ؿِث٤ش، ًٔخ إٔ حُل٬ك٤ٖ ًخٗٞح ٣ظلُٕٞٞ ٓٞٓٔ٤خ اُ٠‬
     ‫ٍػخس. ًخٗض حُـٔخػش حَُث٤ٔ٤ش ؿ٤َ حُؼَر٤ش ٓئُلش ٖٓ حًَُْ٘، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ أهَ ٖٓ هٔٔش رخُٔجش ٖٓ‬
        ‫حٌُٔخٕ. ٌُٖٝ ٌٛح ح٫هظ٬ف حُؼَه٢ (ح٩ػ٘٢) ًخٕ ٓوللخ، ؿَحء ى٣خٗش حًَُْ٘ ح٩ٓ٬ٓ٤ش حُٔ٘٤ش حُظ٢ ًخٗٞح‬
       ‫٣ظوخٜٓٔٞٗخ ٓغ ح٧ًؼَ٣ش حُٔخكوش ٖٓ ػَد َٗم ح٧ٍىٕ. أٓخ ح٫ٗؤخّ حُي٣٘٢ حَُث٤ٔ٢ كوي ًخٕ ر٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ‬
                                                                   ‫حُٔظلٞه٤ٖ ػيى٣خ طلٞهخ ًز٤َح ٝحُٔٔ٤ل٤٤ٖ.‬

      ‫ٝهي ًخٕ ح٧ه٤َٕٝ حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ ا٫ أهَ ٖٓ ػَ٘س رخُٔجش ٖٓ حٌُٔخٕ ُٓٞػ٤ٖ ر٤ٖ ١ٞحثق حَُّٝ‬
    ‫ح٧ٍػًًْٞ، حَُّٝ حٌُخػُٞ٤ي ٝحُ٬ط٤ٖ ٝحُزَٝطٔظخٗض َٓطزش كٔذ أٛٔ٤ظٜخ حُؼيى٣ش. ًخٕ حًَُْ٘ ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ك٢‬
  ‫ٓـظٔؼخص ًَٗٔ٤ش كَٜ٣ش، رخٓظؼ٘خء ػٔخٕ حُظ٢ ًخٗض هي ريأص طـظٌد ًظِش ٌٓخٗ٤ش أًؼَ ط٘ٞػخ. أٓخ حُٔٔ٤ل٤ٕٞ‬
‫كٌخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ أهِ٤ظ٤ٖ ًز٤َط٤ٖ ك٢ حٌَُى ٝحُِٔ٢، ٝ٣ٌٕٔ٘ٞ ٓخىرخ ٝكيْٛ، ًٔخ ًخٗٞح ٓزؼؼَ٣ٖ ر٤ٖ حُؼي٣ي ٖٓ هَٟ‬
‫ٓ٘طوش ػـِٕٞ. ًخٕ رؼ٠ْٜ ٣ؼظٔي رٍٜٞس ٍث٤ٔ٤ش ػِ٠ حَُػ٢ ك٢ ك٤خطْٜ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ رؼ٠ْٜ ح٥هَ ِٓحٍػ٤ٖ.‬
‫ًخٗض حُؼ٬هخص ر٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ ٝحُٔٔ٤ل٤٤ٖ ٝر٤ٖ حًَُْ٘ ٝحُؼَد ؿ٤يس ػٔٞٓخ. ٝك٤ٖ ًخٗض ٌٛٙ حُـٔخػخص طوظِق‬
‫ك٤ٔخ ر٤ٜ٘خ، كبٕ أٓزخد حُِ٘حع ًخٗض ًخٓ٘ش ك٢ حُظ٘خكْ ر٤ٖ حَُػخس ٝحُل٬ك٤ٖ ػِ٠ ح٧ٍٝ أًؼَ ٖٓ إٔ طٌٕٞ ػخثيس‬
                                                                              ‫اُ٠ أ١ حٗظٔخء ى٣٘٢ أٝ ػَه٢‬

‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍكخُش حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حٌُ٣ٖ ؿخُٞح ك٤ٔخ ٍٝحء َٜٗ ح٧ٍىٕ أٜٓزٞح ك٢ ٝٛلْٜ ُِـخرخص حٌُؼ٤لش‬
   ‫ٝكوٍٞ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ حُٔظٔخٝؿش، كبٕ حُـِء حٍُِٔٝع ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ًؼ٤َ ح٫طٔخع ك٤ٔخ ٍٝحء ٝحى١‬
     ‫ح٧ٍىٕ َٗ٣٢ ح٧ٍٝ حُ٠٤ن حُٔٔظي ٓغ ِِٓٔش حَُٔطلؼخص حُٔلخً٣ش ُٚ. ٝهي ًخٕ ٗق حُٔخء ٓٔئٝ٫ ػٖ حُ٘ٔ٢‬
 ‫حٍُِحػ٢. كخُٔ٤خٙ حَُٜ٘٣ش حُٞك٤يس ٛ٢ ٓ٤خٙ َٜٗ ح٧ٍىٕ ٍٝحكي٣ٚ حُ٤َٓٞى ٝحٍُِهخء، ٝطظَحٝف حُٜطٞ٫ص حُٔطَ٣ش‬
   ‫حُٔ٘ٞ٣ش ٝٓط٤خ ر٤ٖ ٓظش ػَ٘ اٗ٘خ ك٢ حُ٘ٔخٍ ٝأهَ ٖٓ اٗ٘٤ٖ حػ٘٤ٖ ك٢ حُٜلَحء حَُ٘ه٤ش. إ اهِ٤ْ ػـِٕٞ ٛٞ‬
 ‫حُٔ٘طوش ح٧ًؼَ هٜزخ ًٝخٕ ك٢ ريح٣خص حُوَٕ حُؼَ٘٣ٖ ٣٘ظؾ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ ٝحُؼيّ ٝحُلٔٚ ٝحُؼ٘ذ ٝحُِ٣ظٕٞ.‬
    ‫ًٔخ إٔ حٌٍُس ٝحُؤق ًخٗض ح٩ٗظخؽ ح٧ًؼَ َٜٗس ك٢ حُٔ٘طوش. أٓخ اهِ٤ْ حٌَُى كٌخٕ ٣٘ظؾ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ، ؿ٤َ إٔ‬
 ‫هٔٔخ ًز٤َح ٖٓ أٍٟٚ ًخٕ ٣زو٠ رٍٞح ؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٔخء. ُْ طٌٖ رِيحص حُٞحكخص ك٢ حُٔ٘خ١ن حُـ٘ٞر٤ش طٔظِي‬
                           ‫(27)‬
                                ‫ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ رٔخط٤ٖ ُِٓ٘٤ش ٛـ٤َس ػيح حُؼوزش حُظ٢ ًخٗض ك٤ٜخ أٗـخٍ حُ٘و٤َ.‬

‫ًخٕ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ؿٔ٤ؼْٜ طوَ٣زخ، ًٝ١ حٗظٔخءحص ػخثِ٤ش ٝػ٘خثَ٣ش ٝهزِ٤ش. ٝهي ػٌْ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ٖٓ حُظ٘ظ٤ْ‬
        ‫ح٫ؿظٔخػ٢ حُٔٔظٟٞ حُٔظيٗ٢ ٖٓ حُظل٠َ ٝحُؼ٬هش حُٜخٓ٘٤ش ٓغ َٓحًِ حُوٞس ك٢ حُٔ٘طوش. كيٓ٘ن حُؼخٛٔش‬
‫ح٩هِ٤ٔ٤ش حُطز٤ؼ٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢ ًخٗض أرؼي رٌؼ٤َ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ ُٜخ طؤػ٤َ ػٔ٤ن ػِ٠ أٌٗخٍ‬
       ‫حُظ٘ظ٤ْ ح٫ؿظٔخػ٢ ك٢ ح٧ػٔخم، حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ ؿ٤خد ح٧ٖٓ ًخٗض ح٧ٌٗخٍ حُوزِ٤ش ٖٓ‬
     ‫ح٫ٗظٔخءحص ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش حُٞحه٤ش ٣ـَ١ حُظؼز٤َ ػٜ٘خ رؼ٬هخص حُوَر٠، ٜٓلٞرش ػخىس رل٤خس ٍػٞ٣ش‬
      ‫ريٝ٣ش ًحص حٓظيحىحص ٓوظَهش ُِٔ٘خ١ن ٝحُوَٟ حٍُِحػ٤ش. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُِ٘ػش حُوزِ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ‬
‫ٓوٍٜٞس ػِ٠ حُزيٝ حَُكَ، ٧ٕ حُوزخثَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ط٘ـَ ٓخثَ حُٔ٤خى٣ٖ ح٫هظٜخى٣ش، ريءح رَػ٢ ح٩رَ‬
   ‫ٝحٗظٜخء رخٍُِحػش حُٔٔظوَس، ٌِٓ٘ش ٗزٌش ٓؼويس ٖٓ حُظلخُلخص ح٫ؿظٔخػ٤ش حُٔٞكيس ٝحُيحكؼش رخطـخٙ حُظ٬كْ. كٔغ‬
            ‫كٍِٞ ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص، ٝهزِٚ ك٢ رؼٞ ح٧ك٤خٕ، رخص ٣٘ظَ اُ٠ حٓظ٬ى ح٧ٍٝ رٞٛلٚ ٜٓيٍح ُِ٘لًٞ‬
    ‫ح٫ؿظٔخػ٢ ٝأٓخٓخ ُِؼَٝس، ؿ٤َ إٔ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ُْ طلٞ رخُ٠ٍَٝس اُ٠ اٟؼخف حُٔؼ٘٠ ح٫ؿظٔخػ٢ ُِوز٤ِش.‬


                                                   ‫63‬
‫ٝأًؼَ أُٝجي حٌُ٣ٖ رَُٝح ك٤ٔخ رؼي ك٢ ا١خٍ حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔظوِش ٗـخكخ، ًخٗٞح ٖٓٔ طٌٔ٘ٞح ٖٓ حُـٔغ ر٤ٖ‬
                             ‫ُػخٓش هز٤ِش ًز٤َس ٖٓ ؿٜش ٌِٝٓ٤خص ػوخٍ٣ش ٗوٜ٤ش ٝحٓؼش ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ.‬

       ‫أٓخ أًؼَ حُوزخثَ أٛٔ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٗض هزخثَ حُلٞ٣طخص ٝر٘٢ ٛوَ ٝحُؼيٝحٕ ٝر٘٢ كٖٔ، (37) حُظ٢‬
      ‫حٗطٞص ػِ٠ أٛٔ٤ش ًز٤َس ٌُؼَس أػيحىٛخ ٖٓ ؿٜش ٝ٫ٓظ٬ًٜخ، ُ٨ِٓلش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كخُلٞ٣طخص حُظ٢ ًخٗض‬
      ‫أٓيحإٛخ طٔظي ٖٓ حُطل٤ِش اُ٠ حُـ٘ٞد، حؿظ٘ض ه٬ٍ حُلَد رل٠َ حٌُٛذ حُزَ٣طخٗ٢ ٝأٓؼخٍ ح٩رَ حَُٔطلؼش.‬
    ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طؼَٟض كوٍٞ حٍُِحػش حُوخٟؼش ُٜ٤ٔ٘ظٜخ، آخ ُ٪ٛٔخٍ أٝ ُِظؤؿ٤َ اُ٠ حُل٬ك٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ػخىص‬
    ‫حُوز٤ِش ٗلٜٔخ اُ٠ ك٤خس ريٝ٣ش ًِ٤خ. ٝرؼي إٔ طْ هِن َٗم ح٧ٍىٕ أٛزق ٜٗق حُوز٤ِش رِػخٓش ػٞىس أرٞ طخ٣ٚ ٖٓ‬
  ‫حُٞٛخر٤٤ٖ، ٝأهٔٔٞح ٣ٔ٤ٖ حُٞ٫ء ٫رٖ ٓؼٞى. أٓخ حُٜ٘ق ح٥هَ رِػخٓش كٔي رٖ ؿخُ١ كوي رو٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬
        ‫ٌُٖٝ ك٢ ٟٝغ رخص ٟؼ٤لخ. ًٝخٕ ر٘ٞ ٛوَ حٌُ٣ٖ ٝهؼض َٓحرؼْٜ حُوزِ٤ش ٝٓ٠خٍد ه٤خْٜٓ ك٢ حُؼٔن اُ٠‬
      ‫حُ٘ٔخٍ ٝىحهَ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش، ْٛ أ٣٠خ ريٝح ٍك٬ اُ٠ كي ًز٤َ. ٝػِ٠ حٓظيحى حُوَٕ‬
        ‫حُظخٓغ ػَ٘ ًخٗض ٌٛٙ حُوز٤ِش هي هَؿض ٖٓ حُٔؼٞى٣ش ٝطلًَض ٗٔخ٫ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. ٝٓغ كٍِٞ حُوَٕ‬
‫حُؼَ٘٣ٖ رخطض ٓٔ٤طَس ػِ٠ ٓؼظْ حُزِوخء، ك٠٬ ػٖ إٔ أٓيحءٛخ ك٢ حُ٘ظخء ٛخٍص طَٜ اُ٠ ٝحى١ حَُٔكخٕ ك٢‬
      ‫حُـ٘ٞد. ًخٕ ٛئ٫ء ٣َػٕٞ ح٧ؿ٘خّ ٝح٩رَ، ٝ٣ظِوٕٞ حَُ٣غ حُؼ٤٘٢ ٖٓ ٛ٘خثؼْٜ حُل٬ك٤ٖ، حٌُ٣ٖ ىٍؿٞح ػِ٠‬
‫ٍُحػش أٍحٟ٤ْٜ حُٞحٓؼش. كل٢ ػٔخٗ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حٟطِغ أٍٝ ٗ٤ٞم ر٘٢ ٛوَ، حٌُ٣ٖ رخطٞح كَ٣ٜ٤ٖ‬
        ‫ػِ٠ حٓظ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حٍُِحػ٤ش ٓطخّ رٖ كخ٣ِ ٗوٜ٤خ، رٜٔٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ِٓحٍع أّ حُؼٔي حُٞحهؼش اُ٠‬
    ‫حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ كلخظٚ ٛٞ ٝهز٤ِظٚ ػِ٠ ٗٔ٢ حُل٤خس حُزيٝ٣ش. ٝرؼي حُلَد ٓخ ُزؼض حػ٘ظخٕ ٖٓ‬
    ‫ػخث٬ص ر٘٢ ٛوَ حُو٤خى٣ش إٔ أٛزلظخ رخُٔؼَ ٜٓظٔظ٤ٖ رخٍُِحػش، ٌُٜٝ٘ٔخ حًظ٘لظخ إٔ ػ٘٤َس حرٖ كخ٣ِ ًخٗض هي‬
    ‫ٟٝؼض ٣يٛخ ػِ٠ ٓؼظْ ح٧ٍحٟ٢ حُوٜزش. ٝه٬ٍ كظَس ح٫ٗظيحد رَُص ػ٘٤َس حرٖ كخ٣ِ ٌٛٙ رٞٛلٜخ حُـ٘خف‬
   ‫ح٧هٟٞ ك٢ حُوز٤ِش. ٝأٛزق ُػ٤ٜٔخ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ، ٍؿْ أٓ٤ظٚ، أًزَ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. أٓخ هز٤ِش‬
  ‫حُؼيٝحٕ كٌخٗض، ٓغ كٍِٞ ػخّ (0291 ّ) ٗزٚ ٓٔظوَس ك٢ حُزِوخء ٝٝحى١ ح٧ٍىٕ. ٛل٤ق إٔ ٌٛٙ حُوز٤ِش ًخٗض هي‬
         ‫كويص ٌٓخٗظٜخ حُٜٔ٤ٔ٘ش أٓخّ حُظـخُٝحص حُٔظويٓش ُوز٤ِش ر٘٢ ٛوَ ه٬ٍ حُوَٕ حُٔخرن، ؿ٤َ أٜٗخ ٌِٗض ػخّ‬
  ‫(3291 ّ) طلي٣خ ًز٤َح ُلٌْ ػزي هللا. ظِض حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ هز٤ِظ٢ حُؼيٝحٕ ٝر٘٢ ٛوَ ١خؿ٤ش ػِ٠ حُٔ٤خٓش حُوزِ٤ش‬
‫حُيحهِ٤ش ه٬ٍ ؿِء ؿ٤َ ٟج٤َ ٖٓ حُوَٕ حُؼَ٘٣ٖ ك٤غ ىٍؿض حُوزخثَ ح٧هَ ٗؤٗخ ػِ٠ حُظلخُق ٓغ اكيحٛٔخ. أٓخ‬
 ‫هز٤ِش ر٘٢ كٖٔ حُظ٢ ٟٔض ٓخ هيٍ رـ (068) ه٤ٔش ك٢ ػخّ (7191 ّ) كٌخٗض طوطٖ ٓ٘طوش ٝحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ‬
   ‫ػٔخٕ ػِ٠ ٟلخف َٜٗ حُ٤َٓٞى. ٝهي حطوٌص ٓٞهلخ ٓؼخٍٟخ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ رخُظلخُق ٓغ حُؼيٝحِْٗ ٣ٌٖ ػٔش أ١‬
        ‫ٗ٢ء ًٝ ١خرغ ػوخك٢ أٝ حهظٜخى١ ٣ٔ٤ِ ٌٓخٕ َٗم ح٧ٍىٕ طٔ٤٤ِح هخٛخ ػٖ ؿ٤َحْٜٗ ك٢ ٓوظِق حُـٜخص.‬
      ‫ٛل٤ق إٔ ط٘ظ٤ْٜٔ حُوزِ٢ ـ حُؼ٘خثَ١ ًخٕ ِٓلٞظخ، ؿ٤َ إٔ ٌٛح ُْ ٣ٌٖ ٗظخؿخ هخٛخ ٓ٘زؼوخ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ‬
  ‫رخٌُحص، رٔويحٍ ٓخ ًخٕ ٓظَطزخ ػِ٠ حُزؼي ػٖ أ١ ًَِٓ ك٠َ١. كل٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ك٤غ حُٔ٤خٙ حٌُخك٤ش‬
 ‫ٍُِِحػش حُيحثٔش ٓخىص حُل٤خس حُوَٝ٣ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُوَٝ٣٤ٖ ٍرٔخ ًخٗٞح ٓ٘ظٔ٤ٖ ك٢ ؿٔخػخص هزِ٤ش، كبْٜٗ‬
 ‫ًخٗٞح ًٝ١ حٛظٔخٓخص ٗز٤ٜش رخٛظٔخٓخص ؿ٤َحْٜٗ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ أٓخًٖ أرؼي اُ٠ حُـ٘ٞد. ًٌُٝي ُْ طٌٖ ٛ٘خى أ٣ش‬
 ‫ٓٔخص ؿـَحك٤ش رخٍُس طٔ٤ِ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس. ًخٕ حُظ٠َ٣ْ حُٞك٤ي حٌُ١ ٣ٌٖٔ حػظزخٍٙ كيٝىح‬
   ‫١ز٤ؼ٤ش ػِ٠ ٓطق ح٧ٍٝ ٓظٔؼ٬ رٞحى١ ح٧ٍىٕ ـ حٜٗيحّ ٝحى١ ػَرش حٌُ١ ٛٞ أػٔن ٝى٣خٕ حُؼخُْ ٝحٌُ١ ٝهؼض‬
                                                                                            ‫كِٔط٤ٖ ٍٝحءٙ.‬

      ‫ُْ ٣ٌٖ حُؼخَٓ حَُث٤ٔ٢ حٌُخٖٓ ٍٝحء طٔ٤ِ ح٧ٍىٕ ٝحهظ٬كٚ ٓظٔؼ٬ رخُــَحك٤خ أٝ حُؼوخكش أٝ ح٫ٗظٔخء حُؼَه٢‬
     ‫(ح٩ػ٘٢) رٔويحٍ ٓخ ًخٕ ٗخرؼخ ٖٓ طلَ٣ن ٓ٤خٓ٢ كَٟظٚ أٍٝٝرخ. كٍٔٞ٣ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ًخٗض هخٟؼش ُ٬ٗظيحد‬
      ‫حُلَٗٔ٢، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ طلض ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢. ٝكِٔط٤ٖ اُ٠ حُـَد ًخٗض هخٟؼش ُِلٌْ‬
    ‫حُزَ٣طخٗ٢ حُٔزخَٗ، ٝٓلظٞكش أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ ٝح٫ٓظؼٔخٍ حُ٤ٜٞى٣٤ٖ. أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٕ كٌٔٚ كٌٔخ ؿ٤َ‬
    ‫ٓزخَٗ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُْ ٣ٌٕٞ ٓلظٞكخ أٓخّ ح٫ٓظؼٔخٍ ٝح٫ٓظ٤طخٕ. ٝرخطـخٙ حُؼَحم حُوخٟغ ٛٞ ح٥هَ ُلٌْ‬
     ‫رَ٣طخٗ٢ ؿ٤َ ٓزخَٗ أ٣٠خ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ٔي ٣يح ػزَ حُٜلَحء، ُ٤ٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حٓظ٬ى َٓٔ رَ١‬
 ‫ٓظَٜ ٓٔظي ر٤ٖ كوٍٞ حُ٘ل٢ ٝٓٞحكَ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢. أٓخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٗض ػٔش ٓخ‬
       ‫حػظزَٛخ ح٧ٍٝٝر٤ٕٞ طِي حُِ٘ػش حُوزِ٤ش حُوطَس ٝحُٜٔيىس حُٔ٘زؼوش ٖٓ ػٔن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حُٔظلٍَس ٖٓ‬
      ‫حُٔ٤طَس ح٧ٍٝٝر٤ش. ُْ ٣ٌٖ ٝؿٞى ح٧ٍىٕ ٓٔظ٘يح اُ٠ أ١ ٓ٘طن ٓلِ٢ أٝ اهِ٤ٔ٢، رٔويحٍ ٓخ ًخٕ هخثٔخ ػِ٠‬
 ‫حُٜٔخُق ح٧ٍٝٝر٤ش. كزٔزذ ٌٛٙ حُٜٔخُق رَُ ٓخ ُْ ٣ٌٖ ًحص ٣ّٞ ا٫ اهِ٤ٔخ ٛخٓ٘٤خ ـ ٝؿِءح ٖٓ حُ٘ٔ٤ؾ حُٔ٤خٓ٢‬
‫حُؼؼٔخٗ٢ ٖٝٓ ر٘٤ش حؿظٔخػ٤ش ػَر٤ش ٝاهِ٤ٔ٤ش ـ رٍٜٞس ٓلخؿجش، رٞٛلٚ رِيح ٓ٘لٜ٬ ػٖ ؿ٤َحٗٚ. ؿ٤َ إٔ حٗلٜخُٚ‬
‫ُْ ٣ٌٖ ٓطِوخ أٝ ١ٞ٣َ ح٧ٓي رخُ٠ٍَٝس ك٢ حُزيح٣ش. كخُوزخثَ ك٢ ٜٗلٚ حُـ٘ٞر٢ ظِض ػِ٠ ػ٬هخص ٝػ٤وش رخُٔ٤خٓش‬
                                                              ‫حُوزِ٤ش حُٔ٘زؼؼش ٖٓ ح٧هخُ٤ْ ح٧رؼي ؿٜش حُـ٘ٞد.‬




                                                   ‫73‬
‫ًٔخ ظَ حُوَٝ٣ٕٞ ك٢ حُ٘ٔخٍ ٓ٘وَ١٤ٖ ك٢ ح٧كيحع حُـخٍ٣ش ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ. ٝحٓظَٔ ٓخٓش‬
‫رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓ٘ٞحص ػي٣يس ٣لٌَٕٝ ريٓؾ َٗم ح٧ٍىٕ رلِٔط٤ٖ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كِْ ٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٌٛح ا٫ّ‬
‫حُؼظزش حُِٔٞٛش اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُ٘لًٞ، اً ًخٕ، ك٢ حُزيح٣ش، ٣لِْ رخُِكق اُ٠ ىٓ٘ن. ؿ٤َ أٗٚ ٛخٍ ك٢ حُٔ٘ٞحص‬
                          ‫حُظخُ٤ش ٣ؼوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ ٓغ أ١ رِي ٓٔظؼي ٖٓ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس.‬




                                                 ‫83‬
‫5) انتألهى يع انىالع انجديد‬
 ‫ٓخ إ حٗظٜض حؿظٔخػخص طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ك٢ حُويّ كظ٠ حٗطِن حَُؿ٬ٕ ك٢ حطـخٛ٤ٖ ٓظؼخًٔ٤ٖ. ػخى ح٧ٍٝ اُ٠‬
  ‫ُ٘يٕ ُِلٍٜٞ ػِ٠ حُٔٞحكوش حَُٓٔ٤ش ُوطظٚ حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ. ٍٝؿغ حُؼخٗ٢ اُ٠ ػٔخٕ ُ٤َٓن أهيحٓٚ ك٢‬
                                                                                  ‫اهطخػ٤ظٚ حُـي٣يس.‬

         ‫ًخٗض ٜٓٔش طَ٘طَ٘ ٛ٢ ح٧َٜٓ. ُو٤ض هطظٚ هزٞ٫ ٓزخَٗح ُيٟ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش (حُٞح٣ض ٍٛٞ) ٧ٜٗخ ُْ‬
‫طظطِذ أ٣ش هٞحص، ًٝخٗض ػِ٠ ىٍؿش ٖٓ حُظـَ٣ز٤ش طٌل٢ ً٢ ٫ طزيٝ ٓ٘لخُس ٟي طَط٤زخص أهَٟ، ٍرٔخ أك٠َ، هي‬
 ‫طٜزق ٌٓٔ٘ش ك٢ حُٔٔظوزَ. ٝهي ٝٛق طََ٘ٗ ٟٝغ ػزي هللا رؤٗٚ (ؿ٤َ ٍٓٔ٢) ٝأٟخف هخث٬: »ُْ طظْ اػخٍس أ٣ش‬
     ‫ٖٓ ٓٔؤُظ٢ حُلٌْ أٝ حُٔ٤خىس«. أَٛ ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓغ ٛ٘٤ؼظٚ حُـي٣يس ر٘٢ء ٖٓ حَُٔٝٗش: »٣ـذ ٓ٘ق ػزي هللا‬
  ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي حُوطذ حُظ٢ ٣ِو٤ٜخ ٛخٓ٘خ ٓٔخٝ٣خ ُِٜخٖٓ حٌُ١ ٣ظٔظغ رٚ ػ٠ٞ ³ك٢ حُزَُٔخٕ‪ٓ µ‬ئ٣ي ُِلٌٞٓش، ٌُٝ٘ٚ‬
       ‫ؿخُْ ػِ٠ ٓوؼي ُِٜٓٝ«. (7) ٝطْ ح٫طلخم ػِ٠ طوٜ٤ٚ ٓزِؾ هٔٔش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ٓؼخٗخ‬
                                                                                         ‫َٜٗ٣خ ُؼزي هللا.‬

 ‫رو٢ حٌَُ٘ حُٜ٘خث٢ حٌُ١ ًخٕ حُلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ ٓ٤ؤهٌٙ هخٟؼخ ُِٔ٘خه٘ش. كزؼٞ حُٔخٓش حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ظِٞح ٣لٌَٕٝ‬
       ‫رخُ٠ْ حٌُِ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠ كِٔط٤ٖ، ؿ٤َ إٔ حُو٤ٔش حُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓ٘لَٜ ػٖ‬
    ‫كِٔط٤ٖ ٓخ ُزؼض طيٍ٣ـ٤خ ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص ح٧ٍرغ حُظخُ٤ش إٔ أٛزلض أًؼَ ٟٝٞكخ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ٛيف‬
‫رَ٣طخٗ٤خ ٓظًَِح ػِ٠ اروخء َٗم ح٧ٍىٕ ٛخىثخ كظ٠ ٣ظْ طَٓ٤ن أٗظٔش ح٫ٗظيحد ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش.‬
       ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘٘خ١خص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ك٢ حُزيح٣ش ٜٓظٔش رو٠خ٣خ ح٧ٖٓ أًؼَ ٖٓ حٛظٔخٜٓخ‬
                                                                                     ‫(2)‬
                                                                                         ‫رؤٓخُ٤ذ حُلٌْ.‬

 ‫ٝك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ ُْ ٣ٌٖ ًَِٓ ػزي هللا حُٔؼظٔي ػِ٠ ٗوٜٚ ٝػِ٠ ٟٝغ ح٧ٍىٕ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٜٔخ إٔ‬
‫٣زَٛ٘خ ػِ٠ أٜٗٔخ ًخٗخ ٣٘طٞ٣خٕ ػِ٠ ه٤ٔش ٓؼ٤٘ش رخُ٘ٔزش ُز٘٤ش ح٧ٖٓ ح٩هِ٤ٔ٢ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، آٓ٘خ. ًخٕ حَُؿَ هي هزَ‬
   ‫رخطلخه٤ش ٓيطٜخ ٓظش أَٜٗ ٧ٕ ًُي ًخٕ ٣ٞك٢ ُٚ رؤٗ٤خء أك٠َ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، رخ٫ٗظوخٍ اُ٠ ىٓ٘ن طلي٣يح؛‬
    ‫ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ، ٓغ طَحؿغ طِي ح٩ٌٓخٗ٤ش، إٔ أٛزق أًؼَ كَٛخ ػِ٠ ٟٔخٕ ًَِٓٙ ك٤غ ًخٕ ٓٞؿٞىح. ُٝزِٞؽ‬
 ‫ٌٛح حُٜيف حرظؼي ػٖ حُـٔخػش حُوٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض كِ٤لظٚ ح٧ِٛ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝٛخٍ أًؼَ هَرخ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ.‬
      ‫ٝرٔخ إٔ ٌٛٙ حُـٔخػش ُْ طٌٖ، رؤًؼَ٣ظٜخ، ٖٓ ٓٞح١٘٢ َٗم ح٧ٍىٕ، كبٕ ٓؼَ ٌٛح حُظلَى ُْ ٣ظٔوٞ ا٫ ػٖ‬
‫حُليٝى حُيٗ٤خ ٖٓ حُٔ٠خػلخص حُيحهِ٤ش. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗل٤خُٙ ُزَ٣طخٗ٤خ طَى ٓغ حُِٖٓ رٜٔخص ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس ػِ٠‬
                                                                                  ‫١ٔٞكخطٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش ح٧ٝٓغ.‬
‫(3)‬
    ‫ًخٗض ػٔخٕ حُظ٢ ػخى اُ٤ٜخ ػزي هللا رؼي حؿظٔخػخطٚ ٓغ طَ٘طَ٘ هَ٣ش ػيى ٌٓخٜٗخ ر٤ٖ (0052) ٝ(0003) ٗٔٔش.‬
   ‫ٛل٤ق إٔ ًظِظٜخ حٌُٔخٗ٤ش ًخٗض هي ط٠ؤض ؿَحء حُظيكن ح٧ه٤َ ُِوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ؿيحس ١َى ك٤َٜ ٖٓ ىٓ٘ن،‬
      ‫ؿ٤َ إٔ ٗٞحطٜخ ًخٗض ٓظٔؼِش رـٔخػش حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حًَُْ٘ حُظ٢ ًخٗض ٛ٘خى ٖٓ ػٔخٗ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘.‬
  ‫ٓخٍػض ٌٛٙ ح٧هِ٤ش حُٜـ٤َس ك٢ حُٔ٘طوش اُ٠ حُظَك٤ذ رؼزي هللا ٝحُوزٍٞ رلٔخ٣ظٚ ُٜخ. أهخّ ػزي هللا ٓوَ ه٤خىس ٓئهظخ‬
                                                                    ‫(4)‬
                                                                        ‫ك٢ ٍِٓ٘ ًَٗٔ٢ رخٍُ ٣يػ٠ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢.‬

 ‫ػخٕ ػزي هللا ١ٞحٍ كٌٔٚ ك٤خس ٓظ٘وِش ُْ طؼَف ٓؼ٘٠ ح٫ٓظوَحٍ. كل٢ حُٔ٘ٞحص ح٧ُٝ٠ هزَ ر٘خء هَٜٙ ك٢ ػٔخٕ‬
‫ػخٕ ك٢ أٓخًٖ ٓوظِلش ٖٓ حُزِوخء. ىحٛٔٚ ٛ٤ق ػخّ (1291 ّ) ٓؼ٬ ٝٛٞ ك٢ ٍِٓ٘ ػخثِش أر٢ ؿخرَ حُٔٔ٤ل٤ش ك٢‬
    ‫حُِٔ٢ أٝ٫ ٝك٢ ٓ٠خٍد ه٤ٔٚ رٔخىرخ ك٤ٔخ رؼي. أٓخ ك٢ ٓ٘طوش ػٔخٕ كٌخٕ ٓ٠َد ه٤خٓٚ حُٔل٠َ روؼش هخٍؽ‬
‫حُزِيس ٗ٤ي ك٤ٜخ حُٔطخٍ حُوي٣ْ ٫كوخ. أىٟ ح٧ِٓٞد حُوخثْ ػِ٠ حُظـ٤٤َ ك٢ طَط٤زخص ك٤خطٚ اُ٠ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ‬
‫ؿ٤خد حَُٓٔ٤خص ٝحٌُِ٘٤خص، ؿ٤خد ًخٕ ٣ًٌَ رؤؿٞحء، (ٓؼٌَٔ حَُح٣ش حٌُٛز٤ش). ٣وّٞ أرَٖٓٔ ٓؼ٬ رٞٛق اكيٟ‬
                      ‫ْ‬
  ‫ُ٣خٍحطٚ ُٚ، ك٤غ ٝؿيٙ ك٢ حُو٤ٔش ٝٛٞ ٣ِؼذ ُؼزش حُـٔ٤٠ش ٝٗي حُلزَ ٝحٌُثذ ٝحُلٔ٬ٕ ٝٓخ اُ٤ٜخ ٓغ كخٗ٤ظٚ‬
 ‫ٟٝ٤ٞكٚ ٖٓ ٗ٤ٞم حُوزخثَ. (5) ٝك٤ٔخ رؼي ٛخٍص طلًَخطٚ أًؼَ حٗظظخٓخ ر٤ٖ ػٔخٕ ك٢ حُٜ٤ق ٝٗٞٗش َٗٔ٣ٖ ك٢‬
                                                  ‫ٝحى١ ح٧ٍىٕ ك٢ حُ٘ظخء ٍؿْ إٔ ُٝؼٚ رخ٧ُؼخد ُْ ٣ظ٬ٕ.‬

  ‫ٝٗ٤جخ ك٘٤جخ رخطض ػٔخٕ، ٍؿْ َٓحكوٜخ حُزيحث٤ش ٝكـٜٔخ حُٜـ٤َ، طلظَ ٌٓخٗش ًحص أٛٔ٤ش أٓخٓ٤ش ك٢ حُز٬ى. كل٤ٜخ‬
         ‫ًخٕ ٓئ٣يٝ ك٤َٜ هي طـٔؼٞح ػخّ (0291 ّ). ًٝخٗض ػِ٠ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ حٌُ١ ٝكَ ُٜخ أك٠َ ٓزَ‬
       ‫ح٫طٜخٍ حُٔظٞكَس ٓغ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝك٤لخ (حُٔ٤٘خء حَُث٤ٔ٢ ػِ٠ حُٔخكَ حَُ٘ه٢ ُِزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢)‬
   ‫ٝحُلـخُ. ًٔخ ًخٗض ٝحهؼش ػِ٠ ١َف حُٜلَحء ك٢ روؼش ٓظٞٓطش ر٤ٖ حُٔ٘طوش حُ٘ٔخُ٤ش حُٔؤُٛٞش أًؼَ ٝح٩هِ٤ْ‬


                                                     ‫93‬
‫حُـ٘ٞر٢. ٛل٤ق إٔ حُِٔ٢، حُؼخٛٔش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُوي٣ٔش، ًخٗض أًزَ رِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ًُي حُٞهض اً‬
 ‫ًخٕ ػيى ٌٓخٜٗخ ٣َٜ اُ٠ كٞحُ٢ ػَ٘س آ٫ف ٗٔٔش، ا٫ أٜٗخ ًخٗض ٗي٣يس حُوَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ًٝحص طخٍ٣ن ١ٞ٣َ‬
   ‫ٖٓ حَُٜحع ٓغ حُوزخثَ حُزيٝ٣ش حُٔ٘ظَ٘س ك٢ حُؼٔن حُٜلَحٝ١ َُ٘م ح٧ٍىٕ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػٔخٕ ًخٗض، رٔؼ٘٠‬
         ‫ٖٓ حُٔؼخٗ٢، روؼش أًؼَ حطٜخكخ رخُل٤خى. ٝٓٔخ ُحى حُط٤ٖ رِش ٝأىٟ اُ٠ كْٔ ح٧َٓ إٔ كخٗ٤ش ػزي هللا حُزيٝ٣ش‬
 ‫ط٘خؿَص ٓغ أٗخّ ٓلِ٤٤ٖ، ك٤ٖ ًخٕ ػزي هللا ك٢ حُِٔ٢ ٛ٤ق ػخّ (1291 ّ). ٝك٢ حُ٘ـخٍ ٙ،ُّ أػٞحٕ ػزي هللا‬
       ‫َٗ ِٛ٣ٔش، ٝأؿزَٝح ػِ٠ ٓـخىٍس حُزِيس. (6) إ ػ٬هخطٚ حُ٬كوش رخُِٔ٢ ُْ طٌٖ ؿ٤يس ؿيح ك٢ أ١ ٖٓ ح٧ٝهخص.‬

 ‫ريأ ػزي هللا اىحٍطٚ رظٌ٘٤َ كٌٞٓش ًحص أرؼخى ػظ٤ٔش. كوي ػ٤ٖ ٓـِٔخ ٍُُِٞحء ٓئُلخ ًِ٤خ ٖٓ هٞٓ٤٤ٖ ٓزن ُْٜ إٔ‬
   ‫ًخٗٞح ك٢ هيٓش ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ًخٕ حُٔـِْ رَثخٓش ىٍُ١ ٖٓ ٓ٘طوش حُ٘ٞف حُِز٘خٗ٤ش ٓلٌّٞ رخ٩ػيحّ ك٢‬
 ‫ٍٓٞ٣ش حُوخٟؼش ُِلَٗٔ٤٤ٖ ٣يػ٠ ٍٗ٤ي ١ِ٤غ. ًٝخٕ ٓغ ٍٗ٤ي ر٤ي ٌٛح ك٢ ٓـِْ حٍُُٞحء ًَ ٖٓ أٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢‬
 ‫ٖٓ ٗخرِْ، ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ ٖٓ كٔٚ، كٖٔ حُلٌ٤ْ ٖٓ ىٓ٘ن، ٝػِ٢ هِو٢ حَُ٘ح٣َ١ ٖٓ ػـِٕٞ، ٝٛٞ حُٞك٤ي‬
                                                                                  ‫(7‬
                                                                                     ‫ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

‫ريح ٌٛح حُٔـِْ ًٔخ ُٞ ًخٕ كٌٞٓش ك٢ حُٔ٘ل٠، ًٝخٕ ه٤َ طـٔ٤ي ُطٔٞكخص ػزي هللا حُٔظٔؼِش رخُِكق اُ٠ ىٓ٘ن.‬
‫ًخٕ ًَ ٖٓ ٍٗ٤ي ١ِ٤غ ٝأٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٝٓظَٜ ٍٓ٬ٕ أػ٠خء ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢، حٌُ١ ًخٕ هِلخ ػِ٘٤خ‬
        ‫ك٤ٔخ رؼي حُلَد ُـٔؼ٤ش حُلظخس حَُٔ٣ش ك٤ٔخ هزِٜخ. ٝهي ًخٕ ح٫ٓظو٬ٍ، كٔذ ح٫ْٓ حُٔظيحٍٝ ػٔٞٓخ، حُلِد‬
        ‫ح٧ك٠َ ط٘ظ٤ٔخ ٝح٧ٝٓغ حٗظ٘خٍح (اً ًخٗض ُٚ كَٝع ٓ٘ظَ٘س ك٢ ٓخثَ أٍؿخء ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش ³حُطز٤ؼ٤ش‪µ‬‬
     ‫ٝحُؼَحم) ٝح٧ًؼَ ؿٌٍ٣ش ر٤ٖ أكِحد ٓخ رؼي حُلَد حُوٞٓ٤ش. طًَِص أٛيحكٚ ػِ٠ طلو٤ن ٛيك٢ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش‬
    ‫حٌُزَٟ (حُــَحك٤ش) ٝحُؼَحم. أٓخ حُٞٛخ٣ش ح٧ؿ٘ز٤ش كٌخٗض ـ ٓؼِٜخ ٓؼَ هطش رَ٣طخٗ٤خ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ـ‬
                                                                                               ‫َٓكٟٞش.‬

 ‫ػِ٠ حُطَف حُزَ٣طخٗ٢ ٖٓ حُٔؼخىُش طْ طؼ٤٤ٖ حُلخًْ حُؼٌَٔ١ حُٔخرن ُِوِ٤َ ٝحَُث٤ْ حُلخُ٢ ُِـ٘ش ح٧ٍٝ ك٢‬
 ‫كِٔط٤ٖ أُزَص أرَٖٓٔ ٟخرطخ ٓ٤خٓ٤خ ٍث٤ٔخ، ٣٠طِغ رٜٔٔخص ٟخر٢ ح٫ٍطزخ١ ر٤ٖ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُويّ‬
                                                                                       ‫ْ‬
‫ٝػزي هللا ٝ٣٠ٖٔ روخء ح٧ه٤َ، ِٓظِٓخ رٞػٞىٙ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ طؼَف ا٫ حُوِ٤َ ػٖ حَُؿَ، كوي‬
     ‫ؿخء ٜٓلٞرخ رويٍ ًز٤َ ٖٓ حُٔي٣ق ٖٓ ؿخٗذ ًَ ٖٓ ٛٔٞث٤َ ٝى٣يُ ٍُْٝٞٗ. (8) أٓخ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ‬
       ‫ح٥هَٕٝ حُٔؼ٤ٕ٘ٞ ٖٓ ؿخٗذ ٛٔٞث٤َ هزَ ٓظش أَٜٗ كٌخٗٞح ٓ٤زوٕٞ ك٢ ٓ٘خٛزْٜ، ًٔخ ًخٕ كَ٣يٍ٣ي ر٤ي‬
                                             ‫هٜٞٛخ ٓ٤ٞحَٛ ٜٓٔظٚ حُٔظٔؼِش رظٌ٘٤َ هٞس حكظ٤خ١٤ش ٓلِ٤ش.‬

‫ًخٕ ٫ري ُِوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٝح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُظٜخىّ ك٤ٔخ ر٤ٜ٘ٔخ آهَ حُٔطخف ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ؿ٤َ إٔ‬
‫ٌٛح حُٜيحّ حُٔلظّٞ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ُْ ٣ٌٖ أٝحثَ حُؼَ٘٣٘٤خص ٓظـِ٤خ رٟٞٞف ًخَٓ ٍؿْ اكزخ١خص ٓئطَٔ حُٔ٬ّ، ٧ٕ‬
    ‫ٓخ ًخٕ ٓ٘ظًَخ ٝٓظزخى٫ ر٤ٖ حُطَك٤ٖ ٖٓ كخؿش ًَ ٜٓ٘ٔخ ُ٦هَ، ٝٓٞء طٍٜٞ ٝهطؤ كْٜ ًخٕ هي هِن حُْٞٛ‬
     ‫حُوخثَ رٞؿٞى هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُٜٔخُق حُٔ٘ظًَش ر٤ٖ حُـخٗز٤ٖ. ًخٗض حُلٜ٤ِش حُٜ٘خث٤ش ُؼوي ٛلوش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬
         ‫ٓٔٞٛش ٝؿخٓ٠ش ٖٓ ؿٜش، ٝٓلظٞكش ٝهخرِش ُِظؼي٣َ ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ، ٧ٕ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٍٓض اُ٠‬
    ‫حٓظَٟخء حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد هيٍ ح٩ٌٓخٕ ُيكؼْٜ اُ٠ طؤ٣٤ي ٗظخّ ح٫ٗظيحد. أٟق اُ٠ ًُي إٔ حُؼي٣ي ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ‬
  ‫ٗؼَٝح رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ٍحٟ٤ش ػٖ ح٧ٓخُ٤ذ حُلَٗٔ٤ش، كٞهؼٞح ك٢ هطؤ ح٫ػظوخى ربٌٓخٗ٤ش هِذ ػيّ حَُٟ٠‬
                                                                            ‫ٌٛح اُ٠ ىػْ ُو٠٤ظْٜ حُوخٛش.‬

           ‫ك٢ ظَ ٌٛٙ حُظَٝف حٓظطخع ػزي هللا إٔ ٣ـي ُ٘لٔٚ، ٓئهظخ، ٓٞهؼخ ٝٓطخ ر٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ حُوٞٓ٤٤ٖ ٝأٓ٤خىٙ‬
  ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. كزظؼ٤٤ٖ كٌٞٓش هٞٓ٤ش أٍٟ٠ حُظطِؼخص حُوٞٓ٤ش حُطخٓلش اُ٠ ح٫ٟط٬ع ريٍٝ ك٢ حُلٌْ. ٝرؼِٝكٚ‬
   ‫ػٖ حُٔ٘خًٍش حُ٘وٜ٤ش حٌُٔؼلش ك٢ ح٩ىحٍس، ٟٖٔ ا٣وخع حُِّٞ ػِ٠ ٓٔظ٘خٍ٣ٚ ٝاىحٍ٣٤ٚ ػٖ أ١ طيحر٤َ ٓظطَكش‬
‫٣ظوٌٛخ حُطَف حُوٞٓ٢ ٖٓ حُٔؼخىُش ك٤ٔخ ٣وٚ رَ٣طخٗ٤خ. ٝػٔش حٓظَحط٤ـ٤ش أهَٟ حػظٔيٛخ طٔؼِض رخٓظـ٬ٍ (ًِٔٚ‬
  ‫ٝكظٍٞ ٛٔظٚ) ٓٔخ ٌٓ٘ٚ ٖٓ حُظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔط٤غ حٌُٔػٖ ٌُٝ٘ٚ حُؼخؿِ ػٖ ط٘ل٤ٌ أٝحَٓ ٓؼ٤٘ش، ري٫ ٖٓ ٍكٞ‬
 ‫حُٔطخُذ حُزَ٣طخٗ٤ش ٍك٠خ ٓزخَٗح، ٝحُظٔزذ رٔـخرٜش هي ٫ طٌٕٞ هخرِش ُِظلخٝٝ. ًخٗض حُظْٜ حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔٞؿٜش‬
      ‫اُ٠ ػزي هللا طؼٌْ ٗـخكٚ، كوي ٝٛٔظٚ رخٌَُٔ ٝكظٍٞ حُٜٔش ٝحُؼـِ، ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طٜلٚ ه٢ رؼيّ حَُؿزش ك٢‬
        ‫حُظؼخٕٝ أٝ حُظَٔى ٝحُؼ٘خى ك٢ ٌٛٙ حُلظَس حُٔزٌَس ػِ٠ ح٧هَ. ؿ٤َ إٔ ًٌٗٞخ ٓؼ٤٘ش ًخٗض طلّٞ كٍٞ ٝؿٞى‬
   ‫أؿَحٝ أػٔن طلض حُـطخء حُٔطل٢ ُٔ٤ِحص ػزي هللا. كوي ٝٛلٚ أرَٖٓٔ هخث٬: اٗٚ »ٓلزٞد، ُزن ًَٝ٣ْ، هي‬
                                          ‫ْ‬
                            ‫(9)‬
                                ‫٣ٌٕٞ رٔ٤طخ َٝٛ٣لخ، ٌُٖٝ ح٫كظٔخٍ ح٧هٟٞ ٛٞ أٗٚ رخُؾ حُؼٔن هٞ١ حُؼِ٣ٔش«.‬




                                                    ‫04‬
‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ طِي ًخٗض ك٤٬ ٗخؿلش ػِ٠ حُٔيٟ حُوٜ٤َ كبٜٗخ ُْ طلْ ػزي هللا ١ٞ٣٬. ٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ‬
 ‫حُِ٘حػخص حُؼخٗٞ٣ش، ٝؿِٔش ٖٓ حُ٠ـٞ١ حُول٤ش إٔ ً٘لض رٟٞٞف ػٖ هٞس رَ٣طخٗ٤خ حُٔظلٞهش. ًٔخ إٔ ؿ٤خد حُيػْ‬
             ‫حُٔطَّى ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ أك٠٠، آهَ حُٔطخف، اُ٠ حرظؼخى ٓؼظْ ٓئ٣ي٣ٚ حُوٞٓ٤٤ٖ ػ٘ٚ.‬

   ‫ٗ٘ؤ حُظ٠خٍد حٌُٔ٘ٞف ح٧ٍٝ ر٤ٖ حَُؿزظ٤ٖ: حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُوٞٓ٤ش ك٢ َٜٗ أ٣خٍ، كٍٞ كـْ حُوٞحص ح٫كظ٤خ١٤ش‬
   ‫حُٔلِ٤ش حٌُ١ أٍحىطٚ رَ٣طخٗ٤خ ٛـ٤َح، ٝأٍحىٙ ٓٔظ٘خٍٝ ػزي هللا حُوٞٓ٤ٕٞ ًز٤َح. ُٝٔ٘خه٘ش حُٔٔؤُش ىػ٢ ػزي هللا‬
     ‫اُ٠ كِٔط٤ٖ، ٍِٝٗ ٟ٤لخ ػِ٠ ٓل٤٘ش حُيٝم حُلي٣ي١ (ح٥٣َٕٝ ى٣ٞى) حٌُِٔ٤ش حَُحٓ٤ش ك٢ ك٤لخ. ٓؼ٤يح ريػٞطٚ‬
 ‫ٝرٔل٤٘ش (حُيٝم حُلي٣ي١ حُِٔىكٔش) أًػٖ ػزي هللا ٓظٞىىح َُِؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔظؼِوش رلـْ حُوٞس، ِٓٔلخ اُ٠ إٔ‬
 ‫حَُهْ ح٧ًزَ ًخٕ هي طْ ١َكٚ ريكغ ٖٓ أطزخػٚ حٍُٔٞ٣٤ٖ، ِٝٓظٔٔخ حُؼٌٍ ُ٘لٔٚ رِلض ح٧ٗظخٍ اُ٠ ٟٝؼٚ حُٜؼذ.‬
      ‫(17) ُْ ٣ٌٖ حُٜيحّ ر٤ٖ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٝح٧ٛيحف حُوٞٓ٤ش، ٝاًػخٕ ػزي هللا حُٔظِح٣ي ُوٞس رَ٣طخٗ٤خ حُٔظلٞهش‬
     ‫ػِ٠ ٌٛٙ حٍُٜٞس حُٔزخَٗس رٌَ٘ ىحثْ ػِ٠ أ٣ش كخٍ. كؤك٤خٗخ ًخٕ حَُٜحع ٣ظْ ر٤ٖ ح٫ٗؤخٓخص حُطز٤ؼ٤ش ٌُٔخٕ‬
‫َٗم ح٧ٍىٕ، ٝػِ٠ هِل٤ش حٟطَحرْٜ ٝهِوْٜ ر٘ؤٕ حُٔٔظوزَ حٌُ١ ًخٕ ٣٘ظظَْٛ، ٗظَح ُظٔخٍع ح٧كيحع حُٔ٤خٓ٤ش‬
       ‫ح٧ه٤َس. كل٢ كِ٣َحٕ ٓؼ٬ ٍك٠ض ٓ٘طوش ك٢ ٓوخ١ؼش ػـِٕٞ طيػ٠ حٌٍُٞس إٔ طيكغ َٟ٣زش ٓلَٟٝش ػِ٠‬
   ‫حُٔٞحٗ٢ اُ٠ حُٔٞظل٤ٖ ك٢ اٍري. ٗ٘ؤص حٌُِٔ٘ش ٖٓ حُظ٘خكْ حُٔلِ٢ ر٤ٖ هزخثَ حٌٍُٞس ٝرِيس اٍري، ٝحٓظ٤خء ػخثِش‬
       ‫حَُ٘٣ي١ حُو٤خى٣ش ٖٓ اىحٍس ػزي هللا. (77) ٓخ ُزؼض هِؼش ػخثِش حَُ٘٣ي١ حُٔظلٜ٘ش ك٢ طز٘ش إٔ هٜلض رطخثَحص‬
 ‫ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٩هٔخى حُظَٔى. ؿ٤َ إٔ أرَٖٓٔ أَٛ ػِ٠ طلٔ٤َ ٓظَٜف ػـِٕٞ أٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٓٔئُٝ٤ش ٓخ‬
                                                                    ‫ْ‬
    ‫كيع. كٔغ إٔ طوَ٣َٙ أهَ رؤٕ حُٔزذ حُٔلِ٢ ُِظَٔى ًخٕ ٓظٔؼ٬ رلو٤وش إٔ حٌٍُٞس ًخٗض هي ٓيىص َٟ٣زش حُؼخّ‬
     ‫ُ٪ىحٍس حُٔخروش ك٢ اٍري، أٍحى أرَٖٓٔ إٔ ٣٠٤ق هيٍح ٖٓ ُهَكخطٚ هخث٬: »٣ٔظؼٞ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ اُحء‬
                                                                               ‫ْ‬
      ‫ٝؿٞى ٓ٘ل٤٤ٖ ٍٓٞ٣٤ٖ ك٢ ٓ٘خٛذ ًحص ٍٝحطذ ػخُ٤ش، ٝحٟطَحٍْٛ ُيكغ حُ٠َحثذ ٖٓ أؿَ طٞك٤َ حُٔ٘خٛذ‬
‫ُٜئ٫ء حُٔ٘ل٤٤ٖ«. (27) طِي ٛ٢ حُطَ٣وش حُظ٢ حطزؼٜخ أرَٖٓٔ ُِ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا ٝىكؼٚ اُ٠ ارؼخى هٞٓ٢ ٖٓ ٗخرِْ‬
                                                            ‫ْ‬
                                                               ‫ٝػ٠ٞ ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٛٞ حُظٔ٤ٔ٢ ػٖ اىحٍطٚ.‬

   ‫ٝك٠٬ ػٖ اُزخّ حُو٬هَ حُٔلِ٤ش أػٞحرخ ُحثلش ىأد حُٔٞظلٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، ػِ٠ هِن ٓؼخٍٟش‬
   ‫ٓلِ٤ش كو٤و٤ش، ُٔخ أ١ِوٞح ػِ٤ٚ حْٓ (كٌْ حٍُٔٞ٣٤ٖ) رٜيف طلَ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ (حُؼ٘خَٛ حُٔ٘خؿزش). ػٔش‬
    ‫ر٤٘ش ؿ٘٤ش رخُٔؼخٗ٢ ٍؿْ أٜٗخ ػَٟ٤ش. كل٢ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) هخّ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ٍؿَ حٌَُى حُوٞ١،‬
‫ٝأكي ًٝ١ حُ٘لًٞ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، رِ٣خٍس حُويّ ُِوخء حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ىٕٝ ٓؼَكش ػزي هللا حُٔٔزوش‬
‫أٝ ٓٞحكوظٚ. (37) ٝرؼي أهَ ٖٓ َٜٗ طليػض حُظوخٍ٣َ ػٖ إٔ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ًَٝ ٖٓ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ‬
  ‫ٝرؼٞ حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ هٍَٝح ار٬ؽ ػزي هللا ر٠ٍَٝس اُحكش حٍُٔٞ٣٤ٖ، ٓخ ُْ ٣ظَٜف ٛئ٫ء رويٍ أًزَ ٖٓ‬
                                  ‫(47)‬
                                       ‫حُلٌٍ، ٝرٔٔظٟٞ أػِ٠ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ رظلٔ٤ٖ ح٧كٞحٍ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ حَُٜحع ر٤ٖ حُ٘وٜ٤خص حُٔلِ٤ش ٝحُـَرخء حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ىٓ٘ن ٝٗخرِْ ٝٓخ اُ٤ٜٔخ ؿَ٣زخ رلي ًحطٚ، ٌُٖٝ‬
   ‫حُٔ٘طِوخص حُٞ١٘٤ش حُظ٢ حٓظويٓض ُِظؼز٤َ ػٖ حُٔ٘خكٔش ًخٗض آٌٗحى ط٘٤َ اُ٠ كٔخٓ٤خص رَ٣طخٗ٤ش أًؼَ ٖٓ إٔ‬
    ‫طؼزَ ػٖ ٓ٘خػَ ػَر٤ش. ٝػٔش اٗخٍس أهَٟ اُ٠ ٝؿٞى طِو٤ٖ رَ٣طخٗ٢ ًخٗض ٝحٟلش ك٢ ػزخٍس حُظزخٛ٢ حُظ٢‬
         ‫أ١ِوٜخ ٍُْٞٗ هخث٬: »إ طؤُ٤ذ حَُأ١ حُؼخّ ٝرؼٚ ػِ٠ حُٔخكش ُٖ ٣ظطِذ أ١ ٝهض«. (57) ٝك٤ٔخ رؼي ًخٕ‬
 ‫حُٔٔظ٘خٍٕٝ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓ٤ٌ٤ِٕٞ حُٔيحثق ُلًَش ػَكض رخْٓ (َٗم ح٧ٍىٕ َُِ٘م أٍىٗ٤٤ٖ). ٝهي ًخٗض كًَش‬
   ‫ٝ١٘٤ش كخُٔش أًؼَ ٜٓ٘خ كؼِ٤ش ك٢ ًُي حُٞهض، ؿ٤َ أٜٗخ أكخىص رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كَرٜخ ٟي حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش‬
    ‫ح٧ٝٓغ ٝح٧ًؼَ طٜي٣يح. ٖٓ حُـي٣َ رخُٔ٬كظش إٔ ٓؼَ ًُي حُ٘ؼخٍ ُْ ٣ٜٔي كظ٠ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص، ك٤ٖ رخطض‬
 ‫ح٩ىحٍس حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٓؼوِش رخُؼي٣ي ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔظؼخٝٗ٤ٖ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ أٛيحءٙ ًخٗض هخرِش ٧ٕ طٔٔغ‬
                                                               ‫ك٢ ظَٝف ٓخ رؼي (8491 ّ) حُٔوظِلش ؿيح.‬

     ‫رؼي ٌٓ٘٬ص حٌٍُٞس حُظ٢ طٔو٠ض ػٖ حُؼٞحهذ حُٞه٤ٔش رخُ٘ٔزش ُِٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُٔظٔؼِش رظيٓ٤َ حُوٞحص‬
    ‫ح٫كظ٤خ١٤ش حُٔلِ٤ش، حُظ٢ ًخٕ كَ٣يٍ٣ي ر٤ي (67) هي أٝؿيٛخ ك٢ ظَ حَُػخ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش، ريأ حٓظ٤خء رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ‬
         ‫اىحٍس ػزي هللا، أٝ ٖٓ ؿ٤خد ٓؼَ ٌٛٙ ح٩ىحٍس، ٣ظٜخػي. كوي ٌٗخ ٛٔٞث٤َ ٖٓ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓ٘ـٍٞ حُزخٍ‬
     ‫رٔ٘خٍ٣غ أٝٓغ ٝ١ٔٞكخص أًزَ. ًٝخٗض (كخٗ٤ظٚ حٍُٔٞ٣ش) ٜٓيٍ اُػخؽ رخُ٘ٔزش اُ٠ أرَٖٓٔ ٌَٝٓٝٛش ك٢‬
                         ‫ْ‬
 ‫َٗم ح٧ٍىٕ، ك٠٬ ػٖ حػظزخٍٛخ رخٛظش حُظٌخُ٤ق ٝٓؼيٝٓش حٌُلخءس. (77) ٝرؼي ر٠ؼش أ٣خّ هخّ حُـَ٘حٍ ًٞٗـَ٣ق‬
        ‫رظ٠و٤ْ ٌٛٙ حُظؼِ٤وخص، ك٤ٖ أٟخف اُ٤ٜخ ٓ٬كظش هخٍ ك٤ٜخ: »ُ٤ْ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ا٫ ٓلظخ٫ ٣زيى‬
‫حُٔؼٞٗخص حُٔخُ٤ش حُٔويٓش ُٚ ػِ٠ ٗلٔٚ ٝأٛيهخثٚ. اٗٚ ػخؿِ إٔ ٣لٌْ ٫كظوخٍٙ اُ٠ حُوٞس ٝحُوخرِ٤ش ٝحُ٘٘خ١ ـ اٗ٘خ ٗزيى‬
                                         ‫(87)‬
                                              ‫أٓٞحُ٘خ ك٤ٖ ٗويٜٓخ ُٚ، ُٖٝ ٣ِزغ حُزِي إٔ ٣ـَم ك٢ رلَ ٖٓ حُلٟٞ٠«.‬




                                                      ‫14‬
‫ٌُٖٝ ك٢ ُ٘يٕ ىحكغ ٍُْٞٗ ػٖ ػزي هللا ٫كظخ ح٧ٗظخٍ اُ٠ حُوطش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٤ٖ هخٍ: »أػظوي أٗ٘خ ً٘خ ٗ٘ؼَ رؤٕ‬
‫ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ـذ إٔ ٣زو٠ ٓؼِوخ اُ٠ إٔ ٣ظلون ح٫ٓظوَحٍ ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس. ُْ ٗطِذ ٖٓ ػزي هللا ٟٓٞ‬
        ‫حُللخظ ػِ٠ حُٔ٬ّ ٓغ ؿ٤َحٗٚ، ُْ ٗطخُزٚ رظٔ٤٤َ اىحٍس ؿ٤يس... ٝٗظخٓٚ، ػِ٠ حكظوخٍٙ اُ٠ حُ٘ؼز٤ش حُؼَ٣٠ش‬
  ‫ٝحٌُلخءس حُٔٔظخُس، ٫ ٣وق ك٢ ١َ٣و٘خ رؤ١ ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ ك٢ أ١ ٖٓ حُلٍِٞ حُظ٢ َٟٗ كَٟٜخ!« (97) ؿ٤َ إٔ‬
‫طًٌ٤َٙ حٌُ١ ؿخء ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ ُْ ٣ئى اُ٠ حُظول٤ق ٖٓ ٍى حُلؼَ ػِ٠ ح٧ُٓش حُظخُ٤ش حُظ٢ ِٛص ٗظخّ ػزي هللا‬

   ‫ك٢ حُؼخُغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ كِ٣َحٕ ػخّ (1291 ّ) ٖٗ ًٔ٤ٖ ٛـٞٓخ ػِ٠ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُلَٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش‬
  ‫ُٝز٘خٕ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، حٌُ١ ًخٕ ٣وّٞ رـُٞش طلظ٤٘٤ش ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ. ٛل٤ق إٔ ؿٍٞٝ‬
   ‫ٗلٔٚ ٗـخ ٌُٖٝ ٟخرطخ كَٗٔ٤خ ًخٕ ٓؼٚ هظَ. ٝرٍٜٞس ٗزٚ كٍٞ٣ش طْ ار٬ؽ ٛٔٞث٤َ رٔخ كيع ٖٓ هزَ حُوَٜ٘‬
   ‫حُؼخّ حُلَٗٔ٢ ك٢ حُويّ، حٌُ١ أًي ػِ٠ إٔ حٌُ٘ٞى ٜٓ٘زش ػِ٠ أٍىٗ٤٤ٖ ٍٝٓٞ٣٤ٖ ٓو٤ٔ٤ٖ ك٢ ح٧ٍىٕ. ٝػِ٠‬
    ‫حٓظيحى أًؼَ ٖٓ َٜٗ ُْ ٣ـَ حُزٞف رؤ١ ٗ٢ء اٟخك٢ كٍٞ حُٟٔٞٞع. ٖٝٓ ػْ رخىٍص رخٍ٣ْ كـؤس، اُ٠ ١َف‬
   ‫حُٔٔؤُش ػِ٠ ُ٘يٕ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٓئًيس إٔ حُـ٘خس ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓو٤ٔ٤ٖ ك٢ ح٧ٍىٕ كو٢، رَ ٖٝٓ أػ٠خء كخٗ٤ش‬
 ‫ػزي هللا. (12) ٝرؼي ًُي ىأد أرَٖٓٔ ٝهِلٚ رخُظ٘خٝد ػِ٠ ٓٔخٍٓش حُ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا ُظِٔ٤ْ حُٔ٘زٞٛ٤ٖ. طـ٘ذ‬
                                                                            ‫ْ‬
    ‫ػزي هللا ح٩ًػخٕ ُِطِذ، رلـش إٔ ًُي ًخٕ ٣ٌَ٘ ٓٔخٓخ رَ٘كٚ، ٝحٗظٜخًخ ُوٞحػي ًَّ حُ٠٤خكش حُؼَر٤ش، ٝػٖ‬
    ‫١َ٣ن آٍخٍ ىٍٝ٣خص ٖٓ حُيٍى ٩ُوخء حُوزٞ ػِ٠ حُٔظٜٔ٤ٖ ًخٗض ٫ طَٜ ا٫ رؼي هِ٤َ ٖٓ حُظؤه٤َ ُظٜٜٔ٤َ‬
      ‫َٛٝرْٜ. ٝرخُلؼَ كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ ح٫طٜخٓخص حُلَٗٔ٤ش ًخٗض ٓظطَكش، ٝظِض طيحكغ ػٖ ػزي هللا‬
           ‫هخٍؽ َٗم ح٧ٍى ٕ؛ أٓخ ك٢ حُيحهَ كبٕ حُو٠٤ش هيٓض حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش، اً ٌِٗض أىحس ٓ٘خٓزش ٣ٌٖٔ‬
   ‫حٓظويحٜٓخ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ ُظًٌ٤َ ػزي هللا رخُٔوخ١َ حُظ٢ ًخٕ حٍطزخ١ٚ رخُ٘٘خ١ حُوٞٓ٢ ٣٘طٞ١ ػِ٤ٜخ. ُْ ٣ظْ‬
     ‫طِٔ٤ْ أ١ ٖٓ حُٔ٘زٞٛ٤ٖ، ٝرو٤ض حُو٠٤ش طـَؿَ ً٣ُٜٞخ ُٔيس ػخٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ اُ٠ إٔ طْ حٓظزيحٍ ؿٍٞٝ رخُـَ٘حٍ‬
                                                                                            ‫ٌٓٔ٤ْ ٝ٣ـخٕ.‬

  ‫ٓخ ُزغ أٗـٞحع أهـَٟ ٖٓ حُٔ٘ـٜخص إٔ أطخكض كَٛخ ٓ٘خٓزش ُِ٣خىس حُ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا. كل٢ أ٣ٍِٞ (1291 ّ)‬
    ‫أك٠٠ هطؤ ٓو٤ق حهظَكٚ أرَٖٓٔ اُ٠ كيٝع ٓظخَٛحص ك٢ ػٔخٕ. ريأ حُلخىع ٓغ ٍٝٛٞ ارَحٛ٤ْ ٛ٘خٗٞ اُ٠‬
                                                                              ‫ْ‬
 ‫حُٔي٣٘ش. ًخٕ ٛ٘خٗٞ ٌٛح، ٝٛٞ أكي أًؼَ حُوخىس حُٞ١٘٤٤ٖ ـ حُوٞٓ٤٤ٖ طٔظؼخ رخ٫كظَحّ، هي هخى ػٍٞس ِٓٔلش ٟي حُوٞحص‬
‫حُلَٗٔ٤ش ك٢ ٓ٘طوش كِذ. ٝرؼي إٔ طْ اهٔخى حُؼٍٞس ٫كوخ َٛد ٛ٘خٗٞ، ٓؼَ هٞٓ٤٤ٖ آهَ٣ٖ هزِٚ، اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ.‬
 ‫َٓ ُٝٛٞٚ ىٕٝ إٔ ٣ِلض أٗظخٍ حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ ػٔخٕ حٌُ٣ٖ ُْ طٌٖ ُي٣ْٜ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، أ٣ش كٌَس ػ٘ٚ.‬
      ‫ػ٘يٓخ ٫كع ػزي هللا ؿ٤خد ٍىس كؼَ ػِ٠ حُِ٣خٍس، ١ِذ ٖٓ أرَٖٓٔ إٔ ٣ِٝى ٛ٘خٗٞ رَٓخُش طؼَ٣ق ٝطٞٛ٤ش‬
                                                ‫ْ‬
‫ٓٞؿٜش اُ٠ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝهخّ أرَٖٓٔ رظِز٤ش ١ِذ ػزي هللا. طخرغ ٛ٘خٗٞ ٓلَٙ اُ٠ كِٔط٤ٖ ِٓٝىح‬
                                                          ‫ْ‬
 ‫رظِي حَُٓخُش. ؿ٤َ إٔ ٓٞظل٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ أك٠َ ح١٬ػخ ٓخ ُزؼٞح إٔ حػظوِٞح ٛ٘خٗٞ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝهخٓٞح رظِٔ٤ٔٚ اُ٠‬
                                                                                                ‫(72)‬
                                                                                                     ‫ٍٓٞ٣ش.‬

   ‫أىص أٗزخء حُٜٔ٤َ حٌُ١ آٍ اُ٤ٚ ٛ٘خٗٞ اُ٠ ًَٜرش ح٧ؿٞحء ك٢ ػٔخٕ. ٝرٍٜٞس ػلٞ٣ش طـٔغ ك٘ي ؿخٟذ ٝٓ٢‬
  ‫حُٔي٣٘ش ك٤غ أٌٓٔٞح رلَ٣يٍ٣ي ر٤ي حٌُ١ ًخٕ ٓخٗ٤خ ك٢ حُٔٞم ك٢ طِي ح٧ػ٘خء، ٝٛيىٝٙ رخُٔٞص اًح ُْ ٣ؼي ٛ٘خٗٞ‬
  ‫اُ٤ٚ. أكيع ٜٓ٤َ ٛ٘خٗٞ ؿ٠زخ ٓٔخػ٬ ُيٟ ػزي هللا حٌُ١ حطْٜ رَ٣طخٗ٤خ رو٤خٗش حُؼٜي. ٝك٢ حُٜ٘خ٣ش ؿَٟ اٗوخً ر٤ي‬
    ‫ٖٓ هزَ أكي ٟزخ١ٚ (ٝٛٞ كئحى ٓخُْ حٌُ١ ١َىٙ ر٤ي رؼي ػخّ ٝحكي ٖٓ حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش رٍٜٞس ػخؿِش ٌُٞٗٚ‬
   ‫ػ٠ٞح ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ)، ٝطَحؿغ ػزي هللا ػٖ ٓٞهلٚ حُـخٟذ ٝٝحكن ػِ٠ حػظوخٍ ػ٬ػش "ٍٓٞ٣٤ٖ" حطٜٔٞح‬
                                                                                          ‫(22)‬
                                                                                               ‫ربػخٍس حٌُِٔ٘ش.‬

    ‫ٌِٗض ٌٓ٘٬ص ػٔخٕ ه٬ٍ َٜٗ أ٣ٍِٞ َٟرش ؿي٣يس رؼي كظَس ٓظش أَٜٗ حػظزَطٜخ رَ٣طخٗ٤خ "ِٓػـش" رٌَ٘‬
 ‫ػخّ. كٌٔ٘ َٜٗ طُٔٞ ًخٗض ؿَ ح٧ٍٓٞ ًحص حُؼ٬هش رَ٘م ح٧ٍىٕ رٔخ ٣َ٘ٔ ٟٝغ حُزِي ٟٝٝغ كخًٔٚ، رخ٩ٟخكش‬
‫اُ٠ ٗٞػ٤ش حُ٠خر٢ حُٔ٤خٓ٢ حَُث٤ْ ك٤ٚ حٌُ١ »ُْ ٣ٌٖ« كٔذ طؼز٤َ ُ٘يٕ حُٔوظ٠ذ »أك٠َ ٖٓ ٣ٌٖٔ إٔ ٣٠طِغ‬
   ‫رٜٔٔش حُٔٔظ٘خٍ حُزَ٣طخٗ٢ ُؼزي هللا« (32) ًخٗض هي رخطض ٓطَٝكش َُِٔحؿؼش ٝاػخىس حُ٘ظَ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
  ‫أ١ ٗ٤جخ ٖٓ حُ٘وي ُْ ١،هخٍ ػٖ أهطخء أرَٖٓٔ، كبٕ أٗ٤خء ًؼ٤َس ٛخٍص طوخٍ ػِ٘خ ػٖ ػ٤ٞد ػزي هللا ٝٛلٞحطٚ،‬
                                                                     ‫ْ‬
                                      ‫(42)‬
                                           ‫ٓغ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ٓ٘خًٍظٚ "حٌُٔ٤لش" ك٢ اىحٍس حُز٬ى ٝاٗلخهٚ حُزخًم.‬

‫ًخٕ حُ٘ؼٍٞ حُؼخّ ك٢ ُ٘يٕ ٣ٔ٤َ اُ٠ ح٫هظ٘خع ر٠ٍَٝس ح٫ٛظيحء اُ٠ ١َ٣وش ٓخ طظ٤ق كَٛش اٍحكش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ‬
‫ػزي هللا. ًٝخٕ حُلَ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔل٠َ ٛٞ ىػٞطٚ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ُ٤لٌْ ك٢ ىٓ٘ن، ك٤ٜزق ح٧ٍىٕ ك٢ ظَ كخًْ أهَ‬
    ‫ٗؤٗخ اهِ٤ٔخ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ كَٗٔخ ًخٗض هي أٟٝلض إٔ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ َٓكزخ رٚ ك٢ ىٓ٘ن. أٟق اُ٠‬
     ‫ًُي إٔ كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ رؼي هي أٛزلض طِي حُيُٝش حُٔٔظوَس حُٔئِٛش، كٔذ (حُٔ٤٘خٍ٣ٞ) حُزَ٣طخٗ٢، ٧ٕ طؼ٤َ‬
‫ٍؿزش َٗم ح٧ٍىٕ ح٥ُ٤ش ك٢ حُظٞك٤ي. ٌٌٝٛح كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ٝحؿٜض ك٢ أ٣ٍِٞ َٓس أهَٟ حٌُِٔ٘ش ٗلٜٔخ حُظ٢ ًخٗض‬


                                                     ‫24‬
‫هي ٝحؿٜظٜخ هزَ ٓظش أَٜٗ، ٌِٓ٘ش ً٤ل٤ش اهَحؽ ػزي هللا ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝأِٓٞد حُظؼخَٓ ٓغ حُٔ٘طوش رؼي إٔ‬
                                                                                       ‫٣ٌٕٞ هي ٍكَ.‬

‫ُوي ًخٗض ح٧َٜٗ حُٔظش رخُ٘ٔزش ُِوٞٓ٤٤ٖ أ٣٠خ كظَس اكزخ١ ٝه٤زش. رخص ٝحٟلخ أًؼَ كؤًؼَ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػخؿِح،‬
‫ٍٝرٔخ ؿ٤َ ٍحؿذ ك٢ طٞك٤َ حُيػْ أٝ حُلٔخ٣ش حُٔطَّىَ٣ٖ. كل٢ آد ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ٓوطض كٌٞٓش ٍٗ٤ي ١ِ٤غ،‬
    ‫ٝكَ ٓلِٜخ ٓـِْ حٓظ٘خٍ١ رَثخٓش ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. (52) ًخٗض ُٜـش ٓـِْ ٍٓ٬ٕ أهَ ط٘يىح ك٢ هٞٓ٤ظٜخ ٖٓ‬
        ‫(62)‬
             ‫كٌٞٓش ١ِ٤غ. ًٔخ إٔ ٓظَٜح ٗلٔٚ، ٍؿْ ًٞٗٚ ػ٠ٞح ك٢ ح٫ٓظو٬ٍ، ريح ُزؼٞ ُٓ٬ثٚ ؿ٤َ أَٛ ُِؼوش.‬
    ‫ٛل٤ق إٔ ١ِ٤غ رو٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ػخٓخ أٝ كُٞٚ، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ظِن أ١ ػَٝ ر٘ـَ أ١ ٜٓ٘ذ َٓس أهَٟ،‬
         ‫ٗظ٤ـش كظَ ٗزٚ ًخَٓ كَٟٚ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِ٠ ٝؿٞىٙ ك٢ حُلٌْ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓٔق ػلٞحٕ ٛيٍح ك٢‬
   ‫ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم رؼٞىس أًؼَ٣ش حُٜٔخؿَ٣ٖ حُوٞٓ٤٤ٖ اُ٠ أٝ١خْٜٗ. ًخٗض ح٧َٜٗ حُٔظش كظَس ه٤زش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا‬
 ‫٧ٗٚ رخص ٗ٤جخ ك٘٤جخ ٣يٍى إٔ ىٓ٘ن ًخٗض أرؼي ٓٔخ طٍٜٞٛخ ك٢ حُزيح٣ش (أٝ ٓٔخ ؿؼِٞٙ ٣ؼظوي). ُِٝ٣خىس حُط٤ٖ رِش‬
   ‫ًخٗض حُـ٤َس ٖٓ أه٤ٚ ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ هي طٞؽ ٌِٓخ ُِؼَحم ك٢ آد طؼٌرٚ. (72) ُوي ٝٛلَٚ أرَٖٓٔ ك٢ طِي ح٧٣خّ‬
                       ‫ْ‬     ‫َ َ‬
‫هخث٬: »اٗٚ ٌٓظجذ ٓؼظْ حُٞهض ٝٗخكي حُٜزَ، رَّ ؿيح أك٤خٗخ أهَٟ«. (82) ُٝيٟ طؼَٟٚ ُٔ٤َ ٛخثَ ٖٓ حُ٠ـٞ١‬
     ‫حُِٔلش ػِ٠ طِٔ٤ْ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٛخؿٔٞح ؿٍٞٝ حٗلـَ أه٤َح ٍٝحف ٣طِن ٗظخثْ ٓ٘لٞٗش رخُـ٠ذ ٫ػ٘خ أهيحٍٙ:‬

 ‫ؿجض اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ػخُٓخ ػِ٠ حُٔطخُزش رٍٔٞ٣ش، ٝك٢ حُويّ ٝحكوض ػِ٠ ٓ٤خٓش (حُٔٔظَ) ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘‬
‫٧ٗ٘٢ ُْ أٍى إٔ أكؼَ أ١ ٗ٢ء ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٔزذ حُٔظخػذ ُزَ٣طخٗ٤خ، ٧ٕ ٓ٤خٓظ٢ ه٬ٍ حُلَد ًخٗض طو٠٢ رؤٕ‬
    ‫أٗٔن أػٔخُ٢ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠؛ ٍك٠ض حُٔٔخف ُل٤َٜ روزٍٞ حُؼَٝ ح٥ط٢ ٖٓ ح٧طَحى؛ ًخٕ رٞٓؼ٢ إٔ‬
   ‫آهٌ حُؼَحم؛ ٝك٤ٖ أَٗص ك٢ حُويّ اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓظش أَٜٗ ٖٓ حُـٔٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي إٔ ًٛزض اُ٠‬
  ‫ٛ٘خى ٝأػِ٘ض ُِؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ ػٖ حػظِحٓ٢ أهٌ ٍٓٞ٣ش، إٔ أىٟ ًُي اُ٠ ٟ٤خع ٍٓٞ٣ش ٝاػخٍس ٓو٢ حُؼَد؛‬
  ‫كٜٔض أٗٚ ًخٗض ٛ٘خى كَٛش ًز٤َس ُ٬ٛظيحء ـ ٓغ حٗظٜخء ح٧َٜٗ حُٔظش ـ اُ٠ حُٞٓ٤ِش حٌُل٤ِش رظٜ٘٤ز٢ ك٢ ىٓ٘ن.‬
        ‫أٓخ ح٥ٕ كوي هَٔص ًَ ٗ٢ء... ُوي ٗزؼض كظ٠ حُظؤش ٖٓ ٌٛٙ حُزخى٣ش حُٔؼَٝكش رخْٓ َٗم ح٧ٍىٕ ك٤غ‬
                                   ‫(92)‬
                                         ‫٣لخَٛٗ٢ ٛئ٫ء حٍُٔٞ٣ٕٞ حٌَُ٣ٜٕٞ حٌُ٣ٖ ٫ ٣لٌَٕٝ ا٫ رؤٗلْٜٔ...‬

 ‫ُٞ ًخٕ حُٜيف ٖٓ ٍٝحء ػٍٞس حُـ٠ذ ٌٛٙ ٛٞ كلِ ٓ٘خػَ حُٔٞحٓخس أٝ ح٩كٔخّ رخٌُٗذ ك٢ ح٧ٝٓخ١ حُزَ٣طخٗ٤ش‬
‫كوي أهلوض ك٢ اٛخرش حُٜيف. كوي أىص، ري٫ ٖٓ ًُي، اُ٠ طَٓ٤ن كِْ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظٔؼَ رؤٕ ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ طٞحهخ‬
                                           ‫٧ٕ ٣َكَ رٔؼٍِ ػٖ أ٣ش ٍؿزش رَ٣طخٗ٤ش ك٢ ارؼخىٙ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

   ‫طْ حٍٓخٍ ط٢. ا١ ٍُْٞٗ ٫ٓظؼَحٝ ح٧ٟٝخع ػٖ ًؼذ. ًخٕ ػخثيح ٖٓ حُلـخُ ك٤غ ًخٕ هي أهلن ك٢ اه٘خع‬
 ‫حُِٔي كٔ٤ٖ رظٞه٤غ ٓؼخٛيس أٗـِٞ ـ كـخُ٣ش. (13) ريص ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘٣ل٤ش ٌٓٞٗش ػِ٠ حُظِٔم ػ٘ي هطٞ١‬
                          ‫حُٔلخَٛ. كوز٤َ ٍٝٛٞ ٍُْٞٗ ؿَٟ طوٞ٣ْ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ حُ٘لٞ حُظخُ٢:‬

‫ٓخ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤٘خ إٔ ٗٞحؿٜٚ ٛٞ: آخ ح٩ٗلخم حُٔٔظَٔ ػِ٠ ػزي هللا حٌُ١ حٗليٍ ٗلًٞٙ اُ٠ ٓخ ٣وَد ٖٓ ٗوطش حُظ٬ٗ٢،‬
 ‫ٝحٌُ١ ُْ ٣ؼي ٣ٞحُ١ ُٝٞ َٓ٣ش ٓ٘خس، أٝ حٓظـٔخع حُ٘ـخػش ٝح٩هيحّ ػِ٠ آٍخٍ هٞس ٛـ٤َس، ُٝٞ رٍٜٞس ٓئهظش‬
    ‫كو٢ ٖٓ أؿَ ٟٝغ أَٓ ؿٔغ حُٔٞحٍى ٝحُ٠َحثذ ك٢ ٜٗخرٚ حُٜل٤ق، ٝح٫١ٔج٘خٕ اُ٠ حُو٬ٙ ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ‬
                                                                                            ‫ٝحُلـخُ٣٤ٖ.‬

  ‫هي ٗظٌٖٔ، رطز٤ؼش حُلخٍ، ٖٓ طـ٘ذ... آٍخٍ حُوٞحص اًح حٓظطخع ٍُْٞٗ إٔ ٣٘ـق ك٢ ط٘ـ٤غ ػزي هللا ٝىكؼٚ اُ٠‬
  ‫ح٩١خكش رٜئ٫ء حُ٘خّ ٝاُ٠ طؼ٤٤ٖ ػخَٛ ٓ٘خٓذ ٌٓخٗٚ؛ أٓخ اًح ػزض، ًٔخ طوٍٞ حُظلٌ٣َحص ٛ٘خ، إٔ ػزي هللا ٗي٣ي‬
                                  ‫(73)‬
                                       ‫حُؼ٘خى، كبٗ٘٢ ٧ٍٟ ك٬ آهَ ؿ٤َ اُحكظٚ ٝطؼ٤٤ٖ كخًْ ػَر٢ ك٢ ٌٓخٗٚ...‬

‫طٞهغ ٍُْٞٗ ٛٞ ح٥هَ أٗٚ ًخٕ ٓ٤ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣زؼي ػزي هللا ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٝخٕ ٝحػوخ ٖٓ هيٍطٚ ػِ٠ طلو٤ن‬
                                                                                 ‫َْ‬
   ‫ًُي. ٝكيٙ ٛ٤ٞرَص ٣٘ؾ ك٢ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ أ١ِن طلٌ٣َح: »... ٫ ٗٔظط٤غ إٔ ٗظـخكَ ػٖ كو٤وش ٝٛ٢: إ‬
    ‫ؿٔ٤غ حُوط٢ حُظ٢ ٟٝؼض ك٢ حُوخَٛس ك٢ آًحٍ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ُزؼض إٔ حٗوِزض ػ٘ي حُظ٘خٍٝ ٓغ ػزي هللا‬
                                                  ‫(23)‬
                                                       ‫ٗلٔٚ؛ ٖٓ حٌُٖٔٔ إٔ ٣لَٜ حُ٘٢ء ًحطٚ َٓس أهَٟ«.‬

                                                                                         ‫َْ‬
      ‫ًخٗض ٓ٬كظخص ٣٘ؾ رؼ٤يس حُ٘ظَ ٝػخهزش. كِيٟ طؼَٟٚ ٩ٌٓخٗ٤ش ٍك٤ِٚ ػٖ ح٧ٍىٕ أػزض ػزي هللا أٗٚ ٓظٔٔي‬
   ‫رخُزوخء. ٍُْٝٞٗ حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ ػٔٞٓخ ٣ويٍ اىحٍس ػزي هللا طوي٣َح ػخُ٤خ ُيٟ ٓـخىٍطٚ ُِ٘يٕ، ٓخ ُزغ إٔ ٝؿي، ك٤ٖ‬
‫َٝٛ اُ٠ ػٔخٕ، إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓوطجش ٓؼِٜخ ٓؼَ ػزي هللا، ٝٓٔئُٝش رخُظخُ٢ ٓؼِٚ ػٖ ؿِٔش حٌُٔ٘٬ص ح٧ٓ٘٤ش‬



                                                   ‫34‬
‫ٝح٩ىحٍ٣ش حُٔظلخػِش. (33) ٝهي ط٘خٍٝ حُؼ٤ٞد حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ ٛؼ٤ي١ ح٩ٓيحى ٝحُظ٘ظ٤ْ رل٤ٞ٣ظٚ حُٔؤُٞكش، ك٤ٔخ ػٌلض‬
                                                                    ‫ُ٘يٕ ػِ٠ طؼ٤٤ٖ ٓٔؼَ ؿي٣ي ك٢ ػٔخٕ.‬

  ‫أٓخ ح٫ْٓ حُـي٣ي حٌُ١ ًخٕ ٓطَٝكخ ُِٔ٘خه٘ش ك٢ ُ٘يٕ ًزي٣َ ٧رَٖٓٔ كوي ًخٕ حطٖ. ٓخٗض ؿٕٞ ك٤ِز٢ حٌُ١ ًخٕ‬
                                           ‫ْ‬
       ‫هي هيّ ك٢ ح٩ىحٍس حُٔيٗ٤ش حُٜ٘ي٣ش هزَ هيٓظٚ ح٧ه٤َس ك٢ حُؼَحم؛ ك٤غ حهظِق ٓغ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش كٍٞ‬
     ‫طٜ٘٤ذ ك٤َٜ ٌِٓخ، ٝرخٌُحص كٍٞ أِٓٞد طٜ٘٤زٚ. ٝهي حطوٌ ٓٞهلخ أؿزَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُؼَحم، حُٔ٤َ‬
  ‫ر٤َٓ٢ ًًْٞ إٔ ٣طِذ ٖٓ ك٤ِز٢ ٓـخىٍس حُؼَحم. (43) ُوي ًخٕ ك٤ِز٢، ٍؿْ حطٜخكٚ رخُؼ٘خى ٝحُٔ٘خًٔش ٝحُظ٘زغ‬
                                             ‫رخَُأ١، اىحٍ٣خ ٗخؿلخ، هٞ١ ح٩ٍحىس، ٝ١ِ٤ن حُِٔخٕ رخُِـش حُؼَر٤ش.‬

  ‫ُٝيٟ ٓٔخع ك٤ِز٢ ٗزؤ ػٖ طؼ٤٤٘ٚ ٓخٍع رلَف اُ٠ طٔـ٤َ ٓ٬كظش كٔ٤ٔ٤ش ك٢ ًٌَٓحطٚ هخٍ ك٤ٜخ: »ٓ٘لَٜ ػِ٠‬
      ‫ؿُٞش أهَٟ ٓوخرَ أٓٞحُ٘خ« (53) ٝٓخ هٜيٙ ٛٞ أٗٚ ًخٕ ٓ٤لَٜ ػِ٠ كَٛش أهَٟ طٌٔ٘ٚ ٖٓ ط٘ـ٤غ هطش‬
 ‫حٓظو٬ٍ حُؼَد، ًٔخ ٣ظٍٜٞٛخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حكظـخؿٚ حُ٘ي٣ي ػِ٠ ىٓخثْ رَ٣طخٗ٤خ ك٤ٔخ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ رـ٤ش‬
  ‫اؿ٬ّ ك٤َٜ ػِ٠ ػَٕ حُؼَحم، كوي هزَ رٟٞغ ػزي هللا ىٕٝ أ٣ش ٓٔخكٌش أٝ طَِٔٔ. كزؼي ُوخءحص طل٢ رخُـَٝ‬
 ‫ٓغ ًَ ٖٓ ػزي هللا ٍُْٝٞٗ ك٢ ػٔخٕ، ٛٔٞث٤َ ك٢ حُويّ، ٝطَ٘طَ٘ ك٢ ُ٘يٕ، ػخى اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُ٤ّٞ حُلخى١‬
                                ‫ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ (1291 ّ) رٞٛلٚ حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢.‬

   ‫أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كوي ًخٗض ٓٞحكوش ٛخىثش هي كِٜض ػِ٠ أَٓ روخثٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُٞهض حَُحٖٛ رل٠َ‬
   ‫حُظوٞ٣ْ حُٜخىٍ ػٖ ٍُْٞٗ. ُْ ٣ٜيٍ أ١ اػ٬ٕ ٍٓٔ٢ ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ أٍحىص إٔ طزو٢ آٍحءٛخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬
   ‫ٓلظٞكش ٝإٔ طظـ٘ذ اػخٍس حُلَٗٔ٤٤ٖ، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٫ ٣ِحُٕٞ ٣ٔظٜـٕ٘ٞ كٌَس اهخٓش كٌٞٓخص َٗ٣ل٤ش ػِ٠ كيٝى‬
                                                                                              ‫ٍٓٞ٣ش.‬

 ‫ك٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ُؼخّ (1291 ّ) هخّ ًَ ٖٓ ك٤ِز٢ ٍُْٝٞٗ ٝأرَٖٓٔ رِ٣خٍس ػزي هللا‬
                      ‫ْ‬
         ‫ك٢ ٓوَٙ ريحٍ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ حُٔظٞحٟؼش، حُظ٢ ُْ ٣ظـ٤َ ك٤ٜخ ٗ٢ء ٟٓٞ اٟخكش ٓلَٓ٤ٖ ػِ٠ ؿخٗز٢ حُزٞحرش،‬
   ‫ٓطِ٤٤ٖ رؤُٞحٕ حُؼِْ حَُ٘٣ل٢ ح٧ه٠َ ٝح٧ر٤ٞ ٝح٧ٓٞى. ًخٕ ك٤ِز٢ هي ؿخء ُ٤ويّ أٍٝحم حػظٔخىٙ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ‬
      ‫ٓـ٢ء أرَٖٓٔ ُِٞىحع. طٔض ىػٞس حُ٠٤ٞف ُِزوخء ُظ٘خٍٝ حُـيحء ك٢ ُوخء ًًٍٞ١ َٓ٣ق ٓ٘لٕٞ رخُلي٣غ ػٖ‬      ‫ْ‬
     ‫حُـ٤خى ٝحُٔ٬ف ٝٓخ اُ٤ٜٔخ. أىٟ اطوخٕ ك٤ِز٢ حُِـش حُؼَر٤ش ٝحٛظٔخٓٚ رخُظوخُ٤ي حُوزِ٤ش اُ٠ طوَ٣زٚ ٖٓ ػزي هللا، ػِ٠‬
‫حَُؿْ ٖٓ إٔ اػـخرٚ رخرٖ ٓؼٞى ؿؼِٚ حهظ٤خٍح ؿَ٣زخ رؼٞ حُ٘٢ء ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ُٝيٟ حُظطَم‬
   ‫اُ٠ ٟٓٞٞع ه٤خّ حرٖ ٓؼٞى ٓئهَح ربه٠خع كخثَ، ػِن ك٤ِز٢ هخث٬: »ُوي ًخٕ كيػخ ًح أػَ ٝحٟق ػِ٠ ػزي هللا‬
       ‫ىكؼٚ اُ٠ حُظؤَٓ«. (63) ٝٓخ أػخٍ كل٤ظش ػزي هللا إٔ ك٤ِز٢ ظَ ك٤ٔخ رؼي ٓلظلظخ رٍٜٞس حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ٌٓظزٚ.‬

    ‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٍٓض، ك٤ٖ ػ٤٘ض ك٤ِز٢ ك٢ ػٔخٕ، هٞحػي ٗٞع ٖٓ ٗظخّ ؿي٣ي، ؿ٤َ إٔ ٗٞح٣خٛخ ػِ٠ حُٔيٟ‬
‫حُطٞ٣َ ك٤ٔخ ٣وٚ ػزي هللا ٝطـخٙ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ ٝحٟلش رؼي. كخُٔٔخُش ح٧ٓخٓ٤ش حُٔظٔؼِش رٔئحٍ: »َٛ َٗ٣ي‬
  ‫إٔ َٟٗ ػزي هللا ٝهي ٍٓن أهيحٓٚ رؼزخص ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ؿخُٔخ ػِ٠ ػَٗٚ رٞٛلٚ ٓ٤يح ىحثٔخ ُِز٬ى أّ ٫؟« ٓخ‬
                                                                                   ‫(73)‬
                                                                                        ‫ُحُض ر٬ ؿٞحد.‬

     ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طٞؿ٤ٜخص ك٤ِز٢ رو٤ض طوط٤ط٤ش ؿخٓ٠ش. كوي ه٤َ ُٚ إ حُؼخَٓ حُلخْٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ: »ُْ ٣ٌٖ‬
   ‫ط٘ـ٤غ حُظطِؼخص حُٞ١٘٤ش.. رٔويحٍ ٓخ ٛٞ كٔخ٣ش كِٔط٤ٖ ٖٓ حُ٘٘خ١خص حُٔؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝحُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٝكٔخ٣ش‬
 ‫ٍٓٞ٣ش ٖٓ حُيػخ٣ش حُٔؼخى٣ش ُلَٗٔخ«. (83) أ١ رؼزخٍس أهَٟ ُْ ٣ٌٖ ٗ٢ء ًٝ ٗؤٕ هي طـ٤َ ٌٓ٘ ٓئطَٔ حُوخَٛس. أٓخ‬
                           ‫حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش كوي طْ طًَٜخ ُظوي٣َٙ ٛٞ، َٗ٣طش أ٫ طٌٕٞ ًحص أٛيحء ػزَ حُليٝى.‬

      ‫رخُ٘ٔزش ُل٤ِز٢ ً١ حُؼوَ حُٔٔظوَ حُٔظَٔى، ًخٗض ٗيٍس حُظٞؿ٤ٜخص ٗؼٔش ٌٓ٘ظٚ ٖٓ إٔ ٣٘ؼَ رؤٗٚ كَ ك٢ ٟٝغ‬
     ‫أكٌخٍٙ حُوخٛش ػٖ حُلٌْ حُٜل٤ق، رٔخ ك٤ٜخ ٓخ أ١ِن ػِ٤ٚ حْٓ ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢، ٟٓٞغ حُظطز٤ن. ٝٓخ ػ٘ظٚ‬
‫كٌَس ح٫ٓظو٬ٍ ك٢ ٓ٤خم َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رخُظلٍَ ٖٓ حُظيهَ ح٧ٍٝر٢ رٔويحٍ ٓخ طٔؼَ رخ٫ٓظو٬ٍ ػٖ‬
     ‫ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش. ٝرخُلؼَ كبٕ ك٤ِز٢ حٟطِغ رٜٔٔخطٚ ح٩ىحٍ٣ش ح٫ٓظؼٔخٍ٣ش رـي٣ش ًز٤َس، ُْٝ طٌٖ كٌَطٚ ػٖ‬
‫ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢ ٓظ٠ٔ٘ش أ١ طٔخٓق ٓغ حُ٘٘خ١خص حُوٞٓ٤ش ـ حُٞ١٘٤ش حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼَهَ ط٘ل٤ٌ ٝحؿزخطٚ.‬
 ‫كٔؼِٚ ٓؼَ ِٓلٚ كؼَ ًَ ٓخ رٞٓؼٚ ُِو٬ٙ ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، طلض ًٍ٣ؼش ًْٜٞٗ "أؿخٗذ".‬
      ‫ٝك٢ ٓز٤َ طَٓ٤ن ًُي حُ٘ٞع ٖٓ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ ًخٕ ٣ظٍٜٞٙ، رخَٗ ك٤ِز٢ ػِٔ٤ش هِن ٓئٓٔخص ى٣ٔوَح١٤ش‬
     ‫ٝط٘ظ٤ْ ٓخُ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ، رـ٤ش حٍُٞٛٞ ٓغ حُِٖٓ اُ٠ ٗٞع ٖٓ ح٫ًظلخء حٌُحط٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُٔخُ٢. ٓخ ُزغ‬
     ‫حُٜيكخٕ ً٬ٛٔخ إٔ أى٣خ اُ٠ ىكؼٚ رخطـخٙ حُِ٘حع ٓغ ػزي هللا. ٝػٔش حػ٘خٕ آهَحٕ ٖٓ ّٛٔٞ كِ٤ز٢ هيٍ ُٚ إٔ ٣لون‬



                                                       ‫44‬
‫ك٤ٜٔخ هيٍح أًزَ ٖٓ حُ٘ـخف ٛٔخ: طلٔ٤ٖ ػ٬هخص ػزي هللا ٓغ ح٩ىحٍس حُلَٗٔ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٍْٝٓ حُليٝى حُـ٘ٞر٤ش‬
                                                                              ‫ٝحَُ٘ه٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ.‬

 ‫ه٬ٍ حُٔ٘ش ح٧ُٝ٠ ٖٓ ٝ٫٣ش ك٤ِز٢ ًخٗض حُؼ٬هخص ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ػزي هللا رخُـش حُٞثخّ ك٤غ ط٘خٍُ ُٚ ػزي هللا ػٖ ىحٍ‬
  ‫ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ (93) ًٝخٕ حَُؿ٬ٕ، ً٬ٛٔخ، ُٓٞؼ٤ٖ رخُ٘طَٗؾ ٓغ إٔ ح٧ه٤َ ٍأٟ إٔ ح٧ٍٝ ًخٕ ٣ِؼذ »رَٔػش‬
‫ُحثيس ٝىٕٝ إٔ ٣٠غ أ٣ش هطش«. (14) ًخٗخ، ً٬ٛٔخ، هي ػخٗ٤خ ٖٓ ح٩كزخ١ اُحء حُؼَحم، ًٔخ ُْ ٣ٌٞٗخ ٣َ٣يحٕ حُو٤َ‬
                                                                                 ‫ْ‬
   ‫ُل٤َٜ. كل٤ٖ َٓ ٛ٤ٞرَص ٣َ٘ؾ رؼٔخٕ ٝٓؼٚ طوَ٣َ َٓ٘م ػٖ اىحٍس ك٤َٜ، ؿَم ػزي هللا ك٢ رلَ ٖٓ حٌُآرش،‬
    ‫حٓظ٘غ ػٖ ط٘خٍٝ حُطؼخّ، ٝحٗٔلذ اُ٠ ٓويػٚ ٓزٌَح ٍؿْ ٓلخُٝش ك٤ِز٢ اُٜخءٙ رزؼٞ حٌُٔ٘٬ص حُ٘طَٗـ٤ش‬
    ‫حٍُٔ٘٘ٞس ك٢ ؿَ٣يس حُٞ٣ٌِ٢ طخ٣ِٔ. (74) ك٢ حُزيح٣ش ًخٕ ك٤ِز٢ أ٣٠خ هي حػظزَ ػزي هللا »ػخٛ٬ ىٓظٍٞ٣خ ٓؼخُ٤خ،‬
‫ػخُكخ ػٖ حُٔ٘خًٍش حُلؼخُش ك٢ ح٩ىحٍس، ا٫ اًح طٔض حٓظ٘خٍطٚ ك٢ هَحٍ ٓؼ٤ٖ، أٝ حُظٔخٓخ ُِٜ٘٤لش، آخ ٖٓ ؿخٗذ‬
 ‫حُلٌْ حُٔلِ٢ أٝ ٖٓ هزَ حُ٘ؼذ«. (24) ؿ٤َ إٔ ٗظَطٚ َٓػخٕ ٓخ طـ٤َص ٓٔخ أىٟ اُ٠ كيٝع ٛيع ًخٍػ٢ ر٤ٖ‬
                                                                                                   ‫حَُؿِ٤ٖ.‬

    ‫هخّ ػزي هللا ٝك٤ِز٢ ه٬ٍ حُيكوش ح٧ُٝ٠ ٖٓ طؼخٍكٜٔخ رِ٣خٍس ٓؼ٤يس اُ٠ كِٔط٤ٖ ٓؼخ. ًٝخٕ ٛيف حَُكِش ٓظٔؼ٬‬
     ‫رـٔغ ػزي هللا ٝحُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُلِٔط٤ٖ، ُ٠ٔخٕ طلْٜ ح٧ٍٝ ٫ُظِحٓخطٚ، ُٝطٔؤٗش‬
  ‫حُؼخٗ٢ اُ٠ إٔ ح٧ٍٝ ٓ٤ٌٕٞ ؿخٍح ٓظؼخٝٗخ ٝطخرؼخ. ُْ طٌٖ حُٔ٘خه٘خص ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ٍٓٔ٤ش رٔؼ٘٠ ُ٣خىس طلي٣ي ٌٓخٗش‬
      ‫ػزي هللا أٝ ٓٔظوزَ َٗم ح٧ٍىٕ. كزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٫ طِحٍ طَؿذ ك٢ اروخء ٌٛٙ ح٧ٍٓٞ هخرِش َُِٔحؿؼش ٝاػخىس‬
‫حُ٘ظَ. ٖٓ حُٞحٟق رخ٧كَٟ إٔ حَُكِش حٓظٜيكض هِن حُٔ٘خػَ حُٞى٣ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ؛ اً ظِض ٓؼوِش رخُٔ٘خٓزخص‬
         ‫ح٫ؿظٔخػ٤ش، ٓؼَ ٝ٫ثْ حُـيحء ٝحُؼ٘خء، ٝكل٬ص حُ٘خ١ حُٔلؼٔش رزٜـش حُٔٞٓ٤و٠، ٝح٧ُؼخد ٓغ حَُٓٔ٤٤ٖ‬
       ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝح٧ػ٤خٕ حُؼَد. ُؼذ ػزي هللا حُ٘طَٗؾ ٓغ ك٤ِز٢ (َٓس ٝحكيس) ٝٓغ ٓظٍُٞ (ػٔخٗ٢ َٓحص رؼي‬
 ‫حُؼ٘خء ك٤ٔخ ًخٗض ح٧كخى٣غ رخٛظش) ٝٓغ ٛٔٞث٤َ (حٌُ١ كخُ). ًٌُٝي هخّ ػزي هللا رِ٣خٍس ك٤لخ ٝػٌخ ٝحُوِ٤َ ُِوخء‬
‫ح٧ػ٤خٕ ٝحُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ. ٝك٢ ١َ٣ن حُؼٞىس ٓٔق ُٚ حُلَٗٔ٤ٕٞ إٔ ٣ٔخكَ ٓظٌَ٘ح رخُوطخٍ ػزَ ىٍػخ، ك٢ ط٘خٍُ‬
                                                  ‫(34)‬
                                                       ‫ؿؼِٚ ٣ؼوي آٓخ٫ ػِ٠ آٌخٗ٤ش طلٖٔ ٓٞهق حُلَٗٔ٤٤ٖ ٓ٘ٚ.‬

‫ؿ٤َ إٔ ٗٞح٣خ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ًخٗض ُظظَى ٓؼِوش اُ٠ ح٧ري. كزؼي ُ٣خٍس ػزي هللا ُلِٔط٤ٖ ًخٕ طَ٘طَ٘‬
  ‫هي ػزَ ػٖ حَُؿزش ك٢ ؿؼَ ح٧ٍٓٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ »طظزغ ٓٔخٍٛخ حُلخُ٢« (أ١ طزو٠ ػِ٠ كخُٜخ حُٔخثزش ؿ٤َ‬
   ‫حُٔليىس) »اُ٠ إٔ ٣ظْ كْٔ ٟٝغ كِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٜٗخث٤ش ػِ٠ أ٣ش كخٍ«. (44) ُْ ٣ٌٖ ٌٛح حُظَٜ٣ق ا٫ اػ٬ٗخ‬
  ‫ُِ٘ؼٍٞ حُؼخّ حُٔخثي ك٢ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، حُٔظٔؼَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ كْٔ ح٧ٍٓٞ ك٢ كِٔط٤ٖ إٔ ٣ئى١ اُ٠ ؿؼَ‬
   ‫اىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ رٞٛلٚ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ أًؼَ ُٜٓٞش. ٌُٖٝ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش ُْ طظويّ ًٔخ ًخٕ‬
                                                                                                 ‫ٓؤٓٞ٫.‬

   ‫كخُلٌْ حُيٓظٍٞ١ حُٔليٝى حٌُ١ ػَٟظٚ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ هٞرَ رخَُكٞ حٌُخَٓ ٝحُٔزخَٗ، ٧ٗٚ ًخٕ‬
 ‫٣ظ٠ٖٔ حُٔٔخف روِن ٝ١ٖ هٞٓ٢ ٣ٜٞى١ ٝكٔخ٣ظٚ. ٝٓخ ُزغ اهلخم رَ٣طخٗ٤خ ك٢ طؤٓ٤ٖ طؼخٕٝ حُـخُ٤ش حُؼَر٤ش ك٢‬
    ‫كِٔط٤ٖ إٔ أك٠٠ اُ٠ اكزخ١ حُوطٞس حُ٬كوش حُظ٢ ًخٗض َٓٓٞٓش ـ هطٞس إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ ٛٞ‬
  ‫ح٥هَ إٔ ٣ٜزق هخٟؼخ ٩ىحٍس كِٔط٤٘٤ش ٓ٘ظظٔش. ٝك٤ٖ ٛخىهض ػٜزش ح٧ْٓ ػِ٠ ٓ٤ؼخم ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢‬
‫ُلِٔط٤ٖ ك٢ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (2291 ّ) طْ حٓظؼ٘خء َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُلوَحص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُٞحٍىس ك٢ ح٫ٗظيحد، ؿ٤َ‬
                                                                 ‫أٗٚ ُْ ٣ٜزق ه٢ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ.‬

     ‫ٝػٔش أ٣٠خ أكيحع ٓظِحٓ٘ش ػِ٠ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ ح٧هَٟ ٗـؼض حُٔخٓش حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػِ٠ حػظزخٍ َٗم‬
       ‫ح٧ٍىٕ ٌُحطٚ ٝرٌحطٚ ً٤خٗخ ٓل٤يح. كوي رٌٍ ك٤ِز٢ ًَ ٓخ حٓظطخػٚ ٖٓ ؿٜي ك٢ ٓز٤َ ٍػخ٣ش ػ٬هخص ؿ٤يس ٓغ‬
‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٝرل٠َ حُٜٔخٍس حُظ٢ أريحٛخ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي رخطض كَٗٔخ ط٘ظَ اُ٠ ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ رويٍ أهَ ٖٓ حُؼيحء. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔ٤ي ٍٝرَص ىًٝ٤ٚ، ٌَٓط٤َ ؿٍٞٝ حُؼخّ، أٟٝق ُل٤ِز٢ إٔ‬
 ‫كٌٞٓظٚ ًخٗض هي هٍَص رٌَ٘ ٜٗخث٢ ٝكخْٓ أ٫ طظؼخَٓ ه٢ ٓغ حَُ٘٣ل٤٤ٖ، كبٗٚ هخٍ: »إ كَٗٔخ ٓظٌٕٞ ٓٔظؼيس‬
                 ‫(54)‬
                      ‫ُ٬ػظَحف رٟٞغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٍٞ طِٔ٤ْ حُٔظٜٔ٤ٖ رخُظآَٓ ػِ٠ ك٤خس ؿٍٞٝ«.‬

     ‫أٓخ ك٢ حُـخٗذ حُـ٘ٞر٢ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٕ حرٖ ٓؼٞى هي ٗيى ٖٓ هز٠ظٚ ػِ٠ ح٧ؿِحء حُ٘ٔخُ٤ش ٖٓ هِذ‬
     ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٓ٘يكؼخ ٗٔخ٫ اُ٠ حُـٞف. ًٝخٗض حُـٞف ٌٛٙ رِيس ٝحكش ًحص أٛٔ٤ش حٓظؼ٘خث٤ش ُٞهٞػٜخ ػِ٠‬
‫حُطَف حُـ٘ٞر٢ ٖٓ ٝحى١ حَُٔكخٕ، حٌُ١ ًخٕ ٝحى٣خ ١ٞ٣٬ ؿ٤ي حَُ١ ٗٔز٤خ ٝ١،ٌَٗ ١َ٣وخ ٍث٤ٔ٤ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ،‬
  ‫ط٘ظٜ٢ ػِ٠ ٓٔخكش هٔٔ٤ٖ ٓ٤٬ طوَ٣زخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ. ٝك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (2291 ّ) حٗطِن‬



                                                   ‫54‬
‫ٖٓ حُـٞف ٛـّٞ ٛخػن ٗ٘ظٚ هزخثَ ٓٞحُ٤ش ٫رٖ ٓؼٞى ػِ٠ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ هَٟ ر٘٢ ٛوَ ٫ طزؼيحٕ ػٖ ػٔخٕ اُ٠‬
                                                                       ‫حُـ٘ٞد ٟٓٞ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬.‬

  ‫أػَ طٞٓغ حرٖ ٓؼٞى رخطـخٙ حُ٘ٔخٍ ػِ٠ ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ٗخك٤ظ٤ٖ. كخُِ٘ػش‬
     ‫حُظٞٓؼ٤ش حُٔؼٞى٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ أًٔزض َٗم ح٧ٍىٕ ه٤ٔش ؿي٣يس ك٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش‬
     ‫حُوخٛش رخُٔ٘طوش أٝ٫. ٝهي حٓظ٘يص ٌٛٙ حُو٤ٔش اُ٠ حٗلٜخُٚ حُٔٔظَٔ ػٖ كِٔط٤ٖ. كزؼي حكظ٬ُٜخ ٌَُ ٖٓ كخثَ‬
‫ٝحُـٞف رخطض هزخثَ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش أهَد ؿـَحك٤خ ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ُ٬ٗظيحد، ٝأىٗ٠ ٍٝك٤خ ٖٓ ٝكيس‬
  ‫ًخٗض طٌَ٘ طٜي٣يح ٓلظٔ٬ ٧ٗظٔش ح٫ٗظيحد. ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس حُوِن ر٘ؤٕ كِٔط٤ٖ حُظ٢ حُظِٓض ك٤ٜخ رخطزخع‬
 ‫ٓ٤خٓش حٓظ٤طخٕ ٜٛ٤ٞٗ٤ش ٓؼخى٣ش، ر٘ظَ حُطَٜ٣٤ٖ حُٞٛخر٤٤ٖ، ُ٪ٓ٬ّ. ٖٝٓ حُـٞف ًخٕ حرٖ ٓؼٞى ك٢ ٓٞهغ ؿ٤ي‬
 ‫ُ٤ْ كو٢ ُٖ٘ حُٜـٔخص ٟي َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ، رَ ٝرخطض ٛخطخٕ حُٔ٘طوظخٕ أًؼَ ٛ٘خٗش أٓخّ "ػيٟٝ" حُلٌَ‬
   ‫حُٞٛخر٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٓلٜ٘خ ٟي حُؼيٟٝ أٝ حُٜـّٞ، كبٗٚ ًخٕ ٣ٌَ٘ هِؼش ٓؼخى٣ش‬
    ‫ُِٞٛخر٤ش ١ٞحٍ روخء ػزي هللا ػيٝ حرٖ ٓؼٞى كخًٔخ ُٚ، ٝ١ٞحٍ روخء ٌٓخٗٚ رؼ٤ي٣ٖ ػٖ حُظٌَٓ حُ٘ي٣ي ٖٓ حُِٔطش‬
                                                                                 ‫حُزَ٣طخٗ٤ش أٝ ٖٓ ػزي هللا‬

‫ُْ ٣ٜزق َٗم ح٧ٍىٕ ًح ه٤ٔش ًز٤َس ر٘ظَ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ: »ٗلٖ ٗؼظزَ َٗم ح٧ٍىٕ كخؿِح ٣لٔ٢ كِٔط٤ٖ أًؼَ ٖٓ‬
‫ًٞٗٚ رِيح هخىٍح ػَ حُظطٍٞ رلي ًحطٚ، ٝٓخ ٖٓ ٓزٍَ ٣ٔٞؽ ح٧ٓٞحٍ حُظ٢ ٣ظْ اٗلخهٜخ ػِ٠ طِي حُزوؼش كخُ٤خ؛ ا٫ّ كو٤وش‬
     ‫ًٜٞٗخ طوظٍِ حُٔزخُؾ حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ ط٘لن ػِ٠ حُظيحر٤َ حُؼٌَٔ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ُٞ ُْ ٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫ٓٞؿٞىح«. (64) ؿ٤َ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ُزغ إٔ كَٜ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ ح٫ػظَحف رٞٛلٚ كخؿِح ؿـَحك٤خ، ًخٗض‬
‫ظَٝكٚ حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔ٤ِس طئى١ هيٓش ُِٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش. كٔخ إ ريأ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٣ٌظ٘لٕٞ ٓيٟ ػٔن حُٔؼخٍٟش‬
      ‫حُلِٔط٤٘٤ش ُ٬ٗظيحد كظ٠ رخطٞح ٗي٣ي١ حُلٔخٓ٤ش اُحء حُٔيٟ حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُٞٛخر٤ش إٔ طزِـٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي‬
   ‫طؼظ٤ْ حُؼٞح١ق حُٔؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝرٍِٞطٜخ. ٝهي ًخٕ حُٞ١٘٤ٕٞ ـ حُوٞٓ٤ٕٞ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ِٛش رخرٖ‬
        ‫ٓؼٞى، ًٔخ إٔ ٓوخ٫ص ٓظؼخ١لش ٓغ حُٞٛخر٤ش ٝحرٖ ٓؼٞى ًخٗض طظَٜ ك٢ ٛلق كِٔط٤٘٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬
   ‫ح٫ػظَحف رؤٕ ٓزخىة حُٞٛخر٤ش حُٔظ٘يىس ُْ طٌٖ ٓئِٛش رٍٜٞس حػظ٤خى٣ش ٧ٕ طٌٕٞ ؿٌحرش رخُ٘ٔزش اُ٠ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬
‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ أك٠َ طؼِ٤ٔخ ٝأًؼَ ططٍٞح ٖٓ ػَد ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، كوي ٓخى حُ٘ؼٍٞ، ك٢ ظَ حُظَٝف‬
       ‫حُلَ٣يس ُلِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ُ٬ٗظيحد، رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ إٔ ٣ٌَ٘ كٌَح ِٓظِٓخ ٝهٞ٣خ. طٔؼَ حُظؤػ٤َ‬
    ‫حُؼخٗ٢ ُِِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش حُٔؼٞى٣ش رـؼَ ػزي هللا أًؼَ حػظٔخىح ػِ٠ هٞس رَ٣طخٗ٤خ حُؼٌَٔ٣ش ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠،‬
    ‫ٝٓيًٍخ ٌُٜٙ حُلو٤وش. ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ طؼَٝ ُِٜ٣ٔش ًخٍػ٤ش ك٢ طَرش ػِ٠ ٣ي حرٖ ٓؼٞى ًحص َٓس ٝٛٞ ػِ٠‬
 ‫ٍأّ هزخثَ ٓٞحُ٤ش ُٚ. أٓخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ ٛ٘خى أ١ ٍحر٢ ٣ٌٖٔ ط٘ز٤ٜٚ رخٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، حٌُ١ هخّ ػِ٠‬
 ‫َٜٛ هزخثَ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ك٢ رٞطوش ٍٝف حُـٜخى حُي٣٘٢ ٝحُلن، ٝا١٬هٜخ ٟي حُوزخثَ ح٧هَٟ ك٢ كٔ٬ص‬
 ‫حُـِٝ ٝحُٜيح٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حُٞػع ٝحُظز٘٤َ. ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ هي ريأ ٣ئْٓ رؼٞ حَُٝحر٢ ٓغ هزخثَ َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ ٝهٜٞٛخ ٓغ حُلٞ٣طخص ٝر٘٢ ٛوَ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػِ٠ ١َ٣ن حُظٞٓغ حُٞٛخر٢ حُٔزخَٗ، ؿ٤َ إٔ ٝٓخثِٚ‬
‫حُٞك٤يس ًخٗض حٌُٔخٓذ حُ٠َ٣ز٤ش ٝح٧ٍٝ ٝحُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش حُ٘وي٣ش ٝٓخ اُ٤ٜخ. (84) أٓخ حرٖ ٓؼٞى كٌخٕ ُي٣ٚ كٌَ‬
  ‫ح٩ٓ٬ّ حٌُلخك٢ حُٔطَٜ ح٩ٛ٬ك٢ ُظؼز٤ض ٝ٫ء حُوزخثَ طلض ٍح٣ظٚ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ٌٛٙ حُوٞس حُوزِ٤ش حُٔظلٞهش ًخٕ‬
                                                                     ‫ػزي هللا ٣ؼظٔي ػِ٠ حُظو٘٤ش حُٔظلٞهش ُزَ٣طخٗ٤خ.‬

     ‫ٝك٤ٖ أٛزق ػزي هللا أًؼَ اىٍحًخ ٫ػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ١ِزخ ُِلٔخ٣ش ٖٓ ح٧ػيحء حُوخٍؿ٤٤ٖ رخص أٗي اًػخٗخ‬
   ‫َُِؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش. ٝحطزغ ك٤ِز٢ هطٞحص ِٓلٚ ك٢ ارؼخى حُوٞٓ٤٤ٖ ػٖ ٓٞحهغ حُِٔطش ٝكظ٠‬
    ‫اُ٠ هخٍؽ حُز٬ى ًِ٤خ. كل٢ آًحٍ طْ طـ٤٤َ حُٔـِْ ح٫ٓظ٘خٍ١ حٌُ١ ًخٕ رَثخٓش ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. ًٝخٕ حُٔٔظ٘خٍ‬
   ‫ح٧ٍٝ حُـي٣ي ػِ٠ ٍٟخ حًَُخر٢ هي ؿخء ٓئهَح اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ىٓ٘ن. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٍٓٞ٣ش،‬
          ‫كبٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٖٓ أُٝجي حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ٌِٗض "ؿَرظْٜ" ٓززخ ٫ٓظزؼخىْٛ ٖٓ حُٞظخثق ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

    ‫ًخٕ طخٍ٣ن حًَُخر٢ حُٔ٤خٓ٢ ٓظؼيى ح٧ُٞحٕ. كل٢ أػ٘خء حُلَد ًخٕ هي هيّ ح٧طَحى رٞٛلٚ ٍث٤ٔخ ُزِي٣ش ىٓ٘ن.‬
    ‫ٝرؼي طؼَٝ ح٧طَحى ُِِٜ٣ٔش ك٢ ػخّ (8191 ّ) حٗظوَ رٜيٝء اُ٠ اىحٍس ك٤َٜ ٝطْ طؼ٤٤٘ٚ كخًٔخ ػٌَٔ٣خ. ٝٓخ‬
       ‫ُزغ إٔ أٛزق ك٢ طِي ح٧ػ٘خء ػ٠ٞح ك٢ ه٤خىس حُـٔؼ٤ش حُوٞٓ٤ش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُلظخس. ٝرؼي حُـِٝ ٝح٫كظ٬ٍ‬
     ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ُيٓ٘ن ك٢ ػخّ (0291 ّ) رو٢ حًَُخر٢ ك٢ حُٔي٣٘ش رٍٜٞس ػِ٘٤ش، ه٬كخ ُلخٍ ٓخثَ ٓئ٣ي١ ك٤َٜ‬
  ‫حُوٞٓ٤٤ٖ ح٥هَ٣ٖ حٌُ٣ٖ َٛرٞح. ٝٓغ كٍِٞ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ه٤َ اٗٚ طٜخُق ٓغ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، ٝٛخٍ‬
  ‫٣وزٞ ٍحطزخ َٜٗ٣خ رٔزِؾ هٔٔ٤ٖ ُ٤َس، ٓغ حكظٔخٍ طَٗ٤لٚ ُٜٔ٘ذ ُٝحٍ١. ٝرخُلؼَ كبٕ ػ٬هخطٚ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ‬
      ‫ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) أِٛظٚ ٧ٕ ٣ٌظذ اُ٤ٚ ١خُزخ ٓ٘ٚ إٔ ٣لخطلْٜ كٍٞ آٌخٗ٤ش طلو٤ن ٗٞع ٖٓ‬
                                                                                            ‫(94)‬
                                                                                                 ‫حُظوخٍد.‬



                                                       ‫64‬
‫ُْ طٌٖ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحػوش رخًَُخر٢ رٞٛلٚ »كخٓيح ٍٝرٔخ ػٔ٤٬ حرظخػٚ حُلَٗٔ٤ٕٞ«. (15) ٝؿخء‬
    ‫ك٢ طؼِ٤ن ُٜٔٞث٤َ »كظ٠ أك٠َ أٛيهخثٚ ٣٘ؼَٕٝ ٓ٠طَ٣ٖ ٩ريحء أهٜ٠ ىٍؿخص حُظللع ُيٟ حُلي٣غ ػٖ‬
‫ٓيٟ طٔخٓي ٗوٜ٤ظٚ ح٧ه٬ه٤ش«. (75) ٍرٔخ ًخٕ ًُي ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٜ٘خٓش رخٌُحص ٛٞ ٓخ ؿؼَ ك٤ِز٢ ٝهِلٚ ٣ـيحٗٚ‬
 ‫ٓ٬كخ ٓ٘خٓزخ ؿيح ُٔلخٍرش أٛيهخثٚ ٝكِلخثٚ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُٔخرو٤ٖ. ٝه٬ٍ َٜٗ ٝحكي رؼي إٔ أٛزق ٓٔظ٘خٍح أٍٝ،‬
‫طْ ١َى حػ٘٤ٖ ٖٓ أرَُ حُوٞٓ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٛٔخ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ ػخىٍ أٍٓ٬ٕ، ٝهخثي حَُ٘١ش ٗز٤ٚ حُؼظٔش‬
   ‫ٖٓ ٜٓ٘ز٤ٜٔخ. ًٔخ إٔ طؼ٤٤٘ٚ ٓخْٛ أ٣٠خ ك٢ طلٔ٤ٖ حُؼ٬هخص ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼظزَٝٗٚ »أك٠َ ٍؿَ‬
                                                                                        ‫(25)‬
                                                                                             ‫ك٢ ٍٓٞ٣ش«.‬

  ‫ك٢ ظَ ٌٛٙ ح٧ؿٞحء ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحُؼيحء حُي٣٘٢ ك٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝح٩ٓظٌخٗش حُٔظِح٣يس‬
    ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، هخٓض حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش أه٤َح ريػٞس ػزي هللا اُ٠ ُ٣خٍس ُ٘يٕ. ًخٕ ػزي هللا طٞحهخ ُِلٍٜٞ‬
   ‫ػِ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُيػٞس ٖٓ أَٜٗ. ؿ٤َ إٔ ح٫ٟطَحرخص ك٢ حُؼَحم ظِض ط٘ـَ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ. كوي رِؾ حُو٬ف‬
‫ر٤ٖ ك٤َٜ ٝرَ٣طخٗ٤خ أٗيٙ ه٬ٍ حُٔلخٟٝخص كٍٞ ٓؼخٛيس اٗـِ٤ِ٣ش ـ ػَحه٤ش. ٝٓخ ُزغ حُِ٘حع إٔ أىٟ اُ٠ حٓظزيحٍ‬
 ‫حُؼ٬هش حُٞى٣ش حَُحثؼش ظخَٛ٣خ ر٤ٖ ك٤َٜ ٝح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼَحم رؤهَٟ هخثٔش ػِ٠ حُ٘ي ٝػيّ حُؼوش. رَ‬
   ‫ٝهي ه٤َ ك٢ طِي ح٧ػ٘خء اٗٚ: »ُٞ أٌٖٓ اك٬ٍ ػزي هللا ٓلَ ك٤َٜ ُٜخٍ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ُٝٔو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢‬
  ‫ٌٓخٗٚ حُٔ٘خٓذ ًبهِ٤ْ طخرغ ُلِٔط٤ٖ«. (35) ٌُٖٝ طؼَٝ ك٤َٜ حُٔلخؿت ُ٪ٛخرش رخُظٜخد حُِحثيس حُيٝى٣ش ك٢ آد‬
       ‫أىٟ اُ٠ حٓظزؼخى كْٔ حَُٜحع ٝكظق ١َ٣ن ُ٘يٕ أٓخّ ػزي هللا. كل٢ رَه٤ش ٝٛلٜخ ك٤ِز٢ رؤٜٗخ ًخٗض: »ٓؼ٤َس‬
 ‫(45)‬
      ‫َُِػخء... طلٞف ٍحثلش حُزوَ ٖٓ ًَ ٓوطغ ٖٓ ٓوخ١ؼٜخ...« ؿَٟ ح٩٣ؼخُ ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ريػٞطٚ اُ٠ ُ٘يٕ.‬

   ‫طٞؿٚ ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ك٢ حُؼخُغ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (2291 ّ). ًخٕ ٛيكٚ حَُث٤ٔ٢ ٓظًَِح ػِ٠ طلي٣ي‬
 ‫ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٓٔ٤خ ٝطؼز٤ظٚ ٛٞ أٓ٤َح ـ كزؼي ًَ ٗ٢ء ُْ ٣ٌٖ هي طَٞٛ اُ٠ أ١ حطلخم ٍٓٔ٢ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬
    ‫ػيح ٜٓخكلش طَ٘طَ٘ هزَ ػٔخٗ٤ش ػَ٘ َٜٗح. ٝاٟخكش اُ٠ طِي حَُؿزش حَُث٤ٔ٤ش ًخٗض ُي٣ٚ ؿِٔش ٖٓ حُٔطخُذ‬
‫حُِٔلوش، ٜٓ٘خ ٓخ ؿَٟ ٍك٠ٚ ٓزخَٗس ٝرَٜحكش، ٓؼَ ١ِذ حُٔ٤٘خء ػِ٠ حُزلَ حُٔظٞٓ٢، ٜٝٓ٘خ ٓخ طٔض َٓحٝؿظٚ‬
    ‫رولش حُ٤ي. كَؿزظٚ ك٢ طلو٤ن كي ح٫ٍطزخ١ حٌُِ٢ ٓغ كِٔط٤ٖ، طْ طلو٤وٜخ ٓؼ٬ ػٖ ١َ٣ن حُظٔ٤٤ِ حُيه٤ن حُٔظٔؼَ‬
       ‫رـؼَ ك٤ِز٢ ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ رٞٛلٚ ٓٔؼ٬ ُِٔطش ح٫ٗظيحد، ٌُٖٝ ُ٤ْ رٞٛلٚ ٍث٤ٔخ ُ٪ىحٍس‬
       ‫حُلِٔط٤٘٤ش. (ك٢ حَُٔ رو٤ض ُ٘يٕ كَ٣ٜش ػِ٠ »اروخء حُزخد ٓلظٞكخ أٓخّ أ١ طوخٍد ٌٖٓٔ ر٤ٖ ح٩ىحٍط٤ٖ ك٢‬
                                                                                        ‫(55‬
                                                                                            ‫حُٔٔظوزَ«).‬

  ‫ًخٗض حُليٝى ٛ٢ ح٧هَٟ ػِ٠ ؿيٍٝ ح٧ػٔخٍ. طٔؼِض حٌُِٔ٘ش حٌُزَٟ رخُٔٔخكخص حُظ٢ ٣ٌٖٔ حُظ٘خٍُ ػٜ٘خ ٫رٖ‬
   ‫ٓؼٞى. هخّ حُٔ٤َ ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ ك٢ كٌٞٓش كِٔط٤ٖ ربه٘خع ػزي هللا رخُظ٘خٍُ ػٖ ٝحكش حُـٞف‬
‫ػ٘ي ٜٗخ٣ش ٝحى١ حَُٔكخٕ، ٌُٝ٘ٚ ٝػي رؤٕ ٣ظْ ٟٔخٕ روخء حٌُخف حُٞحهؼش ػ٘ي ريح٣ش حُٞحى١ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ. (ُْ‬
     ‫طق رَ٣طخٗ٤خ رٌٜح حُٞػي). أٓخ ك٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـَد كوي هزَ ػزي هللا رخُليٝى حُوخثٔش ٓغ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ‬
    ‫حُظ٢ ًخٗض ٓخ طِحٍ ط٘ظظَ طؼز٤ظٜخ ٍٜٝٓٔخ ػِ٠ ح٧ٍٝ. ٝهي أكْ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حُليٝى حُؼَحه٤ش اُ٠ حَُ٘م إٔ‬
                                                   ‫ّ‬
‫طظَطذ رُٜٔٞش. ٝرخُ٘ٔزش ُليٝى حُلـخُ ك٢ حُـ٘ٞد كوي ك٠َ طؤؿ٤َ حُٟٔٞٞع اُ٠ إٔ ٣ظٌٖٔ ٖٓ حُظليع ٓغ أر٤ٚ.‬
                                                                                                        ‫(65)‬



‫ٜٗض طٔٞ٣ش ٓخُ٤ش ػِ٠ إٔ طٌٕٞ حُٔٔخػيس حُٔخُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔويٓش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٓزِؾ ٓخثش ٝهٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ‬
   ‫حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ُِٔ٘ش حُزخىثش رظخٍ٣ن ح٧ٍٝ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (3291 ّ). ٝهي حٍطزطض رظِي حُٔٔخػيس َٗٝ١‬
       ‫ٓؼ٤٘ش، ٓخُ٤ش ٝٓ٤خٓ٤ش ػِ٠ كي ٓٞحء. (75) كخَُ٘ٝ١ حَُٔطزطش حٍطزخ١خ ٓزخَٗح رخُٔٞحُٗش ًخٗض طو٠٢ رـؼَ‬
    ‫طٌخُ٤ق حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش، ٝٗلوخص ٓئٓٔش حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢ حُؼذء ح٧ٍٝ ػِ٠ ٓٞحٍى َٗم ح٧ٍىٕ،‬
  ‫ٝطلَٝ رظٌٔ٤ٖ ُ٘يٕ رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش ٖٓ ح٫١٬ع ػِ٠ حُٔؼِٞٓخص حُٔخُ٤ش حٌُخِٓش، رخ٩ٟخكش اُ٠ اٛ٬ف حُ٘ظخّ‬
    ‫حُ٠َ٣ز٢ حُيحهِ٢، ٝرظلي٣ي هخثٔش ػزي هللا حُٔيٗ٤ش، أه٤َح، رٔزِؾ ٓض ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ك٢‬
                                                                                                      ‫حُٔ٘ش.‬

  ‫ُٓٞػش ػِ٠ أهٔخ١ َٜٗ٣ش ٓظٔخٝ٣ش. أٓخ حَُ٘١ حُٔ٤خٓ٢ حٌُ١ حٍطز٢ رخُٔٔخػيس حُٔـخٗ٤ش كوي طٔؼَ رظٞك٤ي هٞحص‬
‫ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ـ حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش حُظ٢ أٝؿيٛخ ر٤ي ٝهٞحص حَُ٘١ش ٝحُيٍى ـ ك٢ هٞس ٝحكيس ٣َٜ طؼيحىٛخ‬
 ‫اُ٠ (0031) ػَٜ٘ ٟٝٝؼٜخ طلض ه٤خىس ر٤ي. ٝػِ٠ حُلٍٞ أىٟ ٌٛح ح٩ؿَحء اُ٠ حهظِحٍ ػيى حُٔ٘خٛذ حُٔظخكش‬
                                  ‫ُِ٠زخ١ حُؼَد، ٝأ١ِن ٣ي ر٤ي ك٢ حُظلٌْ، ىٕٝ أ١ طلي، رخُـٜخُ ح٧ٓ٘٢ ًِٚ.‬

 ‫ؿخىٍ ػزي هللا ُ٘يٕ ٣ّٞ حُؼ٬ػخء حُٞحهغ ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. ًخٗض ٍؿزظٚ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حػظَحف‬
    ‫ٍٓٔ٢ رٟٞؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ هي طٔض طِز٤ظٚ رٍٜٞس ؿِث٤ش ػٖ ١َ٣ن اٛيحٍ "طؤً٤ي" ٌٓظٞد رِـش رخُـش‬


                                                    ‫74‬
‫ح٩طوخٕ. ؿ٤َ إٔ ػوزش ٛـ٤َس ٓخ ُزؼض إٔ رَُص أٓخّ اػ٬ٕ "حُظؤً٤ي" ُِٔ٨ ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس، ك٤ٖ ١ِزض‬
     ‫ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طؤؿ٤َ ح٧َٓ ٓيس ػَ٘س، أ٣خّ طوّٞ ه٬ُٜخ رظٔٞ٣ش حُٟٔٞٞع ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ. ٌُٖٝ كظَس ح٧٣خّ‬
    ‫حُؼَ٘س حٓظيص اُ٠ أٓزٞػ٤ٖ كؼ٬ػش أٓخر٤غ. ٝأه٤َح أػِ٘ض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ػٖ ٍؿزظٜخ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ُلظش‬
    ‫كٖٔ ٗ٤ش طـخٙ حُلَٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا هزَ إٔ طٜزق هخىٍس ػِ٠ اػ٬ٕ حُظؤً٤ي ُِٔ٨. ٝهي ه٤َ إ ٖٓ ٗؤٕ‬
‫حػظوخٍ ٝحكي ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ حُٔظٜٔ٤ٖ ك٢ ه٠٤ش حُٜـّٞ ػِ٠ ؿٍٞٝ، أٝ حػظوخٍ حُِػ٤ْ حٌُ١ ًخٕ هي كَ ٓئهَح اُ٠‬
‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ أػوخد حٗظلخٟش ٓؼخى٣ش ُلَٗٔخ ك٢ ؿزَ حُيٍُٝ ِٓطخٕ ح٧١َٕ، إٔ ٣ل٢ رخُـَٝ. (85) ٝرخُظخُ٢‬
                                                     ‫حٟطَ ػزي هللا حُٔخه٢ ُِؼٞىس اُ٠ ػٔخٕ كخٍؽ حُ٤ي٣ٖ.‬

 ‫أىٟ حكظـخُ حُظؤً٤ي اُ٠ كلِ ك٤ِز٢ ػِ٠ ٓ٠خػلش ٓٔخػ٤ٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ ٓلن حُ٘٘خ١خص حُوٞٓ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬
     ‫كٔخ إ ػخى ٖٓ ُ٘يٕ كظ٠ ُحٍ ىٓ٘ن، ٜٓطلزخ ر٤ي ك٤غ ٗخه٘خ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ آٌخٗ٤ش حُظؼخٕٝ حُؼٌَٔ١ ػِ٠‬
     ‫حُليٝى حٍُٔٞ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش. ٝك٤ٔخ رؼي هخّ ٍث٤ْ حُؤْ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ ىٓ٘ن »حَُؿَ ح٧ًؼَ اػخٍس ُٔ٘خػَ‬
  ‫حٌَُٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش« حُوخثي آٍُ٤زّٞ رِ٣خٍس ػٔخٕ ُٔ٘خه٘ش حَُٔ٘ٝع حُؼٌَٔ١ حُٔ٘ظَى. ًٝخٕ ػزي هللا هي أ١ِن ٣ي‬
    ‫ر٤ي ٓخٗلخ ا٣خٙ ٗ٤ٌخ ٓلظٞكخ ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ ٝاه٘خػْٜ رخٓظؼيحىٙ ُِظؼخٕٝ. ٝػِ٠ كي هٍٞ هخُٚ ك٤ِز٢ إ‬
‫آٍُ٤زّٞ أػ٘٠ ػِ٠ ػزي هللا هخث٬: »ُٞ ًخٕ ك٢ ىٓ٘ن ٍؿَ ٖٓ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ري٫ ٖٓ ك٤َٜ ُظَ ٓٔظَٔح اُ٠ ح٥ٕ«.‬
                        ‫(95) ٝك٢ ح٧ٓزٞع حُؼخٗ٢ ٖٓ َٜٗ آًحٍ ُؼخّ (3291 ّ) ؿَص ٓ٘خٍٝحص ػٌَٔ٣ش ٓ٘ظًَش.‬

 ‫ه٬ٍ َٜٗ رؼي ٌٛح ح٫ٓظؼَحٝ ُِٞكيس ٝحُظٜٔ٤ْ حٓظِْٔ ِٓطخٕ ح٧١َٕ ٝٝحكوض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش أه٤َح ػِ٠‬
  ‫ا١٬م حُظؤً٤ي. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طوَ٣زخ أىص حُٔوخ١ؼش حُؼَر٤ش حُ٘خؿلش ُ٬ٗظوخرخص ك٢ كِٔط٤ٖ اُ٠ ح٩ؿٜخُ ػِ٠‬
   ‫أ٣ش آٓخٍ ٓظزو٤ش ك٢ آٌخٗ٤ش ٛيٝء حُٟٞغ ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، ٓٔخ أُحف أ١ طٔ٘غ ٌٓظّٞ ػٖ حُٔ٤َ‬
‫هيٓخ ك٢ ١َ٣ن طؼِ٣ِ حٗلٜخٍ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ كِٔط٤ٖ. ٝهي طْ حُظـِذ ػِ٠ حُؼوزش حُٔلِ٤ش ح٧ه٤َس أٓخّ ح٩ػ٬ٕ‬
   ‫ىٕٝ ٓوخ١َ ك٤ٖ رخىٍ ػزي هللا، ٍؿْ حػظَحٟخص رؼٞ ٓٔظ٘خٍ٣ٚ، اُ٠ حُٔٞحكوش ػِ٠ ط٘ل٤ٌ ػِٔ٤ش طٞك٤ي هٞحص‬
‫ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طلض ه٤خىس ر٤ي، ٝكوخ ُٔخ ٓزن إٔ طْ ح٫طلخم ػِ٤ٚ ك٢ ُ٘يٕ. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُوٞس حُٔٞكيس إٔ‬
                                                                 ‫ظَٜص اُ٠ حُٞؿٞى طلض حْٓ حُل٤ِن حُؼَر٢.‬

‫أه٤َح، رؼي اُحكش ٗوخ١ حُو٬ف ٌٛٙ ػٖ حُطَ٣ن، طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ ٗظ٤ـش ٍكِش ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ هزَ ٓظش أَٜٗ ك٢‬
                                                                                 ‫ُكٔش ٣ّٞ حكظلخُ٢:‬

‫َٗ١ ٓٞحكوش ػٜزش ح٧ْٓ، ٓظؼظَف كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي حُزَ٣طخٗ٢ رٞؿٞى كٌٞٓش ٓٔظوِش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طلض‬
 ‫كٌْ ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا رٖ حُلٔ٤ٖ، َٗ٣طش إٔ طٌٕٞ ٓؼَ ٌٛٙ حُلٌٞٓش ىٓظٍٞ٣ش ٝطٞكَ ُلٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي‬
       ‫حُزَ٣طخٗ٢ آٌخٗ٤ش حُٞكخء رخُظِحٓخطٜخ حُيُٝ٤ش ك٤ٔخ ٣وٚ ح٩هِ٤ْ ػٖ ١َ٣ن حطلخم ٣ظْ حُظَٞٛ اُ٤ٚ ك٤ٔخ ر٤ٖ‬
                                                                                           ‫(16)‬
                                                                                                ‫حُلٌٞٓظ٤ٖ.‬

 ‫ُْ ٣ٌٖ حُظؤً٤ي حٌُ١ طٔ٤ِ رطخرؼٚ حَُٔ٘ٝ١ ـ (ٓظؼظَف... َٗ٣طش...) ك٢ حُلو٤وش ٣زؼغ رويٍ ًز٤َ ٖٓ ح٫١ٔج٘خٕ،‬
‫اً أُو٠ ػذء حُٞكخء ػِ٠ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ٞؿي ٗظخٓخ ىٓظٍٞ٣خ هزَ إٔ ٣ٜزق ح٫ػظَحف ٗخكٌح ٖٓ‬
   ‫ه٬ٍ ػوي ٗٞع ٖٓ "ح٫طلخم" ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ػزي هللا هي رو٢ َٜٓح ػِ٠ حُظٔٔي رٔٞهلٚ ٖٓ‬
      ‫ٓٔؤُش حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ كظ٠ ح٥ٕ، ًٝخٗض ح٫طلخه٤ش حُٔٞػٞىس ٓظظَ كزَح ػِ٠ ٍٝم ٓخ ُْ طوْ ُ٘يٕ رلَٝ‬
    ‫ىٓظٍٞ ػِ٤ٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ُ٘يٕ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ ؿؼَ كٌَس أ١ ىٓظٍٞ ٝٓؼٚ أ١ َٗم أٍىٕ "ٓٔظوَ" طٔٞص‬
       ‫ؿَحء ح٩ٛٔخٍ. كٔخ حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس، آهَ حُٔطخف، إٔ طؼظَف رٚ؟ ُْ ٣ٌٖ ح٫ٓظو٬ٍ حُٞحٍى ك٢‬
     ‫"حُظؤً٤ي" حٓظو٬٫ ػٖ رَ٣طخٗ٤خ؛ كٔخ هٜيطٚ رَ٣طخٗ٤خ رخ٫ٓظو٬ٍ ُْ ٣ٌٖ، رخ٧كَٟ، ٟٓٞ حُللخظ ػِ٠ ٝؿٞى‬
   ‫كٌٞٓش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طٌٕٞ ٓ٘لِٜش ػٖ حُلٌٞٓش حُلِٔط٤٘٤ش، ٌُٜٝ٘خ هخٟؼش ٓغ ًُي ُِٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

‫إ ٌٛح ٛٞ ٓخ ًخٕ ك٤ِز٢ هي حٓظٜيف رِٞؿٚ، ٝٗؼَ رويٍ ٓزٍَ ٖٓ حُٔؼخىس ك٤ٖ ٝؿي ٗلٔٚ ٓوظَرخ هطٞس ٝحكيس ٖٓ‬
  ‫ٛيكٚ. ٝٗؼَ ػزي هللا ٛٞ ح٥هَ رخُٔؼخىس، ؿ٤َ إٔ ٓؼخىطٚ ًخٗض َٓ٘ٝ١ش. كخٗط٬هخ ٖٓ طَٜكخطٚ حُؼِٔ٤ش (٫ ٖٓ‬
  ‫طَٜ٣لخطٚ) ًخٕ ػخُٓخ ػِ٠ طؤؿ٤َ حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ أ١ٍٞ ٓيس ٌٓٔ٘ش، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٓؼ٤يح، آٗ٤خ، رٍٞٝى ًًَٙ‬
  ‫ًظخرش رٞٛلٚ "ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ" كخًْ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝأىٟ هطخرٚ ك٢ حُٔ٘خٓزش اُ٠ ط٘ـ٤غ ٍػخ٣خٙ ػِ٠ ح٫ػظوخى رؤٕ‬
‫"حُظؤً٤ي" ًخٕ اػ٬ٗخ ُ٬ٓظو٬ٍ ٝػِ٠ حػظزخٍ رَ٣طخٗ٤خ ٛي٣وش ُِؼَد، (76) ٌُٝ٘ٚ ٛٞ ٗلٔٚ ًخٕ ٣ؼِْ ريٕٝ ٗي إٔ‬
                                                             ‫ٗ٤جخ ُْ ٣ٌٖ هي طـ٤َ ك٢ ػ٬هظٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ.‬

  ‫ٌَٗ اػ٬ٕ "حُظؤً٤ي" ًٍٝس ٓٔ٤َس حُظؼخٕٝ ر٤ٖ ػزي هللا ٝك٤ِز٢. كل٢ ح٧َٜٗ حُ٬كوش طٜخػي حُظٞطَ ر٤ٖ حَُؿِ٤ٖ‬
                 ‫كٍٞ ه٠٤ش حُيٓظٍٞ، ٝٛٞ٫ آهَ ح٧َٓ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُٔـخرٜش ٝحُوط٤ؼش ؿ٤َ حُوخرِش ُ٪ٛ٬ف.‬


                                                   ‫84‬
‫ًخٕ ك٤ِز٢، ٌٓ٘ طُٞ٤ٚ ُٜٔخّ ٜٓ٘زٚ ك٢ ػٔخٕ، هي ػٌق ػِ٠ حُ٠ـ٢ ٓطخُزخ ر٘ظخّ ىٓظٍٞ١ هخثْ ػِ٠ ٓـِْ‬
‫طَ٘٣ؼ٢ ٓ٘ظوذ. ٌُٖٝ ػيّ ٍؿزش ػزي هللا ك٢ اهخٓش أ٣ش ٛ٤جش طٔؼ٤ِ٤ش ٍٓٔ٤ش ٜٓٔخ ًخٕ ٗٞػٜخ ٓخ ُزغ إٔ أه٘غ ك٤ِز٢‬
 ‫رؤٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حُوِن اُحء طٔظغ كٌٞٓظٚ رخُوزٍٞ حُؼخّ. ٝرَأ١ هزِ٢ ًخٕ ٛ٘خى ٓخ ٣زٍَ هِوٚ رٔزذ حُؼيى حٌُز٤َ ٖٓ‬
 ‫حُٔٞظل٤ٖ "حٍُٔٞ٣٤ٖ" حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ظٔظؼٕٞ رخُ٘ؼز٤ش ُيٟ حٌُٔخٕ حُٔلِ٤٤ٖ. ٍحف ك٤ِز٢ ٣ٔخٍّ حُ٠ـ٢ ػِ٠‬
      ‫ػزي هللا ١خُزخ ٓ٘ٚ حُو٬ٙ ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ؼ٘٢ رْٜ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد. أٓخ حٍُٔٞ٣ٕٞ حُ٘خكؼٕٞ ٓؼَ‬
   ‫حًَُخر٢ كٌخٕ َٓكزخ رْٜ. ٝٓغ ًُي ُْ ٣ٌٖ ػٔش أ١ طلَى رخطـخٙ اٗخػش حُي٣ٔوَح١٤ش، ٍؿْ إٔ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد‬
‫ػِ٠ حهظ٬ف حٗظٔخءحطْٜ حٍُٔٞ٣ش ٝحُلِٔط٤٘٤ش ٝحُؼَحه٤ش ًخٗٞح ٣َكِٕٞ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. ُْ ٣ٌٖ‬
                         ‫ػزي هللا ٓٔظؼيح ُِظ٘خٍُ ػٖ أ١ ؿِء ٖٓ ِٓطظٚ حُٔو٤يس أٓخٓخ ٧٣ش ٓئٓٔخص ى٣ٔوَح١٤ش‬

     ‫ك٢ أػوخد ح٩ػ٬ٕ ػٖ "حُظؤً٤ي" هخّ ك٤ِز٢ حُؼـٍٞ ٝح٧ًؼَ حهظ٘خػخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓخرن رٔ٬ٓش ؿخ٣خطٚ رظٜؼ٤ي‬
 ‫كِٔظٚ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ؿٔٞى ػزي هللا حُٔٔظَٔ رخىٍ اُ٠ حٓظـ٬ٍ ؿٔ٤غ حُلَٙ حُٔظخكش ٖٓ أؿَ ُ٣خىس ُٕٝ ٝأٛٔ٤ش‬
 ‫ه٠٤ظٚ. ٝك٢ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ (3291 ّ) ٗ٘ؤص كَٛش ًٌٜٙ. ُْ ٣ٌٖ ك٢ ػٔخٕ ٓٔـي ٓ٘خٓذ ًٝخٕ ػزي هللا طٞحهخ‬
  ‫٧ٕ ٣و٤ْ ٓٔـيح ًٌٜح. ػزَ ك٤ِز٢ ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِلٌَس اُ٠ ىٍؿش إٔ هخّ ٗوٜ٤خ رظلي٣ي حطـخٙ حُوزِش، ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ‬
  ‫إٔ ؿ٠ذ ؿ٠زخ ٗي٣يح ك٤ٖ أَٓ ػزي هللا رظيٓ٤َ ً٘٤ٔش (رخٓ٤ِ٤وخ) ر٤ِٗط٤ش طؼٞى اُ٠ حُوَٕ حُٔخىّ حُٔ٤٬ى١ ٖٓ‬
    ‫أؿَ حُظٜٔ٤ي ُز٘خء حُٔٔـي (ُٝظٞك٤َ ٓٞحى حُز٘خء ُز٤ض ًخٕ ٣ـَ١ ر٘خإٙ »ُٜخُق أكي أطزخع ح٧ٓ٤َ« كٔذ ٍٝح٣ش‬
‫ك٤ِز٢). (26) كوي ًخٕ ٛخٝ٣خ ُؼِْ ح٥ػخٍ ٓـَٓخ رٚ ٝػزَ ػٖ حكظـخؿٚ رِٜـش هٞ٣ش ؿيح. ٝهي ُحى ك٘وٚ ػ٘يٓخ ٍى ػِ٤ٚ‬
                                                                        ‫(36)‬
                                                                             ‫ػزي هللا هخث٬: »ٖٝٓ ٓ٤ؼخهز٘٢؟«.‬

   ‫رؼي ٌٛح ح٫ٗلـخٍ ُْ ٣ؼي حَُؿ٬ٕ ٣ٌِْ ًَ ٜٓ٘ٔخ ح٥هَ. ٍٝحف ً٬ٛٔخ ٣ِظْٔ حُيػْ ٝحُزَحءس ٖٓ حُِٔطخص حُؼِ٤خ.‬
‫رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ار٬ؽ ً٬٣ظٕٞ رؤٕ ٖٓ حُٔٔظل٤َ ػِ٤ٚ ٛٞ ٝك٤ِز٢ إٔ ٣ؼٔ٬ ٓؼخ ٝ٫ري ٧كيٛٔخ إٔ ٣ٌٛذ. (46) أٓخ‬
 ‫ك٤ِز٢ كوي حٓظويّ حُلخىع َُ٘ف ك٠خثَ ا٣ـخى ٓـِْ طٔؼ٤ِ٢ ٓ٤ظٌٖٔ: »آخ ٖٓ اؿزخٍ ح٧ٓ٤َ ػِ٠ حػظٔخى حُو٘ٞحص‬
  ‫حُيٓظٍٞ٣ش ٝحُؼو٬ٗ٤ش، أٝ ٖٓ ىكؼٚ اُ٠ حَُٜد ٖٓ حُز٬ى« ٝطخرغ ٣وٍٞ: »ٝأٗخ ٓوظ٘غ رؤٕ ؿ٤خرٚ ٓ٤ٌٕٞ أهَ ٍَٟح‬
                                                            ‫(56)‬
                                                                 ‫ٖٓ ك٠ٍٞٙ ٝٛٞ ك٢ ٗٔ٢ طلٌ٤َٙ حُلخُ٢«.‬

   ‫ُٝظيػ٤ْ ٓٞهلٚ ٟي ػزي هللا كظق ك٤ِز٢ ؿزٜش حٗظوخى٣ش أهَٟ ٫ٓٔض ػٜزخ أًؼَ كٔخٓ٤ش ك٢ ُ٘يٕ أ٫ ٝٛ٢ ؿزٜش‬
 ‫ٓٞء ح٩ىحٍس حُٔخُ٤ش. كلظ٠ ٛ٤ق ػخّ (3291 ّ) ًخٕ ك٤ِز٢ هي طخرغ اٗلخم ػزي هللا حُزخًم، ؿ٤َ أٗٚ ظَ ٓظؼخ١لخََ‬
‫ٓغ كخؿخطٚ ٝٛؼٞرخطٚ حُٔخُ٤ش. أٓخ رؼي كخىع حُزخٓ٤ِ٤وخ كوي هخّ رخٌُ٘ق ػٖ ًَ ٓخ ًخٕ ٣ؼَكٚ ػٖ ٛلوخص ػزي هللا‬
      ‫حُٔخُ٤ش ؿ٤َ حُ٘ظخٓ٤ش. ُؼَ أرَُٛخ ًخٕ طوي٣ٔٚ ٛيح٣خ رخٛظش حُؼٖٔ اُ٠ حُٔوَر٤ٖ، ٝٓ٘لٚ أٍحٟ٢ حُيُٝش طٔي٣يح‬
                     ‫(66)‬
                          ‫ُِيحث٘٤ٖ، ٝهطزخ ُٔٞىس حُوخىس حُٔلِ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝرطْٜ رٚ رٌَ٘ أًؼَ ٟٔخٗخ.‬

    ‫ك٢ ٌٛح حُـٞ طْ آٍخٍ ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ ٖٓ حُويّ ُظٜيثش حُوٞح١َ ٝاػخىس حُٔ٤خٙ اُ٠ ٓـخٍ٣ٜخ. ٗـق حَُؿَ ك٢‬
 ‫طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٜٔخُلش أطخكض ُِؤٜ٤ٖ كَٛش حُللخظ ػِ٠ ٛ٤جش حُظؼخٕٝ ػِ٠ ح٧هَ، ؿ٤َ أٗٚ أٝٛ٠ ُٝحٍس‬
  ‫حُٔٔظؼَٔحص رخٓظـ٬ٍ حُلَٛش حُٔ٘خٓزش ُ٘وَ ك٤ِز٢ (ٝإ ُْ ٣ٌٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس ٌُ٢ ٫ ٣ظٖ ػزي هللا رؤٗٚ ٓـَ‬
     ‫حٗظٜخٍح). (76) ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ّ،ٓق ُؼزي هللا رَٔحِٓش حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُويّ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٫ ػٖ‬
 ‫١َ٣ن ك٤ِز٢ ًٔخ ًخٗض ٖٓ هزَ. ٛل٤ق إٔ ك٤ِز٢ رو٢ ك٢ ػٔخٕ كظَس طٔؼش أَٜٗ أهَٟ، ؿ٤َ إٔ كخىػش حُزخٓ٤ِ٤وخ‬
   ‫ٟٝؼض كيح ُلؼخُ٤ظٚ حُظ٢ ًخٗض رخ٩ٟخكش اُ٠ ٓزخٍ٣خص حُ٘طَٗؾ حُٞى٣ش، ٝحُوٜٚ حُطَ٣لش ٝح٧ُـخُ، ٝٓ٘خه٘ش‬
                                                                  ‫ح٧ٓؼخٍ حُؼَر٤ش هي ٛوِض ػ٬هظٚ رؼزي هللا.‬

‫رؼ٤ي حُٔ٘خىس حٌُ٬ٓ٤ش، حُظ٢ رخص حُـٔ٤غ ك٢ ػٔخٕ ٣ؼَكٕٞ ػٜ٘خ، ٧ٕ ػزي هللا ٝك٤ِز٢ ًِ٤ٜٔخ ُْ ٣ٌٞٗخ هخىٍ٣ٖ ػِ٠‬
  ‫حُظلٌْ رِٔخٗ٤ٜٔخ، ٝحؿٚ ح٧ٍٝ حُظٜي٣ي ح٧هطَ ك٢ ك٤خطٚ ًِٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ ٌٛح ٓظٔؼ٬ رؼٜ٤خٕ هز٤ِش‬
‫حُؼيٝحٕ. ٝحٗط٬هخ ٖٓ حُو٬ف حُلي٣غ ر٤ٖ ك٤ِز٢ ٝػزي هللا، رخطض حُ٘خثؼخص ك٢ ػٔخٕ طلَٔ ك٤ِز٢ ٓٔئُٝ٤ش كًَش‬
                                                                                                ‫حُظَٔى.‬

    ‫ًخٗض ح٧ُٓش حُٔٔظيس رـٌٍٝٛخ اُ٠ ػٔن طَرش حُٔ٘خكٔش حُظخٍ٣و٤ش ر٤ٖ هز٤ِظ٢ حُؼيٝحٕ ٝر٘٢ ٛوَ هي طلـَص؛‬
 ‫ؿَحء اٗخػخص هخُض رؤٕ ح٧ػ٘خٍ حُٔلِٜش ك٢ حُزِوخء ٖٓ حُؼيٝحٕ ٝؿ٤َْٛ ًخٗض ٓظؼط٠ ُ٘٤ٞم ر٘٢ ٛوَ. ُْ‬
   ‫٣ٌٖ ٌٛح ؿ٤َ هخرَ ُِظٜي٣ن ٗظَح ٫ٗل٤خُ ػزي هللا اُ٠ ر٘٢ ٛوَ، ٌٛح ح٫ٗل٤خُ حُ٘خؿْ ػٖ طـخٍٝ أٍحٟ٢ ر٘٢‬
       ‫ٛوَ ٓغ حُٔ٘خ١ن حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس حُٞٛخر٤ش. ٝرٔخ إٔ ر٘٢ ٛوَ ًخٗٞح حُٜيف ح٧ٍٝ ٫ػظيحءحص ٝٝػع‬
‫حُٞٛخر٤٤ٖ، كوي رخُؾ ػزي هللا ك٢ ح٫ٛظٔخّ رْٜ رٜيف حُللخظ ػِ٠ ٝ٫ثْٜ. ٝهي حطوٌ حٛظٔخٓٚ ٌٛح ٌَٗ ٓ٘ق ٗ٤ٞم ر٘٢‬
      ‫ٛوَ ٓٔخكخص ٝحٓؼش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ ٝطوي٣َ َٟحثزْٜ ػِ٠ أٜٗخ أؿِحء ٛـ٤َس ٖٓ حُ٠َحثذ حُظ٢ ًخٕ ر٘ٞ‬



                                                    ‫94‬
‫حُؼيٝحٕ ٝؿ٤َْٛ ٖٓ أٛخُ٢ حُزِوخء ٣ٔيىٜٝٗخ. (86) ًٝخٕ ُٔ٤خٓش ػزي هللا ٌٛٙ، ٜٓٔخ ريص ٍَٟٝ٣ش ُ٠ٔخٕ ٝ٫ء‬
                              ‫ر٘٢ ٛوَ ُٚ، ٫ري ٖٓ إٔ طؼ٤َ حُٔو٢ ٝحُؼٜ٤خٕ ُيٟ أكَحى هز٤ِش حُؼيٝحٕ.‬

    ‫ريأص ػٍٞس حُؼيٝحٕ طظلخػَ أٝحهَ َٜٗ آد ٖٓ ػخّ (3291 ّ). (96) ًخٗض حُ٠َحثذ ؿ٤َ حُٔظٌخكجش، ٝٓ٘خػَ‬
  ‫حُـ٤َس ٝحُلٔي ر٤ٖ حُوزخثَ ٛ٢ ح٧ٓزخد ح٧ٓخٓ٤ش، ؿ٤َ إٔ حُؼيٝحٕ ١خُزٞح أ٣٠خ رٔـِْ طٔؼ٤ِ٢ ٝرِ٣خىس ٓ٘خًٍش‬
      ‫أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُلٌْ. إ اٟخكش ٓؼَ ٌٛٙ حُٔطخُذ ٛ٢ حُظ٢ ىكؼض حُزؼٞ اُ٠ ٍإ٣ش ٣ي ك٤ِز٢ ٍٝحء‬
     ‫حُو٠٤ش. (17) أٓخ ك٤ِز٢ ٗلٔٚ كوي ٝؿٚ ح٫طٜخّ اُ٠ (رؼٞ ح٧ك٘ي٣ش) (ٓخٓش ك٠َ٣٤ٖ ٓظؼِٔ٤ٖ) رظ٘ـ٤غ ِٓطخٕ‬
                                                                                             ‫حُؼيٝحٕ.‬

 ‫ظِض ح٧ُٓش طظٜخػي اُ٠ إٔ رخىٍ ِٓطخٕ حُؼيٝحٕ ٛز٤لش حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ أ٣ٍِٞ اُ٠ حُِكق رخطـخٙ ػٔخٕ ػِ٠‬
‫ٍأّ هٞحطٚ حُوزِ٤ش. ًخٕ هي ًظذ ُل٤ِز٢ ٓزِـخ ا٣خٙ إٔ حُظَٔى ًخٕ ٓٔؤُش ىحهِ٤ش ٝؿ٤َ ٓؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ، ٝاًح ٓخ طيهَ‬
    ‫ك٤ِز٢ ُٜخُق ػزي هللا كبٗٚ ًخٕ ٓ٤ويّ طوَ٣َح ػ٘ٚ اُ٠ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. أػخٍص ٌٛٙ حُِٜـش كل٤ظش ك٤ِز٢ كـخء‬
      ‫ٍىٙ ٓظٔؼ٬ ربٌٗحٍ ٓٞؿٚ اُ٠ حُؼيٝحٕ ط٠ٖٔ طٜي٣يح رخُٜـّٞ اًح ُْ ٣ظلَهٞح. ُٝيٟ َٗٝع حُؼيٝحٕ رخُظلَى ٖٓ‬
    ‫ٛٞ٣ِق رخطـخٙ ػٔخٕ هٞرِٞح رخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝرخػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُؼَرخص حُٔيٍػش. ٝٗظ٤ـش ُِِٔٔش ٖٓ ح٧هطخء ٓخ ُزغ‬
  ‫حُوظخٍ إٔ ٗ٘ذ. (77) رِـض هٔخثَ حُٔظَٔى٣ٖ ٓظش ٝػٔخٗ٤ٖ اٛخرش (رٖٔ ك٤ْٜ ػ٬ع ػَ٘س حَٓأس) ر٤ٖ هظ٤َ ٝؿَ٣ق‬
 ‫ٝ٫ً هخىطْٜ رخُلَحٍ اُ٠ ؿزَ حُيٍُٝ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ُْ ٣وَؽ ػزي هللا ٖٓ أُٓش حُؼيٝحٕ أهٟٞ ٖٓ ً١ هزَ. ٝٓٔخ ًخٕ‬
‫ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓخ ٣ٌٍ٘ رخُ٘ئّ إٔ "ح٧ك٘ي٣ش" حٌُ٣ٖ حطْٜٜٔ ك٤ِز٢ ربػخٍس حُؼٜ٤خٕ ؿخإٝح ٖٓ حٌَُى ٝػٔخٕ ٝاٍري، ُْٝ‬
       ‫طٌٖ اىحٗظْٜ رٞٛلْٜ ٓؼ٤َ١ ٗـذ ٍٓٞ٣٤ٖ أَٓح ٜٓ٬. ٝهي طْ حُللخظ ػِ٠ ػَٗٚ رل٠َ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ ٫‬
     ‫حُظؤ٣٤ي حُٔلِ٢ ٓٔخ ًًَٙ رظزؼ٤ظٚ ُزَ٣طخٗ٤خ ٝحػظٔخىٙ ػِ٤ٜخ. ًٝٔخ هخٍ ك٤ِز٢ ك٢ ًُي حُٞهض كبٕ: »كًَش حُؼيٝحٕ‬
  ‫حُظَٔى٣ش ىكؼض ح٧ٓ٤َ ٝكٌٞٓظٚ اُ٠.. ٗٞع ٖٓ ح٩كٔخّ رخ٫ػظٔخى ػِ٠ حُٔٔخػيس حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝهي أٛزلض ٝحػوخ‬
                       ‫(27‬
                           ‫ٖٓ أٜٗٔخ ٓ٤ٌٞٗخٕ ح٥ٕ أهَ ِٗٝػخ اُ٠ طـخَٛ حُٜ٘خثق حُوخثٔش ػِ٠ حُ٘ٞح٣خ حُلٔ٘ش...«.‬

 ‫ٖٓ حُٔئًي إٔ ٌٓخٗش حُٔٞظل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُٔلِ٤٤ٖ طؼُِص ؿَحء رَُٝ طلٞهْٜ حُؼٌَٔ١ ٝح٫ػظوخى رؤٕ ػزي هللا‬
      ‫أٛزق ح٥ٕ أك٠َ طلٜٔخ ُٟٞؼٚ. ٝحٗط٬هخ ٖٓ ٍٓٞم ٌٛح ح٫ػظوخى هٍَ ًَ ٖٓ ك٤ِز٢ ٝر٤ي إٔ حُٞهض هي كخٕ‬
       ‫ُظلَ٣َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝكٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ح٫ٓظو٬ُ٤٤ٖ حُٔظزو٤ٖ. طْ طَٔ٣ق ػ٬ػش ٟزخ١، ؿٔ٤ؼْٜ ٖٓ‬
         ‫أػ٠خء ح٫ٓظو٬ٍ، ٖٓ حُـ٤ٖ ³حُؼَر٢‪ٝ .µ‬ك٤ٔخ رؼي طْ اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ ١َىْٛ ٖٓ حُز٬ى ٓغ حػ٘٤ٖ ٖٓ‬
      ‫ح٫ٓظو٬ُ٤٤ٖ حُزخٍُ٣ٖ، ٛٔخ ػخىٍ أٍٓ٬ٕ ٝٛزل٢ حُو٠َح. ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ًخٕ ػ٠ٞ‬
    ‫كِد ح٫ٓظو٬ٍ حُلِٔط٤٘٢ أكٔي كِٔ٢ هي كَّ أ٣٠خ ٖٓ ٜٓ٘زٚ ك٢ ٓـِْ حُٔٔظ٘خٍ٣ٖ. أٓخ ُٓ٤ِٚ حُلِٔط٤٘٢‬
                      ‫(37)‬
                           ‫ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ كِْ ٣ٔٔق ُٚ رخُزوخء ا٫ رؼي إٔ طؼٜي روطغ ػ٬هخطٚ ًِٜخ رلِد ح٫ٓظو٬ٍ.‬

 ‫رؼِٔ٤خص حُطَى ٌٛٙ ؿَٟ ططٜ٤َ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ أًؼَ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد حُزخٍُ٣ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طؼظزَْٛ‬
     ‫ٓ٘خؿز٤ٖ. ُْٝ طؤهٌ حُؼِٔ٤ش أًؼَ ٖٓ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق حُؼخّ. ه٬ٍ ٌٛٙ حُلظَس ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طؼظوي أٝ طظخَٛص‬
‫رخ٫ػظوخى رؤٕ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ًخٗٞح ٍٝحء ًَ حٟطَحد ٓلِ٢ ًَٝ اهلخم ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا ٝح٩ىحٍس حُٔلِ٤ش ك٢‬
       ‫ح٫ٜٗ٤خع ُ٪ٓ٬ءحص حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي حٓظلخى ػزي هللا ًؼ٤َح ٖٓ ٌٛح حُظلٔ٤َ حُوخ١ت. كؼٖ ١َ٣ن اُوخء حُِّٞ‬
     ‫ٝحُٔٔئُٝ٤ش ػِ٠ حُوٞٓ٤٤ٖ، حٓظطخع إٔ ٣ظـ٘ذ أ٣ش ٓـخرٜش ٓزخَٗس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كٍٞ ٓظَٜ ػـِٙ أٝ ػـِٙ‬
 ‫حُلو٤و٢ ػٖ ط٘ل٤ٌ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ طوِٚ ٛلٞف حُوٞٓ٤٤ٖ ٝٗلًْٞٛ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ أىٟ اُ٠ ٟٝغ‬
   ‫ػزي هللا ٗلٔٚ، ٝؿٜخ ُٞؿٚ ك٢ ٓٞحؿٜش ٓزخَٗس ٓغ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كؤ١ ٗظخّ ىٓظٍٞ١ ُْ ٣ظلون رؼي ٍك٤َ‬
 ‫"حٍُٔٞ٣٤ٖ" ٛخٍ ح٥ٕ ٗظ٤ـش طلٌ٤َ ػزي هللا ٗلٔٚ حٌُ١ ًخٕ ٌٓ٘ حُزيح٣ش ٣ؼَٔ ٟي ٓؼَ ٌٛح حُ٘ظخّ ٧ٓزخد طوٜٚ‬
‫ٛٞ، ٫ ٗظ٤ـش ٗلًٞ حُوٞٓ٤٤ٖ أٝ ٝؿٞىْٛ. ًٌُٝي ٟٝق ٓٞء ح٩ىحٍس حُٔخُ٤ش حُظ٢ ظِض كظ٠ رؼي ٍك٤َ "حٍُٔٞ٣٤ٖ"‬
     ‫ْٝٛ حٌُ٣ٖ ًخٗض ٍٝحطزْٜ، رَأ١ رَ٣طخٗ٤خ، ٓزذ ٓي٣ٞٗ٤ش ػزي هللا. ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ٗلٔٚ ٓخ ُزغ،رؼي ؿ٤خد‬
‫حُلخؿِ حٌُ١ ًخٕ حُوٞٓ٤ٕٞ ٣ٌِ٘ٞٗٚ، إٔ رخص ٓٔئٝ٫ ػٖ ٗٞحهٚ اىحٍطٚ ٝػ٤ٞرٜخ. ٝٓخ ٗظؾ ػٖ ًُي ٖٓ طٞطَ ك٢‬
                                               ‫حُؼ٬هش ر٤ٖ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ طلٍٞ طيٍ٣ـ٤خ اُ٠ َٛحع ٓزخَٗ‬

 ‫ؿخء ٗٞع آهَ ٖٓ حُظيهَ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝهي ًخٕ ػخثِ٤خ ٌٛٙ حَُٔس، ُ٤َؿت حُٔـخرٜش ح٥ط٤ش. كل٢ ًخٕٗٞ‬
 ‫حُؼخٗ٢ هخّ ِٓي حُلـخُ حُلٔ٤ٖ ٝحُي ػزي هللا رِ٣خٍس حر٘ٚ. ٝطليىص ٛ٤ـش حُِ٣خٍس ُلظش ٍِٗٝ حُلٔ٤ٖ اُ٠ حُؼوزش،‬
  ‫ك٤ٖ طَكغ ٝأر٠، ٍؿْ رِٞؿٚ حُؼخٓ٘ش ٝحُٔظ٤ٖ ٖٓ حُؼَٔ، ًٍٞد ٓ٤خٍس حَُٔٓ٤يّ حُلخهَس حُظ٢ أٍِٜٓخ ػزي هللا،‬
 ‫ٝٓخكَ ػِ٠ ظٍٜٞ حُـٔخٍ ٝحُلٔ٤َ اُ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ك٢ ٓؼخٕ. ًٝٔخ أكيع هِ٬ ك٢ طَط٤زخص ػزي هللا حُوخٛش‬
  ‫رخُ٘وَ طٔخٓخ؛ أكيع هِ٬ ٓٞحُ٣خ ك٢ ػخٓش حُ٘ئٕٝ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ه٬ٍ كظَس ُ٣خٍطٚ حُظ٢ ىحٓض َٜٗ٣ٖ. ًخٕ‬
    ‫ٝهظخ ػٜ٤زخ رخُ٘ٔزش ُِـٔ٤غ، ٍؿْ ٓ٬كظش ك٤ِز٢ حُطَ٣لش حُظ٢ هخٍ ك٤ٜخ إ حُِ٣خٍس »أىص اُ٠ طٞهق ٗزٚ ًخَٓ‬
 ‫٩ىحٍس ح٧ٓ٤َ ـ ٝطِي ٗؼٔش ٫ طويٍ رؼٖٔ رخُ٘ٔزش ُِز٬ى«. كوي أٛزق ػزي هللا ٣٘ـَ َٓطزش ػخٗٞ٣ش ك٤ٔخ طُٞ٠ حُلٔ٤ٖ‬


                                                     ‫05‬
‫ٜٓٔش حُِٔطش ٗزٚ حٌُخِٓش ك٢ حُز٬ى. ًٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ كويص ٓئهظخ ٗ٤جخ ٖٓ ٓ٤طَطٜخ، رؼي إٔ رخطض ٓ٠طَس ُِظؼخَٓ‬
                               ‫(47)‬
                                    ‫ٓغ حُلٔ٤ٖ رويٍ أًزَ ٖٓ حُلٌٍ، رخُٔوخٍٗش ٓغ أِٓٞد طؼخِٜٓخ ٓغ ػزي هللا.‬

‫أىٟ ٝؿٞى حُلٔ٤ٖ اُ٠ ؿؼَ ػٔخٕ رئٍس ُ٬ٛظٔخّ حُٔ٤خٓ٢، ٗز٤ٜش رلخُٜخ ك٢ ُكٔش ح٧٣خّ ح٧ُٝ٠ ٖٓ ٍٝٛٞ ػزي‬
    ‫هللا اُ٤ٜخ. ؿخء حُؼي٣ي ٖٓ ح٧كَحى ٝحُٞكٞى ٖٓ كِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ َٜٝٓ. ٖٝٓ حُويّ أط٠ ٓٞظلٞ ح٫ٗظيحد‬
‫حُزَ٣طخٗ٢ رَ ٝكظ٠ ٝكي ٜٛ٤ٞٗ٢. (57) ؿَٟ ح٩ٛـخء اُ٠ ؿٔ٤غ ح٧ٛيحف ٝحُٔطخُذ ٝحُزَحٓؾ ٝحُوَحٍحص رِزخهش،‬
 ‫ٌُٖٝ حُِٔي ُْ ٣ويّ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ا٫ حُوِ٤َ ٖٓ حُظٞؿ٤ٚ ٝح٩ُٜخّ. كو٢ رَ٣طخٗ٤خ ٗـلض ك٢ ؿؼِٚ ٣لؼَ ٗ٤جخ.كزؼي ػِٔ٤ش‬
 ‫اه٘خع ١ٞ٣ِش ٝحكن ػِ٠ آٍخٍ حر٘ٚ ح٧ٛـَ ُ٣ي اُ٠ ٓئطَٔ طَػخٙ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حٌُٞ٣ض ًخٕ ٓؼوٞىح آٌٗحى ُٔ٘خه٘ش‬
                                                                                 ‫حُليٝى حُٜخٗٔ٤ش حُٔؼٞى٣ش.‬

    ‫ًخٕ حُليع حَُث٤ٔ٢ ك٢ ُ٣خٍس حُلٔ٤ٖ ٓظٔؼ٬ رظُٞ٤ٚ ٜٓ٘ذ حُو٬كش. كل٢ حُؼخُغ ٖٓ آًحٍ ػخّ (4291 ّ) هخّ‬
      ‫حُٔـِْ حُٞ١٘٢ حُظًَ٢ رؼٍِ حُوِ٤لش حُؼؼٔخٗ٢ ح٧ه٤َ ػزي حُٔـ٤ي، حٌُ١ ؿَٟ ارؼخىٙ ػٖ حُز٬ى ه٬ٍ أٍرغ‬
     ‫ٝػَ٘٣ٖ ٓخػش اُ٠ ٓ٘لخٙ ك٢ ٓٞ٣َٔح. ٝرؼي ٌٛح حُزَم ٓزخَٗس ؿخء ٍػي اػ٬ٕ ىٟٝ ٖٓ حُ٘ٞٗش، ك٤غ ًخٕ‬
‫حُلٔ٤ٖ ٓٔظٔظؼخ ريفء ٓ٘ظ٠ ػزي هللا، هخث٬ رؤٗٚ ٛٞ ٗلٔٚ ٓ٤وّٞ ر٘ـَ ٜٓ٘ذ حُوِ٤لش. ٝرٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي‬
  ‫طليػض ػٖ حُو٬كش أًؼَ ٖٓ أ٣ش هٞس أهَٟ ك٢ حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس، كبٕ ٓطخُزش حُلٔ٤ٖ رخُِوذ ٍرٔخ ًخٗض ٓٞؿٜش‬
         ‫اُ٠ ُ٘يٕ رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓٞؿٜش اُ٠ حُؼخُْ حُؼَر٢ أٝ ح٩ٓ٬ٓ٢ ح٧ٝٓغ، ًٔلخُٝش أه٤َس ٫ٓظؼخىس حُيػْ‬
  ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٛحػٚ ٓغ حرٖ ٓؼٞى. (67) ؿ٤َ إٔ طلًَٚ ٌٛح ًخٕ ٝرخ٫ ػِ٤ٚ اً حٗظٜ٠ رؼي ػٔخٗ٤ش أَٜٗ ربُحكظٚ‬
                                                                                     ‫ػٖ حُؼَٕ اُ٠ حُ٤ّٞ.‬

‫ُػْ حُلٔ٤ٖ أٗٚ طُٞ٠ حُو٬كش حٓظـخرش ُِؼي٣ي ٖٓ رَه٤خص حُٔزخ٣ؼش حُظ٢ ؿخءص ٖٓ ر٬ى حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ ٝحُلـخُ.‬
    ‫ؿ٤َ إٔ حٌُ٘ٞى طلّٞ كٍٞ إٔ ؿِءح ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ١ٞكخٕ حُزَه٤خص ًخٕ ٍِٓٝح. كخُلـخُ ًخٗض، كٔذ ً٬ّ‬
  ‫حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ٛ٘خى، ٗي٣يس حُز٢ء ك٢ ٍىٛخ ػِ٠ ح٩ػ٬ٕ. (77) ا٫ إٔ حَُٝح٣ش حَُٓٔ٤ش، ًٔخ أٍٝىٛخ ػزي هللا‬
      ‫ػِ٠ ٓٔخٓغ َٓحَٓ حُٔخٗ٘ٔظَ ؿخٍى٣خٕ، هخُض إ ٓلظ٢ ٌٓش ًخٕ هي أػِٖ حُلٔ٤ٖ هِ٤لش أٓخّ ؿٍٜٔٞ حُلـخؽ‬
‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح، رٞٛلْٜ ٓٔؼِ٤ٖ ُِؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢ ًِٚ، هي ػزَٝح ػٖ ٓٞحكوظْٜ ػِ٠ ًُي ح٩ػ٬ٕ. ٝٓٔخ ه٤َ ك٢ ٝٛق‬
‫ػزي هللا اٗٚ ًخٕ ٓؼ٤يح رخُٔـي حُ٘خٍُ ػِ٠ حُز٤ض حُٜخٗٔ٢، ك٢ ك٤ٖ طظخَٛ حُلٔ٤ٖ، ػِ٠ حُؼٌْ، رخُظٞحٟغ ٝحُْٜ‬
                                                                ‫(87‬
                                                                    ‫حُٔظ٘خٓز٤ٖ ٓغ ٓٔئُٝ٤خص ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي.‬

‫ُْ ٣لع ١ِذ حُلٔ٤ٖ ُِو٬كش رخُظؤ٣٤ي، ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ا٫ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش، ر٤٘ٔخ حهظِلض ٍىس‬
     ‫حُلؼَ ك٢ حُؼَحم ٝحُلـخُ. أٓخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، كٜخٍ اػ٬ٕ حْٓ حُلٔ٤ٖ ك٢ هطذ حُـٔؼش طلي٣خ ٝ١٘٤خ، ٌٓ٘ ه٤خّ‬
  ‫ح٩ىحٍس حُلَٗٔ٤ش حُظ٢ أؿزَص ٓلظ٢ ىٓ٘ن ػِ٠ كظَ ًًَ أ١ حْٓ ػِ٠ ح٩١٬م. (97) ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُظؤ٣٤ي حُؼِ٘٢‬
‫ُِلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٍِٓح ًح ٓؼ٘٠ ُظطِؼخص حُلٔ٤ٖ ٝ١ٔٞكخطٚ رٔويحٍ ٓخ ًخٕ طؼز٤َح ػٖ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش. ًٝخٕ طؤ٣٤ي‬
      ‫حُلٔ٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ أ٣٠خ ه٠٤ش ٓ٤خٓ٤ش رخُٔؼَ، اً ًخٕ َٓ٘ٝ١خ رخُيكخع ػٖ حُو٠٤ش حُؼَر٤ش ٝرٍٔ٘ٞس ٗؼذ‬
‫كِٔط٤ٖ هزَ كَ أ٣ش ٓٔؤُش ًحص طؤػ٤َ ػِ٠ رِيْٛ. (18) ؿ٤َ إٔ طؤ٣٤ي حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُوٞٓ٢ ُْ ٣ٌٖ اؿٔخػ٤خ‬
    ‫ٗظَح ٧ٕ ًؼ٤َ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼظزَٝٗٚ أًؼَ طِٞػخ، ؿَحء حٍطزخ١ٚ رزَ٣طخٗ٤خ، ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ أٛ٬ ُ٘ـَ أػِ٠ حُٔ٘خٛذ‬
 ‫ك٢ ح٩ٓ٬ّ. (78) ظِض رَ٣طخٗ٤خ، ٓظـخك٤ش ًِ٤خ طـخٙ طُٞ٢ حُلٔ٤ٖ ُِٜٔ٘ذ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض ك٤ٔخ ٓ٠٠،‬
  ‫ك٢ َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ ٓؼ٬، هي ُٞكض ُٚ رٚ. ٝهخٍؽ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ ُْ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ٓظٔظؼخ رؤ١ طؤ٣٤ي‬
          ‫ً١ ٗؤٕ. كِٔٔٔٞ حُٜ٘ي ٝؿخٝس ظِٞح ػِ٠ ٝ٫ثْٜ ُؼزي حُٔـ٤ي، ٝك٢ َٜٓ ًخٕ حُِٔي كئحى ٗلٔٚ ١خٓلخ اُ٠‬
  ‫حُٜٔ٘ذ. (28) أٓخ هْٜ حُلٔ٤ٖ ح٧ًؼَ ٓزخَٗس ٝح٧ٗي هطَح كٌخٕ حرٖ ٓؼٞى حٌُ١ حػظَف رؤٗٚ حٓظخء ًؼ٤َح ٖٓ‬
            ‫ؿطَٓش حُلٔ٤ٖ ٝططخُٝٚ ُظُٞ٢ حُٜٔ٘ذ ر٘لٔٚ. ُْٝ ٣ٌظق حرٖ ٓؼٞى رخؿظَحٍ ح٫ٓظ٤خء رٜيٝء رَ رخَٗ‬
‫ح٫ٓظؼيحىحص ح٧ه٤َس ُـِٝ حُلـخُ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػـِ اػ٬ٕ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُلٍٜٞ ػِ٠ هيٍ ً١ ٗؤٕ ٖٓ حُظؤ٣٤ي،‬
        ‫ٍرٔخ أىٟ اُ٠ ط٘ـ٤غ حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ح٫ػظوخى رؤٕ حُؼخُٔ٤ٖ حُؼَر٢ ٝح٩ٓ٬ٓ٢ ُٖ ٣لؼ٬ ٗ٤جخ ٩ٗوخًٙ ك٢ كخٍ‬
                                                                           ‫طؼَٝ حُلـخُ ُٜـّٞ ٓؼٞى١.‬

    ‫ؿخىٍ حُلٔ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ رؼ٤ي طُٞ٤ٚ ٜٓ٘ذ حُو٬كش. ًٝخٕ ك٤ِز٢ حٌُ١ ُْ طؼي ػ٬هخطٚ ٓغ ػزي هللا اُ٠ ٓخرن‬
    ‫ػٜيٛخ رؼي ه٬كٜٔخ كٍٞ طيٓ٤َ (حُزخٓ٤ِ٤وخ)، ٝحٌُ١ ًخٕ ٓٞهؼٚ هي طؼَٝ ُِِٔ٣ي ٖٓ ح٫ٛظَحء ؿَحء حُو٬كخص‬
  ‫حُٔظٌٍَس ٓغ ٛٔٞث٤َ، هي هيّ حٓظوخُظٚ ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ًٝخٕ ك٤ِز٢ ٓ٘خًٔخ اُ٠ حُٜ٘خ٣ش ك٤ٖ أٟٝق َُِٓٔ٤٤ٖ‬
     ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ؼَٔ ٓؼْٜ أٗٚ ًخٕ هي طَى حُٜٔ٘ذ ٧ٗٚ ُْ ٣َ أ١ أَٓ ٓٔظوزِ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ،‬
   ‫رٔزذ اهلخم ػزي هللا ٝكٌٞٓظٚ ك٢ حُو٤خّ رؤ١ ػَٔ ٓل٤ي. (38) ًخٕ ػزي هللا ٓؼ٤يح َُك٤ِٚ. كِيٟ ٓٔخػٚ ٗزؤ آ٬ّ‬
 ‫ك٤ِز٢ رؼي ٓ٘ٞحص ػِن هخث٬: »ٛل٤ق إٔ ح٩ٓ٬ّ ُْ ٣ٌٔذ ا٫ حُوِ٤َ ربٓ٬ّ ك٤ِز٢، ا٫ّ إٔ حُٔٔ٤ل٤ش هَٔص كظ٠‬
                                                                             ‫(48‬
                                                                                 ‫ٓخ ٛٞ أهَ ٖٓ ٌٛح حُظلٍٞ«.‬


                                                   ‫15‬
‫ًخٕ حُٔويّ (حُٔ٤َ ك٤ٔخ رؼي) َٛ٘١ ًًْٞ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ هيّ ك٢ حُٔٞىحٕ هزَ حُلَد ٝأٛزق ك٢ ح٧٣خّ‬
  ‫ح٧ه٤َس كخًْ ٓ٘طوش ٗخرِْ ٛٞ هِق ك٤ِز٢. ٝٓؼِٚ ٓؼَ ِٓلٚ ًخٕ ٣ظلِ٠ ربكٔخّ هٞ١ رخُٞحؿذ ٝرخُظٜٔ٤ْ ػِ٠‬
‫حُو٤خّ رٞحؿزٚ. ؿ٤َ أٗٚ ه٬كخ ُلخٍ ك٤ِز٢ ًخٕ ٓ٘ٔـٔخ ٓغ حُظَِٔٔ حَُٜٓ٢ ك٢ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص حُزَ٣طخٗ٤ش، ُْٝ‬
     ‫٣ٌٖ ٣ؼخٗ٢ ٖٓ أ١ ٗؼٍٞ رخٓظوخٓش أه٬ه٤ش ٓظ٘خه٠ش ٓغ ٓؼخ٣٤َ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. كؼِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ كٔخّ‬
‫ك٤ِز٢ حُ٘ي٣ي ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٕ ًًْٞ ٣ظؤَٓ رٌآرش هخث٬ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ٗلٔٚ: »ٓؤٛ٘غ َٗم ح٧ٍىٕ،‬
                                                                 ‫(58)‬
                                                                      ‫ٝا٫ كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٓ٤ٌَٔٗ٢«.‬

 ‫ًخٗض ٓ٘طِوخص حٟط٬ع ًًْٞ رٜٔخّ ٜٓ٘زٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوظِلش ؿٌٍ٣خ ػٖ طِي حُظ٢ ًخٕ هي ٓزن ُِٔ٤خٓش‬
‫حُزَ٣طخٗ٤ش إٔ هخٓض ػِ٤ٜخ. كِيٟ طؼ٤٤ٖ أرَٖٓٔ ٝك٤ِز٢ ك٢ ػٔخٕ ًخٕ حٛظٔخّ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رخُزِيحٕ حُٔـخٍٝس‬
                                                                   ‫ْ‬
 ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ أًزَ ٖٓ حٛظٔخٜٓخ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ حُٔزخُـش ك٢ حُظًَ٤ِ ػِ٠ حُٔٔؤُش ح٧ٓ٘٤ش ٝحُظ٢‬
     ‫ًخٗض طظطِذ أٝ٫ ٝأٓخٓخ هطغ حَُٝحر٢ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٤ٔخ ر٤ٖ حُٔ٘خ١ن حُٔوظِلش حُظ٢ ؿَٟ اه٠خػٜخ ُ٘ظخّ‬
   ‫ح٫ٗظيحد. ٝهي ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٘ي ٓلظَم حُطَم ر٤ٖ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ ًٔخ ر٤ٖ ح٧ه٤َس ٝحُؼَحم، ك٠٬ ػٖ‬
 ‫ًٞٗٚ ٛٞ ٗلٔٚ ٓ٬ًح ُِؼي٣ي ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ طِي ح٧ٍحٟ٢. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش ؿ٤َ‬
                                   ‫حَُٔطزطش حٍطزخ١خ ٓزخَٗح رخ٧ٖٓ ُْ طلع، رخُٔوخرَ، ا٫ رويٍ هِ٤َ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ.‬

  ‫ًخٕ حُظًَ٤ِ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هي ريأ ٣ظلٍٞ ه٬ٍ كظَس ٝ٫٣ش ك٤ِز٢. أٝ٫: أٛزلض كيٝى كِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش أهَ‬
       ‫اػخٍس ُِوِن، رؼي إٔ رخطض كَٗٔخ هٜٞٛخ ٓظآُلش ٓغ ٜٓٔظٜخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝأهَ هٞكخ ٖٓ حُظلخُق حُزَ٣طخٗ٢ ـ‬
‫حَُ٘٣ل٢، ك٠٬ ػٖ إٔ حُ٘٘خ١ حُوٞٓ٢ حُٔ٘زؼغ ٖٓ ػٔخٕ ًخٕ هي ط٘خهٚ ط٘خهٜخ ِٓلٞظخ. ػخٗ٤خ: ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي‬
     ‫حٟطَص طيٍ٣ـ٤خ ُِظوِ٢ ػٖ أِٜٓخ حُول٢ ك٢ اه٠خع َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ رٞٛلٚ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ‬
         ‫ُلِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس. كخُظٜي٣ي حُٔظٔؼَ رخرٖ ٓؼٞى ٝحٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ ًخٕ هي أًٔذ َٗم ح٧ٍىٕ ه٤ٔظٚ‬
     ‫ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُوخٛش. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُلٌَس حُٔٞؿٜش ُِٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٗض، ُيٟ طُٞ٢ ًًْٞ ُِٜٔ٘ذ، هي‬
       ‫أٛزلض طوٍٞ: »٫ري ٩ىحٍس ³ػزي هللا‪ ٖٓ µ‬إٔ طٌٕٞ ًحص ١ز٤ؼش ٗٔظط٤غ، رٞٛل٘خ ِٓطش حٗظيحد، إٔ ٗزٍَٛخ‬
                                                                         ‫(68)‬
                                                                              ‫ُؼٜزش ح٧ْٓ ٝحُؼخُْ ًٌَ«.‬

           ‫ٝؿي ًًْٞ ٗلٔٚ ىحهَ ٓخ ٣٘زٚ حٌُخرّٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗض حُٔخُ٤ش هي هٍَص، ىٕٝ حٓظ٘خٍس ُٝحٍس‬
  ‫حُٔٔظؼَٔحص، ٝهق ٓٔخػيحص َٗم ح٧ٍىٕ حُٔـخٗ٤ش حػظزخٍح ٖٓ طخٍ٣ن ح٧ٍٝ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (4291 ّ). ًٝخٗض‬
     ‫حُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓظ٘يٍؽ، ري٫ ٖٓ ًُي، ك٢ حُٔٞحُٗش حُٔوٜٜش ُلٌٞٓش كِٔط٤ٖ. ٝهي رِـض‬
  ‫حُؤخٍس حُ٘خؿٔش ػٖ ًُي ٓوخٍٗش رخُؼخّ حُٔخُ٢ حُٔخرن طٔؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش. (78) ٝهي ؿخء ٍى ػزي‬
 ‫هللا ػِ٠ حُ٘زؤ ػِ٠ ٌَٗ طٔخإٍ ػٔخ اًح ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ؼظزَ ٗلٔٚ ٓظلٍَح ٖٓ ؿٔ٤غ حُظِحٓخطٚ حُٔخروش ُزَ٣طخٗ٤خ،‬
 ‫ٓ٠٤لخ إٔ ٖٓ حٌُٖٔٔ حُلٍٜٞ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ حُ٠ٍَٝ٣ش ٖٓ حُلـخُ، ٌُٖٝ ُ٤ْ ىٕٝ ٓخ ٣٘زٚ ْٟ َٗم ح٧ٍىٕ‬
   ‫اُ٠ ًُي حُزِي. (88) ٌٌٝٛح كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ك٢ ٟٝغ ٓخُ٢ رخُؾ حُٜؼٞرش، ك٠٬ ػٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا‬
                                                                   ‫ًخٗخ ػِ٠ ه٬ف ٗي٣ي ػ٘ي ٍٝٛٞ ًًْٞ.‬

      ‫طٔؼِض ٜٓٔش ًًْٞ ح٧ُٝ٠ رلَٝ أٌٗخٍ ٓظ٘يىس ٖٓ حَُهخرش حُٔخُ٤ش. ًٝخٕ ػِٔٚ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي ٛٞ‬
‫اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ طـ٤٤َ حُلٌٞٓش، رلـش إٔ حُلٌٞٓش حُوخثٔش ًخٗض ٓٔئُٝش ػٖ ح٩هلخم حُٔخُ٢، ُؼيّ طِٝ٣ي ك٤ِز٢‬
   ‫رز٤خٕ كٔخرخص ًخٕ ح٧ه٤َ ٣ٔظط٤غ طوي٣ٔٚ اُ٠ حُوِحٗش ىُ٤٬ ػِ٠ كخؿش َٗم ح٧ٍىٕ ُٔٔخػيس ٓـخٗ٤ش، ٝطزَ٣َح‬
         ‫ُِٔطخُزش رٔؼَ ٌٛٙ حُٔٔخػيس. َٝٓس أهَٟ أٛزق ػِ٢ ٍٟخ حًَُخر٢ حُؼخثي ُظٞٙ اُ٠ حُويّ رؼي اهلخهٚ ك٢‬
     ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ حُيػْ حُلَٗٔ٢ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش ُٔـِْ حطلخى١ ٍث٤ٔخ ُُِٞحٍس، ري٫ ٖٓ كٖٔ هخُي أرٞ‬
                                                                  ‫حُٜيٟ، ٛي٣ن ػزي هللا ٌٓ٘ أ٣خّ آطٔزٍٞ.‬

      ‫ًخٕ ػزي هللا ٗي٣ي ح٫ٓظ٤خء ٖٓ إٔ ٣ـي ٗلٔٚ َٓس أهَٟ ك٢ ًَٓذ ٝحكي ٓغ حًَُخر٢، ٫ رٔزذ ًَٙ حُ٠ؼ٤ق‬
  ‫ُِوٞ١، (98) ًٔخ ًخٕ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓوظ٘ؼ٤ٖ، رَ ُـِٔش ح٧ٓزخد ٗلٜٔخ حُظ٢ ؿؼِض حُـٔ٤غ (ػيح أُٝجي حٌُ٣ٖ ٝؿيٝٙ‬
 ‫ٓل٤يح) ٣ٌَٕٛٞ حًَُخر٢ ٝٛ٢: ػيّ ؿيحٍطٚ رخُؼوش، ٝ١ٔٞكٚ حُٔظطَف، ٝؿطَٓظٚ. ٝح٥ٕ ك٢ ٌٛٙ حُِلظش حُزخُـش‬
   ‫حُلٔخٓ٤ش ٛخٍ حًَُخر٢ ٓٔظ٘خٍح أٍٝ ُؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ حًَُخر٢ ٓٔظؼيح ُلٔخ٣ظٚ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ٗلٔٚ هخىٍح‬
‫ػِ٠ طلٔ٤ِٚ ٓٔئُٝ٤ش ح٩هلخم ك٢ كخٍ ػيّ طِز٤ش حَُؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش، ًٔخ ًخٕ ٣لؼَ ك٢ حُٔخٟ٢ ٓغ ًَ ٖٓ ٍٗ٤ي‬
     ‫١ِ٤غ ٝٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. ًٔخ إٔ حًَُخر٢ ُْ ٣ٌٖ ١،ًٖ أ٣ش ٓ٘خػَ ٛيحهش ٗوٜ٤ش أٝ ٝ٫ء ُؼزي هللا ه٬كخ ُلخٍ‬
                                                             ‫ِ‬
 ‫كٖٔ هخُي، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حَُؿزش ك٢ حُٔٞحكوش ػِ٠ ؿٔ٤غ حُٔطخُذ حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٓـخٍ حَُهخرش حُٔخُ٤ش،‬
                                      ‫رـ٤ش اظٜخٍ ح٧َٓ ًٔخ ُٞ ًخٕ ػزي هللا ٛٞ حُؼوزش حُٞك٤يس ك٢ ١َ٣ن رَ٣طخٗ٤خ.‬




                                                    ‫25‬
‫ٖٓ حُٔئًي إٔ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ؿخك٬ ػٖ حُظٜي٣ي حٌُ١ ٓؼِٚ حًَُخر٢. كل٢ أكي ُوخءحطٚ ح٧ُٝ٠ ٓغ ًًْٞ كؼَ أهٜ٠‬
      ‫ٓخ ٣ٔظط٤ؼٚ ُ٤ٔلَٙ هخث٬: إ ٓخ ٓ٠٠ هي ٓ٠٠ ٝرخُ٘ٔزش ُِٔٔظوزَ ُْ ٣ٌٖ ٣َؿذ ا٫ ك٢ ػ٬هخص ٓؼ٤يس ٓغ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝٛٞ ٓٔظؼي ُوزٍٞ حَُهخرش حُٔخُ٤ش، ُٝظٌ٘٤َ كٌٞٓش ىٓظٍٞ٣ش ١ٞحٍ روخء رَ٣طخٗ٤خ ِٓظِٓش رز٘ٞى طؤً٤ي ػخّ‬
     ‫(3291 ّ) أ١ ١ٞحٍ روخثٜخ ٓؼظَكش رخٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ طلض كٌٔٚ. ٝرويٍ ًز٤َ ٖٓ رؼي حُ٘ظَ (أٝ رل٠َ‬
   ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓؼِٞٓخص ىحهِ٤ش) ك٢ حُلو٤وش ػزَ كظ٠ ػٖ هٞكٚ ٖٓ إٔ طزخىٍ رَ٣طخٗ٤خ، ه٬ٍ كظَس ه٤خٓٚ رؤىحء‬
                          ‫(19)‬
                               ‫كَ٣٠ش حُلؾ، اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رؤٕ ػٞىطٚ ؿ٤َ َٓؿٞرش ٝرخٓظزيحُٚ رخًَُخر٢.‬

   ‫ؿ٤َ إٔ ًًْٞ ُْ ٣ظؤػَ رٔلخٝ٫ص ػزي هللا حُٜخىكش اُ٠ طلو٤ن حُٜٔخُلش. ٓخ كَٜ ٛٞ حُؼٌْ، كو٬ٍ َٜٗ ٖٓ‬
  ‫ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ ًظذ اُ٠ ُ٘يٕ ػٖ ػزي هللا ٝحٛلخ ا٣خٙ رؤٗٚ َٓٝ ٣ظل٘٠ رَٔػش، ٝأٗٚ ٓ٤وٞى اُ٠ طيٓ٤َ حُزِي.‬
      ‫(79) ٝٗظَح ُ٬كظوخٍ اُ٠ حُٞهض حُ٬ُّ ُـٔغ ح٧ىُّش حُ٬ُٓش ُ٤زَٖٛ ػِ٠ ٌٛح حُظ٘و٤ٚ، ك٬ري أٗٚ ًخٕ هي طؤػَ‬
  ‫رؤُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػِ٠ ِٛش ٝػ٤وش رٚ ك٢ حُؼَٔ ٓؼَ ر٤ي ٝحًَُخر٢. كزؼي أٓزٞػ٤ٖ ٖٓ ٍٝٛٞ ًًْٞ، ًخٕ ر٤ي‬
  ‫ٛٞ حُ٠خر٢ حُزَ٣طخٗ٢ ًٝ حُوزَس ح٧١ٍٞ ٓغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓٔخ حًٔذ ًِٔظٚ هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش‬
 ‫ٝحُ٘لًٞ، هي هيّ طوَ٣َح ٗي٣ي ح٩ىحٗش ُظخٍ٣ن اىحٍس ػزي هللا، هخٍ ك٤ٚ رؼزخٍحص ٫ طوزَ حُِزْ: إ أ٣ش كٌٞٓش ك٢ َٗم‬
‫ح٧ٍىٕ ُٖ ط٘ـق ١ٞحٍ روخء ػزي هللا ٝأٗخٍ اُ٠ إٔ كَٛش ٓٔظخُس ُِو٬ٙ ٓ٘ٚ ٓظظخف هَ٣زخ ٓغ ٓـخىٍطٚ اُ٠ حُلؾ.‬
  ‫(29) ٝه٬ٍ ٌٛٙ ح٧َٜٗ حُوِ٤ِش حُظ٢ كوي ك٤ٜخ ػزي هللا أٝ أهلن رخ٧كَٟ ك٢ ًٔذ ػوش حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢،‬
     ‫طويّ حًَُخر٢ َُٔء حُلَحؽ. كوي أرِؾ ٛٔٞث٤َ، ٓؼ٬، إٔ حُٜؼٞرخص حُظ٢ ٝحؿٜٜخ ك٢ ططز٤ن حُٔٞحُٗش ط٠خػلض‬
  ‫ًؼ٤َح ؿَحء ٝؿٞى ػزي هللا. (39) ٝٓؼِٚ ٓؼَ ر٤ي ػزَ ًًْٞ ػٖ ٍأ٣ٚ حُوخثَ رٞؿٞد ػيّ حُٔٔخف ُؼزي هللا رخُؼٞىس‬
                                                                                           ‫(49)‬
                                                                                                ‫ٖٓ حُلـخُ.‬

       ‫ٌُح كبٕ ػزي هللا ريح ٓويٓخ ٗلٔٚ ػِ٠ ١زن ٖٓ حُل٠ش ك٤ٖ ؿخىٍ كٔذ حُوطش ٓظٞؿٜخ اُ٠ حُلؾ أٝحهَ َٜٗ‬
       ‫كِ٣َحٕ. ٝك٢ ؿ٤خرٚ طٔض ٛ٤خؿش اٌٗحٍ ٝؿَٟ ح٫طلخم ػِ٠ ػيّ حُٔٔخف ُؼزي هللا رخُؼٞىس ٓخ ُْ ٣ٞحكن ػِ٤ٚ.‬
     ‫ٝاٟخكش اُ٠ حٌُ٘خٟٝ حُٔخُ٤ش ح٧ِٛ٤ش ط٠ٖٔ ح٩ٌٗحٍ ٓطخُذ أهَٟ ًحص ػ٬هش رخُظلظ٤ٖ ٝحَُهخرش حُؼٌَٔ٣٤ٖ،‬
  ‫رطَى ح٧ٗوخٙ ؿ٤َ حَُٔؿٞد ك٤ْٜ، رؼوي حطلخه٤ش طِٔ٤ْ حُٔطِٞر٤ٖ ٓغ ٍٓٞ٣ش، ٝربُـخء هْٔ ح٩ىحٍس حُوزِ٤ش. ٝهخّ‬
‫ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ ٓئُق ٗٚ ح٩ٌٗحٍ رخهظظخٓٚ رظٜي٣ي ُْ ٣ٌٖ ٓزط٘خ هخٍ ك٤ٚ »أٗخ ٝحػن ٖٓ إٔ ٓٞحكوش ًْٓٔٞ حُوخ١ؼش‬
‫(59‬
    ‫ػِ٠ حَُ٘ٝ١ آٗلش حًٌَُ ٓظؼل٢ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ٖٓ ح٫ٟطَحٍ اُ٠ اػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ًِٚ«.‬

      ‫ًخٕ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ حُؼوزش ٓ٘ظظَح ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (4291 ّ). ًٝخٕ ًًْٞ ٌِٓلخ رظِٔ٤ٔٚ‬
   ‫ح٩ٌٗحٍ ٗوٜ٤خ. ًٝظير٤َ حكظ٤خ١٢ ًخٗض اكيٟ َٓح٣خ ًظ٤زش حَُٓخس حُظخٓؼش هي أ،ٍِٓض ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ ػٔخٕ.‬
‫ؿ٤َ إٔ حُوزخثَ حُٞٛخر٤ش ٗ٘ض، ك٢ حُ٤ّٞ ٗلٔٚ، طٔخٓخ ًٔخ ٓزن إٔ كَٜ هزَ ػخٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ، ٛـٞٓخ ػ٘٤لخ ػِ٠ هَٟ‬
    ‫ر٘٢ ٛوَ حُوَ٣زش ؿيح ٖٓ ػٔخٕ ؿٜش حُـ٘ٞد. ٓخٍػض ١خثَحص ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٝحُؼَرخص حُٔيٍػش اُ٠‬
‫حُظيهَ ٝأؿزَص حُٞٛخر٤٤ٖ ػِ٠ حُظَحؿغ. ٝكَ ٌٛح حُليع حُـطخء حُٔؼخُ٢ ُظلًَخص حُوٞحص حَُٔطزطش رؼِٔ٤ش طِٔ٤ْ‬
     ‫ح٩ٌٗحٍ. (69) ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أٗٚ أؿزَ ػزي هللا رخُوٞس ػِ٠ إٔ ٣ظًٌَ، اًح ًخٕ هي ٗٔ٢ ىٍّ ػٍٞس حُؼيٝحٕ‬
    ‫ٝحُٜـّٞ حُٞٛخر٢ حٌُز٤َ ح٥هَ ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (2291 ّ) كو٤وش أٗٚ ػخؿِ ػٖ إٔ ٣لٌْ َٗم‬
                                                      ‫ح٧ٍىٕ ٓخ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رخُيػْ حُؼٌَٔ١ حُزَ٣طخٗ٢.‬

    ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طِٔ٤ْ ح٩ٌٗحٍ ُْ ٣ٌَ٘ ا٫ ٗٞػخ ٖٓ حُٜزٞ١ حُٔلخؿت. هَأ ػزي هللا حُ٘ٚ، حكظؾ ػِ٠ رَحءطٚ ٝكٖٔ‬
‫ٗٞح٣خٙ رخُيٓٞع ك٢ ػ٤٘٤ٚ ٝأًػٖ ٓٔظِٔٔخ. (79) ٌِٗض ٓٞحكوظٚ حُٜ٘خث٤ش حُلؼِ٤ش ُِلظَس حُٔئهظش حُظ٢ ًخٕ ٛٞ ٝطَ٘طَ٘‬
 ‫هي أ١ِوخٛخ ك٢ ٓئطَٔ حُوخَٛس هزَ ػ٬ع ٓ٘ٞحص ٜٝٗق. ٝىُِض أ٣٠خ ػِ٠ طلٜٔٚ ُٟٞؼٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝهزُٞٚ رٚ.‬
 ‫ٛل٤ق أٗٚ ظَ ٓٔظخء ٖٓ ٓ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ إٔ ح٫ٓظ٤خء رخص ٓٔظ٘يح اُ٠ أٓزخد ٗوٜ٤ش رٍٜٞس أٟٝق ٖٓ‬
                                                                                                  ‫ً١ هزَ.‬




                                                    ‫35‬
‫6) اكتشاف حدود انسهطت‬
    ‫ٌَٗ هزٍٞ ػزي هللا رخ٩ٌٗحٍ حُزَ٣طخٗ٢ ريح٣ش ؿي٣يس ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. أه٤َح رخص ٝحٟلخ إٔ حُِٔطش ر٤ي‬
        ‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ ح٧ه٤َس ٓٔظؼيس ُلَٝ ِٓطظٜخ. ًٌُي أٛزق ح٫ٛظٔخّ حُزَ٣طخٗ٢ ٓظًَِح، َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢‬
‫حُلو٤وش، ػِ٠ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ حُيحهِ٤ش. كخُِٔطش حُزَ٣طخٗ٤ش ُْ طؼي ٝحٟلش كو٢، رَ أٌٝٗض ػِ٠ حُظيهَ كظ٠‬
       ‫ك٢ حُظلخٛ٤َ حُيه٤وش ُ٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ أكن ؿ٤َ َٓ٣ق رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخٛٔض‬
     ‫ح٧كيحع ك٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٍٝٓٞ٣ش ك٢ طلظ٤ض حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُٔ٤خٓ٢، ٝهٜٞٛخ ٖٓ‬
 ‫ٝؿٜش حُ٘ظَ حَُ٘٣ل٤ش، ٝهخىص اُ٠ ػٍِ ػزي هللا ك٢ َٗم أٍىٕ هخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َ، ٍؿْ‬
     ‫طؼَٟٚ ُويٍ ٓظِح٣ي ٖٓ حُؼٍِ، ُْ ٣ٜزق أهَ ١ٔٞكخ. ٝك٢ حُلو٤وش كبٕ اىٍحًٚ ُؼ٤ٞد َٗم ح٧ٍىٕ ٝأٌٗخٍ‬
                                                                  ‫ػـِٙ ٌَٗ حُيحكغ حٌُخٖٓ ٍٝحء ١ٔٞكٚ.‬

  ‫طٔوٞ ح٩ٌٗحٍ ػٖ طٌٔ٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كَٝ اٍحىطٜخ ك٢ ٓخثَ حُ٘ئٕٝ حُٔخُ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش. ٝٓخٍع ًًْٞ اُ٠‬
   ‫حٓظـ٬ٍ حُٔ٤ِس حُظ٢ طلووض ُٚ ر٘٘خ١. ٝطْ طؼ٤٤ٖ آ٫ٕ ً٤ًَزَح٣ي (ح٧م ح٧ٛـَ ُِٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُ٬كن أُ٤ي‬
  ‫ً٤ًَزَح٣ي) ٓٔظ٘خٍح ٓخُ٤خ رَ٣طخٗ٤خ ُ٤ٔخػيٙ ك٢ َٓحهزش حُيحثَس حُٔخُ٤ش. ٝٓخْٛ رَٗخٓؾ طو٘ق اُِحٓ٢ ك٢ طوِ٤ٚ‬
      ‫ػـِ َٗم ح٧ٍىٕ ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ـ٤َ حػظٔخىٙ حُٔخُ٢ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ حُظ٢ ظِض طيػْ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔخُ٢‬
               ‫(7)‬
                   ‫رٔٔخػيحص ٓـخٗ٤ش، رِـض كٞحُ٢ ػِغ حُٔٞحٍى ح٩ؿٔخُ٤ش حُٔ٘ٞ٣ش كظ٠ حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش.‬

 ‫ًخٕ أكي أًزَ حُظوِ٤ٜخص ك٢ حُٔٞحُٗش، ٝٛٞ حُظوِ٤ٚ ح٧ٛؼذ ٝح٧هٔ٠ رٟٞٞف رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓظؼِوخ رخُوخثٔش‬
      ‫حُٔيٗ٤ش حُظ٢ حٗول٠ض ٖٓ ٓظش ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ك٢ حُؼخّ حُٔخُ٢ (3291 ـ 4291 ّ) اُ٠‬
  ‫ػَ٘٣ٖ أُلخ ٝػ٬ػش ػَ٘ أُلخ ك٢ حُؼخٓ٤ٖ حُٔخُ٤٤ٖ (4291 ـ 5291 ّ) ٝ(5291 ـ 6291 ّ) ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝٗظَح‬
  ‫٧ٗٚ ًخٕ ٓي٣٘خ رٔزِؾ ػَ٘س آ٫ف ؿَٟ ٍكغ ه٤ٔش حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش ٫كوخ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ ٓيحى ى٣ٞٗٚ. ٝٓوخرَ ًُي طُٞ٠‬
   ‫ً٤ًَزَح٣ي ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ٓـَٔ أٌٗخٍ اٗلخم حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش. (2) ٝهي طٌٖٔ ح٧ه٤َ ٖٓ ٓيحى ى٣ٕٞ ػزي هللا‬
                                      ‫(3)‬
                                          ‫»ػٖ ١َ٣ن حٗظِحع آهَ هَٕ ٓ٘ٚ ٝحُٔوخ١َس ربػخٍس ٓ٘خؿَس ؿي٣ش ٓؼٚ«.‬

 ‫طيرَ ػزي هللا أَٓٙ ٓغ حُٔ٘ٞحص حُؼـخف ػٖ ١َ٣ن ر٤غ رؼٞ ٓٔظٌِخطٚ، ٝحٓظويحّ ػَٝس ُٝؿٚ ح٧ُٝ٠. (4) ٝٓخ إ‬
 ‫طْ طٔي٣ي حُي٣ٕٞ كظ٠ ؿَٟ هلٞ ه٤ٔش حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش َٓس أهَٟ اُ٠ حػ٘٢ ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص، ٓٔخ أىٟ اُ٠‬
     ‫إٔ ٣ظؤػَ كظ٠ ًًْٞ حٌُ١ ًخٕ ك٤ٔخ ٓ٠٠ ٗي٣ي ح٫ٗظوخى ُؼخىحص ػزي هللا ك٢ ح٩ٗلخم، رلوَٙ حُٔيهغ ٝٛٞ٫ اُ٠‬
 ‫ؿؼِٚ ٣ظيهَ ُٜخُلٚ. ًخٗض كٌَس ًًْٞ إٔ طزخىٍ حُيُٝش اُ٠ ٓ٘لٚ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ ُْ طٌٖ ُظوق ػ٘ي كيٝى‬
   ‫ؿِذ حُيهَ، رَ ًٝخٗض ٓظٞكَ ػٔ٬ ٫ر٘ٚ ح٧ٛـَ ٗخ٣ق ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. (5) ٌٝٛٙ حُلٌَس، ٫ ٍكغ ه٤ٔش حُوخثٔش‬
                                                     ‫حُٔيٗ٤ش رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٛ٢ حُظ٢ أٛزلض ٗخكٌس ك٤ٔخ رؼي.‬

    ‫ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُ٘ئٕٝ حُؼٌَٔ٣ش ًخٕ ر٤ي ٌٓٔٔخ ىٕٝ ٓ٘خُع رِٓخّ حُوٞس حُٔلِ٤ش حُٔٞكيس حُٔؼَٝكش رخْٓ حُـ٤ٖ‬
    ‫حُؼَر٢ ٖٓ حُزيح٣ش. ؿ٤َ إٔ ٟٝؼٚ ًخٕ ٛؼزخ هزَ ح٩ٌٗحٍ. »كخ٧ٓ٤َ ٝحُلٌٞٓش (رخٓظؼ٘خء ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُـي٣ي‬
      ‫³حًَُخر٢‪ٝ µ‬كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٣ٌَٕٛٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٌُٜٝح حٌَُٙ أٓزخد ٓوظِلش، ٌُٖٝ حُـٔ٤غ ٓظلوٕٞ ػِ٠‬
‫ٗوطش ٝحكيس ٛ٢ ٝؿٞى ٟخر٢ رَ٣طخٗ٢... ٝرخُ٘ٔزش ُِ٠زخ١ ٝح٧كَحى كبٕ طؤ٣٤يْٛ ٓ٤يّٝ رخُظلي٣ي ١ٞحٍ روخث٢ هخىٍح‬
  ‫ػِ٠ حُيكغ ُْٜ«. (6) ٝك٤ٔخ رؼي طٔض اهخكش ٓ٘ظوي٣ٚ حُلٌٞٓ٤٤ٖ، ػِ٠ ح٧هَ. ٝك٢ ػخّ (5291 ّ) ًخٕ طؼيحى حُـ٤ٖ‬
  ‫٣َٜ اُ٠ أُق ٝأٍرؼٔخثش ٝحػ٘٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ رٖٔ ك٤ْٜ ػ٘خَٛ حَُ٘١ش ٝحُـ٤ٖ ٝكَحّ حُٔـٕٞ، ٟزخ١خ ٝأكَحىح.‬
                                                                                                     ‫(7)‬



    ‫ُْ طٌٖ ػٔش ٓٞحهغ ُِل٤ِن حُؼَر٢ اُ٠ حَُ٘م ٖٓ حُو٢ حُلي٣ي١ حُلـخُ١، كوي ؿَٟ إٔ طْ ك٢ ػخّ (6291 ّ)‬
‫طٌ٘٤َ هٞس كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ (م. ف. ٕ. أ.) ًـِء ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش (ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش) ك٢ كِٔط٤ٖ طلض ه٤خىس‬
    ‫رَ٣طخٗ٤ش، ُظُٞ٢ ٜٓخّ ح٩َٗحف حُوزِ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝٓغ حٗظوخٍ ٝحؿزخص هلَ حُٜلَحء اُ٠ هٞس حُليٝى،‬
‫ؿَٟ طوِ٤ٚ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ (558)، ٍؿ٬ ك٠٬ ػٖ إٔ ٌٛح حُـ٤ٖ »كوي ١خرؼٚ ٗزٚ حُؼٌَٔ١ اً حٗوِذ اُ٠‬
    ‫َٗ١ش ٓيٗ٤ش »ك٠َ٣ش ٍحؿِش، َٝٗ١ش ٍ٣ل٤ش ٍحؿِش ٖٓ ؿٜش، ٝه٤خُش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش«. (8) ٝرٌٜٙ حُطَ٣وش كوي‬
 ‫َٗم ح٧ٍىٕ، ُلظَس هٜ٤َس، كظ٠ ٛ٤جش ٓخ ًخٕ ٣٘زٚ حُـ٤ٖ حُ٘ظخٓ٢ حُوخٙ رٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حهظِحٍ حُؼيى‬
    ‫كبٕ ػ٬ػش ٟزخ١ رَ٣طخٗ٤٤ٖ اٟخك٤٤ٖ ػ٤٘ٞح ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ُ٤ظُٞٞح ٜٓخّ حٌَُٔط٤َ حُٔخُ٢ ٝٓلظٖ حَُ٘١ش‬
                                                                  ‫ٝحَُٔ٘ف ػِ٠ حُٔٔظٞىػخص ػِ٠ حُظٞحُ٢.‬




                                                  ‫45‬
‫أىٟ هِن هٞس حُليٝى اُ٠ اػخىس كظق ٓخ ًخٕ هي أٛزق ٟٓٞٞػخ ُِ٘حع ر٤َٝهَح١٢ ىحثْ ر٤ٖ ٓوظِق اىحٍحص‬
      ‫حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، أ١ ٓٔؤُش: ٓخ ػ٬هش َٗم ح٧ٍىٕ رلِٔط٤ٖ؟ ًٝخٗض هٞس حُليٝى طؼخٗ٢ ٖٓ حُظزخّ ًٜٞٗخ‬
 ‫طلَٔ طٔٔ٤ش ٝط٠طِغ رٜٔٔخص ٓظٔخٛ٤ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٜٝ٘خ ؿِء ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ٓٔخ ٣ـؼِٜخ‬
       ‫ٓٔئُٝ٤ش كِٔط٤٘٤ش. ٝحُ٘ظ٤ـش حُظ٢ طَطزض ػِ٠ ٌٛح حُـ٤خد ُِٟٞٞف، طٔؼِض رظٍٞ٣٢ هٞس حُليٝى ك٢ حُٔٔخكٌش‬
‫حُٔخُ٤ش حُـخٍ٣ش ر٤ٖ ُ٘يٕ ٝحُويّ، كٍٞ حُـٜش حُظ٢ ًخٗض ٓظوّٞ رظٔي٣ي كخطٍٞس ػـِ َٗم ح٧ٍىٕ. كٞحٍُس حُٔخُ٤ش،‬
     ‫ك٢ ٓٔؼ٠ ٜٓ٘خ ُظوِ٤ٚ ػـِٛخ ٛ٢، أَٛص ػِ٠ حػظزخٍ َٗم ح٧ٍىٕ »ِٜٓلش كِٔط٤٘٤ش كَٜح« ٫ ري ٖٓ‬
 ‫اؿزخٍ كِٔط٤ٖ ػِ٠ طٔي٣ي ٓخ ٣ظَطذ ػِ٤ٜخ (9) ك٢ ٌٛح حُٔـخٍ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُـٔ٤غ ك٢ ُ٘يٕ طوَ٣زخ ًخٗٞح ك٢‬
                                              ‫ػخّ (6291 ّ) هي ٝحكوٞح ػِ٠ كَٜ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ كِٔط٤ٖ.‬

   ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حٍُِٞى رَِٞٓ ػخٍٝ طٔي٣ي ٗلوخص هٞس حُليٝى ر٘يس. (17) رَ ٍٝكٞ رويٍ أًزَ‬
‫ٖٓ حُلٔخّ طـط٤ش حُؼـِ حُٔيٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. كوي حػظزَ اه٠خع َٗم ح٧ٍىٕ ُلِٔط٤ٖ، ٝٛٞ أَٓ ٗ٢ء ٫ري‬
  ‫إٔ ١،كظَٝ اػَ ٓؼخِٓش ًٌٜٙ أَٓ ٓ٘خهٞ ُِٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝرِؾ ٓوطٚ كٍٞ حُٔٔؤُش ًِٜخ ىٍؿش ؿؼِظٚ ٣ٜيى‬
    ‫رخ٫ٓظوخُش. ٝأه٤َح هخٓض ُٝحٍس حُٔخُ٤ش رلَ حُٔٔؤُش ػٖ ١َ٣ن ؿؼَ كٜش كِٔط٤ٖ هٔٔش أٓيحّ طٌخُ٤ق هٞس‬
     ‫حُليٝى كو٢، ٝكوخ ُِٔ٘طن حُوخثَ رؤٕ ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ْٜٔ ك٢ طؼِ٣ِ ح٧ٖٓ رلِٔط٤ٖ. ٝحكن رَِٞٓ‬
‫ػِ٠ حُلَ ٌَٓٛخ ٝأًَٔ كظَس ٝ٫٣ظٚ. ٌُٖٝ هٞس حُليٝى أػزظض ػِ٠ أ٣ش كخٍ أٜٗخ ًخٗض ػخؿِس ػٖ هلَ رخى٣ش َٗم‬
     ‫ح٧ٍىٕ. كل٤ٖ طْ ؿِذ ؿٕٞ رخؿٞص ؿِٞد ٖٓ حُؼَحم ك٢ ػخّ (0391 ّ) ُظٌ٘٤َ هٞس رخى٣ش ًـِء ٖٓ حُـ٤ٖ‬
                             ‫حُؼَر٢، حٗٔلزض هٞس حُليٝى اُ٠ ٓخ ٍٝحء َٜٗ ح٧ٍىٕ ُِو٤خّ رٞحؿزخطٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

  ‫ؿخء حُظلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔظ٘يى ر٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔخُ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش ك٢ أٓٞأ ح٧ٝهخص رخُ٘ٔزش ُٟٞغ ػزي هللا‬
   ‫ك٢ حُٔ٘طوش. كل٤ٔخ ًخٕ ٣ـَ١ اهلخّ طزؼ٤ظٚ ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُ٘ئٕٝ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ػِ٤ٚ ػ٘ٞس، ًخٗض ح٧كيحع ػِ٠‬
                                                      ‫كيٝىٙ طؼَٔ ػِ٠ حٓظزؼخىٙ ٖٓ حُٔخكش حُؼَر٤ش ح٧ٝٓغ.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ حُٜـّٞ حُٞٛخر٢ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ آد ٖٓ ػخّ (4291 ّ) هي طْ، ًٔخ ك٬ ُِزؼٞ إٔ ٣ؼظويٝح، ٗظ٤ـش‬
       ‫حُظٞح١ئ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ أؿَ اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ هزٍٞ ح٩ٌٗحٍ. (77) كوي ًخٗض حُلِٔش، رخ٧كَٟ، ؿِءح ٖٓ‬
 ‫آظَحط٤ـ٤ش حرٖ ٓؼٞى حَُحٓ٤ش اُ٠ اه٠خع حُلـخُ. كزؼي ػ٬ػش أٓخر٤غ حٓظُٞض هٞحطٚ ػِ٠ حُطخثق. ٝك٢ حُؼخُغ ٖٓ‬
  ‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ط٘خٍُ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُؼَٕ ٫ر٘ٚ حُزٌَ ػِ٢، ٝٓخ ُزؼض ٌٓش، رؼي ػَ٘س أ٣خّ، إٔ حٓظِٔٔض. ٝرؼيٛخ‬
                                                     ‫ظَ ػِ٢ ٓظ٘زؼخ رـيس ُٔيس ٓ٘ش هزَ إٔ ٣لٌٝ كٌٝ أر٤ٚ.‬

 ‫ًخٗض حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ ًَ ٖٓ ٌٓش ٝحُطخثق هي رخطض ٓلظٞكش أٓخّ حرٖ ٓؼٞى ٌٓ٘ إٔ ًخٕ هي ِّٛ ػزي هللا ك٢‬
  ‫طَرش ك٢ ػخّ (9191 ّ). ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ، ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ حُظ٢ َٓص رؼي ًُي حُظخٍ٣ن، هي كخٍٝ حٓظـ٬ٍ‬
 ‫طلٞهٚ ػِ٠ حُٜخٗٔ٤٤ٖ؛ رَ ًخٕ ري٫ ٖٓ ًُي هي ػُِ ٓٞهؼٚ ك٢ أٓخًٖ أهَٟ ٖٓ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. ٝك٢ ٍر٤غ ػخّ‬
           ‫(4291 ّ) ٝؿي ٗلٔٚ ٗٔخٍ حُـِء ح٧ٝٓ٢ ٖٓ ٗزٚ حُـِ٣َس حٌُ١ ًخٕ ٓ٤وغ هِلٚ ه٬ٍ أ١ ٛـّٞ ػِ٠‬
     ‫حُلـخُ.ٝطِحٓ٘ض ػِٔ٤ش ح٩ؿخٍس ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٛ٤ق ًُي حُؼخّ ٓغ ك٘ي حُوٞحص حُٞٛخر٤ش ػِ٠ كيٝى‬
‫حُؼَحم. ًٝخٗض حُٔ٘خٍٝطخٕ ًِظخٛٔخ ٜٓٔٔظ٤ٖ ٩روخء أر٘خء حُلٔ٤ٖ ٓ٘ـُٞ٤ٖ ٝػخؿِ٣ٖ ػٖ حُظلَى ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش‬
‫ؿِٝ حُلـخُ. أٓخ إٔ طٌٕٞ اكيٟ حُ٘ظخثؾ حُـخٗز٤ش ٫ٓظَحط٤ـ٤ظٚ ٓظٔؼِش ر٠ٔخٕ ٓٞحكوش ػزي هللا ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ش ػِ٠‬
                                                             ‫ح٩ٌٗحٍ ³حُزَ٣طخٗ٢‪ ،µ‬كِْ ٣ٌٖ ًُي ا٫ ٜٓخىكش.‬

  ‫ُْ طٌٖ ػِٔ٤ش ح٩ه٠خع حُٔؼٞى٣ش ٛؼزش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ حٓظـَهض ػخٓخ ًخٓ٬ ٗظ٤ـش كٔخٓ٤خص ى٣٘٤ش. كٌٔ٘‬
 ‫حٗظٜخء حُلَد ًخٗض ٌٓخٗش حُلٔ٤ٖ هي طيٍٛٞص. (27) كخُؼٍٞس حُؼَر٤ش ُْ طٌٖ هي طٌِِض روِن ىُٝش ػَر٤ش أًزَ، رَ‬
  ‫رظؤ٤ْ أٍٝ حُؼَد ٝاه٠خػٜخ ُِٔ٤طَس ح٧ٍٝر٤ش. ُْ ٣ٜزق حُلٔ٤ٖ ٌِٓخ ُِؼَد، رَ ٛخٍ ٌِٓخ ُِلـخُ كو٢.‬
  ‫ًٝخٕ حٓظو٬ُٚ حُـي٣ي ٗؼٔش ِٓظزٔش رؼي حُظلٍَ ٖٓ حُظزؼ٤ش حُؼؼٔخٗ٤ش. كزي٫ ٖٓ حُٔوخء حُؼؼٔخٗ٢ رخص ح٥ٕ ٣لَٜ‬
                                                                           ‫ػِ٠ ٓؼٞٗخص رَ٣طخٗ٤ش ٓظ٠خثِش.‬

  ‫ٝطؼَٝ ١وْ حُلؾ ٛٞ ح٥هَ ُِظيٍٛٞ ؿَحء ػيّ ٝؿٞى أ١ ا١خٍ آزَح١ٍٞ١. ًٝخٗض حٗظلخٟش ٓخ رؼي حُلَد‬
‫هي هطؼض ١َ٣ن حُلؾ ح٥ط٤ش ٖٓ طًَ٤خ ٍٝٓٞ٣ش، ك٠٬ ػٖ إٔ حُظ٘خكْ حُٔ٤خٓ٢ ر٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٝحرٖ ٓؼٞى ٖٓ ؿٜش،‬
    ‫ٝحُلٔ٤ٖ ٝحُِٔي كئحى ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، هي ؿؼِٚ ٣ـِن ١َ٣ن حُلؾ أٓخّ حُلـخؽ حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ٗـي َٜٝٓ. ٝرـ٤ش‬
   ‫حُظؼٞ٣ٞ ػٖ كويحٕ حُٔٞحٍى ح٥ط٤ش ٓغ حُلؾ هخّ رَكغ حُ٠َحثذ حُٔلِ٤ش، ٝرظلٔ٤َ حُلـخؽ حُوخىٓ٤ٖ كؼ٬ أػزخء‬
   ‫ًز٤َس ٫ ططخم. ٝهي طلٍٞ ْٓٞٓ حُلؾ ح٧ه٤َ حٌُ١ طْ طلض اَٗحكٚ اُ٠ "ك٠٤لش" ؿَحء ٗوٚ حُٔ٤خٙ ٝح٧ؿٍٞ‬
  ‫حُزخٛظش، كؤىٟ ٌٛح ح٩هلخم ك٢ حُللخظ ػِ٠ َٓحْٓ كؾ ٓ٘ظظٔش اُ٠ إٔ ٣لوي حُظؤ٣٤ي ك٢ حُؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢. ٝٓخ ُزغ‬



                                                  ‫55‬
‫كويحٕ حُٔٞحٍى حُوخٍؿ٤ش ٝحٍطلخع حُ٠َحثذ إٔ أى٣خ اُ٠ إٔ ٣ؤَ حُظؤ٣٤ي حُيحهِ٢، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ ٛلٞف حُوزخثَ‬
                                                      ‫حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ حُؼٔٞى حُلوَ١ حُؼٌَٔ١ ُ٘ظخٓٚ.‬

 ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ا٫ ٗوٜخ ػخؿِح ٝهق ؿخٗزخ ٣ظلَؽ ػِ٠ ٌِٓٔش أر٤ٚ حُلـخُ٣ش ٝٛ٢ طظيحػ٠ ٝطٔو٢. ًخٕ هي كؼَ‬
 ‫ٓخ حٓظطخع كؼِٚ ُظلٔ٤ٖ حُؼ٬هخص ر٤ٖ أر٤ٚ ٝرَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف. ٝهزَ ًَ ٗ٢ء ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ‬
        ‫هي أٍحىص ػوي ٓؼخٛيس ٓغ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ، رخػظوخىٛخ، إٔ طولق ٖٓ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ًخٗض طٞحؿٜٜخ‬
  ‫ٓ٤خٓخطٜخ حَُ٘م أٝٓط٤ش، ٝهٜٞٛخ ك٢ كِٔط٤ٖ. (37) ًخٕ ػزي هللا هي أُق ػِ٠ أر٤ٚ ٓطخُزخ ا٣خٙ رظٞه٤غ ٓؼَ ٌٛٙ‬
‫حُٔؼخٛيس، ٝهي كخٝٝ ػِ٠ ٝحكيس حػظوي أٜٗخ ٓظٌٕٞ ٓوزُٞش ك٤ٖ ًخٕ ٍُْٞٗ ك٢ ػٔخٕ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ٌُٖٝ‬
‫حُلٔ٤ٖ ٍكٞ طٞه٤ؼٜخ. ٝرؼي ًُي أِٓض رَ٣طخٗ٤خ ك٢ إٔ ٣ل٠٢ طٜي٣ي حرٖ ٓؼٞى اُ٠ اؿزخٍٙ ػِ٠ طِ٤٤ٖ ٓٞهلٚ. ٝهي‬
 ‫ػزَ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ ػٖ حػظوخى ػخّ ك٤ٖ ًظذ ٣وٍٞ: »ٖٓ حٌُٖٔٔ إٔ ٣ظٔوٞ حُظٜي٣ي حُٔظِح٣ي ُِلـخُ ؿَحء‬
    ‫حُؼيٝحٕ حُٞٛخر٢ ػٖ ؿؼَ حُِٔي كٔ٤ٖ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ٝأًؼَ حٓظؼيحىح ُوزٍٞ َٗٝ١ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طِز٢ كخؿخص‬
 ‫ٓ٤خٓظ٘خ ك٢ كِٔط٤ٖ«. (47) ؿ٤َ أٗٚ ظَ ػخرظخ ػِ٠ ٓٞهلٚ ٝهخٓض رَ٣طخٗ٤خ رٔلذ طٔٞ٣ِٜخ ُٚ ك٢ ػخّ (4291 ّ).‬

       ‫ك٢ حُٜ٘خ٣ش ٝحؿٚ حُلٔ٤ٖ حُٔؼٞى٣٤ٖ ٝهٞحطْٜ حُٔؼَٝكش رخْٓ ح٩هٞحٕ ٝكيٙ طوَ٣زخ، ٓؼٞ٫ ػِ٠ ػيى هِ٤َ ٖٓ‬
‫حُطخثَحص حُِِٜٜٔش حُظ٢ حٗظَحٛخ ٖٓ ح٩٣طخُ٤٤ٖ، ٝحٓظؤؿَ ُو٤خىطٜخ ١٤خٍ٣ٖ ٖٓ حَُّٝ حُز٤ٞ. (57) ٛل٤ق إٔ ػزي‬
‫هللا ًخٕ هي أٍَٓ ر٠غ ٓجخص ٖٓ ٍؿخٍ حُوزخثَ، ٖٓ حُٔؼٞى٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي ؿخإٝح ٓؼٚ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ‬
 ‫ٛئ٫ء ُْ ٣ليػٞح أ١ طـ٤٤َ ك٢ حُ٘ظ٤ـش. ًٌُي طَٞٓ ػزي هللا اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ١خُزخ ٜٓ٘خ إٔ طظيهَ، ٌُٖٝ ىٕٝ ؿيٟٝ.‬
   ‫كزؼي ٓض ٓ٘ٞحص ٖٓ حُؼ٬هخص حُٔظيٍٛٞس رخ١َّحى ٓغ حُلٔ٤ٖ، ُْ طلَى رَ٣طخٗ٤خ اٛزؼخ ٝحكيس ُٔٔخػيس كِ٤لٜخ‬
                                                                                                     ‫حُوي٣ْ‬

       ‫ُْ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ه٬كخ ُلخٍ أر٘خثٚ، هي طٌٖٔ ٖٓ طلو٤ن أ١ حٗظوخٍ ٗخؿق ٖٓ ح٩١خٍ حُؼؼٔخٗ٢ حُوي٣ْ اُ٠ حُ٘ظخّ‬
‫ح٩هِ٤ٔ٢ حُـي٣ي حُوخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ػزي هللا هي هيّ حُظ٘خُ٫ص حُ٠ٍَٝ٣ش، ٝكَٜ رخُٔوخرَ ػِ٠ ػَٕ‬
    ‫آٖٓ ٝٓ٠ٕٔٞ اُ٠ ٌٛح حُلي أٝ ًحى. ًٝخٕ ك٤َٜ ٛٞ ح٥هَ هي هيّ ط٘خُ٫ص ٓٔخػِش ٝكَٜ ػِ٠ ػَٕ أ٣٠خ.‬
  ‫(ٝٗظَح ُز٘٤ش حُؼَحم حٓظطخع ح٧ه٤َ إٔ ٣ٞحُٕ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش رٜٔخُق ٓلِ٤ش، هخُوخ ُ٘لٔٚ ٗؼٍٞح‬
    ‫رخ٫ٓظو٬ٍ أهٟٞ ٓٔخ ًخٕ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ طٞك٤َٙ.) ؿ٤َ إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ظوَ ه٢ ػٖ ٓلخُٝش طزَ٣َ ٓزخىٍطٚ‬
‫ح٧ُٝ٤ش اُ٠ ح٫ٗلٜخٍ ػٖ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝاٟلخء ٛلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٤ٜخ. كوي ظَ ٣ٔؼ٠، كظ٠ رؼي إٔ رخص‬
 ‫هِن حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش حُظ٢ ٓزن ُٚ إٔ كِْ رٜخ أَٓح ٓٔظل٤٬ ٓ٤خٓ٤خ، اُ٠ كَٝ ٛ٤ٔ٘ظٚ حُٔؼ٘ٞ٣ش رٞٛلٜخ حُطَ٣وش‬
     ‫حُٞك٤يس حُٔظزو٤ش ُٚ، ٌُٔذ طؼخ١ق حُؼَد ٝحُِٔٔٔ٤ٖ حُُٔٞػ٤ٖ ر٤ٖ ىٍٝ ٓظ٘خكٔش هخٟؼش رؤًؼَ٣ظٜخ ُِٔ٤طَس‬
    ‫ح٧ٍٝر٤ش. ٝهي ًخٕ ٌٛح أكي أٛيحف طُٞ٤ٚ ُٜٔ٘ذ حُو٬كش. ٌُٜٝح حُـَٝ أ٣٠خ ًخٕ هي أ٣ي حُٔطخُذ حُؼَر٤ش ك٢‬
      ‫كِٔط٤ٖ، ٍحك٠خ إٔ ٣ٞهغ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ أ٣ش ٓؼخٛيس ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼ٘٢ هزٞ٫ رٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُوخٛش رخُٞ١ٖ‬
                                               ‫حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١. ٝكٔذ طلِ٤َ ػزي هللا كبٕ ٍك٠ٚ ًِلٚ ػَٗٚ.‬

  ‫ًٝخٕ ٓٔخ أػخٍ ؿ٤ع ػزي هللا إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٘ؼظٚ ٖٓ طٞك٤َ ٓ٬ً ٧ر٤ٚ. كؼ٘ي طٞؿٚ حُلٔ٤ٖ رؼي ٓـخىٍطٚ حُلـخُ اُ٠‬
    ‫َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ح٧كَٔ، ُْ طٔٔق رَ٣طخٗ٤خ إٔ ٣ٔظوَ ِٓي حُلـخُ حُٔخرن ٛ٘خى، ٝ١ِزض ٓ٘ٚ إٔ‬
‫٣زو٠ ك٢ حُؼوزش كظ٠ ٣ظْ حطوخً هَحٍ ر٘ؤٕ ٓٔظوزِٚ. كوخّ ػزي هللا حٌُٔػٖ ػِ٠ ٓ٠ٞ ربٍٓخٍ حُو٤ْ اُ٠ حُؼوزش ُ٤و٤ْ‬
      ‫ك٤ٜخ أرٞٙ، ٍ٣ؼٔخ ٣ظخرغ ٛٞ ٓؼخُـش ٜٓ٤َٙ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٗ٘ؤ ط٘خكْ كخى ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم كٍٞ طـ٘ذ‬
 ‫حٓظوزخٍ حُلٔ٤ٖ، اً أَٛص ًَ ٖٓ اىحٍط٢ ح٫ٗظيحد ك٢ حُزِي٣ٖ ػِ٠ اُوخء حُؼذء ػِ٠ ح٧هَٟ. (67) ٖٓ حُٞحٟق‬
            ‫إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُزوخء ١ٞ٣٬ ك٢ حُؼوزش، ٧ٕ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞىٙ ٛ٘خى إٔ ٣ٌَ٘ ػَٜ٘ ؿٌد‬
 ‫ُِلـخُ٣٤ٖ حُٔخهط٤ٖ ٝٛيكخ ٫رٖ ٓؼٞى. ٝرؼي ػَ٘س أَٜٗ ٛيى حرٖ ٓؼٞى رٜٔخؿٔش حُؼوزش، كـَٟ رَٔػش ٟٝغ‬
 ‫حُلٔ٤ٖ ػِ٠ ظَٜ رخهَس رَ٣طخٗ٤ش ٓظٞؿٜش اُ٠ هزَٙ حُظ٢ ػخٕ ك٤ٜخ ٓغ ُٝؿٚ حُؼخٗ٤ش حُظًَ٤ش أّ ُ٣ي، ٝر٘خطٜٔخ‬
       ‫اُ٠ إٔ أٛ٤ذ رَٔٝ ٓٔ٤ض ك٢ ػخّ (0391 ّ). ٝرؼي حَُٔٝ ٓٔق ُٚ رخٌُٛخد اُ٠ ػٔخٕ ُ٤ٌٕٞ هَ٣زخ ٖٓ‬
 ‫أٝ٫ىٙ. ػخٕ ٓظش أَٜٗ ٓو٬ ك٢ حُطؼخّ ٝحٌُ٬ّ اُ٠ إٔ طٞك٢ ك٢ حَُحرغ ٖٓ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ (1391 ّ) ٝٛٞ ك٢‬
   ‫حُؼخٓ٘ش ٝحُٔزؼ٤ٖ ٖٓ حُؼَٔ. (77) طْ ىك٘ٚ ك٢ حُويّ ك٢ ٓٔـي ٛـ٤َ ٓظخهْ ُِلَّ حَُ٘٣ق. ٝهي ؿَٟ كظق ٗخكٌس‬
    ‫ك٢ ؿيحٍ حُلَّ ُـؼَ حُوزَ ٓظٜ٬ رخُلُٞس حُٔويٓش. طُٞ٠ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، ٓلظ٢ حُويّ ٝأكي أُي هّٜٞ‬
     ‫ػزي هللا ك٤ٔخ رؼي، أَٓ طٜٔ٤َ طَط٤زخص حُـ٘خُس، ٝأُو٠ ًِٔش طؤر٤٘٤ش رؼي ٛ٬س حُـ٘خُس ك٢ حُٔٔـي ح٧هٜ٠. ٝهي‬
       ‫ك٠َ َٓحْٓ حُيكٖ ػيى ٖٓ حُ٘وٜ٤خص حُؼَر٤ش ٝحُزَ٣طخٗ٤ش حَُٔٓٞهش، اٟخكش اُ٠ ٝكي٣ٖ ؿ٤َ ٓيػٞ٣ٖ ٖٓ‬
                                                                   ‫(87)‬
                                                                        ‫حُلخهخٓ٤ش حَُث٤ٔ٤ش ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬




                                                    ‫65‬
‫ريح ٜٓ٤َ حُلٔ٤ٖ ػخٓ٬ ٖٓ ػٞحَٓ روخء ػزي هللا ٓظٌٔٔخ رٜ٘ـٚ حُوخثْ ػِ٠ حػظٔخى حُلي ح٧ىٗ٠ ٖٓ حُٔوخٝٓش. كوي‬
      ‫أػطخٙ ٓوٞ١ حُلـخُ ىٍٓخ أٟٝق ُٚ ٍَٟٝس حُللخظ ػِ٠ حُٜٔخُق حُٔ٘ظًَش ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٜٓٔخ ًخٕ‬
       ‫حُؼٖٔ. ُوي ٌَٗ ٓخ كيع ىٍٓخ ًخٕ ٓخ ُحٍ ١خُؿخ ك٢ ًٛ٘ٚ ك٤ٖ حٗيُؼض حُؼٍٞس ٟي حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش.‬

 ‫كل٢ ٛ٤ق ػخّ (5291 ّ) أىص أكيحع ك٢ ؿزَ حُيٍُٝ حُٞحهؼش ٓزخَٗس هِق حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠‬
      ‫اٗؼخٍ كًَش طَٔى، ٓخ ُزؼض إٔ حٗظَ٘ص اُ٠ ٗظ٠ أٗلخء ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. (97) ٝهي ًخٗض ُؼزي هللا ك٢ حُٔخٟ٢‬
       ‫ػ٬هخص ٝػ٤وش ٓغ حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ ح٧١َٕ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ ُـؤ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ه٬ٍ ح٫ٗظلخٟش‬
      ‫حُيٍُ٣ش ك٢ ػخّ (2291 ّ) أٓخ ك٢ ػخّ (5291 ّ) كوي ًخٕ ػزي هللا ٫كظخ ُِ٘ظَ رخٓظ٘خػٚ ػٖ حُظؼز٤َ ػٖ أ١‬
    ‫طـخٝد. ىحٓض حُؼٍٞس كٞحُ٢ ػخٓ٤ٖ، ٝؿَّص ػِ٠ ٍٓٞ٣ش ٝ٣٬ص كٔ٬ص حٗظوخٓ٤ش كَٗٔ٤ش ٌٓؼلش، اً طْ هٜق‬
  ‫ىٓ٘ن َٓط٤ٖ، ًٔخ حؿظٌرض أػيحىح ٖٓ حُِٔٔل٤ٖ ٝأٌٗخ٫ ٖٓ حُيػْ حُٔخُ٢ ٖٓ حُيٍٝ حُٔـخٍٝس. رخهظٜخٍ ًخٗض‬
       ‫حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش كًَش حُظَٔى ح٧ْٛ ٟي ح٫ٗظيحد ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، اُ٠ إٔ حٗلـَص كِٔط٤ٖ أٝحهَ ػوي‬
‫حُؼ٬ػ٤٘٤خص. ٝٓغ ًُي كبٕ حَُؿَ حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ هي ٓ٠٠ ػِ٠ هَٝؿٚ ٖٓ ٌٓش ٩ػخىس اهخٓش ٌِٓٔش ػَر٤ش ك٢ ىٓ٘ن‬
                                             ‫ٟٓٞ أٍرغ ٓ٘ٞحص كَٙ ػِ٠ إٔ ٣٘ؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ حَُٜحع حُيحثَ‬

  ‫ٛٞص ٌٓخٗش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش اُ٠ حُل٠٤ٞ رؼي ًُي. ٝهي حػظزَ ػِٝكٚ ٝػيّ حٛظٔخٓٚ ٗخؿٔ٤ٖ ػٖ ٍؿزظٚ ك٢‬
 ‫ًٔذ طؤ٣٤ي كَٗٔخ ُلٌَس اؿ٬ٓٚ ػِ٠ حُؼَٕ. ٝك٢ حُلو٤وش ًخٗض ػٔش أٓزخد أهَٟ أًؼَ ٝؿخٛش. كوي ًخٕ ٌٓٔٞٗخ‬
        ‫رٌخرّٞ حُلـخُ ٝٛ٢ طِلع أٗلخٜٓخ ح٧ه٤َس، ك٠٬ ػٖ إٔ ٓخُ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ٝؿ٤ٜ٘خ ًخٗخ ح٥ٕ ك٢ هز٠ش‬
  ‫رَ٣طخٗ٤خ حُٔلٌٔش. ٝٛ٘خى كيع آهَ: كزؼي رؼي ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ هي ّ،ٓق ُـ٤َ حُٔوخطِ٤ٖ ٖٓ حُيٍُٝ رخُِـٞء‬
 ‫اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ ٛئ٫ء حُ٬ؿج٤ٖ حُيٍُٝ ٓخ ُزؼٞح، رٔزذ حٌُ٘خٟٝ حُلَٗٔ٤ش، إٔ طؼَٟٞح ُؼِٔ٤خص ح٩رؼخى‬
                                                              ‫(12)‬
                                                                   ‫ؿ٘ٞرخ اُ٠ ح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ٫رٖ ٓؼٞى.‬

    ‫ٌَٗ ػِٝف ػزي هللا ػٖ ىػْ حُٔظَٔى٣ٖ ٗٞػخ ٖٓ حُٔلخؿؤس. (72) ٛل٤ق إٔ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد، ٝػيى ًز٤َ ْٜٓ٘‬
   ‫ٍٓٞ٣ٕٞ، ًخٗٞح هي رخطٞح ٓٔظخث٤ٖ ٓ٘ٚ ٌٓ٘ ُٝٛٞٚ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ حٓظ٤خءْٛ ُْ ٣ٌٖ هي حًظَٔ رؼي. ًخٕ‬
‫حُ٘خّ ٓخُحُٞح ٣ؼظزَٝٗٚ ٍِٓح ٓل٤يح ُِوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ٓٔؼ٬ حٓظَٔحٍ٣ش حُٔطخُذ حُؼَر٤ش ٌٓ٘ أ٣خّ َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ‬
 ‫ٌٓٔخٕٛٞ ٝػيّ حُٞكخء حُ٬كن رخُٞػٞى حُزَ٣طخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ أْٓ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٓخ ُزؼض إٔ طلُٞض رٌَٔ ٝىٛخء‬
‫رؼي إٔ طْ هٔغ حُؼٍٞس. كزؼي حُؼٍٞس أهِغ رؼٞ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ػٖ ػخىس ٍإ٣ش ٓٔظوزِْٜ ٖٓ ٓ٘ظٍٞ طٜل٤ق ٝػٞى‬
   ‫حُٔخٟ٢ حٌُٔ٘ٞػش. ٝري٫ ٖٓ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء اُ٠ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش، ٍحكٞح ٣ؼِٕٔٞ ك٢ ا١خٍ ؿي٣ي، ا١خٍ‬
    ‫ٓظًَِ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش أًؼَ ٖٓ طًَِٙ ػِ٠ حُٞكيس حُؼَر٤ش، ا١خٍ ًخٕ ؿٍٜٔٞ٣خ أًؼَ ٓ٘ٚ ٌِٓ٤خ. ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش أ١‬
                                                                         ‫ٌٓخٕ ُؼزي هللا ك٢ ٓؼَ ٌٛح ح٩١خٍ.‬

 ‫أىٟ اهلخم حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش اُ٠ طؤً٤ي حُِ٘ػش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُٞحٟلش ٌٓ٘ ػخّ (1291 ّ) ٝحُٔخثَس رخطـخٙ طلٌي حُٞكيس‬
     ‫حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُ٘خِٓش. رخطض حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ح٥ٕ ٓ٘ظٔش ىحهَ ًَ ىُٝش ػَر٤ش هخٟؼش ُ٬ٗظيحد، َٝٓطٌِس‬
     ‫ػِ٤ٜخ ًزي٣َ ػٖ حُظؤً٤ي حُٔخرن ػِ٠ حُٞكيس. ًٝخٗض حٌُِٔ٘ش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا حُٔٔظ٘ي اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظٔؼِش‬
 ‫رخكظوخٍ َٓطٌِٙ اُ٠ حُز٘٤ش حٌُٔخٗ٤ش أٝ ح٫ؿظٔخػ٤ش حُ٬ُٓش ُيػْ كًَش ٝ١٘٤ش ـ هٞٓ٤ش هخٛش رٚ ٝكيٙ. ًخٕ ٓلظوَح‬
   ‫اُ٠ حُٔيٕ ٝاُ٠ َٓحًِ حُظؼِ٤ْ ٝحُظـخٍس ٝحُؼَٝس، حُظ٢ ٌِٗض ٓ٘خرغ حُظ٘ظ٤ْ ٝ(ح٧٣ي٣ُٞٞؿ٤خ) حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ‬
       ‫ه٬ٍ كظَس ٓخ ر٤ٖ حُلَر٤ٖ. ًٝخٕ ٓلظوَح اُ٠ ١زوش ٝٓط٠ ًحص ٗؤٕ ـ ١زوش حُٜٔ٘٤٤ٖ ٝحُظـخٍ ٍٝؿخٍ حُي٣ٖ‬
        ‫حُٔٔظخث٤ٖ حُظ٢ ًخٗض ٜٓخُلٜخ ك٢ ١ِ٤ؼش ح٧ٗ٤خء حَُٔٗلش ٧ٕ طظ٠ٍَ ؿَحء حُظيهَ ح٧ٍٝر٢ ك٢ حُظـخٍس‬
   ‫ٝحُٔخٍ، ك٢ حُوٞحٗ٤ٖ ٝحُلٌْ، ك٢ حُؼِْ ٝحُي٣ٖ. ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ ح٧ػيحى ـ اُ٠ حٌُٔخٕ حُل٠َ٣٤ٖ حُوخرِ٤ٖ ُِظ٘ظ٤ْ‬
     ‫حَُٔ٣غ ك٢ حُٔظخَٛحص ـ حُ٬ُٓش ٩ظٜخٍ حُٔ٘خػَ حُ٘ؼز٤ش رٍٜٞس ٓئػَس. ًٝخٕ ٓلظوَح اُ٠ حُٔٞحٍى ـ اً ًخٕ‬
  ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ـ حُ٬ُٓش ُـؼَ ح٫ٓظو٬ٍ حُلؼِ٢ أَٓح هخر٬ ُِظٜي٣ن. ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬
                      ‫ػزي هللا حُٔلٍٜٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ظَ ػخؿِح ػٖ حُظلٍَ ٖٓ ٟـ٢ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

        ‫ًخٗض ٗيٍس حُـ٤ٞد حُٔلِ٤ش ُِ٘لًٞ حُٔٔظوَ ٗؼٔش ٝٗؤش ػِ٠ كي ٓٞحء رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. كٖٔ ؿٜش ُْ طظؼَٝ‬
     ‫ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ ٧١ طلي ؿي١ ه٢، ٖٝٓ ؿٜش أهَٟ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ؿِٔش حُوٟٞ حُٔؼويس حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ‬
          ‫طظ٤ق ُٚ كَٛش هِن ٓخكش طلَى ٓٔظوَ ُٚ ٛٞ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هخىس حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ حُوخٟؼش‬
     ‫ُ٬ٗظيحد ُْ ٣ٌٞٗٞح ؿَرخء ػٖ ظخَٛس حُٔٔخٝٓش ٓغ أٍٝرخ، كبٕ ٛئ٫ء ًخٗٞح هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓغ أٍٝرخ ٖٓ‬
    ‫ٓ٘طِن هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُوٞس، ٖٓ ٓٞحهؼْٜ ًوخىس هخىٍ٣ٖ، ػزَ طٞظ٤ق حُلٌَ حُوٞٓ٢ ـ حُٞ١٘٢، ػِ٠ طؼزجش حُظؤ٣٤ي‬
    ‫حُ٘ؼز٢ رٔخ ٣ـؼَ ح٧ٍٓٞ رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ أًؼَ ٛؼٞرش. ًٝخٗض حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ طٌٔ٘ٞح ٖٓ حُلٍٜٞ‬
     ‫ػِ٤ٜخ طظْ ٖٓ ه٬ٍ ػِٔ٤ش ٓؼويس هخثٔش ػِ٠ حٓظؼَحٝ حُوٞس ٝحُو٤خىس حُٔ٤خٓ٤ظ٤ٖ؛ ػزَ ٓ٬َٓ ٖٓ ح٩َٟحرخص‬
  ‫ٝحُظظخَٛحص ٖٓ ؿٜش، ٝحُظلخٝٝ ٓغ ِٓطخص ح٫ٗظيحد ٖٓ ؿٜش أهَٟ. أٓخ حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ كَٜ ػِ٤ٜخ ػزي هللا‬


                                                    ‫75‬
‫كِْ طٌٖ ا٫ ٌٓخكآص ػِ٠ حُِٔٞى حُلٖٔ. ٝرخُظخُ٢ كوي رخص ػزَ حُٔ٘٤ٖ ٣٘ظَ اُ٤ٚ ك٢ حُٔ٘طوش ػِ٠ أٗٚ ىٓ٤ش‬
                                         ‫رَ٣طخٗ٤ش، ُٝ٤ْ ًُي حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٣ؼظزَ ٗلٔٚ طـٔ٤يح ُٚ.‬

       ‫ريح َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ ػُِظٚ، أًؼَ ٗزٜخ ربٓخٍحص ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝٓ٘٤وخطٚ ٓ٘ٚ رـخٍحطٚ اُ٠ حُ٘ٔخٍ‬
 ‫ٝحُـَد ٝحَُ٘م. ًخٗض حُِٔطش ُٓٞػش رٍٜٞس ٫ ٓظٌخكجش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا. ٝك٢ ػخّ (7291 ّ) طْ طـ٤٤َ‬
‫ُوذ حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢ اُ٠ ٓو٤ْ رَ٣طخٗ٢، ٝٛٞ ُوذ ًٝ طخٍ٣ن آزَ٣خُ٢ ٓٔ٤ِ. ًٔخ إٔ هخثي حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬
     ‫ًخٕ رَ٣طخٗ٤خ، ٓؼِٚ ٓؼَ ًزخٍ حُ٠زخ١ حُؼخِٓ٤ٖ ٓؼٚ. ًخٕ حُٔٞظق حُؼَر٢ حَُث٤ٔ٢، اٟخكش اُ٠ ػزي هللا، ٛٞ‬
‫ٍث٤ْ حُُٞحٍس (حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ)، حٌُ١ ظَ كظ٠ أٝحهَ ح٧ٍرؼ٤٘٤خص ٖٓٔ كِٜٞح كي٣ؼخ ػِ٠ ؿ٘ٔ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ،‬
‫ىٕٝ أ٣ش هخػيس ٗلًٞ ٓلِ٤ش ٓٔظوِش ػٖ رَ٣طخٗ٤خ أٝ ػزي هللا. ٝهي طؼ٤ٖ ػِ٠ حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ، ؿ٤َ حَُٔطز٢ رؤ٣ش كًَش‬
    ‫هٞٓ٤ش ـ ٝ١٘٤ش ًحص ٗؤٕ، إٔ ٣ظؼخ٣ٖ ٓغ ًَ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا. اً ًخٕ ٣ظْ طـ٤٤َٙ ُيٟ كويحٗٚ ُؼوش ح٧ُٝ٠،‬
 ‫ٝك٤ٖ ًخٕ حُؼخٗ٢ ٣َٟ إٔ هٔخٍطٚ ك٢ كخٍ حَُٜحع ىكخػخ ػ٘ٚ ري٫ ٖٓ ح٩ًػخٕ ٝح٫ٓظؼخٍ ٓظٌٕٞ أًزَ. ٝأُٝجي‬
  ‫حٌُ٣ٖ ٗـِٞح ٌٛح حُٜٔ٘ذ ًخٗٞح، رخُظلي٣ي، ـ أكَحىح ىٕٝ أ١ ُٕٞ ٓ٤خٓ٢، ط٘خٝرٞح ػِ٠ حٌَُٓ٢ َٓس رؼي أهَٟ،‬
    ‫ىٕٝ إٔ ٣ظًَٞح طؤػ٤َح ًح ٗؤٕ ػِ٠ حُو٢ حُٔ٤خٓ٢. ًٌُٝي كبٕ حُز٤َٝهَح١٤٤ٖ ك٢ حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ طلض آَس‬
    ‫حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ ًخٗٞح أؿِذ ح٧ك٤خٕ ٓٞح١٘٤ٖ كخِٛ٤ٖ ػِ٠ حُـ٘ٔ٤ش أ٣٠خ. ٓخ ٖٓ أكي ًخٕ ٓطخُزخ رخُٔؼٍٞ أٓخّ‬
     ‫هخػيس ٗؼز٤ش ًحص ىٝحكغ ٓ٤خٓ٤ش رٍٜٞس ىٍٝ٣ش، ًٝخٕ ًَ ْٜٓ٘ هخىٍح ػِ٠ طوي٣ْ حُظ٘خُ٫ص حُ٬ُٓش ُِزوخء ك٢‬
                     ‫حُٜٔ٘ذ. أٓخ ٓلِٜش ؿِٔش حُظ٘خُ٫ص ح٩كَحى٣ش كٌخٗض طٜذ ك٢ هخٗش حُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

 ‫ٓخْٛ ٓٞظلٕٞ رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝكِٔط٤٘٤ٕٞ ٍٗلظْٜ ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ طٌ٘٤َ حُـٜخُ حُز٤َٝهَح١٢ حُـي٣ي. كل٢‬
 ‫ػخّ (4291 ّ) ٗـَ ٟخرطخٕ رَ٣طخٗ٤خٕ ٜٓ٘ز٢ حُٔٔظ٘خٍ٣ٖ حُٔخُ٢ ٝحُو٠خث٢، ًٔخ طْ طؼ٤٤ٖ أٍرؼش كِٔط٤٘٤٤ٖ‬
       ‫ك٢ ٓ٘خٛذ حٌَُٔط٤َ حُٔيٗ٢، حُٔي٣َ حُؼخّ ُِزَ٣ي، ٓي٣َ حُٜلش حُؼخٓش ٝٓي٣َ ح٧ٗـخٍ. ٝك٤ٔخ رؼي ُحى ػيى‬
 ‫حُٔٞظل٤ٖ حَُٔٗل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ْٜٓ٘ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ. ٝرخ٩ٟخكش اُ٠ ًُي ًخٕ ػٔش كِٔط٤٘٤ٕٞ ٍٝٓٞ٣ٕٞ ٣ؼِٕٔٞ‬
   ‫ٓٞظل٢ ٛلش، ٝٓٔخك٤ٖ، ٝٓؼِٔ٤ٖ ٝٓٞظل٢ ٍُحػش، ُؼيّ ٝؿٞى ٓئِٛ٤ٖ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ هخىٍ٣ٖ ػِ٠ ٗـَ‬
      ‫ٌٛٙ حُٞظخثق. ٝٛ٘خى كِٔط٤٘٤ٕٞ آهَٕٝ ٓؼَ ٍث٤ْ ٍُٝحء حُٔٔظوزَ ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ ٝطٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ًخٗٞح‬
  ‫ٓ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ حُلظَس حُٔخروش، ؿ٤َ أْٜٗ كِٜٞح ػِ٠ ٗؼٔش حُزوخء ك٢ ٓ٘خٛزْٜ رؼي إٔ هخٓٞح روطغ ٍٝحرطْٜ حُوٞٓ٤ش.‬
   ‫ُْٝ ٣ؤص ٓٔ٤َ حَُكخػ٢، ٝٛٞ ٍث٤ْ ٍُٝحء ٓٔظوزِ٢ آهَ، اُ٠ ػٔخٕ ٖٓ كِٔط٤ٖ أٓخٓخ ا٫ رٞٛلٚ ػ٠ٞح ك٢‬
                                                               ‫(22)‬
                                                                    ‫حُـٜخُ حُٔيٗ٢ حُظخرغ ُٔ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢.‬

‫ٝك٢ أٝحٓ٢ حُؼَ٘٣٘٤خص حٗ٠ْ ٍٓٞ٣ٕٞ ٝكـخُ٣ٕٞ ٛخٍرٕٞ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص حُـخٍ٣ش ك٢ رِي٣ْٜ أ٣٠خ اُ٠ ٌٓخٕ‬
      ‫ػٔخٕ. ؿ٤َ إٔ ٛئ٫ء ُْ ٣ظٔظؼٞح ٓؼَ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رلَٙ ح٫ُظلخم حُٔزخَٗ رخ٩ىحٍس حَُ٘م أٍىٗ٤ش. ِٝٛض‬
 ‫ٓـٔٞػش ٖٓ حُظـخٍ حٍُٔٞ٣٤ٖ ك٢ أػوخد حُوٜق حُلَٗٔ٢ ُٔي٣٘ش ىٓ٘ن ه٬ٍ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش. (32) ُٝو٢ ٛئ٫ء‬
      ‫حٍُٔٞ٣ٕٞ هيٍح أًزَ ٖٓ حُظَك٤ذ رخُٔوخٍٗش ٓغ أٓ٬كْٜ ًٝ١ حُيٝحكغ حُٔ٤خٓ٤ش ـ كوي ًخٗٞح طـخٍح رلخؿش اُ٠‬
  ‫حُٜيٝء ح٩هِ٤ٔ٢ ُظٔٞ٣ن ر٠خثؼْٜ حُٔئُلش ٖٓ ح٧هٔ٘ش ٝحُٔٞحى حُـٌحث٤ش رؤًؼَ٣ظٜخ. ُْ طٌَ٘ حُٔ٤خٓخص ح٫هظٜخى٣ش‬
      ‫حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔظًَِس ػِ٠ ح٫ٓظوَحٍ ك٢ ح٧ٍٝ َٟٝ٣زش ح٧ٍٝ أ١ طٜي٣ي ُْٜ، ًٔخ إٔ حُِٔغ حُٜٔ٘ؼش ك٢‬
 ‫ٍٓٞ٣ش ُْ طٌٖ هخٟؼش ٧٣ش ٍّٓٞ ؿًَٔ٤ش. طٌٖٔ ٛئ٫ء ٖٓ حُظؤهِْ رُٜٔٞش ٓغ ك٤خس ػٔخٕ ٝٓخ ُزؼٞح إٔ أٛزلٞح‬
                                                                                            ‫ؿخُ٤ش ِٓىَٛس.‬

‫ٝرؼي ح٫كظ٬ٍ حُٔؼٞى١ ُِلـخُ حٗظوِض أػيحى ٖٓ حُلـخُ٣٤ٖ اُ٠ ر٬١ ػزي هللا. ٖٝٓ ٛلٞف ٛئ٫ء هَؽ ػزي هللا‬
  ‫َٓحؽ حٌُ١ ٗـَ ٜٓ٘ذ ٍثخٓش حُُٞحٍس ُلظَس ٝؿ٤ِس ك٢ حُؼ٬ػ٤٘٤خص. ٝهخّ رؼ٠ْٜ، ٗظَح ُٜٔخٍطْٜ ك٢ حُؼ٬هخص‬
          ‫حُوزِ٤ش، رٔٔخػيس ػزي هللا ك٢ ٓـخٍ حُ٘ئٕٝ حُوزِ٤ش ٝحُؼ٘خثَ٣ش، ًٔخ حُظلن رؼ٠ْٜ ح٥هَ رخُـ٤ٖ حُؼَر٢.‬

‫ٝك٢ ػخّ (5291 ّ) ك٠َص ػخثِش ػزي هللا حُٔزخَٗس (42) حُٔئُلش ٖٓ ُٝؿ٤ٖ ٝهٔٔش أٝ٫ى ٖٓ حُلـخُ ٓغ َٓحكوش‬
   ‫هخٛش. ًخٗض َٗ٣لش ٜٓزخف، ُٝؿٚ ح٧ُٝ٠، حر٘ش ػٔٚ ٗخَٛ. ًٝخٗخ هي طِٝؿخ ك٢ ػخّ (2091 ّ) ٍُٝهخ ُٝي٣ٖ‬
      ‫ٛٔخ ح٧ٓ٤َ ١٬ٍ (9091 ّ) حرٖ ػزي هللا حُزٌَ ٍٝٝ٣ؼٚ، ٝحر٘ظٚ ٛ٤خ. أٓخ ُٝؽ ػزي هللا حُؼخٗ٤ش، ٝٛ٢ طًَ٤ش ٖٓ‬
  ‫أٍٛٞ طظَ٣ش، كوي ًخٗض أٓخٓخ طؼَٔ هخىٓش ك٢ ٍِٓ٘ حُلٔ٤ٖ ربٓطٔزٍٞ، ٝك٤ٖ ػخى حُلٔ٤ٖ ك٢ ػخّ (8091 ّ)‬
     ‫اُ٠ حُلـخُ َٗ٣لخ ٌُٔش، ؿخءص ٓغ حُؼخثِش ٝطِٝؿٜخ ػزي هللا كٞحُ٢ ػخّ (2191 ّ). (52) ٝٓخ ُزؼض إٔ أٗـزض‬
                                        ‫ػ٬ػش أ١لخٍ ْٛ حرٖ ٓٔ٢ ٗخ٣ق (4191 ّ) ٝحر٘ظخٕ ٓٔ٤ظخ ٓوزُٞش ٝٓ٘٤َس.‬

   ‫ًخٕ حٛظٔخّ ػزي هللا ح٧ٍٝ ك٢ ح٧َٓس ٜٓ٘زخ ػِ٠ حر٘ٚ حُزٌَ حٌُ١ ًخٕ ك٢ حُٔخىٓش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ك٤ٖ حٗظوِض‬
  ‫حُؼخثِش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ حُلـخُ ًخٕ حُلظ٠ هي طِو٠ طؼِ٤ٔٚ ٖٓ ٓؼِٔ٤ٖ ك٢ حُز٤ض ًٔخ ًخٗض كخٍ ػزي هللا ك٢‬



                                                   ‫85‬
‫ُٓخٗٚ. ٝرؼي ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ ؿَٟ حُظَط٤ذ ٩ٍٓخُٚ اُ٠ اٗـِظَح ٩ػيحىٙ ُيهٍٞ حٓظلخٗخص حُوزٍٞ ك٢ حُـخٓؼش،‬
                       ‫رٜيف طٌٔ٤٘ٚ ه٬ٍ ػخٓ٤ٖ أٝ ػ٬ػش ٖٓ ح٫ُظلخم ربكيٟ ؿخٓؼظ٢ أًٝٔلٍٞى أٝ ًخٓزَىؽ.‬

  ‫َٝٛ ١٬ٍ اُ٠ اٗـِظَح ُ٬ُظلخم رخُيٍٝس حُٜ٤ل٤ش ُؼخّ (6291 ّ). (62) ٝرو٢ ه٬ٍ حُؼخٓ٤ٖ ٖٓ طؼِ٤ٔٚ حُوخٙ‬
 ‫ٓغ ٓؼِٔ٤ٖ ٓوظِل٤ٖ، ًخٗخ ٣وز٬ٕ رخٗظظخّ أٍرؼش اُ٠ هٔٔش ط٬ٓ٤ٌ ىحهِ٤٤ٖ ُؼ٬ػش كٍٜٞ ٣ظؤُق ًَ ٜٓ٘خ ٖٓ ػٔخٗ٤ش‬
‫أٓخر٤غ ك٢ حُٔ٘ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٓؼِٔ٤ٚ، ًِ٤ٜٔخ، حٓظيكخٙ، كبٕ هِل٤ظٚ حُظؼِ٤ٔ٤ش حُؼخٓش هزَ ٓـ٤جٚ اُ٠ اٗـِظَح‬
‫ٓخ ُزؼض إٔ طٌ٘لض ػٖ أٜٗخ ٗي٣يس حُ٘وٚ، ٓٔخ ىػخ اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُـخٓؼش ٝحٓظٜيحف‬
       ‫ح٧ًخى٣ٔ٤ش حُؼٌَٔ٣ش حٌُِٔ٤ش ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض ًزي٣َ ػٖ حُـخٓؼش. ٝك٢ هَ٣ق ػخّ (8291 ّ) حُظلن ١٬ٍ‬
                                                                                   ‫رخ٧ًخى٣ٔ٤ش ًطخُذ ٟخر٢.‬

  ‫ٍرٔخ ُْ ٣ٌٖ ١٬ٍ طِٔ٤ٌح حٓظؼ٘خث٤خ، ؿ٤َ إٔ حُٔ٤ي اف. ح٣ًِ٤٤َ حٌُ١ طُٞ٠ ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ٗئٝٗٚ حُظؼِ٤ٔ٤ش‬
         ‫ٝحُٔؼ٤٘٤ش ٝطٜٔ٤ِٜخ ك٢ اٗـِظَح، حٓظيكٚ هخث٬ اٗٚ »ٗخد ًٝ ِٓحؽ ٛخىة ٝه٘ٞع« ٝ«ٗوٚ ُط٤ق ُطلخ‬
  ‫حٓظؼ٘خث٤خ«. (72) ريح ١٬ٍ كَ٣ٜخ ػِ٠ اٍٟخء ٝحُيٙ، ًٝخٕ ٓؼِٚ ٗي٣ي حُُٞغ رِؼزش حُ٘طَٗؾ. ٝٓغ كٍِٞ ًخٕٗٞ‬
    ‫ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (9291 ّ) ًخٕ ١٬ٍ، ٝٛٞ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ حُؼَٔ، هي أٜٗ٠ ىٍحٓظٚ ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض ٝأٛزق‬
 ‫ٓظزط٬. رِـض حُلظَس ح٩ؿٔخُ٤ش حُظ٢ أٓ٠خٛخ ك٢ اٗـِظَح ػ٬ع ٓ٘ٞحص ُْ ٣ٍِ حُٞ١ٖ ه٬ُٜخ ا٫ َٓس ٝحكيس ه٬ٍ‬
                                                                                  ‫ٛ٤ق ػخّ (7291 ّ).‬

‫ُْ ٣ٌٖ ١٬ٍ هي أٓ٠٠ ه٢ ٝهظخ رٜلزش ٝحُيٙ، ٝرؼي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ رخص ٝحٟلخ إٔ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗخ ٓ٘ٔـٔ٤ٖ.‬
    ‫ٍأٟ حُٔٔظ٘خٍٕٝ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ إٔ ٖٓ ح٧ك٠َ ارؼخىٙ ػٖ ػٔخٕ ُؼيى آهَ ٖٓ حُٔ٘٤ٖ، كظْ آٍخُٚ اُ٠ هزَٙ‬
    ‫ُ٤٘ـَ ٜٓ٘زخ كوَ٣خ ك٢ ؿٜخُ حُٔ٤َ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ. (82) ٝرؼ٤ي ُٝٛٞٚ َٓٝ ؿيٙ حُلٔ٤ٖ كؼخى رَكوظٚ اُ٠‬
     ‫ػٔخٕ، ٜٝٓ٘خ طخرغ حُٔلَ اُ٠ حُؼَحم ك٤غ حٗظٔذ اُ٠ ٓيٍٓش حُـ٤ٖ حُؼَحه٢ حُؼٌَٔ٣ش. ػْ ػخى اُ٠ ػٔخٕ‬
 ‫ُل٠ٍٞ ؿ٘خُس ؿيٙ ٝرو٢ ك٤ٜخ رؼي حُـ٘خُس ٫ ٣وّٞ رؤ١ ػَٔ، ٝ٣ؼ٤ٖ ػِ٠ ىهَ ٛـ٤َ ًخٕ ٣ؤط٤ٚ ٖٓ أٍحٝ ك٢‬
                                               ‫َٜٓ، ٝٓؼخٕ َٜٗ١ رٔزِؾ هٔٔش ػَ٘ ؿ٘٤ٜخ ٖٓ ػزي هللا.‬

 ‫طِي ٛ٢ حُلظَس حُظ٢ أٛزلض ه٬ُٜخ حُو٬كخص ر٤ٖ ح٧د ٝح٫رٖ ٜٓيٍ هِن ًٝػَ رخُ٘ٔزش َُِٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ.‬
‫كوي ًظذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ حَُٔ ؿٕٞ ط٘خَِٗٔ ك٢ ػخّ (1391 ّ) ٣وٍٞ: »٣ـذ ارؼخى ١٬ٍ ػٖ َٗم‬
 ‫ح٧ٍىٕ. كؤرٞٙ ٣ظَ٘ٔ ػِ٤ٚ رٌَ٘ ٫ ٣طخم كظ٠ أٛزق حُٜز٢ حٌُٔٔ٤ٖ هخٗؼخ ه٘ٞػخ ًخٓ٬. ٝٓخ ٣ظٞهغ كُٜٞٚ ٛٞ‬
                                             ‫(92)‬
                                                  ‫إٔ حُٔخهط٤ٖ ٓ٤لخُٕٝٞ ىكؼٚ ك٢ ١َ٣ن حُظآَٓ ػِ٠ أر٤ٚ«.‬

 ‫ك٢ ٗزخ١ ػخّ (2391 ّ) طْ ْٟ ١٬ٍ اُ٠ كٞؽ ٓ٤ئٌُْ ك٢ حُويّ، ؿ٤َ إٔ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ٌٛٙ ُْ طيّ ٟٓٞ ٓظش‬
     ‫أَٜٗ. ٌٗخ ٍإٓخإٙ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٣ل٠َ َٓحكوش حُؼَد ػِ٠ ٜٓخكزش »حُ٠زخ١ ح٩هٞس«. (13) ٝهي ًخٕ حُؼو٤ي‬
   ‫ًًْٞ حٌُ١ ًخٕ ٓظؼخ١لخ ٓغ ١٬ٍ هِوخ ر٘ؤٗٚ، كؤٝٛ٠ ربرؼخىٙ ػٖ حُوَٜ آخ ػٖ ١َ٣ن حُِٝحؽ حٌُ١ ٓ٤ٌٔ٘ٚ‬
  ‫ٖٓ إٔ ٣ٜزق ٛخكذ ر٤ض ٣وٜٚ، أٝ ٖٓ ه٬ٍ حطزخع كظَس ىٍحٓ٤ش أهَٟ ك٢ اٗـِظَح. حٍطز٢ حْٓ ١٬ٍ رخُؼي٣ي‬
  ‫ٖٓ ر٘خص ػٔ٤ٚ ػِ٢ ٝك٤َٜ، ؿ٤َ إٔ هطزظٚ ك٢ ٍر٤غ ػخّ (4391 ّ) طٔض ػِ٠ ٓل٤٘ش ر٘ض ػِ٢ ك٤يٍ، ٓ٘خكْ‬
    ‫حُلٔ٤ٖ حُوي٣ْ ػِ٠ ٜٓ٘ذ حَُ٘٣ق. ؿ٤َ إٔ أّ ١٬ٍ رخىٍص رطَ٣وش ىًظخطٍٞ٣ش اُ٠ كٔن حُوطزش ُٜخُق حر٘ش‬
    ‫أه٤ٜخ، ر٘ض هخٍ ١٬ٍ حُِِّ، ُ٣ٖ، (73) ك٢ ٛ٤ق حُؼخّ ٗلٔٚ، ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ك٢ اٗـِظَح. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬
    ‫حِٗػخؽ ػزي هللا اُحء ٗٔق طَط٤زخطٚ ٛٞ، كبٕ ١٬ٍ طِٝؽ ٖٓ ُ٣ٖ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (4391 ّ). ٝك٢‬
                                            ‫طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ حُظخُ٢ ُٝي حرٜ٘ٔخ ح٧ٍٝ ٝٓٔ٢ رخْٓ ؿي أر٤ٚ حُلٔ٤ٖ.‬

‫ًخٕ ػزي هللا أٗي ُٝؼخ رخر٘ٚ حُؼخٗ٢ ٖٓ ُٝؿٚ حُظًَ٤ش ٗخ٣ق، حٌُ١ ًخٕ ًح ِٓحؽ َٓف أًؼَ ٗزٜخ رؼزي هللا ٓ٘ٚ رط٬ٍ‬
 ‫ً١ حُطزغ حُـي١. ًخٕ ٗخ٣ق ٌٛح حُُٔٞٞى ػخّ (4191 ّ) ك٢ حُلخى٣ش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ػ٘يٓخ ؿخء اُ٠ ػٔخٕ. ٝك٢‬
     ‫ػخّ (7291 ّ) طْ طٔـ٤ِٚ ك٢ اكيٟ حُٔيحٍّ حُلٌٞٓ٤ش ك٢ حُويّ. (23) ٝه٬ٍ روخثٚ ك٢ حُويّ أهخّ ك٢ حٌُِ٤ش‬
     ‫حُؼَر٤ش طلض اَٗحف ٓي٣َ حٌُِ٤ش أكٔي حُوخُي١ ٝطِو٠ ىٍٝٓخ هخٛش ك٢ ٓٞحى حُِـش حُؼَر٤ش ٝحُِـش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش‬
             ‫ٝحُي٣ٖ ٖٓ أػ٠خء حُٜ٤جش حُظيٍ٣ٔ٤ش ك٢ حٌُِ٤ش. أػِٖ حُوخُي١ إٔ ٗخ٣ق (ؿ٤َ هخرَ ُِظؼِْ) ٝرخطض ُٝحٍس‬
‫حُٔٔظؼَٔحص ٓوظ٘ؼش رؤٗٚ ًخٕ (ٓظوِلخ ٝٓ٤خ٫ ٌَُِٔ) ٝرؤٕ ١٬٫ »ًُي حُ٘خد حُِط٤ق ؿيح.. ³ًخٕ‪ًٞٔٗ µ‬ؿخ أك٠َ‬
 ‫ٖٓ أه٤ٚ«. (33) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا أٍحى آٍخٍ ٗخ٣ق اُ٠ اٗـِظَح ُظِو٢ حُِٔ٣ي ٖٓ حُظؼِ٤ْ، كبٕ أهٜ٠ ٓخ‬
    ‫أٌٖٓ طَط٤زٚ ُْ ٣ظـخُٝ ىٍٝس ك٢ ًِ٤ش كٌظٍٞ٣خ رخ٫ٌٓ٘يٍ٣ش، ٝٛ٢ ٓيٍٓش ٖٓ ٗٔ٢ حُٔيحٍّ حُزَ٣طخٗ٤ش حُؼخٓش،‬
        ‫حُظلن رٜخ ٝٛٞ ك٢ حُوخٓٔش ػَ٘س ٖٓ ػَٔٙ ك٢ هَ٣ق ػخّ (9291 ّ) ٝرؼي ًِ٤ش كٌظٍٞ٣خ حُظلن رٔيٍٓش‬
       ‫حَُ٘١ش ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝٛ٘خ حٗظٜ٠ طؼِ٤ٔٚ. (43) ٝه٬ٍ ك٤خطٚ حُ٬كوش ًؼ٤َح ٓخ طٌٍَ ٝٛلٚ ٖٓ هزَ حَُٔحهز٤ٖ‬
                                                   ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػٖ ١َ٣ن حُظًٌ٤َ رظوٞ٣ْ أكٔي حُوخُي١ حُلع ُٚ.‬


                                                   ‫95‬
‫ك٢ ٛ٤ق ػخّ (4391 ّ) حُظو٠ ػزي هللا حُؼخثي ٖٓ اٗـِظَح رخُٜز٤٤ٖ ك٢ حُويّ. ٛل٤ق إٔ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ٌٖ ٛز٤خ‬
  ‫ك٢ ًُي حُٞهض اً ًخٕ ١٬ٍ ك٢ حُوخٓٔش ٝحُؼَ٘٣ٖ ٝٗخ٣ق ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ـ ؿ٤َ إٔ ح٫ٗطزخع حٌُ١ طًَخٙ ك٢ حُٔوَ‬
    ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٤غ ًخٗخ ٓو٤ٔ٤ٖ ًخٕ ٗي٣ي ح٫هظ٬ف: ...ًخٗخ ٣لٔ٬ٕ ٓ٤ل٤ٖ ِٝٓٝى٣ٖ رخُٜٔخٓ٤ِ، ٓٔخ ؿؼَ حَُٔء‬
      ‫٣ٔٔغ هَهؼخطٜٔخ آط٤ش ٖٓ حُطَف ح٥هَ َُِٔٔ، ٓؼَ أٗزخف رخٗظٖ ³ٓـِش رخٗظٖ حُٔخهَس‪ ،µ‬هزَ ىهُٜٞٔخ اُ٠‬
‫حُـَكش. ٓزن ُ٨ًزَ إٔ ًخٕ ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض.. ٝهي ريح ٝىٝىح رخػظيحٍ، أٓخ ح٧ٛـَ كِْ ٣ٌٖ هخىٍح ا٫ ػِ٠ حُ٠لي‬
‫حٌُٔزٞص ٓوظزجخ هِق ٣يٙ. ًخٗخ ٣ِؼزخٕ حُـٔ٤٠ش ٓغ ٝحُيٛٔخ ك٢ حَُٔٔحص اُ٠ ٓ٘ظٜق حُِ٤َ ـ أٝ َُرٔخ ُؼزش أهَٟ‬
         ‫(53)‬
              ‫ٛٞطٜخ ًٌُي ـ ًٝخٗخ ٣ٔظ٤وظخٕ ك٢ حَُحرؼش ٝحُٜ٘ق كـَح ُ٤ٔظٔؼخ اُ٠ ط٬ٝس حُوَإٓ ٖٓ هزَ (حُزخرخ).‬

‫أٓخ ٗٔخء حُؼخثِش كوي ػٖ٘ ك٤خس رؼ٤يس اُ٠ كي ًز٤َ ػٖ أػ٤ٖ حُؼخٓش. كِيٟ ُٜٖٝٛٞ اُ٠ ػٔخٕ أهٌٕ هَٜ ػزي هللا‬
       ‫حُٔ٘خى كي٣ؼخ حُٔؼَٝف رخْٓ هَٜ ٍؿيحٕ، حٌُ١ ًخٕ ٓؤٔخ اُ٠ ؿ٘خك٤ٖ ٌَُ ٖٓ حُِٝؿ٤ٖ ٝأٝ٫ىٛٔخ. ًخٗض‬
‫حُ٘ٞحكٌ ٓلٔ٤ش رٔظخثَ ه٘ز٤ش ٓلٌٔش ح٩ؿ٬م ػخىس ؿَ٣خ ػِ٠ حُؼخىحص حُلـخُ٣ش ٝحٗٔـخٓخ ٓغ أكٌخٍ ػزي هللا ر٘ؤٕ‬
   ‫حكظ٘خّ حُ٘ٔخء. (63) ٝك٢ كخٍ طٞك٤َ أ١ هيٍ ٖٓ حُظؼِ٤ْ ُز٘خطٚ، كوي طْ ًُي ػٖ ١َ٣ن ٓؼِٔ٤ٖ ك٢ حُز٤ض. ُِٝظِٔ٤ش‬
‫ًٖ ٣وَؿٖ ك٢ ػَرخص ٓـِوش رٔظخثَ ٓٔ٤ٌش، ٝ٣٘خٛيٕ أك٬ٓخ ٖٓ ٓوٍٜٞس ٓؼُِٝش ك٢ ٓ٤٘ٔخ ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢.‬
       ‫ُْٝ ٣ظْ ٓي ه٢ ٛخطل٢ اُ٠ ٌٖٓٔ ُٝؿ٢ ػزي هللا ا٫ ٗظ٤ـش ٟـ٢ ُٝؽ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ (حُِ٤ي١) ًًْٞ. أٓخ‬
   ‫ػَّٝ ١٬ٍ حُـي٣يس ُ٣ٖ حُظ٢ ًخٗض هي ٗ٘ؤص ك٢ َٜٓ ىٕٝ كـخد، كوي طْ اؿزخٍٛخ ػِ٠ حٍطيحء حُلـخد ٖٓ‬
   ‫هزَ كٔ٤ٜخ حُٔلخكع. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ك٤خطٜٖ حُؼخٓش ًخٗض ٓو٤يس، كبٕ ٗٔخء حُؼخثِش ًٖ ٣ؤٖ ربىحٍس حُٔٔظٌِخص‬
                                                                      ‫(73)‬
                                                                           ‫ٝٓٔخٍٓش حُ٘لًٞ ٖٓ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ.‬

   ‫ٌَٗ ٍٝٛٞ ػخثِش ػزي هللا ٍِٓح ُؼِٔ٤ش حٓظوَحٍ ػٔخٕ َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝطَٓؤٜخ حُظ٢ ًخٗض رخىثش ُظٞٛخ. كوزَ‬
 ‫ػخّ (5291 ّ) ُْ ٣ٌٖ هي طْ كؼَ ٗ٢ء ً١ ٗؤٕ، ٖٓ أؿَ اٟلخء ٓؼ٘٠ ػِ٠ حُٜٔخكلش حُظ٢ ًخٕ طَ٘طَ٘ ٝػزي‬
     ‫هللا هي هِوخ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ه٬ُٜخ. أٓخ رؼي ًُي حُؼخّ كوي ريأص ػِٔ٤خص طٌ٘٤َ حُٔئٓٔخص حُٔ٤خٓ٤ش، ٍْٝٓ‬
‫حُليٝى ٝحُٜـَس حُظيٍ٣ـ٤ش حُوخىٓش ُِـخُ٤خص حُٔوظِلش، طٔ٨ رز٢ء ا١خٍ حُز٘٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ.‬
    ‫ػٔش طؤ٤٘خص ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش هخُض (ٍرٔخ رخُـض) إ ػيى ٌٓخٕ ػٔخٕ رِؾ ػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش رؼي طيكن حٍُٔٞ٣٤ٖ‬
‫ػِ٤ٜخ ك٢ ػخّ (5291 ـ 6291 ّ). (83) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حٌُٔخٕ حُيحثٔ٤ٖ ًخٗٞح أهَ رخُظؤً٤ي كبٕ حُٔي٣٘ش ٜٗيص‬
  ‫١لَس ػَٔحٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا هي ريأ رز٘خء هَٜ ُٚ ك٢ ػخّ (3291 ّ) ًٔخ إٔ حُ٘ٞحٍع حَُث٤ٔ٤ش أػ٤ي طوط٤طٜخ‬
 ‫ٝطٞٓ٤ؼٜخ ك٢ ػخّ (5291 ّ)، ك٠٬ ػٖ إٔ ىًخً٤ٖ ٝٓ٘خٍُ ؿي٣يس ريأص طٜطق ػِ٠ حٓظيحى حُ٘ٞحٍع حُـي٣يس.‬
    ‫ٝه٬ٍ حُؼخٓ٤ٖ حُظخُ٤٤ٖ طْ ر٘خء ٌٓخطذ ُؼزي هللا ٝٓوَ اهخٓش رَ٣طخٗ٢. ظِض ح٫طٜخ٫ص ريحث٤ش؛ ًخٕ ٗظخّ حُزَم‬
‫رلخؿش اُ٠ اػخىس ر٘خء؛ ًخٗض ٍكِش ٜٗق َٜٗ٣ش رخُٔ٤خٍحص طَر٢ ػٔخٕ رزـيحى؛ ًٝخٗض أؿِحء ٖٓ حُو٢ حُلي٣ي١‬
  ‫حُلـخُ١ طَٜ ػٔخٕ رٌَ ٖٓ ٓؼخٕ ٝك٤لخ ٝىٓ٘ن. ٝهخٓض ػٔخٕ رَ٘٘ ىُ٤َ ٛخطلٜخ ح٧ٍٝ ك٢ ػخّ (6291 ّ)،‬
 ‫ًٔخ ؿَص اػخىس ط٘ظ٤ْ حُويٓخص حُزَ٣ي٣ش، ك٠٬ ػٖ إٔ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُٜلق ظَٜطخ ك٢ ػخّ (7291 ّ). (93) أىٟ‬
‫ُُِحٍ ػخّ (7291 ّ) اُ٠ طيٓ٤َ أٝ طوَ٣ذ رؼٞ ٓزخٗ٢ ػٔخٕ حُظ٢ طٔض اػخىس ر٘خثٜخ رٔٔخػيس أػ٠خء حُٔ٘ظٔخص‬
                                                                   ‫(14)‬
                                                                        ‫حٌُ٤زٞطِ٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝرخ٧ٓٔ٘ض.‬

‫ًخٕ هَٜ ٍؿيحٕ ٓظٞحٟؼخ ٌُٝ٘ٚ ريح ؿِ٤٬ رزٔخ١ظٚ حُلـَ٣ش حَُِٓ٤ش. ًخٗض حُطزوش ح٧ُٝ٠ حُؼخثيس ُؼزي هللا ط٘ظَٔ‬
‫ػِ٠ ٌٓظزٚ، هخػش حٓظوزخٍ ٛـ٤َس، ٝؿَكش ١ؼخّ ٍٓٔ٤ش ًحص َٗكش ُ٘خكو٢ أرٞحم حُوَد حٌُِٔل٤ٖ ربٓظخع حُ٠٤ٞف‬
 ‫ْٝٛ ٣ظ٘خُٕٝٞ حُطؼخّ. ٝك٢ ٝحؿٜش حُطزوش حُؼخٗ٤ش ًخٗض هخػش ػَٕ ًز٤َس ٓوٜٜش َُِٔحْٓ. ًٝخٕ ػزي هللا ٣ؼوي‬
 ‫ك٤ٜخ ؿِٔخص حُٔ٬ِٓ٤ي (حَُؿخُ٤ش) ح٧ٓزٞػ٤ش ك٢ ٓخػخص حُٜزخف أ٣خّ حُـٔؼش. ًخٗض ٛخُش حُٔيهَ حُٔل٠٤ش اُ٠‬
   ‫حُـَف حَُٓٔ٤ش ٓلخ١ش رَٔح٣خ ط٘ٞ٣ٚ طؼٌْ ٍٛٞ حُٔلٟٞ٤ٖ حُٔخٓ٤ٖ ٝؿ٤َْٛ ٖٓ ًزخٍ حُ٠٤ٞف، ٝهي رخطٞح‬
   ‫ٓلَ١٤ٖ ك٢ حُطٍٞ ٝحُ٘لٍٞ أٝ ك٢ حُوَٜ ٝحُزيحٗش رٔخ ٣يؿيؽ ه٤خُٚ رٔويحٍ ٓخ ٣ِػؾ ٟ٤ٞكٚ. (74) ًٝخٗض ػٔش‬
                                                ‫ه٤ٔش ٓ٠َٝرش ك٢ رخكش حُوَٜ ك٤غ ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٔظَه٢.‬

 ‫ؿ٤َ إٔ ػزي هللا ظَ ٓظٌٔٔخ ر٘ٔ٢ ك٤خس حُظ٘وَ ٝحُظَكخٍ. ٝهي كؼَ ًُي ٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٖٓ ٗخك٤ش، ٓو٤ٔخ ػيىح ٖٓ‬
  ‫ح٧ٓخر٤غ ىكؼش ٝحكيس ك٢ أٓخًٖ ٓوظِلش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ُظَٓ٤ن حُؼ٬هخص ٓغ حُوزخثَ ٝحُوَٟ، ُٝٔظؼظٚ حُوخٛش‬
‫ٖٓ ٗخك٤ش ػخٗ٤ش. ٝهي ًخٕ ػِ٠ حُيٝحّ ٣و٠٢ أَٜٗ حُ٘ظخء ك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ، ٍحك٠خ، ػِ٠ حٓظيحى ػيى ٖٓ حُٔ٘ٞحص،‬
                                                  ‫(24)‬
                                                       ‫ر٘خء ٍِٓ٘ ٛ٘خى ً٢ ٫ طظٌٖٔ ُٝؿخٙ ٖٓ ح٫ُظلخم رٚ.‬

 ‫ٓخْٛ ٝؿٞى ؿخُ٤خص ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٝحُلـخُ٣٤ٖ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حٓظ٬ى هيٍ ٖٓ ط٘ٞع حُوٟٞ،‬
   ‫ٓخػي ػِ٠ ٛؼٞىٙ حُٔلِ٢، ٝإ ُْ ٣ٔٔق ُٚ رظلي١ رَ٣طخٗ٤خ رٍٜٞس كؼخُش. حٓظطخع إٔ ٣زو٢ ٓٔخكش ٓؼ٤٘ش ر٤٘ٚ‬
   ‫ٝر٤ٖ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓزؼيح ا٣خْٛ ػٖ ٓئٓٔخص حُِٔطش حَُٓٔ٤ش، ًٔخ ُٞ ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ٗلًْٞٛ‬
 ‫حُوخثْ ػِ٠ حُٔـظٔغ حُٔلِ٢ اُ٠ ٗٔق ٗلًٞٙ ٛٞ ك٢ ٓ٤خم ح٧ٍٓٞ كٔذ حُٔوط٢ حُزَ٣طخٗ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ‬


                                                   ‫06‬
‫حػظٔي ػِ٠ ح٧ػ٤خٕ حُٔلِ٤٤ٖ ك٢ حُ٘ئٕٝ حُ٤ٞٓ٤ش ُ٪ىحٍس ؿ٤َ حَُٓٔ٤ش، كبٗٚ هخّٝ، رخٓظؼ٘خءحص هِ٤ِش طٌَ٣ْ‬
      ‫أٟٝخػْٜ ٝطٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ ح٫طٜخٍ حُٔزخَٗ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ـ ُْ ٣َٜ ٛئ٫ء ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ ا٫ اُ٠ ػ٠ٞ٣ش‬
‫حُٔـخُْ ح٩ىحٍ٣ش ك٢ ح٧هخُ٤ْ. ًٌُي أٍؿؤ ػِٔ٤ش حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ أٝ ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ ٓ٘ظوذ هيٍ ح٩ٌٓخٕ، ه٘٤ش‬
 ‫إٔ طل٠٢ اٗخػش حُي٣ٔوَح١٤ش اُ٠ حهظِحٍ ِٓطظٚ حُٔليٝىس أٓخٓخ. ٝٓخ ُزغ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ حٌُ١ طْ ا٣ـخىٙ ك٢‬
   ‫ػخّ (8291 ّ) إٔ أػزض أٗٚ ًخٕ ٓيه٬ ٣ٌٖٔ أر٘خء َٗم ح٧ٍىٕ ح٧ِٛ٤٤ٖ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١.‬

         ‫ٌَٗ حػظٔخى حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ حَُ٘١ حُٜٔ٘ٞٙ ػِ٤ٚ ك٢ طؤً٤ي ػخّ (3291 ّ) ُظٞه٤غ حطلخه٤ش ٍٓٔ٤ش ٓغ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ. ٝٓغ حٓظٌٔخٍ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش ك٢ ػخّ (7291 ّ) رخص ػزي هللا ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ ٓٞحًزش‬
‫أه٤ٚ ك٤َٜ، ػٖ ١َ٣ن حٓظٌٔخٍ حطلخه٤ظٚ حُوخٛش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. (34) ًُي ٛٞ حُٔ٤خم حٌُ١ ىكؼٚ أه٤َح اُ٠ إٔ ٣ؼِٖ‬
 ‫ىٓظٍٞح. ٝك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء طٔو٠ض ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧ٍىٗ٤ش ػٖ اٟلخء حُٜلش حَُٓٔ٤ش ػِ٠ طلٌْ رَ٣طخٗ٤خ‬
   ‫ر٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكوخ ُٔخ ؿخء ك٢ ح٩ٌٗحٍ، ٝؿَٟ طٞٓ٤ؼٚ ٌٓ٘ ًُي حُظخٍ٣ن. ؿ٤َ إٔ حُيٓظٍٞ حٌُ١ أىٟ اُ٠‬
  ‫هِن ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ أك٠٠، رٍٜٞس ؿ٤َ ٓظٞهؼش، اُ٠ هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُلِلِش ك٢ حُلزخٍ حُٔ٘يٝىس حَُحرطش ُؼزي‬
                                                                                           ‫هللا رزَ٣طخٗ٤خ.‬

    ‫ظِض حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝؿِٔش ٝػخثن حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ه٤ي ح٩ػيحى ١ٞحٍ ٓ٘ظ٤ٖ حػ٘ظ٤ٖ، ٖٓ ػخّ (6291 اُ٠‬
   ‫8291 ّ). ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٗض أٌٗخٍ حُيهش ك٢ حُظٔ٤٤ِ ٓؼَ طـ٤٤َ طٔٔ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ٓ٘طوش اُ٠ آخٍس،‬
    ‫ٝحُلَٜ ر٤ٖ حُٜٔخّ حُلِٔط٤٘٤ش ٝٗظ٤َطٜخ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢، رٔخ هي ٣و٠٢ ػِ٠ طٔٔ٤ظٚ حُٔ٘يٝد‬
                                   ‫حُٔخٓ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ رزٔخ١ش، طٔظٜيف اؿ٘خء ٓؼ٘٠ ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ.‬

   ‫أٓخ حُ٘ظ٤ـش حُظ٢ رخطض ٝحٟلش رؼي ح٫ٗظٜخء ٖٓ ح٧ػٔخٍ حٍُٞه٤ش حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (8291 ّ) كوي‬
         ‫ًخٗض ٓو٤زش ٥ٓخٍ ٓؼظْ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٓزن إٔ ؿَٟ ا٣ٜخْٜٓ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ أ٣ش حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طؼ٘٢‬
       ‫(44)‬
‫ًٝخٗض‬       ‫ح٫ٓظو٬ٍ. ؿ٤َ إٔ ح٫طلخه٤ش هخٓض، ري٫ ٖٓ ًُي، رظلٜ٤َ كوٞم رَ٣طخٗ٤خ ٝٝحؿزخطٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬
‫ٌٛٙ حُلوٞم ٝحٓؼش ح٥ٕ ًحص ػ٬هش رخُ٘ئٕٝ حُوخٍؿ٤ش ٝحُوٞحص حُِٔٔلش ٝح٫طٜخ٫ص ٝٓخُ٤ش حُيُٝش، ر٤٘ٔخ ُْ ٣َى‬
         ‫أ١ ًًَ َٛ٣ق ٫ٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٗٚ ح٫طلخه٤ش، ك٠٬ ػٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ظِض ٌٓٔٔش ريكش ٓخثَ‬
   ‫حُلؼخُ٤خص حُلٌٞٓ٤ش حُلخٓٔش. ًٝٔخ كيع ٖٓ هزَ رو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔئٝ٫ ػٖ طـط٤ش ٗلوخص حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢‬
       ‫ٝؿٜخُٙ، رٞٛلٜخ حُز٘ي ح٧ٍٝ ٖٓ ر٘ٞى ٓ٤ِحٗ٤ظٚ. أٓخ ٓخ كَٜ ػِ٤ٚ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوخرَ ًُي كوي ًخٕ ٓظٔؼ٬‬
                                                            ‫رخٓظَٔحٍ حُيػْ حُٔخُ٢ حُٔ٘ٞ١ ٖٓ ؿخٗذ رَ٣طخٗ٤خ.‬

  ‫ًخٕ حُيٓظٍٞ ٛٞ ح٥هَ ٝػ٤وش ٓو٤يس، (54) ًٝخٕ ػَٜ٘ حُظـي٣ي حَُث٤ٔ٢ ك٤ٚ ٛٞ ا٣ـخى ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ ٣ظؤُق ٖٓ‬
   ‫ٝحكي ٝػَ٘٣ٖ ػ٠ٞح، ْٜٓ٘ أٍرؼش ػَ٘ ػ٠ٞح ٣٘ظوزٞح ٝٓٔؼ٬ٕ هزِ٤خٕ ٣ؼ٤ّ٘خٕ، رخ٩ٟخكش اُ٠ ٍث٤ْ حٍُُٞحء‬
  ‫ٝأٍرؼش آهَٕٝ ٖٓ أػ٠خء حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ حُٔؼ٤٘٤ٖ. ًٝخٗض ٜٓخّ ٌٛح حُٔـِْ حٓظ٘خٍ٣ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ. ُْٝ‬
 ‫٣ٌٖ حػظٔخى أ١ طَ٘٣غ ٌٓٔ٘خ ا٫ اًح حهظَكٚ ٍث٤ْ حٍُُٞحء أٝ أكي ٍإٓخء ح٩ىحٍس ك٤غ ٣ـذ إٔ ٣لَٜ رؼي ًُي‬
     ‫ػِ٠ ٓٞحكوش ح٧ًؼَ٣ش حُٔطِوش، ٓغ روخثٚ ػِ٠ حُيٝحّ ِِٓٓخ رؤٕ ٣ٌٕٞ »ٓ٘ٔـٔخ ٓغ طؼٜيحص ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ«. أٓخ‬
‫ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ حٌُ١ ًخٕ ٣٠طِغ رٜٔخّ ٍث٤ْ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ كِْ ٣ٌٖ ٣يُ٢ رٜٞطٚ ػخىس ك٢ حُٔـِْ ا٫‬
‫ٌَُٔ حُـٔٞى ٝطـِ٤ذ ًلش حُلٌٞٓش. ظَ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫، ٌِٗ٤خ، أٓخّ ػزي هللا، ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٛ٢‬
                                                        ‫حُظ٢ طوٍَ ٓٔؤُش طـ٤٤َٙ ٝحٓظزيحُٚ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ‬

‫حٗطٟٞ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ حُٔؼ٤٘٤ٖ ٝحُٔ٘ظوز٤ٖ ٖٓ ح٧ػ٠خء ٝأِٓٞد ح٫ٗظوخد ػِ٠ آٌخٗ٤ش طٌ٘٤َ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢،‬
  ‫رطَ٣وش ٫ طٔزذ اُػخؿخ ًح ٗؤٕ ٧١ ٖٓ ػزي هللا أٝ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. كخ٧ػ٠خء حُٔ٘ظوزٕٞ ح٧ٍرؼش ػَ٘ ؿخإٝح ٖٓ‬
       ‫ػ٬ع ىٝحثَ حٗظوخر٤ش ٛ٢: ػـِٕٞ (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ٝٓٔ٤ل٢ ٝحكي)، حُزِوخء (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ػَد، ًَٗٔ٤خٕ‬
     ‫ٝٓٔ٤ل٤خٕ)، ٝحٌَُى (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ٝٓٔ٤ل٢ ٝحكي). ٝهي رُٞؾ ك٢ طٔؼ٤َ ح٧هِ٤خص. ٝؿَٟ حٗظوخد ح٧ػ٠خء‬
     ‫رخهظَحع حًٌٍُٞ ٖٓٔ ْٛ ك٢ حُؼخٓ٘ش ػَ٘س ٝأًؼَ، ك٢ ػِٔ٤ش حٗظوخر٤ش ػِ٠ َٓكِظ٤ٖ. كل٢ حَُٔكِش ح٧ُٝ٠ ًخٕ‬
     ‫٣ـَ١ حهظ٤خٍ ٓ٘ظوذ ػخٗٞ١ ٝحكي ٌَُ ٓخثظ٤ٖ ٖٓ حُٔ٘ظوز٤ٖ ح٧ٝحثَ. ٝحُٔ٘ظوزٕٞ حُؼخٗٞ٣ٕٞ (ً٘وزخء) ْٛ حٌُ٣ٖ‬
       ‫ًخٗٞح ٣وظخٍٕٝ أػ٠خء حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ًخٗٞح ٣ظؼَٟٕٞ ُٔوظِق أٓخُ٤ذ ح٩ه٘خع، ٧ْٜٗ رخطٞح‬
‫ٓؼَٝك٤ٖ ٝهِ٤ِ٢ حُؼيى. أٓخ حُٔٔؼ٬ٕ حُوزِ٤خٕ كوي ًخٕ ٣ـَ١ طؼ٤٤ٜ٘ٔخ ٖٓ ٓ٘طوظ٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـ٘ٞد حُوزِ٤ظ٤ٖ. ًخٗض‬
 ‫حُٔ٘طوش حُ٘ٔخُ٤ش ط٠ْ هزخثَ ر٘٢ ٛوَ، حَُٔكخٕ، ر٘٢ هخُي، حُؼ٤ٔ٠، ٓغ ٓخ ٣و٠غ ُلٔخ٣ظٜخ ٖٓ ػ٘خثَ ٝأكوخً‬
      ‫ٝرطٕٞ. أٓخ حُٔ٘طوش حُـ٘ٞر٤ش كٌخٗض ط٠ْ هزخثَ حُلٞ٣طخص ٝحُٔ٘خع ٝحُلـخ٣خ ٓغ حُوزخثَ ٝحُؼ٘خثَ حُوخٟؼش‬
  ‫ُلٔخ٣ظٜخ. هخّ ػزي هللا رظؼ٤٤ٖ ُـ٘ش ٖٓ ػَ٘س أٗوخٙ ٌَُ ٓ٘طوش، ٝرؼي ًُي هخٓض حُِـ٘ش رخهظ٤خٍ ٓٔؼَ حُٔ٘طوش.‬
                       ‫(64)‬
                            ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼَكٕٞ رخْٓ حُزيٝ ًخٗٞح ٓلَٝٓ٤ٖ ٖٓ كن ح٫ٗظوخد.‬



                                                   ‫16‬
‫ٝٓخ إ طلـَص ٓٞؿش ٓظخَٛحص حكظـخؿخ ػِ٠ ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، (74) كظ٠ رخىٍ هخىس ٓلِ٤ٕٞ‬
      ‫١خٓلٕٞ ٧ٕ ٣ظْ حٗظوخرْٜ ُؼ٠ٞ٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ اُ٠ حٓظـ٬ٍ ٌٛح ح٫ٓظؼَحٝ ؿ٤َ ح٫ػظ٤خى١ ُ٪ىحٍس‬
        ‫حُ٘ؼز٤ش ك٢ ٓز٤َ طٞٓ٤غ ٛ٬ك٤خص حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش، ٝٛيىٝح رٔوخ١ؼش ح٫ٗظوخرخص ٓخ ُْ ٣ظْ ؿؼَ حُٔـِْ‬
 ‫حُظ٘ل٤ٌ١ ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢. ؿ٤َ إٔ حُٔوخ١ؼش ُْ طظْ ٓظخرؼظٜخ رٜيم ٝاه٬ٙ، ٧ٕ ٛئ٫ء حُوخىس ُْ‬
 ‫٣ٌٞٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ُِظوِ٢ ػٖ كَٛش حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔ٤خٓش حَُٓٔ٤ش ُ٪ىحٍس حًَُِٔ٣ش. (84) ٝرخُلؼَ كوي طْ حٗظوخد‬
‫أػ٠خء ك٢ حُٔؼخٍٟش حُٔخروش ُؼ٠ٞ٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ىٕٝ إٔ ٣لُٞٝح رٔخ ١خُزٞح رٚ، ٝٓخ ُزؼٞح إٔ أهيٓٞح ػِ٠‬
                                                                                       ‫طٜي٣ن ح٫طلخه٤ش.‬

      ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ُٝى ػزي هللا كؼ٬ رزؼٞ حُ٘لًٞ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ٍكٞ حُٔـِْ، ٓؼ٬ طَٔ٣َ‬
        ‫ٓٞحُٗش ػخّ (1391 ّ) رظ٘ـ٤غ ٓ٘ٚ ٛٞ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. ٝػ٘يثٌ ١ِذ ٓ٘ٚ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ إٔ ٣لَ حُٔـِْ‬
     ‫حُظَ٘٣ؼ٢ ٝ٣ـ٤َ ٓـِٔٚ حُظ٘ل٤ٌ١ أ٣٠خ. ٛل٤ق أٗٚ ٗلٌ ح٧َٓ ٌُٝ٘ٚ ٗخٍى ر٘٘خ١ ك٢ حٗظوخد ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢‬
   ‫ؿي٣ي، ٓخػ٤خ اُ٠ اٗـخف ٍؿخٍ هخىٍ٣ٖ ػِ٠ »حُظؤػ٤َ ك٢ ح٧ػ٠خء ح٥هَ٣ٖ ٝىكؼْٜ ُٔوخٝٓش أ١ طير٤َ ٣ظ٘خك٠ ٓغ‬
  ‫اٍحىس ِٓطش ح٫ٗظيحد، ٝ٫ طٔظط٤غ كٌٞٓظٚ إٔ طؼخٍٟٚ ػِ٘خ«. (94) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔٞحُٗش أرَٓض أه٤َح،‬
                                             ‫كبٕ ًًْٞ ٝٛق رخٌَُ٘ حُظخُ٢ ٓخ ًخٕ ٣ؼظوي إٔ ٛيف ػزي هللا:‬

     ‫طوٍٞ ٝؿٜش ٗظَٙ:... ٫ ري ٖٓ اه٘خع ِٓطخص ح٫ٗظيحد رؤٗٚ ٛٞ ٝكيٙ ٖٓ ٣ٔظط٤غ طٔ٤٤َ ح٧ٍٓٞ ىٕٝ ٜٓخػذ‬
    ‫ٝرؤٕ ػِ٤٘خ إٔ َٜٗع اُ٤ٚ ٛٞ ػ٘يٓخ ٣ظؼ٤ٖ حُو٤خّ رؤ١ ٗ٢ء، أٝ ُيٟ ح٫ٟطَحٍ اُ٠ طٜٞ٣ذ ٌٛح حُوطؤ أٝ ًحى.‬
‫ٝرخُظخُ٢ كٜٞ ٣َ٣ي... إٔ ٣ٔظِي كَ٣وخ... ٣زخىٍ، رؤٝحَٓ ٓ٘ٚ، اُ٠ هِن حُٜؼٞرخص ًٔخ ٣وّٞ، رؤٝحَٓ ٓ٘ٚ أ٣٠خ، ربُحُش‬
                                                               ‫(15)‬
                                                                    ‫طِي حُٜؼٞرخص ػٖ حُطَ٣ن َٓس أهَٟ.‬

‫ٖٓ ؿخٗزٚ ًخٕ ػزي هللا ٍحؿزخ ك٢ حُو٬ٙ ٖٓ ًًْٞ حُٔظِٔ٢. كل٢ طِي حُلظَس طوَ٣زخ أُٔق أٓخّ ٓٞظل٤ٖ ك٢ حًُٞخُش‬
                                   ‫(75)‬
                                        ‫حُ٤ٜٞى٣ش اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٗلًٞ حًُٞخُش ك٢ ُ٘يٕ إٔ ٣ٔخػيٙ ك٢ ٌٛح ح٫طـخٙ.‬

    ‫ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٣٘خٍٝ ١زوش ُػخٓش ٗخٗجش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٗخٗجش رؤ٫ػ٤زٚ حُٔ٤خٓ٤ش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي ػٌلض‬
   ‫ػِ٠ ا١٬م رَحٓؾ ٛيكٜخ ٟٝغ أْٓ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ٝحُز٘٤ش حُ٠َ٣ز٤ش ك٢ حُز٬ى. (25) ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُزَحٓؾ إٔ‬
 ‫أك٠ض اُ٠ ط٠٤٤ن حُٜ٬ك٤خص حُِٔحؿ٤ش حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا هي ىٍؽ ػِ٠ حُظٔظغ رٜخ أٝحثَ حُؼَ٘٣٘٤خص ػِ٠ ٛؼ٤ي‬
  ‫حُظَٜف رؤٍحٟ٢ حُيُٝش، ٝطوي٣َ حُ٠َحثذ رطَم طلون حُلٞحثي حُٔ٤خٓ٤ش ُٚ ٛٞ. ُٝظلو٤ن حُـَٝ حُٔطِٞد طْ‬
 ‫ا٣ـخى ىحثَس ُ٨ٍحٟ٢ ٝحُٔٔخكش، ٝأ،ه٠ؼض ُٔي٣َ رَ٣طخٗ٢. ٝر٤ٖ ػخٓ٢ (8291 ٝ3391 ّ) ؿَص اػخىس طوٞ٣ْ‬
‫ٍّٓٞ ح٧ٍٝ ٝؿؼِٜخ ٓظٔخػِش ٝػخىُش ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُز٬ى. ٝك٢ ػخّ (3391 ّ) حٗطِن حَُٔ٘ٝع حٌُز٤َ حُٔظٔؼَ‬
         ‫رظلي٣ي حُل٤خُحص حُلَى٣ش ٝطؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢ حُٔ٘خع، حٓظ٘خىح اُ٠ حُٞػخثن حٌُٔظٞرش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝؿ٤َ حُؼؼٔخٗ٤ش،‬
‫حُٜ٘خىحص حُ٘لٞ٣ش، ٝحُظلٌ٤ْ. ًخٗض ٓ٘طوش ػـِٕٞ ح٧ًؼَ ٌٓخٗخ ٝحٓظ٤طخٗخ ٛ٢ حُٞك٤يس حُظ٢ طْ ىٍٜٓخ هزَ حُلَد‬
‫حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش (35) ٝهي ؿَٟ طو٤ْٔ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حُوزِ٤ش اُ٠ ك٤خُحص كَى٣ش، اً طْ ٓؼ٬ طُٞ٣غ هٔٔش آ٫ف ٓ٘ي‬
    ‫ٌِٓ٤ش ػِ٠ أكَحى هز٤ِش ر٘٢ كٖٔ ك٢ ٓ٘طوش ػـِٕٞ. ٝػٔش هزخثَ أهَٟ كِٜض ػِ٠ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حٍُِحػ٤ش‬
  ‫ًل٤خُحص كَى٣ش ٝػِ٠ رؼٞ حَُٔحػ٢ ًٌِٔ٤ش ٓ٘خػ٤ش. ػِ٠ حُؼّٔٞ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَٓ٢ اُ٠ ػيّ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠‬
       ‫ٗ٘ٞء ٌِٓ٤خص ًز٤َس ًٔخ ٓزن إٔ كَٜ ك٢ حُؼَحم ٝاُ٠ هِن ١زوش ٓٔظوَس ٖٓ حُل٬ك٤ٖ أٛلخد حٌُِٔ٤خص‬
‫حٍُِحػ٤ش حُٜـ٤َس ٝحُٔظٞٓطش. (45) ؿ٤َ إٔ ػيىح ٖٓ ًزخٍ حُٔ٬ً٤ٖ، ٝهٜٞٛخ ٗ٤ٞم حُوزخثَ ٓؼَ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ‬
  ‫ٖٓ هز٤ِش ر٘٢ ٛوَ، ِٝٓطخٕ حُؼيٝحٕ ٖٓ حُؼيٝحٕ، ٍٝك٤لخٕ حُٔـخُ٢ حٌُ ًخٕ أكي أػ٤خٕ حٌَُى، ٝػزي هللا ٗلٔٚ،‬
          ‫ٖٓٔ كِٜٞح ػِ٠ ٛزخص ٖٓ أٍحٟ٢ حُيُٝش رخهظَحف ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ػخّ (1391 ّ) ظَٜٝح اُ٠ حُٞؿٞى.‬

‫أىٟ ط٘ظ٤ْ َٟ٣زش ح٧ٍٝ ٝحٓظليحع أِٓٞد ٓٞػٞم ك٢ طٔـ٤َ ح٧ٍحٟ٢ اُ٠ طوِ٤ٚ هيٍس ػزي هللا ػِ٠ حٓظويحّ‬
      ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُٔٞحٍى ُظٞٓ٤غ ٗزٌخص ٝٛخ٣ظٚ ٝطؼِ٣ِٛخ. ٝريءح رؼخّ (0391 ّ) ٓغ ٍٝٛٞ ؿٕٞ رخؿٞص ؿِٞد،‬
          ‫ؿَٟ ارؼخى رؼٞ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٗض طلض ٝٛخ٣ظٚ ػٖ ٓظ٘خٍٝ ٣يٙ أ٣٠خ. ػِ٠ حٓظيحى ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص ًخٕ‬
   ‫حَُ٘٣ق ٗخًَ هي ظَ ٝٓ٤٢ ػزي هللا حُؼ٘خثَ١ حَُث٤ٔ٢، اً ًخٕ ٍث٤ْ هْٔ ح٩ىحٍس حُوزِ٤ش حٌُ١ أُـخٙ اٌٗحٍ ػخّ‬
   ‫(4291 ّ) ٧ٕ ٛ٬ك٤خطٚ ًخٗض هي طِِٔض اُ٠ حُٔ٘خ١ن حُٔٔظوَس، (55) ٍٝث٤ْ ٓـِْ ح٩َٗحف ػِ٠ حُزيٝ ك٤ٔخ‬
          ‫رؼي. كٔؼَ ٌٛٙ حُٜ٤جخص ًخٕ ٣ظْ ا٣ـخىٛخ ٩ىحٍس ٗئٕٝ (حُزيٝ ٖٓ حَُكَ ٝحُٔٔظوَ٣ٖ) حُوخٟؼ٤ٖ ُـ (هخٕٗٞ‬
     ‫حُؼ٘خثَ) ري٫ ٖٓ حَُ٘٣ؼش ٝحُٔلخًْ حُٔيٗ٤ش ك٢ حُزِيحص. (أٓخ ٖٓ ًخٕ ٣ؼظزَ ريٝ٣خ ُٝٔخًح؟ كِ٤ْ ٝحٟلخ. ٝٓغ‬
 ‫ٍٝٛٞ ؿِٞد ٍرٔخ ًخٗض ٛ٬ك٤خص ٓـِْ ح٩َٗحف ػِ٠ حُزيٝ طـط٢ طِي حُوزخثَ حُُٔ٘ٔٞش رخُٔ٘طوظ٤ٖ حُوزِ٤ظ٤ٖ‬
                                                    ‫حُ٘ٔخُ٤ش ٝحُـ٘ٞر٤ش ٧ؿَحٝ حُظٔؼ٤َ ك٢ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢).‬




                                                    ‫26‬
‫ٕ،هَ ؿِٞد اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٫ٓظجٜخٍ ظخَٛس حُـِٝ رؼي اٗـخُٙ ٜٓٔش ٓٔخػِش ك٢ حُؼَحم. ًٝخٕ حٓظجٜخٍ‬
    ‫ظخَٛس حُـِٝ ٓؼِٚ ٓؼَ ػِٔ٤ش ح٩ٓظ٤طخٕ ُ٨ٍٝ ٣ٔظٜيف حهظِحٍ ح٫كظٌخى ٝأٓزخد ح٫ٓظ٤خء ر٤ٖ ٌٓخٕ َٗم‬
     ‫ح٧ٍىٕ. ٝرؼي ريح٣ش ٓظٞحٟؼش طظؤُق ٖٓ ر٠ؼش ٓظطٞػ٤ٖ ؿخإٝح ٓؼٚ ٖٓ حُؼَحم، هخّ ³ؿِٞد‪ µ‬رظٌ٘٤َ ٝكيس‬
  ‫كَّ رخى٣ش، ٓئُلش ٖٓ كٞحُ٢ ٓخثش ٝهٔٔ٤ٖ ٍؿ٬. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (2391 ّ) طٌٔ٘ض ٝكيس كَّ حُزخى٣ش ٌٛٙ،‬
   ‫رخ٩كخىس ٖٓ حُؼَرخص حُٔيٍػش ٝح٧ِٓلش حُلي٣ؼش ٝح٫طٜخ٫ص حُ٬ٌِٓ٤ش، ٖٓ ٟٝغ كي ُظخَٛس حُـِٝ ٝح٩ؿخٍس.‬

   ‫ٝٓخ ُزغ ؿِٞد رٞٛلٚ هخثيح ُلَّ حُزخى٣ش، ٝٗخثزخ ُوخثي حُـ٤ٖ حُؼَر٢، إٔ أٛزق حُٞٓ٤٢ حَُث٤ٔ٢ ر٤ٖ "حُزيٝ"‬
                          ‫َ َ‬
‫ٝحُلٌٞٓش، كخ٫ ٓلَ حَُ٘٣ق ٗخًَ حٌُ١ طٞك٢ ك٢ ػخّ (4391 ّ). ٛخٍ ؿِٞد حُلٌْ ح٧ٍٝ ك٢ هخٕٗٞ حُؼ٘خثَ؛‬
  ‫(65) رخص ٣٘ظْ ػِٔ٤خص ح٩ؿخػش ك٢ ٓٞحْٓ حُـلخف ٖٓ ػٔخٕ، ًٔخ أٛزق ه٬ٍ أٝهخص ح٫ٟطَحرخص ٣لَٜ ػِ٠‬
   ‫ٓزخُؾ هخٛش، ٣٘لوٜخ ك٢ ٓز٤َ طؤٓ٤ٖ حُٜيٝء ك٢ حُٔ٘خ١ن حُٔؤُٛٞش رخُوزخثَ. (75) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٝكيس كَّ‬
  ‫حُزخى٣ش ُْ طٌٖ طٌَ٘ ٟٓٞ (21%) ٖٓ ٓئٓٔش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُزيح٣ش، كبٕ ٗٔزش حُؼَٜ٘ "حُزيٝ١" ٓخ ُزؼض،‬
  ‫ٓغ طٞٓ٤غ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٍىح ػِ٠ حُؼٍٞس حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ أػٞحّ (6391 ـ 9391 ّ) ٝحُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش، إٔ‬
      ‫ط٠خػلض كظ٠ طـخُٝص حُٜ٘ق، ٓٔخ أىٟ اُ٠ اٟلخء حُطخرغ حُزيٝ١ ػِ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. طٌٔ٘ض رَ٣طخٗ٤خ،‬
  ‫رل٠َ ٝؿٞى ؿِٞد، ٖٓ ح٫ُظلخف ػِ٠ ػزي هللا ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ حُوزخثَ، ٝٗـلض ك٢ هِن هٞس ٓظٔ٤ِس، ه٬ٍ كظَس‬
                                                           ‫ح٫ٗظيحد ٝرؼيٛخ، رلٜخٗظٜخ ٟي حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش.‬

     ‫طِحٖٓ طٌ٘٤َ هٞس رخى٣ش ؿِٞد ٓغ ػِٔ٤ش اٟلخء حُٜلش حَُٓٔ٤ش ػِ٠ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ ٝطلي٣يٛخ. ٝطُٞض‬
    ‫رَ٣طخٗ٤خ ه٤خىس حُٔلخٟٝخص كٍٞ ؿٔ٤غ حُو٠خ٣خ حُليٝى٣ش، ٝطْ طلي٣ي ٓخ ٣ؼٞى ٧١ ٖٓ ح٧١َحف ٝكوخ ُِٜٔخُق‬
‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ. ٝرٔخ إٔ ػِٔ٤خص حُـِٝ ٝح٩ؿخٍس ًخٗض طؼٌَ ٛلٞ ػ٬هخص رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ؿ٤َحٕ َٗم‬
‫ح٧ٍىٕ، ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٝحرٖ ٓؼٞى، ٝطؼَٝ ٜٓخُلٜخ ح٩هِ٤ٔ٤ش ُِوطَ، كوي طٔؼَ أكي أٛيحف حُـ٤ٖ‬
   ‫حُؼَر٢ رٞهق ػِٔ٤خص ح٩ؿخٍس ػِ٠ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُـِ٣َس حُؼَر٤ش. أٓخ حُليٝى ٓغ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم، ٝٛٔخ‬
‫رِيحٕ هخٟؼخٕ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤ش ٓٔخػِش، كِْ طٌٖ ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ ٌٓ٘٬ص ٓٞحُ٣ش، ٓغ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓخْٛ ك٢‬
      ‫هطغ ١َ٣ن حٍُٞٛٞ اُ٠ كِٔط٤ٖ ػزَ كيٝى ح٧ه٤َس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓغ طٜخػي كيس ٓؼخٍٟش حُٔ٤خٓش‬
                                                            ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ه٬ٍ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص.‬

    ‫ٌٓ٘ ٓخ هزَ ٓوٞ١ حُلـخُ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ىحثزش ػِ٠ حُٔؼ٢ اُ٠ طٔٞ٣ش ٓٔؤُش حُليٝى ر٤ٖ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش‬
‫َٝٗم ح٧ٍىٕ. كل٢ ٓئطَٔ حٌُٞ٣ض حُٔ٘ئّٝ حٌُ١ ػوي ٗظخء ػخّ (3291 ـ 4291 ّ) ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي طز٘ض هطش‬
   ‫٣ظوِ٠ ػزي هللا رٔٞؿزٜخ ػٖ حٌُخف ػ٘ي حُطَف حُؼِٞ١ ٖٓ ٝحى١ حَُٔكخٕ ٫رٖ ٓؼٞى، ٓوخرَ طوِ٢ ح٧ه٤َ ػٖ‬
  ‫ٝحكش حُوَٓش ُِلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤ٌَٔ حُيحثَس رظوِ٤ٚ ػٖ حُؼوزش ٝٓؼخٕ ُؼزي هللا. (85) ُْ ٣ٞحكن أ١ ٖٓ ح٧١َحف‬
  ‫ػِ٠ حُلٌَس، رَ ٝطؼٔي حُلٔ٤ٖ، هٜٞٛخ، اكزخ١ هطش رَ٣طخٗ٤خ حُوخٟ٤ش ر٠ْ حُؼوزش ٝٓؼخٕ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ،‬
‫ك٤ٖ أًي ٓ٤طَطٚ ح٩ىحٍ٣ش ػِ٠ حُٔ٘طوش ه٬ٍ ُ٣خٍطٚ َُ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (4291 ّ). (95) ٌُٖٝ حُظَٜف رٌَ‬
  ‫ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُؼوزش ٓخ ُزغ، كـؤس إٔ أٛزق أَٓح ًح أٛٔ٤ش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا أ٣٠خ، رؼي ٝهض هٜ٤َ، ك٤ٖ رخص حُـِٝ‬
                                                                                   ‫حُٔؼٞى١ ُِلـخُ ٝٗ٤ٌخ‬

‫ػزَص رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُزيح٣ش ػٖ حٓظؼيحىٛخ ُلٔخ٣ش اهِ٤ْ حُؼوزش ـ ٓؼخٕ ٩ؿَحء ػزي هللا ر٠ٔخٕ اُلخهٚ رَ٘م ح٧ٍىٕ.‬
  ‫ٝحٗط٬هخ ٖٓ اىٍحًٚ ُيحكغ رَ٣طخٗ٤خ ٝحكن ػزي هللا ػِ٠ حُلٌَس َٗ١ حٟط٬ع رَ٣طخٗ٤خ ريٍٝ حُٞٓخ١ش ك٢ حُلَد‬
   ‫حُلـخُ٣ش ـ حُٔؼٞى٣ش. (16) ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ٍك٠ض حَُ٘١، ٝطوِ٠ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُؼَٕ، َٝٛد اُ٠ حُؼوزش حُظ٢‬
   ‫ؿؼِٜخ ٝؿٞىٙ ك٤ٜخ ٛيكخ ٫رٖ ٓؼٞى، ٓٔخ ؿؼَ رَ٣طخٗ٤خ أًؼَ كَٛخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠ ػِ٠ ٟٔخٕ ٟٜٔخ اُ٠‬
   ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٤ٖ ٌٗخ حرٖ ٓؼٞى ٖٓ إٔ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٣ٔخػي حُـ٤ٖ حُلـخُ١ ٖٓ ٛ٘خى، ٝٛيى رظٞؿ٤ٚ هٞحطٚ‬
     ‫اُ٠ حُ٘ٔخٍ، ٓخٍػض رَ٣طخٗ٤خ، أه٤َح اُ٠ طَك٤َ حُلٔ٤ٖ. (76) ٝرؼي حَُك٤َ، طويّ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ ٩ػ٬ٕ‬
 ‫حُظَط٤زخص ح٩ىحٍ٣ش حُـي٣يس ُ٪هِ٤ْ. أٓخ ػِ٢ كوي أًػٖ ُؼِٔ٤ش ح٩١خكش حُظ٢ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ ٓ٘ؼٜخ، هخث٬ رؤٗٚ ًخٕ‬
     ‫ؿخٍهخ ك٢ رلَ ّٛٔٞ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ ًخٕ أػيحإٙ ٣٠ٜٔٞٗخ، ٝؿ٤َ هخىٍ ػِ٠ ح٫ٛظٔخّ رظِي حُظ٢ ًخٕ أٛيهخإٙ‬
                                                                                        ‫(26)‬
                                                                                             ‫٣ٔظُٕٞٞ ػِ٤ٜخ.‬

 ‫كظ٠ هزَ حٓظٌٔخٍ ػِٔ٤ش اه٠خع حُلـخُ، ًخٕ حُٔ٤َؿِزَص ً٬٣ظٕٞ هي أٝكي ُِظلخٝٝ كٍٞ حُليٝى ر٤ٖ ٗـي ٖٓ‬
    ‫ؿٜش، ٝىُٝظ٢ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ حُوخٟؼظ٤ٖ ُ٬ٗظيحد ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. (36) ٝهي طْ طٞه٤غ حُظٔٞ٣ش ر٤ٖ َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ ٝٗـي حُٔؼَٝكش رخْٓ حطلخه٤ش ؿيس ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ُؼخّ (5291 ّ) ك٤غ طْ ٍْٓ ه٢ كيٝى١‬
‫هَ٣ذ ؿيح ٖٓ حُليٝى حُلخُ٤ش حُلخِٛش ر٤ٖ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝح٧ٍىٕ، طوِ٠ حرٖ ٓؼٞى. رٔٞؿزٜخ ػٖ حُٔطخُزش رؤ١‬
 ‫حطٜخٍ رَ١ ٓغ ٍٓٞ٣ش، ؿ٤َ أٗٚ كَٜ ػِ٠ كوٞم حُؼزٍٞ حُلَ اُ٠ ٍٓٞ٣ش ػزَ حَُٔٔ حُؼَحه٢ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢‬
 ‫حٌُ١ ١خُزض رٚ رَ٣طخٗ٤خ ٧ؿَحٝ آظَحط٤ـ٤ش. ٝرٔٞؿذ ح٫طلخه٤ش ؿَٟ ْٟ ٝحى١ حَُٔكخٕ ًِٚ، رٔخ ك٤ٚ حٌُخف‬


                                                    ‫36‬
‫ػِ٠ حُطَف حُ٘ٔخُ٢، اُ٠ أٍحٟ٢ حرٖ ٓؼٞى، أٓخ حُؼوزش ٝٓؼخٕ كِْ طٌٞٗخ ٓيٍؿظ٤ٖ ػِ٠ ؿيٍٝ أػٔخٍ ٓلخٟٝخص‬
  ‫ؿيس، ؿ٤َ إٔ حُٟٔٞٞع طٔض اػخٍطٚ ك٢ ػخّ (7291 ّ) ك٤ٖ ٓؼض رَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ اُ٠ حُظَٞٛ اُ٠ ٓؼخٛيس ٓغ‬
 ‫حرٖ ٓؼٞى. ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ٜٓٔٔش ػِ٠ ْٟ حُٔ٘طوش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٫ ٌُٜٞٗخ ٓ٘لٌ َٗم ح٧ٍىٕ‬
‫حُٞك٤ي ػِ٠ حُزلَ رَ ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طو٘٠ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ٝؿٞى كيٝى ٓ٘ظًَش ر٤ٖ حُلـخُ ٝكِٔط٤ٖ ٝٓ٤٘خء‬
  ‫اُ٠ اٟؼخف حُٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ َٜٝٓ. (46) ٛل٤ق إٔ حرٖ ٓؼٞى ٝحكن آٌٗحى ػِ٠ روخء‬
                        ‫حُٔ٘طوش رٍٜٞس ٓئهظش طلض اىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٝ٘ٚ ٍكٞ حُظوِ٢ ػٖ ٓطخُزٚ ًِ٤خ.‬

 ‫أٓخ حُليٝى حٍُٔٞ٣ش كٌخٗض هي أٛزلض ٜٓيٍ هِن ه٬ٍ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش. ٝهزَ ًُي ًخٕ ػٔش ٗٞع ٖٓ ح٫طلخم ر٤ٖ‬
   ‫رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ كٍٞ طؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢ ٝكوخ ُز٘ٞى حطلخه٤ش ٓخ٣ٌْ ـ ر٤ٌٞ؛ ؿ٤َ إٔ ػِٔ٤ش حٗظوخٍ حُ٬ؿج٤ٖ حُيٍُٝ‬
 ‫ػزَ حُليٝى، ك٢ أػ٘خء حُؼٍٞس، ٍٝؿزش حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ اػخىس اه٠خػْٜ ُِٔطظْٜ، ٗـؼظخ حُلَٗٔ٤٤ٖ ػِ٠ حػظزخٍ أ١‬
  ‫ٌٓخٕ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؤٍٛٞ رخٌُٔخٕ ٖٓ حُيٍُٝ ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش. كل٢ ػخّ (7291 ّ) ًخٕ حُظلٔ٤َ حُلَٗٔ٢‬
‫ُِليٝى ٓوظِلخ ػٖ ٗظ٤َٙ حُزَ٣طخٗ٢ حهظ٬كخ ٣َٜ اُ٠ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ ك٢ رؼٞ حُ٘وخ١. ػٔش رطخهخص ٛٞ٣ش ٛخىٍس‬
     ‫ػٖ ىُٝش ؿزَ حُيٍُٝ حٍُٔٞ٣ش أٍٝىص رؼٞ أٓخًٖ ح٩هخٓش ٓؼَ ح٧ٍُم، ؿزَ حُيٍُٝ ٓؼظزَس ٝحكش ح٧ٍُم‬
      ‫حُٞحهؼش ك٢ ػٔن ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش طخرؼش ُيُٝش ؿزَ حُيٍُٝ حٍُٔٞ٣ش. (56) ٝك٢ ػخّ (1391 ّ) ؿَٟ‬
  ‫طوط٤٢ حُليٝى ػِ٠ ح٧ٍٝ. ٛل٤ق إٔ رَ٣طخٗ٤خ هيٓض رؼٞ حُظ٘خُ٫ص ُِلَٗٔ٤٤ٖ، ؿ٤َ أٜٗخ ٟٔ٘ض ٓخ ًخٗض‬
  ‫طلظخؽ اُ٤ٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٖٓ أؿَ ٓي ه٢ كي٣ي١ ر٤ٖ رـيحى ٝك٤لخ ك٢ حُٔٔظوزَ (ُْ ٣ظلون ه٢) ٝه٢ أٗخر٤ذ‬
                                                                                  ‫(66)‬
                                                                                       ‫ًَٗش ٗل٢ حُؼَحم.‬

 ‫ُْ طٌٖ حُليٝى، ٝ٫ ٓ٤ٔخ ٓغ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، طَٝم ػزي هللا ًؼ٤َح، ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َ ًخٕ، رَأ١ ً٬٣ظٕٞ، ٣ؼَف‬
     ‫كيٝىٙ: »اٗٚ ٣َٟ رٟٞٞف... أٗٚ ٫ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لظَ أٍٟخ ُ٤ٔض كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي ٓٔظؼيس ُِيكخع ػٜ٘خ‬
  ‫ُٜخُلٚ...«. (76) كوخ ًخٕ ػزي هللا ٣يٍى كؼ٬ كيٝى ـ ُ٤ْ كو٢ ـ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، رَ ٝر٘٤ش َٗم ح٧ٍىٕ‬
 ‫حُظ٢ ؿؼِض ٌٛح ح٫ػظٔخى أًؼَ حطٜخكخ رٜلش ح٩١٬م. ٝهي ٌَٗ ٌٛح حُلْٜ ح٧ٓخٓ٢ ٓزذ روخثٚ ١ٞحٍ ٓ٘٢ ك٤خطٚ‬
    ‫١خٓلخ اُ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس كٌٔٚ ٝٛٞ٫ اُ٠ طؼي٣َ ر٘٤ش حػظٔخىٙ رٔخ ٣ويّ ٜٓخُلٚ. كو٬كخ ُلخٍ حُٞحهغ حُ٤ٞٓ٢‬
                                                       ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ ٧ك٬ّ حُظٞٓغ ػ٘يٙ أ٣ش كيٝى.‬

      ‫ًخٕ كِْ ػزي هللا حُوخٙ ٓظٔؼ٬ رؼَٕ ٍٓٞ١، ٝهي ظَ ٌٛح حُطٔٞف أكي ػٞحرض ك٤خطٚ حُظ٢ ػخى اُ٤ٜخ ىحثٔخ،‬
    ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُٞحهغ حُٔ٤خٓ٢. ا٫ إٔ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش ًخٗض هي أرؼيص حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش اُ٠ ىٍؿش ؿؼِض‬
    ‫كِٔٚ أرؼي ٓ٘خ٫ رٍٜٞس ٓظِح٣يس رخ١َّحى. كزؼي حُؼٍٞس أىص ٓٔؤُش حٌُِٔ٤ش اُ٠ ٗن ٛلٞف حُوٞٓ٤٤ٖ، كظ٠ رخطض‬
      ‫ٜٓيٍ اُػخؽ ٫ ري ٖٓ طـ٘زٜخ هيٍ ح٩ٌٓخٕ. ٝك٢ ظَ ٌٛٙ حُظَٝف ًخٕ حُلَٗٔ٤ٕٞ، ٫ حُوٞٓ٤ٕٞ، ْٛ حٌُ٣ٖ‬
    ‫٫ًٝح، ك٢ ح٧ٝهخص حُؼٜ٤زش ٝك٢ أػ٘خء ح٫ٗظوخرخص، رٟٞغ حُؼَٕ ػِ٠ حُطَ٣ن حُوٞٓ٢، أٓ٬ ك٢ ٗن ٛلٞف‬
     ‫حُوٞٓ٤٤ٖ ٝاكزخ١ حُ٠ـٞ١ حُوٞٓ٤ش. (86) ٝك٤ٔخ ط٘خهٚ ػيى حٍُٔٞ٣٤ٖ حُٔظز٘٤ٖ ٧١ ٗظخّ ٌِٓ٢ أًؼَ كؤًؼَ رؼي‬
‫حُؼٍٞس، ظَ حُزؼٞ ٣ٔخٍٕٓٞ حُٔ٘خٍٝحص حُٔ٤خٓ٤ش ٓغ ٓوظِق حُِٔٞى ٝحُٔطخُز٤ٖ رخُؼَٕ ح٫كظَحٟ٢. ٛل٤ق إٔ‬
   ‫هخثٔش حَُٔٗل٤ٖ ٛخٍص ٓغ ٍَٓٝ ح٧ػٞحّ أ١ٍٞ، ؿ٤َ إٔ ؿي٣ش حُٔٔؤُش ط٘خهٜض. (96) ٝٛل٤ق إٔ ١ٔٞكخص‬
                                      ‫ػزي هللا ظِض ك٤ش، ا٫ إٔ آٌخٗ٤ش طلو٤وٜخ ٛخٍص َٓحرخ ٝٝٛٔخ أًؼَ كؤًؼَ.‬

‫أٛزلض حُلـخُ ٛيكخ آهَ ُطٔٞكخص ػزي هللا رؼي ؿِٝ حرٖ ٓؼٞى ُٜخ. كل٢ ػخّ (2391 ّ) طْ طٍٞ٣طٚ ك٢ حٗظلخٟش‬
    ‫هزِ٤ش ؿ٤َ ٗخؿلش ٛ٘خى، ًٝخى ٣يكغ ػَٗٚ ػٔ٘خ ٌُٜح حُظٍٞ١، ٧ٕ حُٔـخَٓس ٌِٗض حٗظٜخًخ ُ٬طلخه٤خص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ‬
       ‫حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش حُٔٞهؼش ك٢ ػخّ (8291 ّ)، ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ هٍَص أ٫ طٍِ٘ رٚ ٓخ حٓظلوٚ ٖٓ ػوخد. ٝك٢‬
 ‫ؿ٠ٕٞ َٜٗ٣ٖ طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ ٝؿٞى ػ٬هش ُٚ رلًَش أهَٟ ٓؼخى٣ش ُِٔؼٞى٣ش ك٢ ػٔ٤َ ٌٛٙ حَُٔس. ُْ طيّ‬
     ‫كًَش حُظَٔى ٌٛٙ ١ٞ٣٬، ًٔخ إٔ طٞح١ئٙ ُْ ٣ؼزض رخُيُ٤َ حُوخ١غ. (17) ٝػِ٠ ح٧ػَ أؿزَطٚ رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح ػِ٠‬
  ‫طٞه٤غ ٓؼخٛيس ٛيحهش ٓغ حرٖ ٓؼٞى ٓخٛٔض ك٢ حهظِحٍ ِٗػش حُٔـخَٓس ك٢ حُٔٔظوزَ. ًخٗض حُٔلخٟٝخص حٓظؼ٘خث٤ش‬
 ‫اً ه٠ؼض ُٔ٤طَس حُؼو٤ي ًًْٞ ػِ٠ حُـخٗذ حَُ٘م أٍىٗ٢ ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس حُٔ٤َ أٗيٍٝ ٍ٣خٕ. كخرٖ‬
   ‫ٓؼٞى ًخٕ ٫ ٣ؼظزَ ػ٬هخطٚ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ا٫ »ػ٬هخص.. ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ر٤٘٘خ ٝر٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ« ٝحٗٔـخٓخ‬
                         ‫(77)‬
                              ‫ٓغ ٓ٘طوٚ اُ٠ حُٜ٘خ٣ش، أَٛ ػِ٠ إٔ طوّٞ رَ٣طخٗ٤خ ر٠ٔخٕ حُظِحّ ػزي هللا رخُٔؼخٛيس.‬

  ‫حٗلظق أٓخّ ػزي هللا ك٢ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص رخرخٕ ؿي٣يحٕ ٣ٌٔ٘ٚ ُٝٞؿٜٔخ؛ ٛٔخ رخد حُؼَحم رٔزذ ٓٞص ك٤َٜ، ٝرخد‬
  ‫كِٔط٤ٖ رٔزذ ٌٓ٘٬ص رَ٣طخٗ٤خ حُٔظ٘خٓ٤ش ٛ٘خى. (27) ًخٕ ػزي هللا ٣َٟ إٔ ك٤َٜ ٝرَ٣طخٗ٤خ هخٓخ ىٕٝ ٝؿٚ كن‬
   ‫رلَٓخٗٚ ٖٓ حُؼَحم ك٢ ػخّ (1291 ّ). ًٝخٕ ٗي٣ي حُـ٤َس ٖٓ ك٤َٜ، ُْٝ ٣َ ح٧هٞحٕ أكيٛٔخ ح٥هَ ا٫ ٗخىٍح‬
  ‫١ٞحٍ حُلظَس حُٔٔظيس ر٤ٖ ػخّ (1291 ّ) ٝػخّ ٝكخس ك٤َٜ. ٝك٤ٔخ رؼي كخٍٝ، ىٕٝ ٗـخف، إٔ ٣لَٝ ٗلٔٚ ٝٛ٤خ‬
  ‫ػِ٠ حُِٔي ؿخُ١. ٝرؼي ٝكخس ػِ٢ ك٢ ػخّ (5391 ّ) ريأ ٣طَف كٌَس ٝكيس حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ طلض كٌٔٚ رلـش‬


                                                    ‫46‬
‫أٗٚ ح٧ًزَ ٓ٘خ. أٓخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُــَحك٢ كبٕ كِٔط٤ٖ ٛ٢ حُظ٢ ٌِٗض ٟٓٞٞع ١ٔٞكخطٚ ح٧ًؼَ ١ز٤ؼ٤ش. ٝٓخ‬
   ‫ُزغ ػـِ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظؼخَٓ ٓغ حُو٤خىس حُلِٔط٤٘٤ش رؼي ػخّ (6391 ّ) إٔ أطخف كَٛش ُؼزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٖٓ‬
          ‫ٗؤٗٚ، رل٠َ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، إٔ ٣ٌٕٞ ٝٓ٤طخ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ر٤ٖ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُظطِؼخص‬
                                                                                               ‫حُلِٔط٤٘٤ش.‬

     ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي ػخّ (4291 ّ) أٗزٚ رزوغ ٛلَحٝ٣ش رؼي ػخٛلش ٍِٓ٤ش. ًخٗض ٍ٣خف حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش هي‬
 ‫أػخٍص ٓئهظخ ٗ٤خ١٤ٖ ؿزخٍ حُظـ٤٤َ حُٔ٤خٓ٢ ػْ ٍكِض. ريص حُٔ٘خٛي حُظ٢ هِلظٜخ حُؼخٛلش ٓؤُٞكش، ٌُٜٝ٘خ ٓوظِلش.‬
  ‫ُْ ٣ؼي ػزي هللا ًُي حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٗٚ هزَ ػخّ (1291 ّ) ك٤ٔخ ُْ طؼي رَ٣طخٗ٤خ َٗ٣ٌش رَ ٛخٍص ٍث٤ٔش‬
                                                                                                  ‫ٝآَٓس.‬

  ‫ٝىٝٗٔخ طوط٤٢ ًخٗض ح٧كيحع حُوخٍؿ٤ش هي طآَٓص ٓغ ٗظ٤َطٜخ حُيحهِ٤ش ُظؼز٤ض حٍُٜٞس ٝطَٓ٤وٜخ. ُْ ٣ٌي ٓؼ٘٠‬
     ‫اٌٗحٍ (4291 ّ) ـ حُظؼز٤َ حَُٜ٣ق ػٖ ٗلًٞ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٓؼَ ٌٛح حُظؼخَٓ ـ ٣ظْ حٓظ٤ؼخرٚ كظ٠ طيحػض حُلـخُ،‬
  ‫ٝٓوطض ٧ٓزخد ٜٓ٘خ ػيّ ٝؿٞى ٓؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ًٔخ إٔ ػِٝف ػزي هللا ػٖ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش‬
‫ُحى ٖٓ ارؼخىٙ ػٖ حُٔ٤خٓش حُوٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض ك٢ طِي حُلظَس أٓخّ حُوٞس حُٔظٜي٣ش ُِٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝك٤ٔخ أىص‬
    ‫ٌٛٙ ح٧كيحع اُ٠ ُ٣خىس حٍطٔخء ػزي هللا ك٢ أك٠خٕ رَ٣طخٗ٤خ، كبٜٗخ ًًَطٚ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ رؤٕ ٌٛٙ ح٧ك٠خٕ ُْ‬
  ‫طٌٖ َٓ٣لش َٝٓكزش اُ٠ ح٧ري. ٛل٤ق إٔ حُظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٍَٟٝ٣خ، ٌُٝ٘ٚ َٓ٘ٝ١، ٝرَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ‬
‫ٛ٢ حُظ٢ ٟٝؼض حَُ٘ٝ١ ك٢ ػخّ (8291 ّ). كخ٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش حُظ٢ طلٞف ٍحثلش حُ٬ٓٔخٝحس‬
‫ٖٓ ًَ كوَس ٖٓ كوَحطٜخ، ًخٗض حُؼٖٔ حٌُ١ ىكؼٚ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٜٓ٘زٚ، ٝٛٞ ػٖٔ ًخٕ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣يكؼٚ. ٝهي ػزَ‬
‫ػٖ ًُي طؼز٤َح ٣٘زٞ رخُل٤خس ك٤ٖ هخّ، ُيٟ حٓظ٬ٓٚ ُ٘ٔوش ٜٓيهش ٖٓ ح٫طلخه٤ش، رخ٫ٗو٠خٝ ػِ٠ حُٞػ٤وش ٝطوز٤َ‬
                                                                          ‫(37)‬
                                                                               ‫طٞه٤غ ؿٍٞؽ حُوخْٓ رلٔخّ.‬

    ‫ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظَٜف ًخٕ ٓوخىػخ رٔؼ٘٠ ٖٓ حُٔؼخٗ٢. ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ رلخؿش اُ٠ حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬
   ‫ٝأكْ رخُٔؼخىس ُلُٜٞٚ ػِ٤ٜخ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٍحٟ٤خ رخُ٠ٍَٝس ػٖ حُظَٝف حُظ٢ ٝؿي ٗلٔٚ ك٤ٜخ. ٝرخُلؼَ‬
  ‫كبٕ حُٔزذ حَُث٤ٔ٢ حٌُخٖٓ ٍٝحء اَٛحٍٙ حُ٘ي٣ي ٝحُٔٔظَٔ ػِ٠ حُظٍٞ١ ك٢ ِِٓٔش ١ٞ٣ِش ٖٓ حُٔـخَٓحص ٍٝحء‬
      ‫كيٝىٙ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٍؿزظٚ ك٢ حُو٬ٙ ٖٓ ؿٔٞى ٟٝؼٚ حُيحهِ٢ حُٔطزٞع رٌَ٘ كخٟق رؼ٬هظٚ حُوخثٔش ػِ٠‬
                                                                                     ‫حُظزؼ٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ.‬




                                                   ‫56‬
‫7) عبد هللا وفهسطيٍ (7297 ـ 9397 و)‬
‫ٓخ ًخٗض كِٔط٤ٖ ه٢ حُٜيف حُٞك٤ي أٝ كظ٠ حَُث٤ٔ٢ ُطٔٞكخص ػزي هللا، كظ٠ ػخّ (8491 ّ) ػِ٠ ح٧هَ. ؿ٤َ إٔ‬
‫حُٔٔظوزَ ؿ٤َ حُٔلّٔٞ ٌُُي حُزِي، ٝه٠ٞػٚ حُٔ٘ظَى ُ٬ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ٓخ ُزؼخ إٔ أى٣خ، طيٍ٣ـ٤خ اُ٠ اهلخٓٚ ك٢‬
                                                                                                 ‫ٗئٝٗٚ.‬

  ‫أِٓض حُــَحك٤خ ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش ػ٬هش ٝػ٤وش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ. ٛل٤ق‬
       ‫إٔ كٌٞٓظ٤ٜٔخ حُوخٛظ٤ٖ ًخٗظخ ٓوظِلظ٤ٖ، ؿ٤َ أٜٗٔخ ًخٗظخ هخٟؼظ٤ٖ ُ٬ٗظيحد ٗلٔٚ، رٔخ أك٠٠ اُ٠ ٗٞع ٖٓ‬
  ‫حُظيحهَ ح٩ىحٍ١، ٝرَُٝ ػيى ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُّٜٔٞ حُٔ٘ظًَش. كخُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ حُٔ٘يٝد‬
 ‫حُٔخٓ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ ٍث٤ْ حُلٌٞٓش ك٢ ٗظخّ ؿ٤َ هخثْ ػِ٠ أ٣ش ٛ٤جخص "ٝ١٘٤ش"‬
      ‫ٝٓ٤طش، رخُ٘ٔزش ُِؼَد ػِ٠ ح٧هَ. أٓخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٣ـٔي ِٓطش ح٫ٗظيحد ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ػزي هللا‬
                                                                                ‫حَُث٤ْ حَُِٓ١ ُِلٌٞٓش.‬

      ‫ًخٗض حُليٝى حُطٞ٣ِش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ ِٜٓش حُؼزٍٞ ؿيح. ُْ ٣ٌٖ ح٫ٗظوخٍ ٖٓ ح٧ٍٝ اُ٠ حُؼخٗ٤ش أٝ‬
    ‫حُؼٌْ ٣ظطِذ، ػٔٞٓخ، أ٣ش أٍٝحم أٝ ؿٞحُحص ٓلَ. ٝهي طْ ط٘ـ٤غ حُٜ٬ص حُظـخٍ٣ش ٌٓ٘ ػخّ (0291 ّ) ر٤ٖ‬
 ‫حُطَك٤ٖ حٌُِ٣ٖ رخطخ ٣ظوخٓٔخٕ حُِ٤َس حُلِٔط٤٘٤ش ٗلٜٔخ رؼي حػظٔخىٛخ ك٢ ػخّ (7291 ّ). ٌَٗ َٗم ح٧ٍىٕ هِحٗخ‬
       ‫حكظ٤خ١٤خ ُِؼٔخُش حُٔٞٓٔ٤ش ؿ٤َ حُٔٞٛٞكش رخُ٘ٔزش ُلِٔط٤ٖ، حُظ٢ ًخٗض طِٝىٙ رخُٔئِٛ٤ٖ ٝحُٔظؼِٔ٤ٖ ُ٘ـَ‬
 ‫ٝظخثق ؿٜخُٙ حُز٤َٝهَح١٢ حُـي٣ي. ٝرخُظخُ٢ كبٕ أٛيحء حٌُٔ٘٬ص ح٫هظٜخى٣ش ك٢ أكي حُطَك٤ٖ ًخٗض طظَىى ك٢‬
                  ‫حُطَف ح٥هَ؛ ًٔخ إٔ أٛيحء حٌُٔ٘٬ص حُٔ٤خٓ٤ش ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ طظَىى ػزَ ٝحى١ ح٧ٍىٕ.‬

 ‫ك٢ حُزيح٣ش ظِض طَٜ٣لخص ػزي هللا حُؼِ٘٤ش ٝطلًَخطٚ حُؼِٔ٤ش ًحص حُؼ٬هش رلِٔط٤ٖ ٓلٌٞٓش رلخؿظٚ اُ٠ حُظؼخ٣ٖ‬
   ‫ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. كل٤ٖ حؿظٔغ رظَ٘طَ٘ ك٢ ٓئطَٔ حُوخَٛس ػخّ (1291 ّ) كَٙ ػِ٠ طـ٘ذ حٗظوخى ٓ٤خٓش حُٞ١ٖ‬
    ‫حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ حُزَ٣طخٗ٤ش. (7) ٝهي حص،ْٛ ك٢ كِٔط٤ٖ رؤٗٚ »رخع ٗلٔٚ ُِٜٜخ٣٘ش« (2) ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬
 ‫ٓٔظؼيس ُظؼٞ٣٠ٚ ػٔخ ُلن رٚ ٖٓ ٍَٟ. ًٝٔخ ػِن أكي حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ ًُي حُٞهض: »ٓخ ٖٓ ٗ٢ء ًخٕ‬
‫رخُؾ حُٔٞء ُؼزي هللا اُ٠ إٔ ؿخء اُ٠ حُويّ ٝػزَ ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِٜٜ٤ٞٗ٤ش، إ ُْٝ ٣ٌٖ ٛخىهخ رخُطزغ. رؼي ًُي ُْ ٣ؼي‬
  ‫١ٔٞكٚ ٣وق ػ٘ي كي« (3) كزؼي ػخّ ٝحكي أهيّ ٛٞ ٍٝحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ٍث٤ْ رِي٣ش حُويّ ٝكِ٤ق ك٢ حُٔٔظوزَ،‬
  ‫ػِ٠ ًَٔ حُٔوخ١ؼش حُؼَر٤ش ُللَ طٜ٘٤ذ ٛٔٞث٤َ، ًٝخٗخ حُؼَر٤٤ٖ حُٞك٤ي٣ٖ ٖٓ ًٝ١ حُٔ٘خٛذ حٌُِ٣ٖ ك٠َح‬
        ‫ًُي حُللَ. (4) ٝطؼز٤َح ػٖ طوي٣َ اىحٍس ح٫ٗظيحد ٌُٜح حُظَٜف أُلض ػِ٠ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ١خُزش ٜٓ٘خ‬
    ‫حُظٔخَٛ ٓغ ٓطخُذ ػزي هللا حُٔخُ٤ش. (5) ٌٌٝٛح طْ حػظٔخى ٗظخّ هخثْ ػِ٠ طوي٣ْ حٌُٔخكآص حُٔخى٣ش حُلٍٞ٣ش ُ٠ٔخٕ‬
                                            ‫طؼخٝٗٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش، ظَ ٗخكٌح ١ٞحٍ ٓ٘٢ ك٤خطٚ.‬

 ‫ًخٗض حُلًَش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٛ٢ ح٧هَٟ ٜٓظٔش رؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ ٓزذ ح٫ٛظٔخّ ًخٓ٘خ ك٢ ح٩كٔخّ رؤٗٚ ٛخكذ ٗلًٞ‬
     ‫ك٢ كِٔط٤ٖ رخٌُحص؛ رَ ك٢ حُؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُوخثِش رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝ٣٘زـ٢، رخُظخُ٢، إٔ‬
     ‫٣ٜزق ؿِءح ٖٓ حُٞ١ٖ حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١. كوز٤َ ٓئطَٔ حُوخَٛس ًخٕ ٝح٣ِٖٓ هي أٟٝق حُٔٞهق حُٜٜ٤ٞٗ٢ ٖٓ‬
   ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ ٓٔظ٘يح، ٓؼِٚ ٓؼَ حُٔطخُزش رلِٔط٤ٖ ًحطٜخ، اُ٠ كـؾ حهظٜخى٣ش ٝحٓظَحط٤ـ٤ش طْ اُزخٜٓخ ػٞرخ‬
                ‫ّ‬
                                                                                                ‫ًظخر٤خ ى٣٘٤خ:‬

  ‫... ٫ ٣ٌٖٔ كَ ٓٔؤُش حُيكخع ػٖ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ًِٚ ك٬ َٟٓ٤خ ا٫ ػٖ ١َ٣ن طٞ١٤ٖ ًظِش ٌٓخٗ٤ش ٓٔخُٔش ػِ٠‬
        ‫حُٜ٠زش حَُ٘م أٍىٗ٤ش... كلوٍٞ ؿِؼخى ٓ٘طوش ػـِٕٞ ٝٓئحد ٓ٘طوظخ حُزِوخء ٝحٌَُى ٝأىّٝ ٓ٘طوش حُطل٤ِش‬
      ‫ٝؿ٘ٞرٜخ ٓغ َٜٗ١ إٍٔٗٞ ٝحى١ حُٔٞؿذ ٝ٣زٞم حٍُِهخء، ٗخٛ٤ي ػٖ حُ٤َٓٞى... َٓطزطش طخٍ٣و٤خ ٝؿـَحك٤خ‬
   ‫ٝحهظٜخى٣خ رلِٔط٤ٖ، ٝ ػِ٠ طٞحكَ ٌٛٙ حُلوٍٞ، ٝطِي حٍُٜٔٞ حُوٜزش حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ؿ٘ٞد ُز٘خٕ حُظ٢ طْ‬
  ‫كِٜٜخ ػٖ كِٔط٤ٖ ٝاػطخإٛخ ُلَٗٔخ، ٣ظٞهق ٗـخف حُٞ١ٖ حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ اُ٠ كي ًز٤َ. ُوي ظَ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫ٌٓ٘ أهيّ ح٧ُٓخٕ ٣ٌَ٘ ؿِءح ػ٠ٞ٣خ ٝك٤ٞ٣خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. كٜ٘خى ٜٗزض هزخثَ ٍإٝر٤ٖ ٝؿخى ٝٓ٘ٔ٢ حٌُظخر٤ش‬
                                                                          ‫(6)‬
                                                                              ‫ه٤ٜٔخ ٍٝػض هطؼخٜٗخ أٝ٫.‬

  ‫ػ٘يٓخ هٍَص رَ٣طخٗ٤خ اهخٓش اىحٍس ٓ٘لِٜش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ػخٍ ؿ٠ذ حُٜٜخ٣٘ش. كخُؼو٤ي ٓخ٣َ٘طِٛخؿٖ، ٓؼ٬،‬
   ‫ٝٛق ٗلٔٚ هخث٬: »إ حُِري ُ٤ظطخ٣َ ٖٓ كٔٚ ُ٘يس ؿ٤ظٚ ٝٓوطٚ«. (7) ٝكو٢ طْ حُظِٔ٤ْ رخُلَٜ ػِ٠ أٗٚ أَٓ‬
                     ‫(8)‬
                         ‫ططِزظٚ ظَٝف ػخرَس، ؿ٤َ إٔ (اػخىس طٞك٤ي) ٟلظ٢ ح٧ٍىٕ رو٤ض ٛيكخ ٜٛ٤ٞٗ٤خ ػخرظخ.‬




                                                    ‫66‬
‫ٝٓٔخ هخُٚ ٝح٣ِٖٓ ػٖ هطظٚ إ »حُطَ٣ن اُ٠ ؿَٔ حُِ٘ز٢ حُظ٢ ٓ٘ظزؼٜخ ُِؼزٍٞ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ُٖ طٌٕٞ‬
 ‫َٓٛٞكش رخُـ٘ٞى رَ رخُؼَٔ حُ٤ٜٞى١ ٝحُٔلَحع حُ٤ٜٞى١«. (9) ؿَٟ طؤٓ٤ٖ ح٧١زخء ُؼزي هللا ٝأكَحى أَٓطٚ ٖٓ طَ‬
   ‫أر٤ذ. ًٝخٕ حُؼو٤ي ً٤ٖ، ٍث٤ْ حُٔ٘ظٔش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص ٣وّٞ رِ٣خٍحص ٓ٘ظظٔش ُؼزي‬
  ‫(17)‬
       ‫هللا. ًٔخ ٓي أػ٠خء حٌُ٤زٞطِحص ٣ي حُٔٔخػيس ك٢ اػخىس ر٘خء ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ رؼي ُُِحٍ ػخّ (7291 ّ) حُٔيَٓ.‬
        ‫ٝك٢ أٝحثَ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص ؿَص ٓ٘خه٘ش حُؼي٣ي ٖٓ حُٔ٘خٍ٣غ حُٔ٘ظًَش ك٢ ٓـخ٫ص ٓوظِلش، ٓؼَ حٌَُٜرخء،‬
    ‫ٝحَُٜف حُٜل٢، ٝحُطَم حَُٔٛٞكش ك٢ ػٔخٕ. (77) ًخٕ ػزي هللا ٓطِؼخ ػِ٠ حُلـؾ ح٫هظٜخى٣ش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش‬
     ‫حُٔئ٣يس ُِظؼخٕٝ. كؼِ٠ حُزخهَس حُظ٢ ًخٗض هي أهِظٚ ٖٓ ك٤لخ اُ٠ طَ٣ٔض ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ اٗـِظَح ػخّ (2291 ّ)،‬
‫ًخٕ هي طوخْٓ حَُكِش حُزلَ٣ش ٓغ ٜٓ٘يّ ً٤ٔ٤خء ٖٓ ٣ٜٞى ٍٝٓ٤خ ٜٓظْ رخٓظوَحؽ حُٔٞحى حٌُ٤ٔ٤خث٤ش ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض‬
     ‫٣يػ٠ ا١. اّ. ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢. ٝهي ًخٕ ح٧ه٤َ ٓظز٘٤خ ُِؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُـخٓيس حُوخثِش رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ‬
 ‫كِٔط٤ٖ، ٝه٬ٍ حَُكِش أ١٘ذ ك٢ ا١َحء كٞحثي حُظؼخٕٝ ر٤ٖ حُزِي٣ٖ ػِ٠ ٓٔخٓغ ػزي هللا. (27) ٝرؼي ٌٛٙ ح٧كخى٣غ‬
‫طْ ك٢ ُ٘يٕ ُوخء ٓغ كخ٣٤ْ ٝح٣ِٖٓ، ػَٝ ك٤ٚ ػزي هللا ٟٔخٕ ٗ٘ٞء ٝ١ٖ هٞٓ٢ ٣ٜٞى١، َٗ١ إٔ طٞظق حُٔ٘ظٔش‬
                 ‫حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُؼخُٔ٤ش ٗلًٞٛخ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ إٔ ٣ٜزق ِٓي كِٔط٤ٖ. (37) ا٫ إٔ ػَٟٚ هٞرَ رخَُكٞ.‬

     ‫ٓخ ُزؼض كٌَس ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢ حُيحػ٤ش اُ٠ حُظؼخٕٝ ح٫هظٜخى١ إٔ أػَٔص ك٤ٔخ رؼي، رخُ٘ٔزش ُزؼٞ ٍؿخٍ ح٧ػٔخٍ‬
   ‫حُٔزخىٍ٣ٖ حُ٤ٜٞى. كل٢ ػخّ (7291 ّ) أ،ط٤لض ًَُ٘ش ًَٜرخء كِٔط٤ٖ رَثخٓش رخُ٘لّ خّ ٍٝط٘زَؽ كَٛش َٗحء‬
   ‫ٓظش آ٫ف ىْٝٗ ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ػ٘ي ٓٞهغ ؿَٔ حُٔـخٓغ ٩هخٓش َٓ٘ٝع ك٢ ٗوطش حُظوخء َٜٗ١‬
    ‫حٍُِهخء ٝح٧ٍىٕ. ٝك٢ حُظيٗ٤ٖ حَُٓٔ٢ ٌُٜح حَُٔ٘ٝع هخّ ػزي هللا، حكظلخُ٤خ، رظ٘ـ٤َ حُُٔٞيحص. ؿ٤َ إٔ رؼٞ‬
  ‫حُِرخثٖ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ أَٛٝح، ٍؿْ ٓزخًٍظٚ ٛٞ َُِٔ٘ٝع، ػِ٠ ٓوخ١ؼش حُطخهش حٌَُٜرخث٤ش حُُٔٞيس ك٢ َٓ٘ٝع‬
      ‫طؼٞى ٌِٓ٤ظٚ ُِ٤ٜٞى ػٖ ١َ٣ن َٗحء ُٓٞيحص هخٛش. ٝك٢ ػخّ (9291 ّ) ٗـلض ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش‬
‫حُؼخثيس ُ٘ٞكٌٞٓٔ٢، رخُظؼخٕٝ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حٓظ٤خُ حٓظوَحؽ ٓخىس حُزٞطخّ ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض.‬
   ‫ًٝخٗض ٓؼَ ٌٛٙ حَُٔ٘ٝػخص طول٢ ػخىس آٓخ٫ رؤٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٞكَ آٌخٗ٤ش اىهخٍ ٓٔظٞ١٘٤ٖ ٣ٜٞى اُ٠ َٗم‬
       ‫ح٧ٍىٕ. ٓخ ُزغ ٍٝط٘زَؽ ٓؼ٬ إٔ حًظ٘ق إٔ ًَٗظٚ ُْ طٌٖ رلخؿش اُ٠ ٓظش آ٫ف ىْٝٗ كلخٍٝ حُظَط٤ذ ُز٤غ‬
                          ‫(47)‬
                               ‫ح٧ٍٝ اُ٠ ٓٔظٞ١٘٤ٖ ٣ٜٞى ٗٔخٍ َٜٗ حٍُِهخء، حُـِء ح٧ًؼَ هٜٞرش ٖٓ حُز٬ى.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ (ٝح١٬ع ػزي هللا ػِ٠ ٌٛح ح٫ٛظٔخّ)، ٍؿْ حُِٔحػْ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، أًؼَ‬
  ‫ٖٓ اكيٟ حُظ٤خٍحص حُول٤ش ر٤ٖ ط٤خٍحص حُ٘ئٕٝ حَُ٘م أٝٓط٤ش ػِ٠ حٓظيحى ٓ٘ٞحص ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص. ُْٝ ٣ٜزق‬
 ‫ط٤خٍح ٓؼخًٔخ ؿخٍكخ كظ٠ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص ػ٘يٓخ ٛخٍ ٖٓ حُٜؼذ ٓوخٝٓظٚ ٝربٌٓخٗٚ إٔ ٣وٌف ػزي هللا اُ٠ ػَٝ‬
 ‫حُزلَ. أٓخ ٓزذ طٌؼ٤ق ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ كٌخٕ ٣ٌٖٔ ك٢ حُؼٞحهذ حُظ٢ طَطزض ػِ٠ أػٔخٍ ٗـذ‬
                                                                         ‫كخث٢ حُٔزٌ٠ ك٢ (9291 ّ).‬

   ‫ىكؼض أػٔخٍ حُ٘ـذ اُ٠ آؼخٕ حُ٘ظَ ك٢ طؤػ٤َحص حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش اُ٠ كِٔط٤ٖ، ٝاُ٠ اػخىس حُ٘ظَ ك٢ حُٔ٤خٓش‬
  ‫حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝٗٚ ًظخد رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ حُ٘خطؾ ػٖ ػِٔ٤ش حُيٍحٓش ٝاػخىس حُ٘ظَ ػِ٠ كَٝ ه٤ٞى حٗظيحر٤ش ٓ٘يىس‬
   ‫ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ٝحُٜـَس ػِ٠ كي ٓٞحء. طْ ؿؼَ حُٜـَس ٓظٞهلش طلي٣يح ػِ٠ هيٍس ٓـَٔ ح٫هظٜخى، رـ٘خك٤ٚ‬
                                                           ‫حُؼَر٢ ٝحُ٤ٜٞى١، ػِ٠ حٓظ٤ؼخد ٜٓخؿَ٣ٖ ؿيى.‬

‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٤خٓش إٔ أكَُص حٛظٔخٓخ ٓظـيىح رَ٘م ح٧ٍىٕ ر٤ٖ ٛلٞف حُٜٜخ٣٘ش. كخُوخىس حُٜٜ٤ٞٗ٤ٕٞ ًخٗٞح هي‬
        ‫أٛ٤زٞح رويٍ ًز٤َ ٖٓ حَُػذ؛ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ ُْ ٣ظْ ط٘ل٤ٌٙ ػِٔ٤خ ه٢، ٍٝحكٞح، رخُظخُ٢،‬
  ‫٣زلؼٕٞ ػٖ ٛٔخّ أٓخٕ اهِ٤ٔ٢ ٣٠خف اُ٠ حُٔ٘طوش حُٔلظٞكش ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝ٣ئى١ اُ٠ هلٞ أٓؼخٍ ح٧ٍٝ ك٢‬
                                                     ‫(57)‬
                                                          ‫كِٔط٤ٖ. ٝهي ًخٕ ٛٔخّ ح٧ٓخٕ ٌٛح ٛٞ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

‫طٔؼَ حُٔئَٗ حُيحٍ ػِ٠ ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ حُٔظـيى رَ٘م ح٧ٍىٕ رخ٧ػيحى حُٔظِح٣يس ٖٓ حُؼوٞى حُٔزَٓش ر٤ٖ ٣ٜٞى‬
  ‫ٓٔظٞ١٘٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝػَد َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش. ًٝخٗض آٌخٗ٤ش إٔ طظٔوٞ ٌٛٙ حُؼوٞى‬
 ‫كؼ٬ ػٖ حُؼٔخٍ حَُٔؿٞس ـ حُٔظٔؼِش أٓخٓخ رل٤خُس ح٧ٍٝ ـ هي طلٔ٘ض، ؿَحء طٔٞ٣ش ٓٔؤُش حُظوٜ٤ٚ حُظ٢ ًخٗض‬
    ‫ؿخٍ٣ش آٌٗحى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝحُظ٢ ٓخٛٔض ك٢ »طٜٔ٤َ ه٤خّ أ١ ٓخُي ُ٨ٍٝ رَٖٛ ٌِٓ٤ظٚ«. (67) ٝهي ًخٕ‬
       ‫ًزخٍ ٓ٬ى ح٧ٍٝ ٛيف حُٔزخىٍحص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٧ٕ ٛئ٫ء ًخٗٞح ٣ؼظزَٕٝ ؿٌحر٤ٖ ٧ْٜٗ »ٓٔ٤طَٕٝ ػِ٠‬
   ‫حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ ؿٜش ٝٓظلٌٕٔٞ رخَُأ١ حُؼخّ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش«. (77) كخ٫ٓظَحط٤ـ٤ٕٞ حُٔ٤خٓ٤ٕٞ حُٜٜخ٣٘ش‬
    ‫ٍأٝح إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُ٘ـخف ك٢ اه٘خع ٌٛٙ حُـٔخػش رل٠خثَ ٝٓٔ٤ِحص طٞظ٤ق حَُٓخٓ٤َ حُ٤ٜٞى٣ش، ك٢ طٌٔ٤ٜ٘خ ٛ٢‬
  ‫رخٌُحص ٖٓ حُلٍٜٞ كؼ٬ ػِ٠ كٞحثي ٓؼَ ٌٛح حُظٞظ٤ق، إٔ ٣يكؼٜخ رخطـخٙ ؿؼَ كٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ طٞحكن ػِ٠‬
                                                               ‫طٌٔ٤ٖ حُ٤ٜٞى ٖٓ ك٤خُس ح٧ٍٝ ٝحٓظ٤طخٜٗخ.‬



                                                   ‫76‬
‫طـخٝرض ٌٛٙ حَُؿزش ك٢ طٞٓ٤غ ىحثَس ك٤خُس ح٧ٍٝ ُظَ٘ٔ َٗم ح٧ٍىٕ؛ ٓغ كخؿش حُطزوش حُـي٣يس ٖٓ ًزخٍ ٓ٬ى‬
 ‫ح٧ٍحٟ٢ اُ٠ حُٔ٤ُٞش حُ٘وي٣ش، ُيكغ ٍّٓٞ حُظٔـ٤َ ٝطٔي٣ي حُ٠َحثذ رـ٤ش ٟٔخٕ ك٤خُحطْٜ حُؼوخٍ٣ش حُـي٣يس. كل٢‬
   ‫ػخّ (3391 ّ) ٛيٍ هخٗٞٗخٕ َٟ٣ز٤خٕ ؿي٣يحٕ أػخىح طُٞ٣غ أػزخء حُ٠َحثذ حُؼوخٍ٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٔذ‬
      ‫حُٔ٘خ١ن، ٝأى٣خ هٜٞٛخ اُ٠ ٍكغ ٓٔظٟٞ ه٤ٔش ح٧ٍٝ ك٢ ٓ٘طوش حٌَُى. ًٌُٝي أك٠ض حُوٞحٗ٤ٖ حُ٠َ٣ز٤ش‬
  ‫حُـي٣يس اُ٠ طـ٤٤َ ٓزيأ كَٝ حُ٠َحثذ ك٢ ٓ٘طوش حُزِوخء، ٝؿؼِٚ هخثٔخ ػِ٠ ػيى حُيٝٗٔخص، رَٜف حُ٘ظَ ػٔخ‬
    ‫(87)‬
         ‫اًح ًخٗض ح٧ٍٝ ٍِٓٝػش أّ ٫، رؼي إٔ ًخٕ ٓٔظ٘يح اُ٠ ٓزيأ حُؼَ٘ حٌُ١ ٣ظْ طلٜ٤ِٚ ٖٓ ح٩ٗظخؽ حُلؼِ٢.‬
     ‫ٝرٔخ إٔ ح٧ٍٝ ًخٗض حُٔـخٍ حُٔلِ٢ حُٞك٤ي طوَ٣زخ ُ٬ٓظؼٔخٍ، كبٕ ٓؼظْ ًزخٍ حُٔ٬ً٤ٖ كخُٝٞح طؤؿ٤َ أٝ ر٤غ‬
‫ؿِء ٖٓ ك٤خُطْٜ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٍأّ حُٔخٍ حُ٬ُّ ُظٔي٣ي حُ٠َحثذ ٝططٞ٣َ حُزخه٢. ٝٓخ ُزؼض كٔ٠ ر٤غ أٝ طؤؿ٤َ‬
                      ‫(97)‬
                           ‫ح٧ٍحٟ٢ حُٜخٓ٘٤ش إٔ طلخهٔض ؿَحء حُـلخف حٌُ١ ًخٕ ٓ٘ش (3391 ّ) ك٢ ػخٓٚ حُؼخُغ.‬

    ‫ًخٕ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ أٍٝ ٖٓ ػَٝ أٍٟخ ػِ٠ ٓٔظؼَٔ٣ٖ ٣ٜٞى. كوي ًخٕ ٓي٣٘خ رٔزِؾ (6932) ؿ٘٤ٜخ حٓظَُ٤٘٤خ‬
‫ُوِ٣٘ش َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ (00043) ىْٝٗ، ًخٕ هي حٗظَحٛخ ك٢ هَ٣ش حُـ٤ِس حُٞحهؼش ػِ٠ حُو٢ حُلي٣ي١ حُلـخُ١‬
 ‫اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ. (12) ٝرٔزذ ػـِٙ ػٖ طٔي٣ي ى٣٘ٚ طؼخهي ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0391 ّ) ٓغ ٓٔظؼَٔ‬
  ‫٣ٜٞى١ ًخٕ ٣ؼَٔ ُٜخُق حًَُ٘ش حُلِٔط٤٘٤ش ُظطٞ٣َ ح٧ٍحٟ٢. ٝهي ١ِذ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ؿ٘٤ٜخ ٝحكيح ػٖ حُيْٝٗ‬
 ‫حٌُ١ ًخٕ هي ًِلٚ ػَ٘س هَٕٝ، ِٝٓلش رٔزِؾ (0052) ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُؼيّ هيٍطٚ ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍٝ، كظ٠ ٣ٌٕٞ‬
   ‫هي ٓيى ٓخ ًخٕ ػِ٤ٚ ٖٓ ى٣ٖ ُِوِ٣٘ش. (72) ٝرخُطزغ كبٕ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش حػظَٟض ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُٔزِؾ حٌُز٤َ،‬
‫ٌُٖٝ طؼخظْ كخؿش حَُؿَ حُٔخٓش اُ٠ حُٔ٤ُٞش حُ٘وي٣ش أىٟ اُ٠ ٓ٠خػلش هٞس ح٩ؿَحء. كبٟخكش اُ٠ حُؼَٝ ح٧ِٛ٢‬
   ‫حهظَف إٔ ٣ز٤غ أٍحٟ٢ أهَٟ هَ٣زش ٖٓ حُـ٤ِس رٔٔخكش طَٜ اُ٠ ٓجش أُق ىْٝٗ. ٝرؼي ًُي طويّ رخهظَحف ه٠٠‬
‫رَكغ ٓٔخكش ح٧ٍٝ ػٖ ١َ٣ن اَٗحى ٗ٤ٞم آهَ٣ٖ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ اُ٠ ٜٗق ِٓ٤ٕٞ ىْٝٗ.ٝك٤ٔخ رؼي هخّ رؼَٝ‬
                                 ‫(22)‬
                                      ‫ٝحكش ح٧ٍُم ؿخػ٬ حُٔٔخكش حُٔؼَٟٝش طَٜ اُ٠ ِٓ٤ٕٞ ٖٓ حُيٝٗٔخص.‬

  ‫ٝك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء ُلض أػ٤خٕ آهَٕٝ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ أٗظخٍ حُٔٔظؼَٔ٣ٖ حُ٤ٜٞى. كل٢ ػخّ (2391 ّ) هخّ هز٤َحٕ‬
       ‫ٍُحػ٤خٕ ٖٓ رظخف طٌلخ رِ٣خٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ُٔؼخ٣٘ش أٍحٟ٢ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ٝكٔ٤ٖ حُطَحٝٗش حُوَ٣زش ٖٓ‬
 ‫حٌَُى. ًٌُي حٛطلزٜٔخ ٍك٤لخٕ اُ٠ هطؼش أٍٝ ك٢ ؿٍٞ حٌُزي ًخٗض حُيُٝش هي ٝٛزظٜخ كي٣ؼخ اُ٠ ػزي هللا، هخث٬:‬
    ‫»إ ح٧ٓ٤َ ًخٕ هي أرِـٚ رؤٗٚ ٓ٤ٌٕٞ ٓؼ٤يح ؿيح اًح ٓخ طلٔ٬ أ٣٠خ ٓ٘وش ٓؼخ٣٘ش ٌٛٙ ح٧ٍٝ، ٝهيٓخ حُٜ٘٤لش‬
  ‫ٝحُٔٔخػيس حُ٠ٍَٝ٣ظ٤ٖ«. ٝرؼي حُللٚ طز٤ٖ إٔ أٍحٟ٢ حُٔـخُ٢ ٝحُطَحٝٗش ًخٗض ٓ٬ثٔش ٍُِحػش حُلٔ٠٤خص.‬
    ‫ٝك٤ٔخ رؼي ؿَٟ ٍُع رٔخط٤ٖ حُزَطوخٍ ٝحُُٔٞ َُِؿِ٤ٖ ٓوخرَ طٔظ٤ٖ حُؼ٬هخص حُٞى٣ش حُط٤زش. أٓخ رخُ٘ٔزش ُوطؼش‬
 ‫ح٧ٍٝ حُؼخثيس ُؼزي هللا كوي »هخٓخ رللٚ طِي ح٧ٍٝ رٍٜٞس ٓطل٤ش ؿيح، ٌُٜٝ٘ٔخ ٛٔٔخ ك٢ إًٔ ٍك٤لخٕ هخثِ٤ٖ‬
   ‫رؤٜٗخ ٓظٌٕٞ ٓل٤يس ؿيح رخُٔؼَ اًح ٓخ كخٕ حُٞهض حُٔ٘خٓذ...«. (32) ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش ػخّ (2391 ّ) ًخٕ ٜٗق‬
‫ىُ٣٘ش ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍٝ ح٥هَ٣ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ هي رخطٞح ػِ٠ هخثٔش حُٔظؼخهي٣ٖ حُٔلظِٔ٤ٖ ُيٟ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬
                                                                                                     ‫(42)‬



    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٌٛٙ حُزيح٣خص حُٞحػيس، كبٕ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٌٖ هخىٍس ػِ٠ إٔ طظلَى ا٫ رز٢ء ٗي٣ي. كلظ٠‬
        ‫طظٌٖٔ ٖٓ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ػوٞىٛخ ٓغ حُ٘٤ٞم، ًخٗض حًُٞخُش رلخؿش اُ٠ أَٓ٣ٖ: ٛٔخ حُٔخٍ ٖٓ ؿٜش، ٝطؼي٣َ‬
‫حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رٔخ ٣ظ٤ق كَٛش حَُ٘حء حُلَ ٝحَُٜ٣ق ُ٨ٍٝ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كو٬كخ ُو٘خػش‬
   ‫حُؼي٣ي ٖٓ حُؼَد ًخٗض ح٧ٓٞحٍ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش هِ٤ِش. ٝهي ه٤َ إ حُٜ٘يٝم حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ كخثٞ ًٝ‬
           ‫ْ ََْ‬
 ‫ٗؤٕ، اٟخكش اُ٠ حُٔزِؾ حُٔطِٞد ُظٔي٣ي ه٤ٔش ٓ٘ظَ٣خص ٓخروش ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ حُوخٟ٢ ُٞ٣ْ رَٗي٣ْْ أريٟ‬
  ‫حٛظٔخٓخ رخَُٔ٘ٝع حَُ٘م أٍىٗ٢ ٝأػط٠ ا٣ٔخٗٞ٣َ ٗ٤ٞٓخٕ رؼٞ حُٔخٍ ُيػْ ٌٛح حَُٔ٘ٝع. أٓخ حٛظٔخّ حُٜٜخ٣٘ش‬
     ‫ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ رخ٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٗي٣ي حُٜوذ، كظ٠ إٔ كخ٣٤ْ آٍٍُٞٓٞٝف، ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حًُٞخُش‬
                 ‫(52)‬
                                                                                         ‫ْ ََْ‬
                      ‫حُ٤ٜٞى٣ش كٌٍ رَٗي٣ْْ ٖٓ إٔ ح٧َٓ هي ٣ئى١ اُ٠ اهخكش حُزخثؼ٤ٖ حُٔلظِٔ٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ حُلٍٜٞ ػِ٠ طؼي٣َ ك٢ حُٔ٤خٓش ٛٞ ح٥هَ أهَ ٛؼٞرش. ًخٗض ٓ٘خه٘ش ًظخد رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ ك٢ ُ٘يٕ هي‬
         ‫أػخٍص ٓٔؤُش كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ حُل٤خُس حُ٤ٜٞى٣ش ُ٨ٍٝ، ُظٞ١٤ٖ ٓٔظؼَٔ٣ٖ ٣ٜٞى أٝ ٗخُك٤ٖ‬
       ‫كِٔط٤٘٤٤ٖ. ٝهخّ ًَ ٖٓ ٝح٣ِٖٓ ُٝٞ٣ْ ٗخٓ٤َ (حُٔئٍم حُٜ٘٤َ حٌُ١ ًخٕ آٌٗحى حٌَُٔط٤َ حُٔ٤خٓ٢ ُِٔ٘ظٔش‬
‫حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ُ٘يٕ.) ر٘وَ حُو٠٤ش ٓزخَٗس اُ٠ ٓـِْ حٍُُٞحء ُٝـ٘ش حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ؿ٤َ إٔ حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ‬
  ‫ًخٗٞح ٗي٣ي١ حُلَٙ، ُحػٔ٤ٖ إٔ حطلخه٤ش ػخّ (8291 ّ) ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض طٔ٘ؼْٜ ٖٓ حُظيهَ‬
 ‫ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي أٗخٍٝح اُ٠ إٔ حُٔز٤َ حُٞك٤ي ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٓٞ١ت هيّ ٜٛ٤ٞٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬
  ‫ٛٞ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ ػزي هللا. ٝرؼي إٔ ؿٞرٜض رخُٜي ك٢ ُ٘يٕ حٗظوِض حُـزٜش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش اُ٠ حُويّ. حطَٜ‬
     ‫ًَ ٖٓ ٝح٣ِٖٓ ٝحُزخٍٕٝ حىٓٞٗي ىٝ ٍٝط٘٤ِي، رخُظ٘خٝد، ٓغ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، حُٔ٤َ ؿٕٞ ط٘خَِٗٔ، ٌُٖٝ أ٣خ‬
   ‫ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف. ًٌُي ُْ طلِق حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ٓغ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُـي٣ي، حُٔ٤َ آٍػَ ًٜٝٞد، حٌُ١‬


                                                  ‫86‬
‫طُٞ٠ ٜٓ٘زٚ ك٢ أٝحٓ٢ ػخّ (1391 ّ). ُْ ٣ظؼي ٓخ ًخٕ حَُٓٔ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ ُ٘يٕ ٝحُويّ ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ‬
‫٣وُٞٞٙ، إ كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى ٫كوخ ُْ ٣ٌٖ أَٓح ؿ٤َ ٝحٍى، ا٫ إٔ حُظَف‬
                                                                 ‫(62)‬
                                                                      ‫حُلخُ٢ ُْ ٣ٌٖ ٛٞ حُٞهض حُٔ٘خٓذ.‬

 ‫رو٤ض آٌخٗ٤ش ح٫ُظلخف ػِ٠ حُلٌٍ حُزَ٣طخٗ٢ ػٖ ١َ٣ن ح٫طلخم حُٔزخَٗ ٓغ ػزي هللا. ُٝلْٜ ً٤ل٤ش كٍٜٞ ٌٛح، ٫‬
                                            ‫ري ٖٓ حُؼٞىس اُ٠ أكيحع ٗـذ كخث٢ حُٔزٌ٠ ك٢ ػخّ (9291 ّ).‬

     ‫ًخٕ ٣٘ظظَ ٖٓ ػزي هللا ه٬ٍ أكيحع حُ٘ـذ، ًٔخ ك٢ أػ٘خء أ٣ش حٟطَحرخص أهَٟ ك٢ كِٔط٤ٖ، إٔ ٣لخكع ػِ٠‬
        ‫حُٜيٝء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝإٔ ٣ٔ٘غ ٍػخ٣خٙ ٖٓ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُِ٘حع. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هزخثَ َٗم أٍىٗ٤ش‬
       ‫ٛيىص كؼ٬ رؼزٍٞ َٜٗ ح٧ٍىٕ، ك٠٬ ػٖ إٔ طظخَٛحص ؿَص كوخ ك٢ حُزِيحص، كبٕ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُظ٘ٔ٤ن ر٤ٖ‬
   ‫ٛخط٤ٖ حُلًَظ٤ٖ، ٝؿ٤خد حُظ٘ظ٤ْ ىحهَ ًَ ٜٓ٘ٔخ، ًخٗخ ٣ؼ٘٤خٕ إٔ ؿٜٞى ػزي هللا حَُحٓ٤ش اُ٠ حُللخظ ػِ٠ حُٜيٝء‬
‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ٗخؿلش اُ٠ كي رؼ٤ي، رٔخ أطخف كَٛش ٗوَ حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش حُٔظًَِٔس ٛ٘خى‬
‫(ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٝهٞس حُليٝى) اُ٠ كِٔط٤ٖ. (72) ٌٝٓخكؤس ُٚ ػِ٠ هيٓخطٚ طوٍَ ٓ٘لٚ ٍِٓػش هخٛش ٖٓ أٓ٬ى‬
   ‫حُيُٝش، ٝٛ٢ كٌَس ًخٕ ًًْٞ هي حهظَكٜخ هزَ ٓ٘ٞحص، ًطَ٣وش طٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ُ٣خىس ىهَ ػزي هللا، ىٕٝ إٔ‬
         ‫طظلَٔ ٛ٢ ا٫ حُليٝى حُيٗ٤خ ٖٓ حُظٌخُ٤ق. ٝهي حٗطٞص حُلٌَس ػِ٠ ح٩ؿَحء ح٩ٟخك٢ حُٔظٔؼَ رِ٣خىس حٍطزخ١‬
      ‫ٜٓخُلٚ رَ٘م ح٧ٍىٕ، ٝرخكظٔخٍ ىكغ حر٘ٚ ح٧ٛـَ ٗخ٣ق رخطـخٙ ح٫ٛظٔخّ رخٍُِحػش، ك٤ٜزق ٛخكذ ٍِٓػش‬
    ‫ٓلظَٓخ. ٝرٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ ُْ طٌٖ ٓظٔظؼش رِٔطش ٓ٘ق ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، كوي طْ ١َف حُٔٔؤُش ػزَ‬
  ‫حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ حٌُ١ ُْ ٣ظَىى ك٢ اٛيحٍ هخٕٗٞ ٣و٠٢ أٛٞ٫ رٔ٘ق ح٧ٍٝ ُؼزي هللا. ٝك٤ٔخ رؼي طْ اػلخإٙ ٖٓ‬
      ‫حُ٠َحثذ حُٔظلووش ػِ٠ ٓٔظٌِخطٚ حُؼوخٍ٣ش حُـي٣يس، ك٠٬ ػٖ إٔ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص أػطظٚ ٓزِؾ ػ٬ػش آ٫ف‬
         ‫ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُٔٔخػيطٚ ػِ٠ ا١٬م َٓ٘ٝػٚ حٍُِحػ٢. (82) طؤُلض ح٧ٍحٟ٢ ٖٓ ػ٬ع هطغ، ح٧ُٝ٠ ك٢‬
   ‫حُق،َٓ (أٝ ػ٤ٖ حُلَٔ) ٓٔخكظٜخ ػ٬ػش آ٫ف ىْٝٗ، حُؼخٗ٤ش ك٢ ٍُٝ حُوطخٍ ٓٔخكظٜخ أُلخ ىْٝٗ، ٝحُؼخُؼش ك٢ ؿٍٞ‬
                                                                                                     ‫ّ‬
‫حٌُزي ٓٔخكظٜخ ٓظٕٞ أُلخ ٖٓ حُيٝٗٔخص. ًخٗض حُلَٔ ٛ٢ ح٧ؿِ٠ ػٔ٘خ ك٢ ًُي حُٞهض، اً ٝهؼض ػِ٠ َٓطلؼخص طزؼي‬
                                                               ‫ّ‬
         ‫كٞحُ٢ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ اُ٠ حُـَد ٖٓ ػٔخٕ، ٝك٤ٜخ ٗزغ ٓخء ٝهخرِش َُِ١ ؿِث٤خ. ُٝيٟ ٓ٘لٜخ ُؼزي هللا ًخٗض‬
        ‫ٓئؿَس ُل٬ك٤ٖ ٖٓ حُظًَٔخٕ ٖٓ هزَ حُلٌٞٓش ٓوخرَ ٓزِؾ (006.201) ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ك٢ حُٔ٘ش. ٝك٢ ػخّ‬
     ‫(3391 ّ) هخّ ػزي هللا رظؤؿ٤َٛخ ُِ٣ي ح٧١َٕ، ٗو٤ن حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ رخٗخ ح٧١َٕ، ٝػوِش حُو٤طخٗ٢‬
            ‫حٌُ١ ًخٕ ٓٔ٤ل٤خ أٍػًًٞٔ٤خ ٝٓٔظ٘خٍح ٓوَرخ ٖٓ ػخثِش ح٧١َٕ، ٓوخرَ ٍ٣غ ٓ٘ٞ١ رٔزِؾ (051) ؿ٘٤ٜخ‬
     ‫حٓظَُ٤٘٤خ. ُٝيٟ اؿَحء حُظؤ٤ٖ ُٔؼَكش ٓخ ٓظؤَٙ حُيُٝش ؿَحء اػلخء ػزي هللا ٖٓ حُ٠َحثذ، طْ طوي٣َ حُيهَ‬
‫حُٔلظَٔ ٍُِِٔػش رلٞحُ٢ ٓظٔجش ٝٓظ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ، أ١ هٔخٍس ٓ٘ٞ٣ش رٔزِؾ ٓض ٝٓظ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ ٖٓ ٓٞحٍى حُوِ٣٘ش. أٓخ‬
   ‫ٍِٓػش ٍُٝ حُوطّخٍ كٌخٗض ٓ٘خ١جش َُٜ٘ ح٧ٍىٕ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ ؿَٔ حُِ٘ز٢ ٓزخَٗس. ُْ طٌٖ ٌٛٙ ٍِٓٝػش ك٢‬
‫ػخّ (0391 ّ)، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض هخرِش َُِ١ رخَُحكش ٝٓ٘خٓزش ٫ٓظ٘زخص أٗـخٍ حُلٔ٠٤خص ٝحُُٔٞ. ٝٓغ‬
      ‫كٍِٞ ػخّ (3391 ّ) ُيٟ طوٞ٣ٜٔخ ٖٓ أؿَ حُ٠َحثذ، ُْ طٌٖ ٍِٓٝػش رؼي. ٝك٢ ًُي حُٞهض هيٍ إٔ أُلخ ٖٓ‬
‫حُيٝٗٔخص كو٢ ًخٗض هخرِش ٧ٕ طٜزق ٛخُلش ٍُِِحػش رؼي ح٫ٓظٜ٬ف ٝحُظ٘ظ٤ق، ٝ٣ـيٝ ًَ ىْٝٗ هخىٍح ػِ٠ اٗظخؽ‬
 ‫ٓخ طَٜ ه٤ٔظٚ اُ٠ هٔٔ٤ٖ كٌَٗخ (ٓ٬) ك٢ حُٔ٘ش. ًٝخٗض أٍحٟ٢ ؿٍٞ حٌُزي حُٞحهؼش ك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ٝحُٔليٝىس‬
                                                                           ‫ِ‬
 ‫رَٜ٘ حٍُِهخء ٖٓ ؿٜش حُ٘ٔخٍ، ٛ٢ ح٧هَ ه٤ٔش ٝح٧روْ ػٔ٘خ آٗ٤خ. ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٛٙ ح٧ٍحٟ٢ ًخٗض ٛخُلش‬
 ‫ٍُِِحػش َٗ١ طٞك٤َ حُٔخء حُ٬ُّ َُِ١، كبٜٗخ ُْ طٌٖ ػِٔ٤خ ٗ٤جخ ك٢ ػخّ (0391 ّ) ٧ٕ أ٣ش هطَس ٝحكيس ٖٓ ٓخء‬
       ‫حٍُِهخء ُْ طٌٖ ٓٞكَس ُٜخ؛ ك٠٬ ػٖ إٔ طٌخُ٤ق حُ٠ن ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ ًخٗض رخٛظش ٫ ططخم. ُٝيٟ طوٞ٣ٜٔخ‬
           ‫(92)‬
                ‫ُظلي٣ي حُ٠َحثذ ك٢ ػخّ (3391 ّ) طْ حػظٔخى حكظَحٝ ٣وٍٞ رؤٜٗخ ُٖ طـِذ أ١ ىهَ ُزؼٞ حُٞهض.‬

   ‫حُظلن ػزي هللا ـ رٞٛلٚ ٓخُي أٍٝ ـ رًَذ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٖٓ ٗ٤ٞم حُوزخثَ ٝأػ٤خٕ حُٔيٕ. ٛل٤ق أٗٚ ٣ِٔي‬
‫ح٧ٍٝ ٓؼِْٜ، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ حُوزَس ٍٝأّ حُٔخٍ حُ٬ُٓ٤ٖ ٫ٓظـ٬ُٜخ. ٝٓؼِْٜ أ٣٠خ ًخٕ ٛيكخ ُ٬ٛظٔخّ‬
‫حُٜٜ٤ٞٗ٢ رٔزذ ٌِٓ٤ظٚ ٜٝٓ٘زٚ. كوي رخص ٓٔؼِٞح حُٜٜ٤ٞٗ٤ش هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حَُؿٞع اُ٤ٚ ١ِزخ ُِٔٔخف ُِ٤ٜٞى رَ٘حء‬
 ‫ح٧ٍٝ ٝحُٜـَس، ُ٤ْ كو٢ ُو٤َ رِيٙ حُؼخّ ـ ًٔخ ُػٔٞح ـ رَ ُٝلخثيطٚ حُ٘وٜ٤ش أ٣٠خ. ك٢ ح٩١خٍ حُؼخّ ًخٕ ًَ‬
   ‫ٖٓ حٍُِٞى ٍ٣يٗؾ (ٍث٤ْ اىحٍس ٓئٓٔش ًَٜرخء كِٔط٤ٖ) ٝكخ٣٤ْ آٍٍُٞٓٞٝف هي هخر٬ٙ، ٌُٖٝ ٗ٤جخ ِٓٔٞٓخ ُْ‬
‫٣ظلون. أرِؾ حٍُِٞى ٍ٣يٗؾ أٗٚ ٗوٜ٤خ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ أ١ حػظَحٝ ػِ٠ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُ٤ٜٞى، ٌُٖٝ ٗؼزٚ هي ٣ؼخٍٝ،‬
     ‫ًٍَٝ ػِ٠ ٓٔخٓغ آٍٍُٞٓٞٝف أٗٚ ٗوٜ٤خ ُْ ٣ٌٖ ٣و٘٠ ٖٓ حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش، ٌُٝ٘ٚ أٟخف رؤٕ ٓؼَ ٌٛح‬
               ‫(13)‬
                    ‫حُوٞف ًخٕ ٓٞؿٞىح كؼ٬ ك٢ كِٔط٤ٖ، ُْٝ ٣ٌٖ ٛٞ ٝ٫ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش هخىٍ٣ٖ ػِ٠ طـخِٛٚ.‬

       ‫ا٫ إٔ ٗ٤جخ ِٓٔٞٓخ ٓخ ُزغ إٔ طلون رؼي إٔ هخّ ًَ ٖٓ ا٣ٔخٗٞ٣َ ٗ٤ٖٞٓ ٝؿٞٗٞح كخٍر٘ظخ٣ٖ، ٓٔؼِ٢ حًُٞخُش‬
   ‫حُ٤ٜٞى٣ش، رٔوخرِظٚ ٫ُظٔخّ حٓظجـخٍ أٍٟٚ حٌُخث٘ش ك٢ ؿٍٞ حٌُزي. ُْ ٣لٜ٬ ػِ٠ ػوي ح٩٣ـخٍ ٓزخَٗس رَ ٝهؼخ‬
    ‫ٝػ٤وش ٟٔ٘ض كن ح٫ٓظجـخٍ ُٜٔخ ُٔيس ٓظش أَٜٗ ٓوخرَ هٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢. أٓخ كظَس ح٩٣ـخٍ حُٞحٍىس ك٢‬


                                                   ‫96‬
‫حُٞػ٤وش كٌخٗض ػ٬ػش ٝػ٬ػ٤ٖ ػخٓخ هخرِش ُِظـي٣ي َٓط٤ٖ رٔخ ٣َٞٛ حُٔيس ح٩ؿٔخُ٤ش اُ٠ طٔغ ٝطٔؼ٤ٖ ٓ٘ش ٓوخرَ أُل٤ٖ‬
‫ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ٓ٘ٞ٣خ، اٟخكش اُ٠ ٗٔزش هٔٔش رخُٔجش ٖٓ ح٧ٍرخف حُٔ٘ٞ٣ش. ٝهي طْ حكظَحٝ ٗلخً ح٩٣ـخٍ كٍٞ حُظَٞٛ‬
            ‫(73)‬
                 ‫اُ٠ اُحُش حُٜؼٞرخص حُٔ٤خٓ٤ش. أٓخ طٌخُ٤ق حُٞػ٤وش حُٔزيث٤ش كٌخٗض ٓظلظٔذ ٖٓ ٍ٣غ حُٔ٘ش ح٧ُٝ٠.‬

‫ُْ طٌٖ ٛلوش ػزي هللا ٓغ كخٍر٘ظخ٣ٖ ٝٗ٤ٖٞٓ ٛ٢ حَُٔس ح٧ُٝ٠ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا هي كخٍٝ ك٤ٜخ طؤؿ٤َ أٍحٟ٢ ؿٍٞ‬
   ‫حٌُزي. كل٢ ػخّ (2391 ّ) ٖٓ هزَ، ًخٕ هي ػوي، ػزَ ٝٓخ١ش ٛي٣وٚ حُوي٣ْ ػزخّ كِٔ٢، ٛلوش ٓٔخػِش، ٌُٖٝ‬
 ‫أىْٓ ٓغ ًَٗش حَُ٘م حُٜ٘خػ٤ش حٍُِحػ٤ش ٝحُظـخٍ٣ش ك٢ ُٞٓ٤َٕ. ٝك٢ طِي حَُٔس حٓظِْ ٓزِؾ أُل٤ٖ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص‬
 ‫ًؼَرٕٞ ٫ٓظجـخٍ ؿٍٞ حٌُزي رؼي ىٍحٓش حُـيٟٝ. ٝك٢ كخٍ ػيّ ح٫ٓظجـخٍ، ٝٛٞ ٓخ كَٜ كؼ٬، ُْ ٣ٌٖ ِِٓٓخ‬
                                                                            ‫(23)‬
                                                                                 ‫ربػخىس حُؼَرٕٞ أٝ حُِٔلش.‬

‫ٓخُ٤خ ًخٕ ػزي هللا هي كون ٗـخكخ ؿ٤َ هِ٤َ. كؼٖ أٍٝ حػظزَٛخ ٓؤ٘ٞح حُ٠َحثذ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ؿ٤َ ًحص ه٤ٔش ًخٕ‬
      ‫هي كَٜ ػِ٠ ٓزِؾ أُل٤ٖ ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ٖٓ ًَ ٖٓ حًَُ٘ش ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش. ٝك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ‬
   ‫(3391 ّ) ك٤ٖ ٓيى كظَس حُٞػ٤وش (حُٔ٘ي) ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُٔظش أَٜٗ أهَٟ، حٓظِْ ٓزِؾ (005) ؿ٘٤ٚ آهَ.‬
‫(33) ٝهي ًخٕ ٓزِؾ ػ٬ػش ح٥٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ؿ٤َ حُٞحٍى ك٢ حُٔٞحُٗش، ٝؿ٤َ حُوخٟغ ُٔلخٓزش رَ٣طخٗ٤خ ٌٛح ٗؼٔش‬
 ‫ًز٤َس ُِٗض ػِ٤ٚ ٖٓ حُٔٔخء »ًخٗض ٓوٜٜخطٚ حُٔيٗ٤ش ك٢ طِي حُٔ٘ش (18441) ؿ٘٤ٜخ«. ٝرٔخ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي أؿَ‬
      ‫ح٧ٍٝ كؼ٬، كوي كَٜ ػِ٠ حُٔزِؾ رٍٜٞس ريص ٓـخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُؼِٔ٤ش ًخٗض ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ طٌخُ٤ق هل٤ش.‬

‫ٗخع ٗزؤ حُٞػ٤وش ٓزخَٗس. ٝرؼي ٓٞؿش حكظـخؽ ٛخهزش، هٜٞٛخ ك٢ كِٔط٤ٖ، َٗ٘ ػزي هللا طٌٌ٣زخ ٍٓٔ٤خ، (43) ؿ٤َ‬
‫أٗٚ ًخٕ طٌٌ٣زخ ُحثلخ ٝهخىػخ، اً هخّ َٓح رطٔؤٗش ٓٔظؤؿَ٣ٚ حُٔ٘ظظَ٣ٖ هط٤خ ٓئًيح ػِ٠ روخء حُٞػ٤وش ٗخكٌس. (53) ًٔخ‬
                                                                     ‫إٔ طٔي٣يٙ حُ٬كن ُٔيس حُٞػ٤وش أًيص ٗ٤ظٚ.‬

 ‫طٔو٠ض ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ ٛلوخص ػزي هللا ٓغ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُ٤ٜٞى ػٖ ػٞحهذ هط٤َس رخُ٘ٔزش ُٔٔؼظٚ، ٝ٫‬
  ‫ٓ٤ٔخ ك٢ كِٔط٤ٖ؛ ٝٓغ ًُي ُ٤ْ ٝحٟلخ رؼي ٓخ اًح ًخٕ ػزي هللا ٣لٌَ رلِٔط٤ٖ ك٤ٖ أهيّ ػِ٠ حُٜلوش. كل٢ ًُي‬
 ‫حُل٤ٖ ًخٕ ٓظٜٔخ ربػخٍس ح٫ٟطَحرخص حُوزِ٤ش ك٢ حُلـخُ ٝػٔ٤َ ٍٝرٔخ ٗؼَ رؤٕ كُٜٞٚ ػِ٠ حُٔخٍ حُ٬ُّ ُيػْ‬
‫طِي حُظلًَخص ًخٕ أًؼَ أٛٔ٤ش ٖٓ ٓٔؼظٚ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝهي ٝٛق ٍث٤ْ حُؤْ حَُ٘ه٢ حُٔ٤َ ؿٍٞؽ ٍٗيٍ طلِ٤َ‬
 ‫ػزي هللا ُِٟٞغ حُٔؼٞى١ ك٢ ػخّ (2391 ّ) هخث٬: »ك٢ ٌٛح حُظخٍ٣ن ًخٕ ىحثزخ رلِّ ػِ٠ ٍكٞ ح٫ػظَحف رِٔي‬
   ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ح٧ٍٝ، ٧ٕ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ًخٗض، ًٔخ ر٤ٖ ُ٢، ك٢ كخُش كٟٞ٠ (ٝٛٞ أَٓ‬
  ‫ًخٕ ٣ؼِْ أٗٚ ؿ٤َ ٛل٤ق)، ٝ٧ٕ كٌْ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٓظيحػ٤خ ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٫ٜٗ٤خٍ (َٛحء كخٟق). ُْ أٓظطغ إٔ‬
     ‫أُكِكٚ ػٖ ه٘خػظٚ حَُحٓوش رؤ٣ش ٖٓ حُ٘وطظ٤ٖ...«. (63) ؿ٤َ إٔ كًَخص حُظَٔى ٓخ ُزؼض إٔ ٓلوض رُٜٔٞش،‬
                                             ‫ٝأه٘ؼظٚ رَ٣طخٗ٤خ رؼي كظَس هٜ٤َس رظٞه٤غ ٓؼخٛيس ٓغ حرٖ ٓؼٞى.‬

 ‫حًظٔذ حُـيٍ كٍٞ حُٞػ٤وش هيٍح أًزَ ٖٓ حُليس ه٬ٍ ٍر٤غ ٝٛ٤ق ػخّ (3391 ّ)، اً ُْ ٣ٌٖ اؿلخُٜخ أٝ ٗٔ٤خٜٗخ‬
        ‫ك٢ ٝهض ًخٕ ٣ٜ٘ي ٛـَس ٣ٜٞى٣ش ٛخػيس أَٓح ٜٓ٬. ٝرخُلؼَ كبٜٗخ رخطض طلظَ ٌٓخٗخ هخٛخ رٜخ ك٢ ًَ ٖٓ‬
                                             ‫حُٔ٤خٓظ٤ٖ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٝحُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ح٧ٝٓغ ػِ٠ كي ٓٞحء.‬

   ‫ٓلِ٤خ ًخٕ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ ح٫ٓظ٘خى اُ٠ طؤ٣٤ي ٓـٔٞػش ًزخٍ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حُٜـ٤َس حُلخُٔش رٌٔخٓذ ٓخُ٤ش‬
‫ٓ٘خرٜش. كل٢ ٗ٤ٔخٕ أهخٓض حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُٝ٤ٔش ك٢ ك٘يم حُِٔي ىحٝى ك٠َٛخ ػيى ٖٓ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ. (73) ٝرؼي‬
     ‫ر٠ؼش أ٣خّ هخّ ٓؼوخٍ رَٖٛ (057) ىٝٗٔخ ك٢ هَ٣ش رخٍحُ٣ٖ، ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠ هَٝ رٔزِؾ (056) ؿ٘٤ٜخ‬
‫حٓظَُ٤٘٤خ. (83) ٝٗظ٤ـش ٩ُلخف ػزي هللا رخىٍ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٛئ٫ء اُ٠ طٌ٘٤َ "كِد" ٓئ٣ي ُٚ، ػَف رخْٓ كِد‬
‫حُظ٠خٖٓ رَثخٓش ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ك٢ حُزيح٣ش، ٝكِد حُ٘ؼذ رو٤خىس ٓخؿي حُؼيٝحٕ ك٤ٔخ رؼي. ٝهي ًخٕ حُلِرخٕ ً٬ٛٔخ‬
                                                                                ‫ػَٟ٤٤ٖ َٓ٣ؼ٢ حُِٝحٍ.‬

        ‫ًخٕ حُ٘ؼٍٞ حُ٘ؼز٢ حُٔٞحًذ ُِو٠٤ش رل٠َ حُٜلخكش حُلِٔط٤٘٤ش ٓغ ٓـٔٞػش ٓظزخ٣٘ش ُِٔٔض ٛلٞكٜخ ك٢‬
                ‫"كِد" ٓؼخٍٝ ٓٔظ٘لَح ٟي ػزي هللا. ٝهي ًخٕ حُلِد ٓئُلخ ٖٓ ك٘ي ػَ٣ٞ ُ٘٘طخء ٓ٤خٓ٤٤ٖ‬
   ‫ٝ(ر٤َٝهَح١٤٤ٖ) ًخٗٞح ٣زخُـٕٞ ك٢ طٍٜٞحطْٜ ُِوٟٞ حُؼخِٓش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، اٟخكش اُ٠ أْٜٗ ُْ ٣ٌٞٗٞح ًٝ١‬
   ‫ٜٓخُق ػوخٍ٣ش ٓؼَ أُٝجي حُٔئ٣ي٣ٖ ُِٞػ٤وش. ًٝخٕ كٔ٤ٖ حُطَحٝٗش حٌُ١ ٓزن ُٚ، ٛٞ ٗلٔٚ، إٔ ًخٕ ػِ٠ ِٛش‬
 ‫رخًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ر٘ؤٕ أٍٟٚ حُوَ٣زش ٖٓ حٌَُى، ػِ٠ ٍأّ ٌٛٙ حُٔـٔٞػش. ُْٝ طٌٖ ٓؼخٍٟظٚ ُِٞػ٤وش، ػِ٠ ٓخ‬
        ‫٣زيٝ، ٗخرؼش ٖٓ ٓؼخىحس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓظـٌٍس ك٢ ٓ٤خٓش حٌَُى حُٔلِ٤ش، ك٤غ ًخٕ حُٔـخُ٤ٕٞ‬
‫٣ظٔظؼٕٞ رخُظلٞم ػِ٠ حُطَحٝٗش حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓ٘خكٔ٤ْٜ حَُث٤ٔ٤٤ٖ. ٝٗظَح ٧ٕ حُٔـخُ٤٤ٖ حٗظَٜٝح رٔ٤ِْٜ اُ٠ حُظؼخَٓ‬
      ‫ح٫هظٜخى١ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، كبٕ حُطَحٝٗش طز٘٠، رخُ٠ٍَٝس، ٓٞهلخ ٓؼخٍٟخ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ ًِٓٞٚ‬


                                                    ‫07‬
‫حُٔخرن. ؿ٤َ إٔ حُٔؼخٍٟش ُْ طٌٖ ٓغ ًُي ٓؼخٍٟش حٗظٜخُ٣ش ًِ٤خ. كوي ٟٔض ك٢ ٛلٞكٜخ ٍؿخ٫ ٗي٣ي١‬
‫ح٫هظ٬ف، ٓؼَ حُلـخُ١ ػزي هللا َٓحؽ، ٍث٤ْ حٍُُٞحء ك٢ ًُي حُٞهض؛ ٝحُلِٔط٤٘٢ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، حٌَُٔط٤َ‬
‫ح٧ٍٝ ك٢ ًُي حُٞهض؛ ٝحُوٞٓ٤٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ حُؼَد ًؼخىٍ حُؼظٔش ٝٛزل٢ أرٞ ؿ٘٤ٔش، ك٢ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢. ًخٕ‬
      ‫ٛئ٫ء ٣٘طِوٕٞ ٖٓ حػظزخٍحص ٓظزخ٣٘ش هخثٔش ػِ٠ حُلٔخرخص حُٔ٤خٓ٤ش ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُٔلِ٤ش ٝح٩هِ٤ٔ٤ش رخُ٘ٔزش‬
                                                         ‫ُِزؼٞ، ٝػِ٠ كٔخرخص ٓزيث٤ش رخُ٘ٔزش ُِزؼٞ ح٥هَ.‬

 ‫ٓخ ُزؼض ح٧كِحد حُٞكيٝ٣ش حُؼَر٤ش، ٝك٢ ١ِ٤ؼظٜخ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ً١ حُٔ٘٘ؤ حُلِٔط٤٘٢ حٌُ١ طٔض اػخىس طؤٓ٤ٔٚ‬
       ‫ٖٓ ؿي٣ي، (93) إٔ رخطض ٛ٢ ح٧هَٟ ًحص ػ٬هش ؿَحء حٗطٞحء حُٞػ٤وش ػِ٠ ٓ٠خػلخص اهِ٤ٔ٤ش. ٝهي طز٘٠ ٌٛح‬
        ‫حُلِد ٓؼِٚ ٓؼَ كِد ح٫ٓظو٬ ٍ حُوي٣ْ كٌَ هٞٓ٢ ػَر٢ ٝكيٝ١ ٛخىف اُ٠ حٓظجٜخٍ حُلِحُحص حُٔلِ٤ش‬
  ‫ٝحُ٘وٜ٤ش، ٝاُحُش حُو٬كخص حُطخثل٤ش طؼِ٣ِح ُِ٘٠خٍ حُٔ٘ظَى ٟي حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش ك٢ ٓخثَ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش.‬
   ‫ًٝخٕ ٓئٓٔٞ حُلِد حٓظو٬ُ٤٤ٖ هيحٓ٠ ٓؼَ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١، ٝػِص ىٍُٝٙ، ٝٛزل٢ حُو٠َس، حٗ٠ْ اُ٠‬
        ‫ٛلٞكْٜ كِٔط٤٘٤ٕٞ أٛـَ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ هي ٓزن ُْٜ إٔ ٗ٘طٞح ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ح٧ِٛ٢. ٍٝع كِد‬
  ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُـي٣ي ػٖ ِٓلٚ ٓ٤ِط٤ٖ أهَ٣ظ٤ٖ، اٟخكش اُ٠ حُلٌَ ٝحُؼ٠ٞ٣ش، ٛٔخ ٓ٤ِس ح٫ٗؤخّ حُيحهِ٢ ر٤ٖ ٓئ٣ي١‬
  ‫حُٜخٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝٓئ٣ي١ حُٔؼٞى٣٤ٖ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش، ٝٓ٤ِس طل٠٤َ ك٤َٜ ػِ٠ ػزي هللا ػ٘ي أػ٠خء حُلجش‬
                                                                                               ‫حُٜخٗٔ٤ش.‬

    ‫طٔو٠ض ٛ٬ص كِد ح٫ٓظو٬ٍ رخُٔؼخٍٟش ح٧ٍىٗ٤ش، ٓغ ُ٣خٍس هخّ رٜخ ك٤َٜ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ ػخّ (3391 ّ)‬
 ‫ػٖ ا٣ٜخٍ حُٟٞغ حُٔ٤خٓ٢ اُ٠ ىٍؿش حُـِ٤خٕ. ٝهي ًخٕ حُٔزذ ًخٓ٘خ ك٢ حُوٞف ٖٓ إٔ كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ‬
       ‫أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ رخص ٝٗ٤ٌخ، اً ًخٗض حُ٘خثؼخص طظليع ػٖ إٔ حُٔؼخٍٟش ًخٗض ططخُذ رظٞك٤ي َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم، ُِل٤ُِٞش ىٕٝ حكظٔخٍ ح٩هيحّ ػِ٠ ٓؼَ طِي حُوطٞس، ٖٓ ؿٜش، ٝك٢ إٔ ٍى كؼَ ػزي هللا حٗطِن‬
 ‫ٖٓ ٓٞهق ىكخػ٢ ٍٝػذ ٗي٣ي اُحء حُٔ٤َ حُٜخثَ ٖٓ ح٫ٗظوخىحص حُٔٞؿٜش اُ٤ٚ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ك٤غ ٓخٍٝ ػزي هللا‬
   ‫حُٔلؼْ رخُلٔي ٝحٌَُٙ حُوي٣ٔ٤ٖ ٧ه٤ٚ ٗي ك٢ إٔ ٣ٌٕٞ ك٤َٜ ٗلٔٚ ١َكخ ك٢ حُٔطخُزش رخُظٞك٤ي. ٝرخُلؼَ كوي ًخٕ‬
         ‫ٓظؤًيح ٖٓ ٝؿٞى ٓئحَٓس هز٤ؼش؛ اُ٠ ىٍؿش أٗٚ أٍَٓ حر٘ٚ حُزٌَ ١٬ٍ اُ٠ حُٜلَحء ُٔ٘ؼٚ ٖٓ ٓوخرِش ك٤َٜ‬
       ‫ٝحُظٞح١ئ ٓؼٚ ك٢ ٓئحَٓس ٓخ. ٝهي ؿَٟ ٗوخٕ كخى ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ٛي٣وٚ حُوي٣ْ ٍٝك٤ن ٓ٬كٚ ُ٣ي رٖ ٗخًَ حٌُ١‬
          ‫حطٜٔٚ رظؤ٣٤ي ك٤َٜ. (14) ٝرؼي ًُي ٖٗ ٛـٞٓخ ػخٓخ ٟي حُٔؼخٍٟش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٟٝي كِد ح٫ٓظو٬ٍ‬
       ‫هٜٞٛخ. هخّ حُطَكخٕ ً٬ٛٔخ رظ٘ظ٤ْ حُٔئطَٔحص ٝحُِوخءحص حُـٔخٛ٤َ٣ش ح٧هَٟ حُٔوظِلش ُؼَٝ ه٬كخطٜٔخ.‬
       ‫رِـض كيس حُٔ٘خػَ ًٍٝطٜخ اً ُْ ٣ظَىى أ١ ٖٓ حُطَك٤ٖ، حُٔٞحُ٢ ٝحُٔؼخٍٝ، ك٢ طٞؿ٤ٚ أٗ٘غ ح٫طٜخٓخص اُ٠‬
  ‫حُطَف ح٥هَ. طؼَٝ أكي أػ٠خء حُٔؼخٍٟش حَُٔٓٞه٤ٖ ُِ٠َد حُٔزَف ك٢ حُ٘خٍع حَُث٤ٔ٢ رؼٔخٕ حُظ٢ ٛ٢‬
                                                                                  ‫(74)‬
                                                                                       ‫هِؼش ػزي هللا رخُطزغ.‬

 ‫ؿخءص ٛيٓش حُٞكخس حُٔزٌَس ُل٤َٜ ك٢ أ٣ٍِٞ ُظولق ٖٓ ٗيس حُِٝرؼش حُٔ٤خٓ٤ش حُٜخػيس. ٝػِ٠ حُلٍٞ ٓؼ٠ ػزي‬
   ‫هللا اُ٠ طلو٤ن حُٜٔخُلش ٓغ ح٫ٓظو٬ٍ، ًٔخ إٔ هخثي١ ح٫ٓظو٬ٍ حُٔٞحُ٤٤ٖ ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ػخىٍ حُؼظٔش ٝػٞٗ٢ ػزي‬
                                                  ‫(24)‬
                                                       ‫حُٜخى١ ٓخكَح ٓغ كخٗ٤ظٚ اُ٠ رـيحى ُل٠ٍٞ حُـ٘خُس.‬

‫طًَض ٝكخس ك٤َٜ كَحؿخ ك٢ هٔش حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش. كٌٔ٘ أ٣خّ ٌِٓٔش ٍٓٞ٣ش حُؼَر٤ش ًحص حُؼَٔ حُوٜ٤َ، ًخٕ‬
  ‫هي أٛزق ٣ؼظزَ حُِػ٤ْ حَُِٓ١ ُِلًَش حُؼَر٤ش حُٞحكيس، ٝحٍُٞ٣غ حَُ٘ػ٢ ٌُِٔٔش ػَر٤ش ٓٞكيس، ٝػِ٠ حَُؿْ‬
      ‫ٖٓ طلٌي حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼِٔ٢، كوي رو٤ض حُلٌَس ًٗٔٞؿخ َ هٞ٣خ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُلٌَ١.‬

‫ًخٕ ػزي هللا ػِ٠ حُيٝحّ ٓلؼٔخ رخُـ٤َس ٖٓ َٜٗس ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ، ٝك٤ٖ طٞك٢ ح٧ه٤َ ػوي ح٧ٍٝ آٓخ٫ ػِ٠ حكظ٬ٍ‬
  ‫ٌٓخٗٚ. ٌُٖٝ ٛزش ح٧ٍٝ حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَ٣ي ُٜخ إٔ طَرطٚ رزِيٙ ًخٗض هي كؼِض ًُي رؤٓخُ٤ذ ؿ٤َ ٓظٞهؼش.‬
    ‫كوي رخص ح٥ٕ ٓظٔخٛ٤خ ٓغ ٓـٔٞػش ٛـ٤َس ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ، (34) ٝحرظؼي أًؼَ ٖٓ أ١ ٝهض‬
    ‫ٓ٠٠ ػٖ ح٫ٛظٔخٓخص ك٢ حُٔ٘طوش رٌَ٘ ػخّ. أٓخ ػٖ ٓلخٝ٫طٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُِػخٓش ح٩هِ٤ٔ٤ش‬
‫رخ٫ٓظ٘خى اُ٠ طؼخِٓٚ ح٧ه٤َ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، كوي ػـِص، ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ، ػٖ طَى أ١ حٗطزخع ؿي١، ٝك٢‬
                                                                         ‫أٓٞأ ح٧كٞحٍ اُ٠ حطٜخٓٚ رخُو٤خٗش.‬

 ‫ؿخءص كَٛش كِٔش ػزي هللا حٌُزَٟ ُ٬ٟط٬ع رٜٔ٘ذ ُػخٓش ػَر٤ش ٓغ ىػٞطٚ ُِ٣خٍس ُ٘يٕ. ٝه٬ٍ ٓظش أَٜٗ‬
 ‫هزَ ٓـخىٍطٚ ك٢ طُٔٞ ٖٓ ػخّ (4391 ّ) رٌٍ ًَ ٓخ حٓظطخػٚ ٖٓ ؿٜي ُ٤لَٜ ػِ٠ طلٞ٣ٞ ٖٓ هخىس كِٔط٤٘٤٤ٖ‬
       ‫٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ إٔ ٣ظليع رخْٜٓٔ ٓغ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، ٌُٖٝ ؿٜٞىٙ رخءص رخ٫هلخم حٌُخَٓ. ُْ ٣وزَ رٚ أكي ٖٓ حُوخىس‬
  ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ أٝ ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش حَُث٤ٔ٤ش ٗخ١وخ رخْٜٓٔ. ٝهي ًخٗٞح ٗي٣ي١ ػيّ حُؼوش رٚ، اُ٠ ىٍؿش‬
       ‫أٗٚ طْ حهظَحف طَط٤ذ ٝؿٞى ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ك٢ اٌِٗظَح ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٩روخثٚ طلض حَُٔحهزش. ٝحُ٘وٜ٤ش‬


                                                    ‫17‬
‫حُٞك٤يس حُظ٢ أ٣يص ِٓحػْ ػزي هللا ًخٗض ٓظٔؼِش ر٘وٜ٤ش ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، حٌُ١ ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ ٍحكن ػزي هللا‬
     ‫هزَ حػ٘ظ٢ ػَ٘س ٓ٘ش اُ٠ كلَ طٜ٘٤ذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ٍٝ. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ٌَ٘ أ١ ُٕٝ ٓوخرَ ػٞح١ق‬
 ‫ح٧ًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤ش حُٔؼخى٣ش ُؼزي هللا، ٝحُظ٢ ػزَ ػٜ٘خ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٝحُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حٌُ١ ًخٕ، رٞٛلٚ‬
                           ‫ٓلظ٢ حُويّ ٍٝث٤ْ حُٔـِْ ح٩ٓ٬ٓ٢ ح٧ػِ٠، أهٟٞ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

 ‫ٓخ إ كخٍٝ ػزي هللا حهظلخّ ٓخكش حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش كظ٠ ٝؿي ٗلٔٚ ك٢ ِٗحع ٓزخَٗ ٓغ حُلخؽ أٓ٤ٖ. ٝحُؼ٬هخص‬
  ‫ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ ٣ٔزن ُٜخ ه٢ إٔ ًخٗض ىحكجش. كوٜٞٓخطٜٔخ حُٔظزخىُش ًخٗض ٝحٟلش ٌٓ٘ ٝهض ٓزٌَ ٣ؼٞى اُ٠ ػخّ‬
  ‫(1291 ّ)، ك٤ٖ حهظَف حُلخؽ أٓ٤ٖ ًحص ٣ّٞ ُؼزي هللا رؼي ط٘خٍٝ ١ؼخّ حُـيحء رٔوَ حُلٌٞٓش ك٢ حُويّ، رطَ٣وش‬
      ‫ؿخٍكش، إٔ ٣ؤهٌ هٔطخ ٖٓ حَُحكش ٝحُّ٘ٞ كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٛٞ ٖٓ ٓلخىػش حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ٝكيٙ. (44) ؿ٤َ إٔ‬
  ‫حُؼ٬هخص ر٤ٖ حَُؿِ٤ٖ ُْ طزيأ رخُظٌ٘ق ػٖ حُ٠ـخثٖ حٌُٔ٘ٞكش، حُظ٢ أك٠ض اُ٠ ؿؼَ حٌُؼ٤َ٣ٖ ٣لِٕٔٞ حُلخؽ‬
  ‫أٓ٤ٖ ٓٔئُٝ٤ش حؿظ٤خٍ ػزي هللا ك٢ ػخّ (1591 ّ) كظ٠ أٝحٓ٢ حُؼ٬ػ٤٘٤خص، ػ٘يٓخ ريأ ػزي هللا ٣ٔؼ٠ اُ٠ حكظ٬ٍ‬
                                                         ‫َٓطزش حُٞٓ٤٢ حَُث٤ٔ٢ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ.‬

 ‫هزَ إٔ ٣ـخىٍ ػزي هللا ٓظٞؿٜخ اُ٠ ُ٘يٕ هخّ ٝحًٜٞرزظلٌ٣َ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص هخث٬: »أ١ طٔؼ٤َ هي ٣يػ٤ٚ ٓ٤ٌٕٞ‬
‫ٍأ٣ٚ حُ٘وٜ٢ ٛٞ كو٢ ٝريٕٝ أ١ طؤ٣٤ي ٖٓ حَُأ١ حُؼخّ«. (54) ٝأ٣ش ٌٗٞى ٓظزو٤ش كٍٞ ٓيٟ طٔظؼٚ رخُوزٍٞ ً٘خ١ن‬
   ‫رخْٓ كِٔط٤ٖ ٓخ ُزؼض إٔ طزيىص ُلظش ه٤خّ حُٔل٤٘ش رَكغ حَُٔٓخس. كل٢ ؿ٠ٕٞ حُٔخػش طْ ك٢ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬
              ‫(64)‬
                   ‫َٝٗم ح٧ٍىٕ َٗ٘ ر٤خٗخص طي٣ٖ ٝط٘ـذ أ٣ش ٓلخٟٝخص هي ٣ـَ٣ٜخ ك٢ ُ٘يٕ ٗ٤خرش ػٖ كِٔط٤ٖ.‬

   ‫ٜٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ، كبٕ ٍكِش ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ أ١ ٓ٠ٕٔٞ ٓ٤خٓ٢ ً١ ٗؤٕ، رَ ٍ،طزض‬
     ‫٧ؿَحٝ حُظؼز٤َ ػٖ حُ٘ٞح٣خ حُط٤زش، اً هخّ رـُٞش ٓ٤خك٤ش اُ٠ أىٗزَٙ ػزَ أًٝٔلٍٞى، ٝٓظَحطلٍٞى، ٝٓ٘طوش‬
  ‫حُزل٤َحص، ػخثيح اُ٠ ُ٘يٕ ػٖ ١َ٣ن ٣ٍٞى ًٝخٓزَؽ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُحٍ ػيىح ٖٓ ح٧ٓخًٖ حُظَك٤ٜ٤ش حُٔ٤خك٤ش‬
       ‫ٓؼَ آٌٓٞص، حُٔؼَٝ حُيُٝ٢ ُِـ٤خى، ٝٓزخٍحس حُزُٞٞ ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُظ٢ طـخٝرض ٓغ ُٝؼٚ‬
  ‫حُٔؼَٝف رخُو٤َ. (74) ٝرؼي ػٞىطٚ اُ٠ حُٞ١ٖ هخّ رٞٛق ًُي ًِٚ ٝٛلخ ٓلؼٔخ رخُلٔخّ ػِ٠ ٓٔخٓغ حُٔ٘يٝد‬
                                                                                                ‫حُٔخٓ٢:‬

   ‫...ً٤ق طـٍٞ ك٢ أٍؿخء ٜٓ٘غ ٛٔزَ، ً٤ق ًٛذ اُ٠ ٓـِْ حُؼّٔٞ ٝؿِْ ك٢ ٓوٍٜٞس حُ٠٤ٞف حُٔٔ٤ِ٣ٖ،‬
‫ُٝٞف ُٚ حُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، ً٤ق ُحٍ ٓؼَٝ حُطخثَحص ك٢ ٛ٘يٕٝ، ٍٝأٟ حَُؿخٍ ٣ٜزطٕٞ ٖٓ حُطخثَحص‬
 ‫رخُٔظ٬ص، ٝحٟطَ إٔ ٣ـط٢ ػ٤٘٤ٚ اُ٠ إٔ كظلض حُٔظ٬ص؛ ً٤ق ًٛذ اُ٠ اىٗزَٙ ٝحٓظوزِٚ حٍُِٞى رَٝكٞٓض،‬
‫ٝاُ٠ ر٤زِِ ٍِٝٗ ك٢ أك٠َ ك٘يم: طليع ػٖ ٌٛح ًِٚ ٓؼَ ٛز٢ ك٢ حَُحرؼش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ػخى ُظٞٙ ٖٓ ٝٓزِ٢،‬
 ‫ٓلخٝ٫ حُٞهض ًِٚ إٔ ٣ظًٌَ حُ٘٢ء ح٧ًؼَ اػخٍس حٌُ١ ًخٕ هي ٍآٙ رؼي ًُي؛ ًخٕ ٓظٔظؼخ رٔٞٛزش ١لُٞ٤ش ؿٔ٤ِش ك٢‬
  ‫حُٞٛق، هٜٞٛخ ك٤ٖ ريأ ٣وِي حُطخثَحص ٝأُ٣ِ حُو٘خرَ حُٔخهطش ػِ٠ ح٧ٍٝ؛ ًخٕ هي ؿِذ ٛيح٣خ ُٔٔٞٙ ػِ٠‬
     ‫حُطَ٣وش حَُ٘ه٤ش ح٧ٛ٤ِش ٍٛٞح ٟٞث٤ش ُٚ ٛٞ ك٢ ٟٝؼ٤ش ٓؼ٤َس، ُلخكخص ٓ٤ـخٍ، أهٔ٘ش كَ٣َ٣ش، (ٝٛي٣ظٚ‬
   ‫ح٧ك٠َ) حُظ٢ ًخٗض ػزخٍس ػٖ ًؼٌش ٓؼِـش ػِ٠ ٌَٗ أكي ؿٞحٓغ ٓخى ك٤ظ٤ِ، ُظًٌ٤َ ٓٔٞٙ روزش حُٜوَس ُيٟ‬
 ‫ط٘خُٜٝخ ك٤ٔخ أظٖ ؿ٤َ إٔ ٖٓ حُٔئٓق إٔ حُوزش طلطٔض طٔخٓخ ك٢ حُطَ٣ن، ًٔخ إٔ ؿيٍحٕ حُوخثٔش حُٔٔظي٣َس ًخٗض‬
                                                                        ‫(84)‬
                                                                             ‫هي حٛظَأص ك٢ حُـٜش حَُ٘ه٤ش.‬

  ‫ا٫ أٗٚ ظَ ػخؿِح ػٖ حٓظويحّ ػ٬هظٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ أؿَ حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝك٢ ٓز٤َ طٞك٤َ‬
  ‫آٌخٗ٤ش حُولِ اُ٠ ػَٕ ك٤َٜ حُلخٍؽ. كٜلوخطٚ حُؼوخٍ٣ش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض هي أكويطٚ حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ػِ٠‬
                                                                         ‫ٛؼ٤ي ٜٓيحه٤ظٚ ر٤ٖ أِٛٚ ٝػ٘٤َطٚ.‬

 ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ِّٞ أكيح ؿ٤َٙ ٛٞ ػِ٠ ٓؤُهٚ. كوي ًخٕ ٗي٣ي حُظٞم اُ٠ حٌُٔذ حَُٜٔ ـ ٝأًً٠ ٓٔخ‬
  ‫٣٘زـ٢ ـ ُْٝ ٣ٌٖ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، ٓيًٍخ ُلو٤وش حُٔ٘طِوخص حُٔزيث٤ش أٝ حُؼٞحهذ حُٔ٤خٓ٤ش َُؿَ ك٢ ٜٓ٘زٚ. ؿ٤َ إٔ‬
 ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طظلَٔ ؿِءح ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش ػٖ ا٣ٜخُٚ اُ٠ ٓؤُهٚ حُلخُ٢. ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ، رٔؼ٘٠ ٖٓ حُٔؼخٗ٢، هي‬
                 ‫(94)‬
                      ‫هيٓض حُلزَ حٌُ١ ٗ٘ن ػزي هللا ٗلٔٚ رٚ، ك٢ ٓٔؤُش حُٜلوخص حُؼوخٍ٣ش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬

      ‫ٌٓ٘ ػٞىس َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ حُزَٝآ ػخٗ٤ش، رٞٛلٚ رئٍس ١ٜظٔخّ حُِٞر٤خص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ أػوخد ٛيٍٝ ًظخد‬
  ‫رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ططِن اٗخٍحص ٓظ٘خه٠ش كٍٞ ٓٞهلٜخ ٖٓ حُٔطخٓغ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬
 ‫كزي٫ ٖٓ حُظٔٔي رز٘ٞى ٗٚ ح٫ٗظيحد، حُظ٢ حٓظزؼيص َٗم ح٧ٍىٕ رٟٞٞف ٖٓ ٓ٘طوش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١، ًخٕ‬
‫حَُٓٔ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ ُ٘يٕ ٝحُويّ هي طز٘ٞح ٛ٤ـش آٌخٗ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ حُ٬كن، ٍؿْ ػيّ ًٕٞ حُٞهض‬
 ‫حُلخَٟ ٛٞ حُٞهض حُٔ٘خٓذ. ٝهي رخىٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، ٓؼ٬، اُ٠ طٞظ٤ق ٗلًٞٙ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُٔ٘غ حُٔـِْ‬


                                                   ‫27‬
‫حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ اٛيحٍ هخٕٗٞ ٣لظَ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ أٝ طؤؿ٤َٛخ ُ٨ؿخٗذ، ٧ٗٚ، كٔذ ٓخ كٜٔٚ ٓٞٗ٢ َٗطٞى »ًخٕ‬
    ‫ٓئ٣يح رٌَ٘ كخْٓ ُلٌَس طٞٓ٤غ ىحثَس حُ٘٘خ١خص ح٫ٓظ٤طخٗ٤ش حُ٤ٜٞى٣ش، رٔخ ٣ٌٜٔ٘خ ٖٓ ٍٗٔٞ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢‬
 ‫حُٔٔظوزَ...«. (15) ٝٓغ ًُي كبٕ حُوخٕٗٞ حُٞحٍى ك٢ حُٜ٘ٞٙ حُظ٢ طٔٔق ُ٨ؿخٗذ رَ٘حء ح٧ٍٝ َٗ١ حُلٍٜٞ‬
  ‫ػِ٠ إً ٖٓ حُلٌٞٓش ًخٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُلٔخ٣ش، كظ٠ إ رَ٣طخٗ٤خ حٟطَص، ك٤ٖ هخّ ٓؼوخٍ رظؤؿ٤َ‬
‫أٍٟٚ، ٧ٕ طلٌٍ ٖٓ ػيّ ٝؿٞى »أ٣ش ٟٔخٗش طئًي ػِ٠ إٔ حُٔئؿَ ٓٞف ٣َٟ ٓخُٚ، أٝ ٓ٤لَٜ ػِ٠ ٓخ ٣ٞحُ٣ٚ‬
                                                                                    ‫(75)‬
                                                                                         ‫ٖٓ ح٧ٍٝ«.‬

 ‫ٝك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ كؼِض حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، رخُطزغ، ًَ ٓخ حٓظطخػض كؼِٚ ُـؼَ حُلخَٟ ٝهظخ ٓ٘خٓزخ ُ٬ٓظ٤طخٕ‬
 ‫حُ٤ٜٞى١ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي ٌَٗ حُلٍٜٞ ػِ٠ طؤ٣٤ي ػزي هللا ػٖ ١َ٣ن حُٞػ٤وش ؿِءح ٜٓٔخ ٖٓ ٓٔؼخٛخ. كؼِ٠‬
       ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ًخٕ هي ػخٍٝ حُٞػ٤وش ٫ٗطٞحثٜخ ػِ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٜ٤زش ػزي هللا، ٝرخُظخُ٢‬
  ‫رلخػِ٤ظٚ ٝٛ٬ك٤ظٚ ًلِ٤ق، كبٗٚ ٓخػي ػِ٠ ٟٝغ ؿِٔش ٖٓ حَُ٘ٝ١ حُظ٢ ٓظلٌْ ػِٔ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ك٢‬
  ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔظوز٬ ٝحُظ٢ هزِٜخ ٝح٣ِٖٓ. (25) ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓخ ُزؼض، ك٢ حُٔ٘ٞحص حُظخُ٤ش، ُيٟ ١َف حُٞػ٤وش‬
   ‫ُِظـي٣ي حُٔ٘ٞ١، إٔ أٛزلض أًؼَ طللظخ كٍٞ حُلي٣غ ػٖ آٌخٗ٤خص ح٫ٓظ٤طخٕ رٔزذ حُظٞطَحص حُٔظٜخػيس ك٢‬
‫كِٔط٤ٖ. أٓخ حُزي٣َ حُٔظٔؼَ رظٌٔ٤ٖ ػَد كِٔط٤ٖ ٖٓ ح٫ٓظ٤طخٕ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝإ ُْ طظٞكَ ٓؼَ ٌٛٙ ح٩ٌٓخٗ٤ش‬
    ‫ُِ٤ٜٞى، كوي هٞرَ رخَُكٞ حُ٘ي٣ي ٖٓ ؿخٗذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، رٞٛلٚ أٗي هطٍٞس ٓ٤خٓ٤ش كظ٠ ٖٓ ح٫ٓظ٤طخٕ‬
                                        ‫(35)‬
                                             ‫حُ٤ٜٞى١ رخٌُحص، ٧ٗٚ »ٓ٤ؼظزَ اؿَحء ٣َه٠ اُ٠ ٓٔظٟٞ حُطَى...«.‬

   ‫ٓغ كٍِٞ ػخّ (5391 ّ) ًخٕ حٓظَٔحٍ حُٞػ٤وش هي أهٌ ١خرغ ٗٞع ٖٓ حُيػْ حُٔ٤خٓ٢ ُؼزي هللا. ٛل٤ق إٔ حًُٞخُش‬
  ‫حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض ػِ٠ حُيٝحّ طَٟ إٔ حُ٤ٜٞى ُْ ٣ٌٞٗٞح ا٫ (روَس كِٞرخ) ك٢ ٗظَ ػزي هللا ٝؿ٤َٙ ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢‬
     ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ؿ٤َ إٔ ح٧َٓ ريح ؿي٣َح رخ٫ٓظؼٔخٍ ك٢ ٓز٤َ اروخء ػزي هللا ٛي٣وخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ كظق‬
‫أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ُْ ٣ٌٖ ٝحٍىح ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، كبٕ حُٞػ٤وش طْ طلي٣يٛخ ك٢ ًخٕٗٞ‬
‫(45)‬
     ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5391 ّ) ُلظَس أٍرؼش أػٞحّ أهَٟ ٓوخرَ طٌخُ٤ق رِـض ػ٬ػش آ٫ف ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢.‬

‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي ؿؼِض ٛلوخص ػزي هللا ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٌٓٔ٘ش، ٌُٖٝ ػزي هللا ٛٞ حٌُ١ ىكغ حُؼٖٔ ػِ٠ ٛؼ٤ي‬
‫ح٩كزخ١ حُٔ٤خٓ٢. كل٤ٔخ طٔو٠ض ٝكخس ك٤َٜ ػٖ طٞك٤َ ٓيهَ ٣ل٠٢ اُ٠ حُٔخكش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ؿخءص ٛلوخص‬
  ‫ػزي هللا ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُظئًي ػيّ أِٛ٤ظٚ ُُٞٞؿٜخ. ٝٓغ ًُي كبٕ ٓـخَٓحطٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ هي حٗظٜض رؤ١‬
   ‫ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ. كل٢ ػخّ (6391 ّ) ٓخ ُزؼض حُظٞطَحص حُٔظَحًٔش إٔ رِـض ٗوطش ح٫ٗظؼخٍ. ٝٓخ ُزغ ح٫ٗلـخٍ‬
‫حُلخَٛ إٔ ىكغ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ َٓحؿؼش ٓ٤خٓظٜخ حُلِٔط٤٘٤ش. ٝك٢ أػ٘خء حُؼِٔ٤ش رَُص أٓخّ ػزي هللا ِِٓٔش ؿي٣يس ٖٓ‬
                                                                                         ‫حُلَٙ ٝحُٔطزخص.‬

     ‫ًخٕ ػخّ (6391 ّ) ػخّ حٟطَحد ؿ٤َ ػخى١ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. كل٢ ريح٣ش حُؼخّ هخٓض ِِٓٔش‬
 ‫١ٞ٣ِش ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ٝحُٔظخَٛحص حُ٘ؼز٤ش حُؼخٍٓش رظٜٔ٤ي ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُلٌْ حُزَُٔخٗ٢ ك٢ َٜٓ، ٝاُ٠‬
   ‫حٓظج٘خف حُٔلخٟٝخص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حَُٜٔ٣ش. ُْٝ ٣٘ظٚ اَٟحد ػخّ ك٢ ٍٓٞ٣ش ىحّ هٔٔ٤ٖ ٣ٞٓخ ك٢ َٜٗ١ ًخٕٗٞ‬
  ‫حُؼخٗ٢ ٝٗزخ١ ا٫ رؼي ىػٞس ٝكي ٝ١٘٢ اُ٠ رخٍ٣ْ ُزيء حُٔلخٟٝخص كٍٞ ٓؼخٛيس كَٗٔ٤ش ـ ٍٓٞ٣ش. أٓخ ك٢ ٗ٤ٔخٕ‬
                                                                           ‫كوي حٗلـَص كِٔط٤ٖ رخُؼٍٞس.‬

    ‫هزَ ح٫ٗلـخٍ ك٢ كِٔط٤ٖ ٓزخَٗس َٓص ػ٬ع ٓ٘ٞحص ٜٗيص ٓؼي٫ص ػخُ٤ش ؿيح ٖٓ حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش حُٔيكٞػش‬
    ‫رخُٜؼٞى حَُٔ٣غ ٝحُٔلخؿت ُِلخٗ٤ش ٝٓؼخىحس حُٔخٓ٤ش ك٢ أٍٝرخ. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (6391 ّ) ًخٕ هي رخص ٝحٟلخ‬
  ‫ٌُِٔخٕ حُؼَد إٔ رِيْٛ ًخٕ ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣٘وِذ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ، رٔخ ٫ ٣زو٢ أ١ أَٓ ُْٜ ك٢ حُظٔظغ رلوٞهْٜ‬
   ‫ك٢ ٝ١ْٜ٘، ٓخ ُْ ٣ظْ كؼَ ٗ٢ء ُٞهق ٌٛٙ حُٔٞؿش ٓزخَٗس. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض كٌَس حُو٤خّ ربَٟحد، ٝٛ٢‬
       ‫كٌَس رخطض ًحص ٗؼز٤ش ؿَحء ٗـخف ح٩َٟحد حُؼخّ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ك٢ ح٧ؿٞحء. ٝٓخ إ طٔو٠ض أٌٗخٍ حُ٤ؤّ‬
   ‫ٝح٩كزخ١ ُيٟ حُـخُ٤ش حُؼَر٤ش ػٖ ؿِ٤خٕ أك٠٠، ٓ٘ظٜق َٜٗ ٗ٤ٔخٕ، اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ ح٫ؿظ٤خ٫ص حُؼَر٤ش حُظ٢‬
    ‫حٓظٜيكض حُ٤ٜٞى، ٝهٞرِض رؼِٔ٤خص هظَ حٗظوخٓ٤ش ٗلٌٛخ حُ٤ٜٞى ٟي حُؼَد، كظ٠ ػويص حؿظٔخػخص ؿٔخٛ٤َ٣ش ك٢‬
 ‫حُٔيٕ حُلِٔط٤٘٤ش ىػض اُ٠ ح٩َٟحد، ٝٓٔض حُِـخٕ حٌُِٔلش رظ٘ظ٤ٔٚ. أٓخ أٛيحف ح٩َٟحد ًٔخ ٛخؿٜخ ٍإٓخء‬
      ‫ٓوظِق ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ حؿظٔؼض ك٢ ُـ٘ش ٝ١٘٤ش ُِو٤خىس ٝحُظ٘ٔ٤ن ػَكض رخْٓ حُِـ٘ش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ‬
   ‫رَثخٓش حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، كٌخٗض: ٝهق حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش، ٝكظَ ٗوَ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ٖٓ حُؼَد اُ٠ حُ٤ٜٞى،‬
                                                                         ‫(55)‬
                                                                              ‫ٝحٓظليحع ٓئٓٔخص كٌْ ًحط٢.‬

   ‫ٌَٗ ح٩َٟحد، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، كَٛش ُ٤لؼَ ٓخ ّ،ٗغ ٖٓ كؼِٚ هزَ ػخٓ٤ٖ، أ١ ُ٤ـظَف ُ٘لٔٚ ىٍٝح ك٢ حُؼخُْ‬
 ‫حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن ح٫ٟط٬ع رٜٔٔش حُٞٓخ١ش ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝرخُلؼَ كبٗٚ ًخٕ ك٢ طِي حُِلظش‬


                                                   ‫37‬
‫ك٢ ٟٝغ أك٠َ ٖٓ ٓؼظْ حُوخىس حُؼَد ُِو٤خّ رٔؼَ ٌٛٙ حُٜٔٔش، ٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ ٓظٔظؼخ رؼ٬هخص ؿ٤يس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬
 ‫ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٍٞ١خ ك٢ أ٣ش ِٗحػخص ٝٓلخٟٝخص هخٛش رٚ ٓغ أٍٝٝرخ، ٓؼَ َٜٓ ٍٝٓٞ٣ش، أٝ ٓ٘ـٞ٫‬
      ‫رخٟطَحرخص ىحهِ٤ش ٓؼَ حُؼَحم. أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ ًخٕ كَ٣ٜخ ػِ٠ حُظَٞٛ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُلَ حُٞٓ٢ ٓغ‬
   ‫رَ٣طخٗ٤خ، هٞكخ ٖٓ إٔ طٜزق حُلـٞس حُٔظٔؼش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَد أػٔن ٖٓ هخرِ٤ش حَُىّ. هٍَص حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬
 ‫حُؼِ٤خ رخٌُحص طٞظ٤ق ىػْ ػزي هللا رٜيف ٓ٘ؼٚ ٖٓ حُؼَٔ ُظلو٤ن أؿَحٝ أهَٟ ٓؼخٍٟش. ُٝزِٞؽ ٌٛح حُٜيف هخّ‬
  ‫ػيى ٖٓ أػ٠خء حُٜ٤جش رِ٣خٍس ػٔخٕ. ١خُزْٜ ػزي هللا، ربُلخف، رٞهق ح٩َٟحد ٝآٍخٍ ٝكي اُ٠ ُ٘يٕ، ؿ٤َ أْٜٗ‬
                                                                                             ‫(65)‬
                                                                                                  ‫ٍك٠ٞح.‬

‫ًخٕ ٍى رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ح٩َٟحد ٣ظٔؼَ ك٢ حهظَحف آٍخٍ ُـ٘ش ٌِٓ٤ش ُيٍحٓش حُٟٞغ كٍٞ ا٣وخف ح٩َٟحد. ُٝيٟ‬
    ‫ٓٔخػٚ ٌُٜح حُ٘زؤ حؿظٔغ ػزي هللا ػخٗ٤ش رخُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٜٝٗلٜخ َٓس أهَٟ ربٜٗخء ح٩َٟحد. ٌُٖٝ حُٜ٤جش‬
‫ًٍَص ٍك٠ٜخ، ؿ٤َ أٜٗخ ر٤٘ض ٌٛٙ حَُٔس ١ز٤ؼش حُلي ح٧ىٗ٠ ٖٓ حُظ٘خٍُ حُ٠ٍَٝ١ حُٔظٔؼِش رٞهق ٓئهض ُِٜـَس‬
  ‫حُ٤ٜٞى٣ش ه٬ٍ كظَس ُ٣خٍس حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش. ٝػ٘يثٌ أٛزلض ٜٓٔش ػزي هللا ٝحٟلش. رخص ٝحٟلخ أٗٚ ًخٕ ػِ٤ٚ إٔ‬
     ‫٣ظَٞٛ رطَ٣وش ٓخ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُظؼِ٤ن حُٔئهض ُِٜـَس، اًح ُْ ٣ظٌٖٔ ٖٓ اه٘خع حُٜ٤جش رخ٩ُـخء ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١‬
                                                                                                  ‫ُ٪َٟحد.‬

        ‫هخّ ػزي هللا أٝ٫ رٔلخطلش رَ٣طخٗ٤خ ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣٘ـق. ٖٝٓ ػْ طٞؿٚ اُ٠ هخىس ٜٛخ٣٘ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ًخٕ ٣ؤَٓ ك٢‬
  ‫اه٘خػْٜ ربػ٬ٕ طؼِ٤ن ١ٞػ٢ ُِٜـَس، أٝ ٍكغ حُ٠ـ٢ ػٖ كِٔط٤ٖ ربػخىس طٞؿ٤ٚ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬
      ‫ػِ٠ ح٧هَ. كزٌٜٙ حُطَ٣وش ًخٕ ٣ٌٖٔ طلو٤ن ٓخ ٣٘زٚ ٝهق حُٜـَس، رٔخ هي ٣ٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝػَد كِٔط٤ٖ ٖٓ‬
    ‫طٔٞ٣ش ه٬كخطٜٔخ. ٝهي حٓظ٘يص ٓطخُزٚ اُ٠ كٌَس إٔ »ح٧ٍٝ ٓ٘ظؼِش طلض أهيحْٜٓ (أهيحّ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ)‬
 ‫ٝ٫ري ٖٓ طوي٣ْ رؼٞ حُٔٔخػيس اُ٠ حُوخىس ُظٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ حٓظؼخىس ُٝٞ ؿِء ٖٓ ػوش حُ٘ؼذ« طلض حكظَحٝ إٔ حُوخىس‬
  ‫حُ٤ٜٞى ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ أ٫ ٣٠طَٝح اُ٠ حُظؼخَٓ ٓغ ًظِش ٌٓخٗ٤ش كِٔط٤٘٤ش ٓؼزؤس طؼزجش ٗخِٓش. (75) ؿ٤َ إٔ حًُٞخُش‬
‫حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٞحكن ػِ٠ حطوخً ٓؼَ طِي حُوطٞس، كزخىٍ ػزي هللا، ك٢ ريح٣ش َٜٗ كِ٣َحٕ، اُ٠ حٓظيػخء حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬
            ‫حُؼِ٤خ اُ٠ ػٔخٕ ُٔطخُزظٜخ ػخٗ٤ش رخ٩ٜٗخء ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ ُ٪َٟحد. ٝهي هٞرَ ١ِزٚ رخَُكٞ َٓس أهَٟ.‬

   ‫ُْ طٜيٍ ػٖ رَ٣طخٗ٤خ أ٣ش رخىٍس ٟؼ٤لش ط٘٤َ اُ٠ آٌخٗ٤ش ًَٔ حُـٔٞى حُيرِٞٓخٓ٢ كظ٠ ٜٗخ٣ش َٜٗ طُٔٞ. كل٢‬
              ‫ْ ْ‬
    ‫حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ٌٛح حَُٜ٘ ًخٕ ٓوٍَح إٔ ٣وّٞ ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص، ُٝ٤ْ أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ،‬
‫ربػ٬ٕ ٓ٘طِوخص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٝطًَ٤زظٜخ. ٝهزَ أٓزٞع ٝحكي ًخٕ حُزَُٔخٕ هي ١ِذ ٓ٘ٚ ١ٔؤٗش حُٔـِْ، ٝح٫ُظِحّ‬
   ‫رؼيّ كيٝع أ١ طـ٤٤َ ك٢ ٓ٤خٓش حُٜـَس، كظ٠ طٌٕٞ حُِـ٘ش هي حٓظٌِٔض ىٍحٓظٜخ، ٝهخٓض رظوي٣ْ طوَ٣َ ٣ظ٠ٖٔ‬
‫طٞٛ٤خطٜخ. هيّ حُُٞ٣َ حُظؼٜي حُٔطِٞد، ؿ٤َ أٗٚ ريح ًٔخ ُٞ ًخٕ ٣ٞك٢ رؤٕ طؼِ٤وخ ٓئهظخ ُِٜـَس ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٌٓٔ٘خ‬
                                                                           ‫(85)‬
                                                                                ‫َٗ١ اُـخء ح٩َٟحد أٝ٫.‬

         ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ ح٩ٌٓخٗ٤ش إٔ كلِص ػزي هللا ػِ٠ طـي٣ي ٗ٘خ١ٚ. كخطق حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ َٓس أهَٟ، رطَ٣وش‬
 ‫حهظَكظٜخ ػِ٤ٚ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش أٓخٓخ ٌٛٙ حَُٔس. (95) كوي ػَٝ إٔ ٣زخىٍ »رٞٛلٚ ٛخٗٔ٤خ ٝأكي كٔخس حُِٜٔلش‬
  ‫حُؼَر٤ش« اُ٠ طٞؿ٤ٚ ٗيحء ػِ٘٢ اُ٠ حُٜ٤جش ٣يػٞٛخ ك٤ٚ اُ٠ اٜٗخء ح٩َٟحد. ًٝخٕ ٓ٤وّٞ ك٢ حُ٘يحء رخٓظيحف حُٜ٤جش‬
       ‫ػِ٠ »ٓؼخرَطٜخ ٝط٠ل٤خطٜخ«، ٝرخُظؼٜي رخُظليع ٓغ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٗ٤خرش ػٜ٘خ. ٍٝىح ػِ٠ حُ٘يحء ًخٗض حُٜ٤جش‬
‫حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٓظَ٘٘ ر٤خٗخ ٣ظ٠ٖٔ ا١َحء ػِ٠ ح٩َٟحد ٝٓخ رٌٍ ك٤ٚ ٖٓ ؿٜي، ٌُٝ٘ٚ ٣طخُذ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رخكظَحّ‬
‫ٍؿزخص ػزي هللا. ىحٓض ٓ٘خه٘ش ٌٛح ح٫هظَحف حُ٬كض ُِ٘ظَ رٌٞٗٚ ٗز٤ٜخ رخ٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُظ٢ ٟٝؼض كيح ُ٪َٟحد‬
           ‫أه٤َح ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٓخػخص ١ٞ٣ِش. ؿ٤َ إٔ أكيح ٖٓ حُٜ٤جش، ػيح ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ُْ ٣ئ٣ي ػزي هللا.‬

   ‫كخ٥هَٕٝ ؿٔ٤ؼخ حٓظ٘ؼٞح ػٖ ٓ٘لٚ ٓؼَ ٌٛٙ حُِٔطش ك٢ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش، ًٔخ إٔ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ أٜٗ٠‬
                                                     ‫ْ ْ‬
‫حُـيٍ ك٤ٖ ؿؼَ ٝٓخ١ش ػزي هللا َٓ٘ٝ١ش رظَٜ٣ق أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ أٓخّ حُزَُٔخٕ. ٌٌٝٛح كبٕ حُٜ٤جش ًخٗض ٓظٔ٘ق‬
‫ػزي هللا كن ىػٞس ح٧ٓش اُ٠ اٜٗخء ح٩َٟحد، ٝٓظؼزَ ػٖ طؤ٣٤يٛخ ُ٘يحثٚ ٌٛح، اًح هخّ أٍٝٓٔز٢ ـ ؿٍٞ رظوي٣ْ ٝػٞى‬
                                                                                             ‫(16)‬
                                                                                                  ‫ٓؼ٤٘ش.‬

                              ‫ْ ْ‬
   ‫ًٝخٕ ػزي هللا ؿ٤َ هخٗغ رؤٕ ٣زو٠ ٓظزط٬ ٫ ٣لؼَ ٗ٤جخ، ٓ٘ظظَح ٓخ ٓ٤٘طن رٚ أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ، ٌُح أٝكي ٛ٘٤ؼظٚ‬
  ‫حُٔٞػٞم ٓلٔي ح٧ٗٔ٢ (76) اُ٠ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝٓؼٚ طوَ٣َ ػٖ حؿظٔخػٚ رخُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٝ١ِذ ٓٔخػيس‬
 ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي ؿؼَ ُٝ٣َ حُيُٝش ٣ٞؿٚ اُ٠ حُؼَد ك٢ هطخرٚ "ً٬ٓخ ُط٤لخ". ٝحكن ٓٞٗ٢ َٗطٞى (ٗخٍ٣ض ٫كوخ)،‬
‫ٍث٤ْ حُؤْ حُٔ٤خٓ٢، ػِ٠ حُلٌَس، ُٝحٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حٌُ١ ٝػي ريٍٝٙ ربٍٓخٍ رَه٤ش اُ٠ ُ٘يٕ ٣وٍٞ ك٤ٜخ: إ‬
 ‫حُٔ٤ي َٗطٞى »٣َٟ... ٓغ طٌَحٍٙ ُٔؼخٍٟش حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٧١ ٌَٗ ٖٓ أٌٗخٍ طؼِ٤ن حُٜـَس، إٔ ػِ٠ ُٝ٣َ‬
    ‫حُيُٝش إٔ ٣٠ٖٔ ر٤خٗٚ حُٔ٘ظظَ ٛيٍٝٙ ؿيح ٗيحء ٓٞؿٜخ اُ٠ حُلٌ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش ُِوخىس حُؼَد، ٣طخُزْٜ ك٤ٚ رٞهق‬


                                                   ‫47‬
‫حُؼ٘ق ٝحٓظؼخىس ح٧ٟٝخع حُطز٤ؼ٤ش«. (26) ؿ٤َ إٔ طَٜ٣ق أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ حُٔ٘ظظَ ١ٞ٣٬ ُْ ٣ظ٠ٖٔ، ُٔٞء كع‬
                                           ‫ْ ْ‬
   ‫ػزي هللا، أ٣ش ٍٓخثَ أٝ ٝػٞى هخٛش رخُؼَد، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ أرو٠ ٓٔؤُش حُظؼِ٤ن حُٔئهض ُِٜـَس ٓلظٞكش.‬

 ‫ٝهي ظَ ػزي هللا، رظ٘ـ٤غ ٖٓ ٝحط٘ٞد، ٓئٓ٘خ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظؼٔي اُ٠ طؼِ٤ن حُٜـَس ه٬ٍ كظَس ه٤خّ حُِـ٘ش‬
  ‫رخُظلو٤ن. كل٢ حُوخْٓ ٖٓ آد ػخى َٓس أهَٟ اُ٠ ىػٞس حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ اُ٠ ػٔخٕ أٓ٬ ك٢ اه٘خػٜخ رو٘خػظٚ.‬
        ‫ُٝظلٔ٤ٖ كَٛٚ ك٘ي اُ٠ ح٫ؿظٔخع كِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ هخٍؽ حُٜ٤جش، ٓٞحُ٤ٖ ُلِ٤لٚ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢. ؿ٤َ إٔ‬
 ‫طٌظ٤ٌخطٚ أهطؤص حُٜيف. ٍك٠ض حُٜ٤جش هلِس ػزي هللا حُوخثٔش ػِ٠ ح٩٣ٔخٕ، ٝ١خُزض ر٠ٔخٗخص ٌٓظٞرش هزَ حُٔزخىٍس‬
    ‫اُ٠ ٝهق ح٩َٟحد ـ ر٠ٔخٗخص ًخٕ ػزي هللا ػخؿِح ػٖ طؤٓ٤ٜ٘خ. ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ طلًَٚ أىٟ اُ٠ طؤً٤ي‬
   ‫حٗ٘وخم ٓظِح٣ي ك٢ حُٜ٤جش ر٤ٖ: أُٝجي حٌُ٣ٖ ظِٞح َٜٓ٣ٖ ػِ٠ طؼِ٤ن حُٜـَس رو٤خىس حُلخؽ أٓ٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝأُٝجي‬
  ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح أًؼَ حٓظؼيحىح ُِوزٍٞ رخُٔٔخٝٓش ٝحُظَٞٛ اُ٠ كَ ٝٓ٢ كٍٞ ٌٛٙ حُ٘وطش، ٓٔؼِ٤ٖ رَحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢‬
  ‫ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝٓخ ُزغ طِح٣ي ٓئهض ُ٬ٟطَحرخص ك٢ كِٔط٤ٖ ؿيحس طيهَ ػزي هللا ِإٔ أظَٜ هٞس حُلخؽ أٓ٤ٖ‬
‫حُٔظلٞهش. (36) ٝرؼي أٓزٞػ٤ٖ أٍِٓض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٍٓخُش اُ٠ ػزي هللا ٌَٗطٚ ك٤ٜخ ػِ٠ ؿٜٞىٙ حُظ٢ رٌُٜخ ك٢‬
                    ‫ٓز٤َ ا٣ـخى كَ ُ٨ُٓش. (46) ُْٝ طٌٖ حَُٓخُش، ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ا٫ طؼز٤َح ػٖ هط٤ؼش ٓلخؿجش.‬

  ‫ٝٓخ إ طْ اهٜخء ػزي هللا كظ٠ ظَٜ ٝٓ٤٢ ؿي٣ي ٛٞ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ش حُؼَحم ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي. ُْ ٣ٌٖ ظٍٜٞ ٍٗٞ١‬
    ‫ػِ٠ َٓٔف حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش ظٍٜٞح ؿي٣يح. كٌٔ٘ ريح٣ش ح٩َٟحد ًخٗض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ هي ١خُزض هخىس‬
 ‫ػَد رخُظؼز٤َ حَُٜ٣ق ػٖ طؤ٣٤ي ػَد كِٔط٤ٖ، ًٝخٕ ٓؼظْٜٔ هي كؼِٞح. ًخٕ ًَ ٖٓ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝحرٖ ٓؼٞى‬
      ‫ٝرؼٞ حُوخىس حَُٜٔ٣٤ٖ هي ٝؿٜٞح، ؿٔ٤ؼخ، ٗيحءحص ٝػَٟٝخ رخُٞٓخ١ش اُ٠ ٍٓٔ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ رِيحْٜٗ‬
 ‫حُٔوظِلش أٝ ك٢ ُ٘يٕ، ًٔخ إٔ ً٬ ٖٓ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝٓلٔي ػِ٢ ػِٞرش (أكي هخىس حُلِد حُِ٤زَحُ٢ ك٢ َٜٓ) هي‬
‫طليػخ أ٣٠خ ٓغ هخىس ٜٛخ٣٘ش ٖٓ ٓ٘طِوخص ٗز٤ٜش رٔٞهق ػزي هللا. ؿ٤َ إٔ أكيح ٖٓ ٛئ٫ء ُْ ٣ٔظطغ إٔ ٣٘خٍى ك٢‬
‫حُٔٔخٝٓش حُٔ٤خٓ٤ش حُ٤ٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض ؿخٍ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، رخُويٍ ٗلٔٚ ٖٓ حٌُؼخكش ٝحُلٔ٤ٔ٤ش ًٔخ كؼَ ػزي هللا. ا٫‬
           ‫إٔ ٍٝٛٞ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي اُ٠ حُويّ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آد أىٟ اُ٠ طـ٤٤َ ًُي ًِٚ رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس.‬

      ‫كل٢ حُويّ هخّ ح٧ه٤َ رخكظ٬ٍ ٓ٤يحٕ حُٔلخٟٝخص حُٔزخَٗس، ٝؿٜخ ُٞؿٚ، ٓغ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٖٓ ؿٜش،‬
  ‫ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ٝح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش ػخُؼش، ٝٛٞ ٓ٤يحٕ ًخٕ ك٤ٔخ ٓ٠٠ كٌَح ػِ٠ ػزي‬
                                                                                      ‫هللا رٍٜٞس كَ٣يس.‬

‫ًخٕ ػزي هللا ٓخهطخ ػِ٠ حُطَ٣وش حُظ٢ ًخٗض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش هي حػظٔيطٚ ٩رؼخىٙ ٝػِ٠ طيهَ ٍٗٞ١ حُ٬كن. (56) كوي‬
     ‫ٍكٞ ك٠ٍٞ كلَ حٓظوزخٍ طْ ك٢ ىحٍ حُلٌٞٓش رخُويّ طٌَ٣ٔخ ٍُ٘ٞ١، ٝأًي ًٌُْٞ حٓظـَحرٚ ُ٘ـخف ٓلخُٝش‬
  ‫ٍٗٞ١ حُٔٔظ٘يس اُ٠ ه٤خٓٚ ٛٞ رخُلٍٜٞ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُٞػٞى ٗلٜٔخ حُظ٢ ١خُٔخ ظِض طَحٝؿٚ. ٝٓٔخ أػخٍ ُي٣ٚ‬
      ‫حٓظ٤خء هخٛخ إٔ كِ٤لٚ ك٢ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ، ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ًخٕ هي كظق ًٍحػ٤ٚ َٓكزخ رٞٓخ١ش ٍٗٞ١‬
 ‫حُٔؼ٤ي. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ظيهَ ػيح ػٖ ٓطخُزظٚ ُ٘يٕ ربروخثٚ ٓطِؼخ ػِ٠ حُظطٍٞحص. ٝٓخ ُزغ ؿ٤ظٚ إٔ ٛيأ ُيٟ ٓٔخػٚ‬
                                                                   ‫ٗزؤ ػيّ كٍٜٞ ٍٗٞ١ ػِ٠ أ٣ش ط٘خُ٫ص.‬

  ‫أهلوض ٓزخىٍس ٍٗٞ١، ٝك٢ أٝحثَ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (6391 ّ) أػِ٘ض ُ٘يٕ ػٖ حػظِحٜٓخ اٜٗخء ح٩َٟحد رخُوٞس. ا٫‬
     ‫إٔ ٓلخٝ٫ص ٍحٓ٤ش اُ٠ ا٣ـخى كَ ىرِٞٓخٓ٢ ِٝٓٔ٢ ُ٨ُٓش ٓخ ُزؼض، ك٢ أػ٘خء حُلظَس حُظ٢ حٓظـَهظٜخ ػِٔ٤خص‬
      ‫حؿظَحف حُظلخٛ٤َ حُلوٞه٤ش ُِلٌْ حُؼٌَٔ١، ٍٝٝٛٞ حُِٔ٣ي ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ كِٔط٤ٖ، إٔ طٌؼلض،‬
  ‫ٝطٌِِض ر٘يحء حُِٔٞى ٝح٧َٓحء حُؼَد حٌُ١ أٜٗ٠ ح٩َٟحد، ك٢ حُِلظش حُظ٢ أٛزلض ك٤ٜخ آُ٤ش حُلٌْ حُؼٌَٔ١‬
                                                          ‫(حُؼَك٢) ؿخِٛس ٧ٕ طٟٞغ ٟٓٞغ حُظ٘ل٤ٌ حُؼِٔ٢.‬

  ‫أكْ ػزي هللا رؤٕ حُٔٞهق حُـٔخػ٢ ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ طل٤٤ي ٗظخثؾ ٝٓخ١ظٚ حُ٘وٜ٤ش كِْ ٣٘خٍى ك٢ ٛ٤خؿش حُ٘يحء.‬
  ‫رَ ٝٓؼ٠، رخُلؼَ، اُ٠ طؼط٤َ حُ٘يحء حُٔ٘ظَى ػزَ ٓلخُٝش أه٤َس رٌُٜخ ٩ه٘خع ُ٘يٕ ر٠ٔخٕ حُظ٘خُ٫ص أٓخٓٚ ٛٞ‬
     ‫ك٢ حَُٔ، رٔخ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ حٓظؼخىس حُٔ٤طَس ػِ٠ حُٞٓخ١ش. ؿ٤َ إٔ اُلخف ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢ طٔوٞ ك٢ حُِلظش‬
                                                                 ‫(66‬
                                                                     ‫ح٧ه٤َس ػٖ ٟٝغ حٓٔٚ ػِ٠ حُ٘يحء.‬

   ‫ك٢ حُظخٓغ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ هخّ ًَ ٖٓ ٌِٓ٢ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُؼَحم، ٝآخّ حُ٤ٖٔ، ٝح٧ٓ٤َ ػزي هللا ربٍٓخٍ‬
                                                                                        ‫ٗٚ حُ٘يحء حُظخُ٢:‬

‫اُ٠ أر٘خث٘خ ػَد كِٔط٤ٖ ػٖ ١َ٣ن ٍث٤ْ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ: ُوي ٗؼَٗخ رؤُْ ػٔ٤ن اُحء حُٟٞغ حُلخُ٢ ُ٨ٍٓٞ‬
 ‫ك٢ كِٔط٤ٖ. ٌُٜٝح حُٔزذ حطلو٘خ ٓغ اهٞط٘خ حُِٔٞى ٝح٧ٓ٤َ ػِ٠ ىػٞطٌْ اُ٠ حُٞهٞف ك٢ ٛق حُٔ٬ّ، ك٢ ٓز٤َ‬


                                                    ‫57‬
‫ٝهق حُِٔ٣ي ٖٓ اٍحهش حُيٓخء. ٝك٤ٖ ٗلؼَ ٌٛح، اٗٔخ ٗؼظٔي ػِ٠ حُ٘ٞح٣خ حُط٤زش ُٜي٣وظٌْ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ حُظ٢‬
     ‫(76)‬
          ‫أػِ٘ض ػٖ حػظِحٜٓخ طلو٤ن حُؼيٍ. ػِ٤ٌْ إٔ طؼوٞح رؤٗ٘خ ٓ٘ٔظَٔ ك٢ رٌٍ حُـٜٞى حَُحٓ٤ش اُ٠ ٓٔخػيطٌْ.‬

       ‫طْ َٗ٘ ٌٛح حُز٤خٕ رؼي ٣ٞٓ٤ٖ ٜٓلٞرخ رآهَ ٛخىٍ ػٖ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ىحػ٤خ ػَد كِٔط٤ٖ اُ٠ اٜٗخء‬
      ‫ح٩َٟحد. ٝحٓظـخرش ُِ٘يحء هخّ ػَد كِٔط٤ٖ ربُوخء حُٔ٬ف ْٝٛ ٓطٔجٕ٘ٞ، ٝحٓظؤٗلٞح ٗ٘خ١خطْٜ ح٫هظٜخى٣ش‬
                         ‫ح٫ػظ٤خى٣ش رؼي حُلٜخٍ حُطٞ٣َ. ٌٌٝٛح رخطض حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش هخىٍس ػِ٠ ٓزخَٗس ٜٓٔظٜخ.‬

     ‫حكظلَ ػزي هللا رخٗظٜخء ح٩َٟحد ػٖ ١َ٣ن ه٠خء اؿخُس ك٢ َٜٓ، رؼي إٔ ظَ ه٬ٍ ح٧َٜٗ حُٔظش حُٔخروش‬
  ‫ٓ٘ـٞ٫ ٜٝٓٔٞٓخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ َٓٔكخ ُِـِ٤خٕ حُٔ٤خٓ٢ حٌُ١ ١زغ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش‬
   ‫حُٔـخٍٝس ك٢ ػخّ (6391 ّ) كبٗٚ طؤػَ رٜخ، ٝ٫ ٓ٤ٔخ رؤكيحع كِٔط٤ٖ. ؿَص أػٔخٍ طوَ٣ز٤ش حٓظٜيكض ٗزٌخص‬
    ‫ح٫طٜخ٫ص، أٗخر٤ذ حُ٘ل٢، ٝحٌُٔخطذ حُلٌٞٓ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٔخ طْ ك٢ ٓيٕ ٝرِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ط٘ظ٤ْ‬
  ‫ِِٓٔش ٖٓ ح٩َٟحرخص ٝحُظظخَٛحص حُظ٠خٓ٘٤ش. ٝرَُ ر٤ٖ ٛلٞف حُ٘٘طخء حطـخٛخٕ كٌَ٣خٕ: حطـخٙ أُٝجي حٌُ٣ٖ‬
    ‫أٍحىٝح ط٘ظ٤ْ ٓظطٞػ٤ٖ أٍىٗ٤٤ٖ ٣ِظلوٕٞ رٔؼخٍى حُ٘٠خٍ ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝحطـخٙ أُٝجي حٌُ٣ٖ أ٣يٝح كٌَس اٗؼخٍ‬
‫كًَش طَٔى ٓلِ٤ش ٩رؼخى حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ػٖ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ظلون ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ، ػِ٠ حَُؿْ‬
‫ٖٓ إٔ رؼٞ أر٘خء َٗم ح٧ٍىٕ حُظلوٞح كؼ٬ رٜلٞف ؿٔخػخص حُليحث٤٤ٖ حُٔظ٘خٓ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ًٔخ ؿَٟ طَٜ٣ذ‬
        ‫ًٔ٤خص ٖٓ ح٧ِٓلش ػزَ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ. ًٝخٗض ح٫ٟطَحرخص حُٔ٤خٓ٤ش ٜٓلٞرش‬
 ‫رخُٜؼٞرخص ح٫هظٜخى٣ش. كخ٧ٓطخٍ ك٢ حُ٘ظخء حُٔخرن ًخٗض ٗل٤لش ٓٔخ أىٟ اُ٠ إٔ ٣ٌٕٞ كٜخى حُٜ٤ق ِٛ٣٬؛‬
  ‫أٟق اُ٠ ًُي إٔ َٓحػ٢ هطؼخٕ حُزيٝ ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ كو٤َس ٝؿَىحء. أٓخ كِٔط٤ٖ حُظ٢ ىٍؿض ك٢ ح٧ٝهخص‬
                                          ‫(86)‬
                                               ‫حُؼخى٣ش، ػِ٠ إٔ طٌٕٞ ٓٞهخ ُِؼٔخُش كوي أؿِن ح٩َٟحد أرٞحرٜخ.‬

    ‫طْ حٓظؼٔخٍ حُؼٜخ ٝحُـٍِس، ًِظ٤ٜٔخ، ُظزي٣ي ٌٛٙ حُٔلذ ٝارؼخىٛخ ػٖ حُٔٔخء حُٜخك٤ش حُٔ٘ٔٔش ُٜيٝء َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ. كوي ؿَٟ َٗ٘ هٞحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝهٞس حُليٝى ك٢ ػٔخٕ ُلٔخ٣ش هِذ حُز٬ى حُٔ٤خٓ٢. ٝهزَ حٗظٜخء‬
    ‫ح٩َٟحد ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هي ُ٣ي رٔجظ٤ٖ ٖٓ حُـ٘ٞى حُ٘ظخٓ٤٤ٖ ًٔخ ًخٕ هي طْ ا٣ـخى هٞس اكظ٤خ١٤ش ُيػٔٚ.‬
    ‫ٝؿَٟ اٛيحٍ هخٗٞٗ٤ٖ ٣ٜ٘خٕ ػِ٠ اِٗحٍ حُؼوخد حُـٔخػ٢ رخُوَٟ حُوَ٣زش ٖٓ ٓٞحهغ أػٔخٍ طوَ٣ذ هطٞ١‬
   ‫ح٧ٗخر٤ذ ٝػِ٠ ١َى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ًٔخ طْ طؼط٤َ حُٔيحٍّ هزَ حٗظٜخء حُٔ٘ش حُيٍحٓ٤ش ُِل٤ُِٞش ىٕٝ حُٔظخَٛحص‬
     ‫حُط٬ر٤ش. أٓخ ػِ٠ ٛؼ٤ي طوي٣ْ ح٩ؿَحءحص ٝحُلٞحكِ كوي ؿَٟ طُٞ٣غ ح٧ٓٞحٍ رٔوخء ػِ٠ حُِػٔخء حُوزِ٤٤ٖ‬
                                                                                 ‫حُزخٍُ٣ٖ ٖٓ ًٝ١ حُظؤػ٤َ.‬

       ‫كٔغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ آد ًخٕ حُؼو٤ي ؿِٞد ٝػزي هللا هي ُٝػخ أُلخ ٝهٔٔ٤ٖ ٝأُلخ ٝهٔٔٔجش ٝطٔؼ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ‬
       ‫حٓظَُ٤٘٤خ ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝطْ ـ اٟخكش اُ٠ ًُي ـ اٗلخم كٞحُ٢ (52261) ؿ٘٤ٜخ حٓظَُ٤٘٤خ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ػِٔ٤خص‬
    ‫ح٩ؿخػش، ٝٗن حُطَم رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، حُظ٢ هطؼض »ٗٞ١خ ًز٤َح ػِ٠ ٛؼ٤ي اروخء حُ٘خّ ك٢ حُٔ٘خ١ن حُلو٤َس‬
        ‫(17)‬
             ‫ٝحُٔلَٝٓش ٛخىث٤ٖ«. (96) إ ؿِءح ٖٓ حُٜزخص حُظ٢ ُٝػٜخ ػزي هللا رٔوخء ؿخء ٖٓ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬

   ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٩َٟحد ًخٕ ٓ٘ظٜ٤خ، كبٕ ػَٔ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ُْ ٣ٌٖ هي أٛزق ٜٓ٬ رؼي. كل٢ حُوخْٓ ٖٓ‬
   ‫َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢، ٝٛٞ حُ٤ّٞ حٌُ١ ؿخىٍص ك٤ٚ حُِـ٘ش اٗـِظَح ٓظٞؿٜش اُ٠ كِٔط٤ٖ رخٌُحص، طْ اػ٬ٕ رَٗخٓؾ‬
   ‫حُٜـَس حُـي٣ي. ًخٕ ػٔش طول٤ٞ ٓظؼٔي، ٌُٖٝ ح٩ػ٬ٕ ٌَٗ رخُ٘ٔزش ُِٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ حُظ٢ ظِض طؼوي ح٥ٓخٍ‬
 ‫ػِ٠ طلون ٝهق ٓئهض ُِٜـَس، ٛلؼش ٓٞؿؼش ػِ٠ حُٞؿٚ. ٝهٍَص حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ـ حُظ٢ ٍأص إٔ حٓظَٔحٍ‬
 ‫حُٜـَس ًخٕ طؼز٤َح ػٖ حٗل٤خُ حُِـ٘ش ك٢ ٓٞهلٜخ، ٝرَٛخٗخ ػِ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ط٘ٞ١ رٍٜٞس ؿي٣ش إٔ طَحؿغ‬
                                              ‫(77)‬
                                                   ‫ٓ٤خٓظٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝطؼ٤ي ٛ٤خؿظٜخ ـ إٔ طوخ١غ أػٔخٍ حُِـ٘ش.‬

  ‫ك٢ ٌٛٙ ح٧ُٓش حُـي٣يس كخٍٝ ػزي هللا َٓس أهَٟ إٔ ٣وّٞ ريٍٝ حُٞٓخ١ش ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ُٝ٘يٕ. ٍأٟ إٔ حُٔوخ١ؼش‬
        ‫ًخٗض ٓزٍَس رخُ٘ٔزش ُِوخىس حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٝ١َف ٗلٔٚ ٓٔؼ٬ ُؼَد كِٔط٤ٖ ػِ٠ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ًزي٣َ ػٖ‬
  ‫ُػٔخثْٜ. (27) هي ٣ٌٕٞ هطغ حُطَ٣ن ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح ح٫كظٔخٍ ٛٞ حُٔزذ حٌُ١ ىكغ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ أه٤َح اُ٠‬
           ‫(37)‬
                ‫هزٍٞ ٜٗ٤لش حٌُِٔ٤ٖ: حرٖ ٓؼٞى ٝؿخُ١، َٝٛف حُ٘ظَ ػٖ حُٔوخ١ؼش ريح٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢.‬

‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي هللا ًخٕ حُؼَر٢ ح٧ٍٝ حٌُ١ هخرَ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٍٓٔ٤خ؛ إ ػ٬ػش ٖٓ أػ٠خثٜخ ُحٍٝٙ ك٢ ػٔخٕ‬
    ‫رؼي اُـخء حُٔوخ١ؼش رز٠ؼش أ٣خّ. هخٍ ُْٜ: إ كَ حُٔٔؤُش حُلِٔط٤٘٤ش ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ ػِ٤ٚ ك٢ ر٘ٞى ٝػ٤وش ح٫ٗظيحد‬
‫رخٌُحص، ك٤غ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طل٢ رٞػٞىٛخ ُِؼَد، ًٔخ ٝكض رٞػٞىٛخ ُِ٤ٜٞى، ٝٛٞ أَٓ ٣ٌٖٔ طلو٤وٚ ػٖ‬
 ‫١َ٣ن ا٣ـخى ٗظخّ كٌْ هخثْ ػِ٠ حُظٔؼ٤َ ك٢ كِٔط٤ٖ. ًٝخٕ ٍى ػزي هللا ػِ٠ حػظَحٟخص حُِـ٘ش حُظ٢ هخُض رؤٕ ٖٓ‬
   ‫ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛح حُ٘ظخّ إٔ ٣٘طٞ١ ػِ٠ طٌَ٘ رَ٣طخٗ٤خ ُٞػٞىٛخ ٓغ حُ٤ٜٞى، ٗظَح ٧ٕ حُؼَد ٓظلٞهٕٞ ًؼ٤َح ػِ٠‬


                                                   ‫67‬
‫حُ٤ٜٞى ٖٓ ك٤غ حُؼيى، ٓظٔؼ٬ ربٌٓخٗ٤ش اهخٓش ٗظخّ كٌْ طٔؼ٤ِ٢ ٣ِظِّ رخُوطٞ١ حُٔ٤خٓ٤ش حُؼخٓش ُ٬ٗظيحد،طٔخٓخ ًٔخ‬
        ‫هخٓض كٌٞٓش حُؼَحم رو٬كش ِٓطش ح٫ٗظيحد ٓغ حٓظَٔحٍ ػِٜٔخ ك٢ ا١خٍ حُٔ٘طِوخص حُظ٢ ٟٔ٘ظٜخ حُٔؼخٛيس‬
      ‫ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حُؼَحه٤ش. ٝهخٍ أ٣٠خ اٗٚ ًخٕ ٓ٤َكذ رخُٜٔخؿَ٣ٖ حُ٤ٜٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي طٔٞ٣ش حٌُِٔ٘ش ك٢‬
‫كِٔط٤ٖ، َٗ٣طش إٔ ٣ؤطٞح ًٔٞح١٘٤ٖ ػخى٣٤ٖ ٝأ٫ ٣طخُزٞح رٔؼخِٓش طل٠٤ِ٤ش. ًخٕ حٗطزخع حُِـ٘ش ػٖ ػزي هللا ا٣ـخر٤خ،‬
                                                          ‫(47)‬
                                                               ‫ًٔخ إٔ ح٧ه٤َ ًخٕ ٓؼ٤يح رخ٫ٛظٔخّ حٌُ١ ُو٤ٚ ٜٓ٘خ.‬

 ‫ػخىص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش اُ٠ ُ٘يٕ ٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ٝػِ٠ حٓظيحى ح٧َٜٗ حُٔزؼش حُظخُ٤ش ظَ ٓٔظوزَ‬
  ‫كِٔط٤ ٖ، ٓؼِٚ ٓؼَ ٓٔظوزَ ػزي هللا، أٓ٤َ ٓظخٛخص آُ٤ش ٛ٘غ حُوَحٍ حٌُِٔ٢ ـ ح٩ٓزَح١ٍٞ١، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
 ‫طظٞ٣ؾ ؿٍٞؽ حُٔخىّ حٌُ١ ك٠َٙ ػزي هللا ٟٝغ كيح ُ٬ٗظظخٍ حُٔوِن، ك٤غ رخىٍ ح٧ه٤َ اُ٠ حٓظـ٬ٍ حُٔ٘خٓزش‬
                                                 ‫ٖٓ أؿَ ًٔذ رؼٞ حُظؤ٣٤ي ك٢ أٝٓخ١ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص.‬

  ‫حكظَ حُٔخٍ ٛيٍ ِْٓ هخثٔش ّٛٔٞ ػزي هللا. ٝهي حٓظطخػض ُ٘يٕ طٞك٤َ رؼٞ حَُحكش ُٚ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي، اً ًخٕ‬
   ‫هي ٛيٍ هَحٍ ه٠٠ رِ٣خىس حُٔٔخػيحص حُٔـخٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا ٣َ٣ي أ٣٠خ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص حُطل٤لش ػِ٠‬
  ‫ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٌُٖٝ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٍؿزض ك٢ اروخء ح٧ٍٓٞ ػِ٠ كخُٜخ اُ٠ إٔ طوَؽ‬
   ‫حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش رظوَ٣َ ُِٔ٨. أٓخ ُـ٤زٚ حُ٘وٜ٢ كوي ١خُذ رخُظؼٞ٣ٞ ػٖ طوِ٤ٚ ـ ًٔخ ُػْ ـ ػٖ هططٚ حَُحٓ٤ش‬
  ‫اُ٠ طؤؿ٤َ ح٧ٍحٟ٢ ًُِٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش حٓظؼخ٫ َُؿزخص رَ٣طخٗ٤خ. ٌُٖٝ ٌٛح حُطِذ ُْ ٣ِن أًٗخ ٛخؿ٤ش، ػِ٠ حَُؿْ‬
 ‫ٖٓ إٔ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُْ طٌٖ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، طؼِْ رؤٕ حُٞػ٤وش ًخٗض ٓخ طِحٍ ك٢ حُلو٤وش ٗخكٌس. (57) ًٌُي هخرَ‬
      ‫ػزي هللا رؼٞ ٓٔؼِ٢ حُلًَش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٝٗخهٖ ٓٔؤُش طٞ١٤ٖ حُ٤ٜٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠‬
                                                                                         ‫(67)‬
                                                                                              ‫حُٔٔخػيس حُٔخُ٤ش.‬

    ‫طٞهق ػزي هللا ك٢ ١َ٣ن ػٞىطٚ اُ٠ حُٞ١ٖ ك٢ طًَ٤خ طؼٞ٣٠خ ػٖ ه٤زخطٚ ك٢ ُ٘يٕ. ًخٗض طِي ُ٣خٍطٚ ح٧ُٝ٠‬
 ‫ُظًَ٤خ ٌٓ٘ ػخّ (4191 ّ). ًخٕ أطخطٍٞى ٝىٝىح ٓؼٚ ٍؿْ أ١ٞحٍٙ حُـَ٣زش؛ كٜٞ ُْ ٣َٜ اُ٠ كلَ ح٫ٓظوزخٍ حٌُ١‬
 ‫أه٤ْ ػِ٠ َٗف ػزيهللا ا٫ رؼي إٔ ًخٕ ح٧ه٤َ هي حٗٔلذ اُ٠ ؿَكش ٗٞٓٚ، ًٝخٕ ٓؼظْ حُٔيػٞ٣ٖ هي ؿخىٍٝح اُ٠‬
 ‫ر٤ٞطْٜ. ػخى ػزي هللا ٖٓ ؿ٘خكٚ ٝأٓ٠٠ حُـِء حُزخه٢ ٖٓ حُِ٤َ ٣ظليع ٓغ أطخطٍٞى »ىٕٝ حكظٔخء حُؤَ رخَُؿْ‬
 ‫ٖٓ ٟـ٢ ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش«. ٝرؼي ٌٛٙ حُـِٔش حُظ٢ ىحٓض حُِ٤َ ًِٚ ًخٕ أطخطٍٞى هي ٝؿٚ ٍٓخُش ٓلؼٔش رخُظِٔن‬
 ‫اُ٠ ُ٘يٕ ٜٗق ك٤ٜخ رَ٣طخٗ٤خ هخث٬: »إ ٖٓ ٗؤٕ طٞٓ٤غ ٛ٬ك٤خص ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ رـؼِٚ ٌِٓخ إٔ ٣ويّ هيٓش ًز٤َس‬
              ‫ْ‬
‫ُ٤ْ كو٢ ُِؼَد حٌُ٣ٖ ٣ويٓٞٗٚ اُ٠ ىٍؿش حُؼزخىس، رَ ُِٝلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش أ٣٠خ...«. ٌُٖٝ حُّْ ،ًَ حٌُ١ »٣لَٔ‬
        ‫حطٜخف ٍٓخُش أطخطٍٞى رويٍ ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُٔزخُـش« (77) أىٟ، ُٔٞء كع ػزي هللا، اُ٠ َٛف حُ٘ظَ ػٖ‬
                                                                                        ‫ٓ٠ٕٔٞ حَُٓخُش.‬

  ‫أهطؤ أطخطٍٞى ك٤ٖ حػظزَ ػزي هللا ٓويٓخ ُيٟ حُؼَد. ٝرخُلؼَ كبٕ حُؼٞح١ق حُؼَر٤ش ًخٗض ػٌْ ًُي طٔخٓخ، اً‬
     ‫حٟطَ ػزي هللا اُ٠ طـ٤٤َ ٓٔخٍ ١َ٣ن حُؼٞىس. كِ٣خٍطٚ ًخٗض هي طٔض ك٢ ٝهض ٜٗيص ك٤ٚ حُؼ٬هخص حُظًَ٤ش ـ‬
       ‫حُؼَر٤ش طٞطَح ٗي٣يح ؿَحء حُظـخُٝحص ٝح٫ٗظٜخًخص حُظًَ٤ش حُٔظِح٣يس ك٢ ُٞحء (ٓ٘ـن) آٌ٘يٍٝٗش حٍُٔٞ١.‬
        ‫ٓخٍٝص حٌُ٘ٞى حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش كٍٞ إٔ ٣ٌٕٞ ٓٔظؼيح ُِٔٞحكوش ػِ٠ ِٓن حُِٞحء ك٢ ٓز٤َ‬
    ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظؤ٣٤ي حُظًَ٢ ُطٔٞكخطٚ حٍُٔٞ٣ش. َٝٛ حُـ٠ذ حٌُ١ أػخٍطٚ ُ٣خٍطٚ ر٤ٖ ٛلٞف حُؼَد كيح‬
 ‫ؿؼَ حُٔل٤َ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ أٗوَس ٣َٜ ػِ٠ ػٞىطٚ اُ٠ ك٤لخ ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ٜٝٓ٘خ اُ٠ حُويّ ك٢ هطخٍ هخٙ،‬
                                                   ‫(87) ري٫ ٖٓ حُؼٞىس رخُوطخٍ ػزَ ٍٓٞ٣ش ًٔخ ًخٕ ٓوططخ.‬

  ‫أٌَٗ ػزي هللا رؼي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ ٝؿٞى أ٣ش ٗٞح٣خ هز٤ؼش ٍٝحء ُ٣خٍطٚ ُظًَ٤خ. ًٔخ أٌَٗ روٞس ؿِٔش حُ٘خثؼخص حُظ٢‬
 ‫ٍحؿض ك٢ طِي ح٧ػ٘خء ػٖ طؤ٣٤يٙ ُلٌَس طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ: »ُ٤ْ ًَ ٓخ ٣٘ٔذ اُ٢ ك٤ٔخ ٣وٚ طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ا٫ ًٌرخ‬
                                                                     ‫(97)‬
                                                                          ‫ٓظؼٔيح. إ حٌٌُد ٛٞ أٗ٘غ حُوطخ٣خ«.‬

 ‫طٔض آخ١ش حُِؼخّ ػٖ طوَ٣َ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ك٢ حُٔخرغ ٖٓ طُٔٞ ػخّ (7391 ّ). ط٠ٖٔ حُظوَ٣َ ك٢ ؿِأ٣ٚ ح٧ٍٝ‬
    ‫ٝحُؼخٗ٢ طِو٤ٜخ ُظخٍ٣ن ح٫ٗظيحد ٝاىحٍطٚ ػِ٠ حُظٞحُ٢، ك٢ ك٤ٖ هيّ ك٢ ؿِثٚ حُؼخُغ ٝح٧ه٤َ حهظَحكخ ٣و٠٢‬
  ‫رخػظٔخى (ٓؼخُـش ٛخٍٓش) ُـ (حَُٜحع حُٔٔظؼٜ٢ ر٤ٖ ؿخُ٤ظ٤ٖ هٞٓ٤ظ٤ٖ ىحهَ حُليٝى حُ٠٤وش ُزِي ٛـ٤َ). أٓخ‬
 ‫حُٔؼخُـش كٌخٗض ٓظٔؼِش رخُظؤ٤ْ. ًخٗض اكيٟ حُيُٝظ٤ٖ حُـي٣يط٤ٖ َٓٗلش ٧ٕ طٌٕٞ »ىُٝش ػَر٤ش ٓئُلش ٖٓ َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ ٝحُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝح٧هَٟ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش«. أػخٍ حُظوَ٣َ أ٣٠خ آٌخٗ٤ش ٗوَ حٌُٔخٕ أ١ ٗوَ‬
                                                                     ‫(18)‬
                                                                          ‫حُؼَد ٖٓ حُٔٞحكَ حُلِٔط٤٘٤ش.‬




                                                     ‫77‬
‫ُْ طٌٖ ُٝحٍطخ حُوخٍؿ٤ش ٝحُٔٔظؼَٔحص، ًِظخٛٔخ، ٍحٟ٤ظ٤ٖ ػٖ حُظوَ٣َ ُيٟ َٓحؿؼظٚ هزَ َٗ٘ٙ. كخُ٘ظ٤ـش حُطز٤ؼ٤ش‬
‫حُٔظٔؼِش رظٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ ًٔذ حُـِء حُٔظَٝى ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ًخٗض طِ٣ي ٖٓ طؼو٤ي هخرِ٤ش حُظؤ٤ْ حٌُٔ٘ٞى‬
  ‫ك٤ٜخ رخٌُحص. ُْ ٣ٌٖ حُٔزذ ًخٓ٘خ ك٢ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٌَٓٝٛخ ك٢ ُ٘يٕ، أٝ ك٢ إٔ هيٓخطٚ ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُٔخٟ٤ش‬
 ‫ُْ طٌٖ ٓويٍس. ًخٕ ح٫ٓظوزخٍ حُلخطَ ُِظوَ٣َ ٗخطـخ، رخ٧كَٟ، ػٖ ٓؼَكش رَ٣طخٗ٤خ ُلو٤وش إٔ ٖٓ ٗؤٕ كٍٜٞ ػزي‬
    ‫هللا ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حٌُٔٔذ حُؼَٟ٢ إٔ ٣ظٔوٞ رخُ٠ٍَٝس ػٖ حٓظؼيحء هخىس ػَد آهَ٣ٖ، رٔخ ٣ؼَٝ هزُْٜٞ‬
                                                                               ‫رلٌَس حُظؤ٤ْ ًحطٜخ ُِوطَ:‬

    ‫ٖٓ ٗؤٕ ح٫هظَحف حٌُ١ ٣و٠٢ ر٠ٍَٝس اىٓخؽ حُيُٝش حُؼَر٤ش حُـي٣يس رَ٘م ح٧ٍىٕ، ٍؿْ ٛلظٚ حُٔئًيس ٖٓ‬
      ‫ك٤غ حُٔزيأ، إٔ ٣ظؼَٝ ُويٍ ًز٤َ ٖٓ حُٔؼخٍٟش، ٧ٗٚ هي ٣ؼ٘٢ اه٠خػٜخ ُلٌْ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا حٌُ١ طؼظزَٙ‬
  ‫ح٧ًؼَ٣ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٓؼ٤َح ُويٍ ًز٤َ ٖٓ حُ٘ي ػِ٠ ٛؼ٤ي حُٞ٫ء ُِو٠٤ش حُؼَر٤ش، ٝحٌُ١ أهيّ، اٟخكش اُ٠‬
   ‫ًُي، ػِ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٌٔخٗظٚ، ٓئهَح، ؿَحء اهخٓش ػ٬هخص ٝػ٤وش ٓغ ح٧طَحى. كخ٧ٓ٤َ ػزي هللا، ٍؿْ طٔظؼٚ‬
  ‫رخُؼي٣ي ٖٓ حُل٠خثَ، هٜ٤َ حُ٘ظَ، ٝٗي٣ي حُُٞغ رخُيٓخثْ حُٜـ٤َس. ٝرخُظخُ٢ كوي ٣ل٠٢ حُلخم ٓٔخكخص ٝحٓؼش‬
    ‫ٖٓ كِٔط٤ٖ ريُٝش ؿي٣يس هخٟؼش ُلٌٔٚ اُ٠ رَُٝ ٛؼٞرخص ٖٓ ٗٔ٢ ؿي٣ي ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ... ٝىٍٝ ػَر٤ش‬
                                                              ‫(78)‬
                                                                   ‫أهَٟ ٓؼَ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش...‬

 ‫ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص طؼِن آٓخ٫ ػِ٠ آٌخٗ٤ش (ٍٗٞس ػزي هللا). ٝهي طْ ط٘ز٤ٚ ػزي هللا ػٖ ١َ٣ن ٝحًٜٞربُ٠ إٔ‬
      ‫أ٣ش ٓلخُٝش ٣زٌُٜخ »ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٩ُلخف ػِ٠ ١ِزٚ أٝ ػي ًظخً٤ظٚ هزَ كؤٜخ، ُٖ طئى١ ا٫ اُ٠ اُلخم حُ٠ٍَ‬
 ‫رلَٛٚ ٓغ ًَ ٖٓ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ٝحُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ٝؿ٤َٛخ«. ١،ُذ ٖٓ ٝحًٜٞرؤٕ ٣زِؾ ػزي هللا رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ‬
  ‫ًخٗض طل٠َ هطش حُظؤ٤ْ، ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طٌٖ ِٓظِٓش رؤ٣ش ٗوخ١ طلٜ٤ِ٤ش. (28) ا٫ إٔ ح٫هظَحف حُوخٟ٢ ربٌٓخٗ٤ش ْٟ‬
 ‫حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٗي٣ي ح٩ؿَحء ُؼزي هللا اُ٠ ىٍؿش ؿؼِظٚ ؿ٤َ هخىٍ ػِ٠ طـخِٛٚ.‬
                   ‫ٓخٍع كٍٞح اُ٠ اػ٬ٕ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ، (38) ًٝخٕ حُِػ٤ْ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ كؼَ ًُي ػِ٠ حُٔ٨‬

 ‫ٍكٞ هطش حُظؤ٤ْ حُظ٢ حهظَكظٜخ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش. أٓخ ػزي هللا كوي طْ ٗزٌٙ ٓ٤خٓ٤خ ٓؼَ حُٜٔخد رخُـٌحّ ؿَحء هزُٞٚ‬
 ‫حُٔظَٔع َُِٔ٘ٝع. كخٍٝ ٝأهلن ك٢ ًٔذ طؤ٣٤ي حُلخؽ أٓ٤ٖ ٝاه٘خػٚ رخُلٌَس، ػٖ ١َ٣ن اؿَحثٚ رٜٔ٘ذ ٍثخٓش‬
      ‫حٍُُٞحء ك٢ حُيُٝش حُـي٣يس. (48) ُْ ٣ٌٖ أٛيهخإٙ حُويحٓ٠ أهَ حٓظ٤خء اً رخىٍ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤زز٢ ٝكِرٚ، حٌُ١‬
       ‫ػَف رخْٓ كِد حُيكخع حُٞ١٘٢ اُ٠ ح٫رظؼخى ػ٘ٚ ػِ٘خ. أٓخ ٓئ٣يٝٙ ك٢ ك٤لخ ٝػٌخ كوي أٛ٤زٞح رخَُػذ اُحء‬
 ‫حكظٔخٍ إٔ ٣وزَ رظؤ٤ْ ٣زو٤ْٜ ك٢ حُـِء حُ٤ٜٞى١ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝػٔش آهَٕٝ ٖٓ أٜٗخٍٙ حٟطَٝح اُ٠ حَُٜد ٖٓ‬
‫كِٔط٤ٖ هٞكخ ػِ٠ ك٤خطْٜ. (58) ًٌُي طَىىص أٛيحء حٓظٌ٘خٍ حُظؤ٤ْ ٝهزٍٞ ػزي هللا رٚ ك٢ ػٞحْٛ ػَر٤ش أهَٟ.‬
  ‫ًخٗض ٓؼخٍٟش حُظؤ٤ْ ٗخرؼش، ًٔخ طوٞكض ُ٘يٕ، ٖٓ حُؼيحء ُؼزي هللا رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٛخىٍس ػٖ حٓظٜـخٕ حُلٌَس‬
  ‫ٗلٜٔخ. ًٝخٗض ُيٟ ىٓ٘ن كٔخرخص طَ٣ي طٜل٤ظٜخ ٓغ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ هي ُحٍ طًَ٤خ هزَ َٜٗ ٝحكي، ٝحٌُ١ ظَ‬
     ‫ىحثزخ ػِ٠ حُظيهَ ك٢ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش ٓؼ٤خ ٍٝحء اهخٓش ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٖٝٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ حرٖ‬
       ‫ٓؼٞى ًخٕ ٓؼخٍٟخ ٧١ طؼِ٣ِ ُ٘لًٞ هٜٔٚ حُِيٝى ٌٓ٘ حُويّ. أٓخ حُٜـٔخص ح٧هٟٞ ٝح٧ػ٘ق كوي ؿخءص ٖٓ‬
‫ٜٓيٍ ؿ٤َ ٓظٞهغ، ٖٓ أهَرخء ػزي هللا ك٢ حُؼَحم. ٝهي ط٠ٖٔ ٍكٞ حُؼَحم حُ٘ي٣ي ُِظؤ٤ْ حٌُ١ ػِن ػِ٤ٚ ُٝ٣َ‬
  ‫(68)‬
       ‫حُٔٔظؼَٔحص هخث٬: »ٓخ ٖٓ ػَٔ أًؼَ ػيحء أٝ أًؼَ اكَحؿخ ُ٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُ٘وٜ٢ ًخٕ ٣ٌٖٔ حهظَحكٚ«‬
  ‫ٖٓ حُٜـّٞ حُؼ٘٤ق ػِ٠ ػزي هللا ٗوٜ٤خ ك٢ حُٜلخكش حُؼَحه٤ش. ًٝخٕ ٍى حُلؼَ حُؼَحه٢، ٓؼِٚ ٓؼَ ٍىٝى ح٧كؼخٍ‬
  ‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ، ٣ؼٌْ ٓظخُْ ٓظَحًٔش. أٟق اُ٠ ًُي أٜٗخ ػٌٔض أ٣٠خ حُوِن حُٔظِح٣ي ُِ٘ظخّ حُؼَحه٢ حٌُ١ ُْ‬
                                   ‫٣ٌٖ ٣ٔظط٤غ طلَٔ طزؼخص حُٔزخُـش ك٢ حُظٔخٛ٢ ٓغ ػزي هللا حٌَُٔٝٙ أًؼَ كؤًؼَ.‬

  ‫ٌٓ٘ حٗو٬د رٌَ ٛيه٢ ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (6391 ّ) ظَ ػزي هللا كَ٣ٜخ ػِ٠ ٓظخرؼش حُ٘ئٕٝ حُؼَحه٤ش‬
  ‫ػٖ ًؼذ. ٝهي ًخٕ رطز٤ؼش حُلخٍ ٓٔظخء ٖٓ ح٫ٗو٬د ـ ٖٓ ٟ٤خع ِٓطش حرٖ أه٤ٚ ؿخُ١ ـ ِٓي حُؼَحم، ٝطلي١‬
  ‫َٓ٘ٝػ٤ش حُيػخٟٝ حُٜخٗٔ٤ش حُظ٢ ظِض طظٔظغ رخَُػخ٣ش ٌٓ٘ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش. رِؾ هِوٚ كيح ؿؼَ ؿخُ١ ٣يػٞٙ اُ٠‬
‫رـيحى ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢، ُ٤َٟ ر٘لٔٚ إٔ حُٟٞغ ُْ ٣ٌٖ ػِ٠ حُيٍؿش حُظ٢ طٍٜٞٛخ ٖٓ حُوطٍٞس. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي‬
   ‫هللا هي ٗؼَ رخ٫ٍط٤خف اُحء ٓخ ٝؿيٙ ٝ٫ ٓ٤ٔخ اُحء حُِ٘ػش ح٫ٗؼِحُ٤ش حُظ٢ ١زؼض حُلٌٞٓش، ٝحُظ٢ طًَض ٓخكش‬
‫ٓ٤خٓش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٝحُٞكيس حُؼَر٤ش ٓلظٞكش أٓخّ ٗ٘خ١خطٚ حُوخٛش. (78) ؿ٤َ إٔ هِوٚ ػِ٠ ٓ٬ٓش ػَٕ ؿخُ١‬
  ‫ٓخ ُزغ إٔ رِؾ أٝؿٚ ك٢ ٍر٤غ ػخّ (7391 ّ). ُْٝ ٣ؼَف طيهِٚ كيٝىح ٝٛٞ ٣لخٍٝ اه٘خع ؿخُ١ رخ٫ؿظٔخع ٓؼٚ‬
‫هخٍؽ كيٝى حُؼَحم، أٝ ار٬ؿٚ ٍٓخثَ ػٖ ١َ٣ن ػ٘٤وش حَُٔكّٞ ك٤َٜ. ٝهي أًؼَ ٖٓ حطٜخ٫طٚ حُٜخطل٤ش رزـيحى،‬
                              ‫(88)‬
                                   ‫كظ٠ إٔ حُٔؤْ حُؼَحه٢ حٟطَ اُ٠ طز٘٢ ًٍ٣ؼش ار٬ؿٚ إٔ حُو٢ ًخٕ ٓؼط٬.‬

   ‫رؼي أَٜٗ ٖٓ ٓؼَ ٌٛح ح٩ُػخؽ حٌُ١ أػخٍ ٓو٢ ؿخُ١ حُ٘ي٣ي، ٝحٌُ١ ًخٗض حُلٌٞٓش حُؼَحه٤ش هي كخُٝض، ىٕٝ‬
   ‫ٗـخف، ؿؼَ رَ٣طخٗ٤خ طِـٔٚ، ٝكَ هزٍٞ ػزي هللا رخُظؤ٤ْ حُلَٛش حُٔؼخُ٤ش ُظ٘ٞ٣ٚ ٓٔؼظٚ، ُظل٤٤ي أ١ طؤػ٤َحص هي‬


                                                    ‫87‬
‫طظَطذ ػِ٠ ىٓخثٔٚ، ٝ٩١٬م حُؼ٘خٕ ُ٪كزخ١ حٌُٔزٞص. ًٔخ ٝكَ ُِلٌٞٓش كَٛش طٞٓ٤غ ىحثَس ؿخًر٤ظٜخ ػٖ‬
                                  ‫١َ٣ن ح٫ُظلخم ٓـيىح، ُٝٞ هطخر٤خ، رًَذ ىػخس حُٞكيس ٝحُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش.‬

      ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٣وق ٝكيٙ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٢ ٛ٤ق (7391 ّ). ًخٗض ٍحثلش ٓئحَٓحص ح٫ؿظ٤خٍ‬
   ‫حُٔ٘زؼؼش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ طٔ٨ ح٧ؿٞحء، ٓٔخ أىٟ اُ٠ رؼٞ ح٫ػظوخ٫ص. ٝٓٞح١٘ٞٙ رخٌُحص ًخٗٞح ٓ٘ؤٔ٤ٖ‬
‫كٍٞ ه٠٤ش حُظؤ٤ْ، ٝه٤َ إ رؼ٠ْٜ ًخٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣ؼِٔٞح ًطخرٍٞ هخْٓ ٟيٙ اًح ٓخ ٝحكن حرٖ ٓؼٞى ػِ٠‬
      ‫ؿِٝ َٗم ح٧ٍىٕ. (98) رِؾ اكٔخٓٚ رخُؼُِش كيح ؿؼِٚ ٣ٞكي ٓلٔي ح٧ٗٔ٢ اُ٠ حُويّ، ُ٤ظؤًي ٖٓ إٔ حًُٞخُش‬
‫(19)‬
     ‫حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٌٖ ٛ٢ ح٧هَٟ هي طوِض ػ٘ٚ ُِظؼخَٓ ٓغ ُػٔخء ػَد آهَ٣ٖ ٣ظٔظؼٕٞ رويٍ أًزَ ٖٓ حُ٘ؼز٤ش.‬

 ‫ُٔخًح ًخٕ ػزي هللا، ٝكيٙ، هي حكظ٠ٖ حُظؤ٤ْ؟ ُْ ٣ـي ٓؼخَٛٝٙ أ٣ش ٛؼٞرش ك٢ ح٫ٛظيحء اُ٠ ىحكغ. كٜٞ ٝكيٙ ًخٕ‬
   ‫ٓ٤ٌٔذ ٓ٘ٚ. أٓخ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ كوي ٍك٠ٞح حُلٌَس رؤًؼَ٣ظْٜ حُٔخكوش؛ ٝهي أٟٝق ًُي ػٜ٤خٕ ِٓٔق ىحّ ػخٓ٤ٖ‬
                                           ‫ّ‬
       ‫حػ٘٤ٖ حٗيُغ رؼي ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ ٛيٍٝ طوَ٣َ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٝىٍ ػِ٠ ٓيٟ ؿ٠ذ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝٗؼٍْٞٛ‬
        ‫رخ٩كزخ١. ًٔخ ٓخػي ػِ٠ اه٘خع رَ٣طخٗ٤خ رؤٕ حُظؤ٤ْ ُْ ٣ٌٖ ٓز٤٬ ُظٜٞ٣ذ ٓ٤خٓظٜخ حُٔظؤُٓش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

‫ؿ٤َ إٔ كًَش حُظَٔى هيٓض رخُلؼَ هيٓش ٓؼ٤٘ش ُؼزي هللا، اً أُحكض حُوخىس حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣٘خكٔٞٗٚ‬
‫ك٢ كِٔط٤ٖ ػٖ حُطَ٣ن. ٝهي ًخٕ ٓئ٣يح ُو٤خّ رَ٣طخٗ٤خ ربرؼخىْٛ ٌٓ٘ ح٩َٟحد حُؼخّ. (79) ٝٓخ إ ُحىص حُٔؼخٍٟش‬
    ‫كيس ٝهطٍٞس رؼي اػ٬ٕ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ كظ٠ رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رخػظوخٍ أػ٠خء‬
  ‫حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ. ٛل٤ق إٔ حُلخؽ أٓ٤ٖ ٗـخ ٖٓ ح٫ػظوخٍ ك٢ كِٔط٤ٖ، ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ إٔ هزٞ ػِ٤ٚ ك٢ ُز٘خٕ‬
   ‫ك٤غ ٟٝغ طلض ح٫ػظوخٍ حُُِٔ٘٢. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٗـٞح ٖٓ ح٫ػظوخٍ طٔخٓخ كلَٝح اُ٠ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝحُوخَٛس‬
       ‫ٝرـيحى. ٖٝٓ ىٓ٘ن هخٓٞح رظٞؿ٤ٚ كًَش حُؼٜ٤خٕ ك٢ كِٔط٤ٖ. ُٝٔٞء كع ػزي هللا كبٗٚ ظَ، ؿَحء ظَٝف‬
                                ‫حُؼٜ٤خٕ، ػخؿِح ػٖ حٓظـ٬ٍ ؿ٤خرْٜ ٝطٞظ٤لٚ ٖٓ أؿَ ُ٣خىس ٗلًٞٙ ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

  ‫أىص ١ز٤ؼش حُؼٜ٤خٕ حُِٔٔق رخٌُحص اُ٠ حٓظزؼخى ػزي هللا ٖٓ حُٔ٘خًٍش ُػ٤ٔخ ٍٛٞ٣خ، ٗخ١وخ ٍٓٔ٤خ، أٝ ٝٓ٤طخ.‬
 ‫ًخٗض حُلًَش »كخُش ٓظٞٓطش ر٤ٖ كَد ك٬ك٤ش ٖٓ ؿٜش، ٝكَد ٗؼز٤ش ػٍٞ٣ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش« (29) ٝٓخ ُزؼض إٔ‬
‫ريأص طٌ٘ق حُ٘وخد ػٖ حُز٘٤ش حُظلظ٤ش ُِٔـظٔغ حُلِٔط٤٘٢، ٝطيكغ ػ٘خَٛٛخ حٌُٔٞٗش حُٔوظِلش رخطـخٙ ٓؼخىحس رؼ٠ٜخ‬
  ‫رؼ٠خ، ٝطِو٢ رظ٬ٍ حُ٘ي ػِ٠ ؿِٔش حُٔ٘طِوخص ٝح٫كظَحٟخص حُظ٢ ًخٗض هي أروض حُظ٘ظ٤ٔخص حَُٜٓ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش‬
          ‫ػِ٠ كخُٜخ اُ٠ ًُي حُل٤ٖ. ًٌُٝي كبٕ كًَش حُؼٜ٤خٕ أظَٜص ٓيٟ ٛ٬رش حُوز٠ش حُلٞ٫ً٣ش ُِٔ٤طَس‬
‫حُزَ٣طخٗ٤ش. أىٟ طٜٔ٤ْ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓلن حُؼٍٞس أٝ٫، ٝح٫ٗظوخٍ اُ٠ حُلي٣غ ػٖ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ رؼي ًُي، اُ٠‬
  ‫حٓظزؼخى حُٞٓخ١ش، ك٠٬ ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، هي ؿؼَ ٗلٔٚ ٗوٜ٤خ ؿ٤َ ٓئَٛ ُ٬ٟط٬ع رٔؼَ‬
                                                              ‫ٌٛح حُيٍٝ ؿَحء طؤ٣٤يٙ حُلخٟق ُؼِٔ٤ش حُظؤ٤ْ.‬

  ‫١ٞحٍ ػخٓ٢ ح٫ٗظلخٟش حُِٔٔلش أرو٠ ػزي هللا ٛٞطٚ هخكظخ ؿيح. ُْ ٣ٔخكَ ه٢ اُ٠ هخٍؽ َٗم ح٧ٍىٕ، كظ٠ اُ٠‬
 ‫حُويّ؛ ٝؿَٟ حهظِحٍ حطٜخ٫طٚ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝإ ُْ ٣ظْ هطؼٜخ ك٢ أ١ ٝهض ٖٓ ح٧ٝهخص. ٗؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ‬
                        ‫حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝهِٚ ٖٓ طَٜ٣لخطٚ حَُٓٔ٤ش ػٖ حُٟٞغ.‬

‫كخٍٝ ػزي هللا إٔ ٣زو٠ ٗزٚ ؿخثذ ػٖ ح٧ٗظخٍ ك٢ ٌٛح ح٧ٝهخص حُٔ٠طَرش. ٌُٖٝ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ، رٔزذ ٓٞهؼٚ‬
       ‫حُــَحك٢، َٗ٣خٕ ك٤خس حُليحث٤٤ٖ حُِٔٔل٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ. كخ٧ِٓلش ٝحَُؿخٍ ِٝٛض اُ٠ كِٔط٤ٖ ٖٓ حُلـخُ‬
   ‫ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٔخ ٌَٗ ح٧ه٤َ ٓ٬ًح ُِٔوخطِ٤ٖ ُيٟ طٜخػي حُ٠ـ٢ حُؼٌَٔ١ حُزَ٣طخٗ٢‬
‫ك٢ كِٔط٤ٖ. ًخٗض ح٧ٍحٟ٢ حُٞػَس ٝح٧ىؿخٍ حُِٔىَٛس ك٢ ٓ٘طوش ػـِٕٞ حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش ـ حَُ٘ه٤ش‬
‫َُ٘م ح٧ٍىٕ حُٔؼخرَ حَُث٤ٔ٤ش َُِؿخٍ ٝح٧ِٓلش ٝحَُٓخثَ ح٥ط٤ش ٖٓ ىٓ٘ن ٝٓخ ٍٝحءٛخ، ٝأكي أًؼَ ح٧ٓخًٖ أٓ٘خ‬
  ‫٫ؿظٔخػخص حُٔظَٔى٣ٖ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ ٝ٫ء أٛخُ٢ حُٔ٘طوش ٖٓ حُل٬ك٤ٖ ُؼزي هللا ًخٕ ًٌٓ٘ٞخ رٚ ػِ٠ حُيٝحّ،‬
   ‫٧ْٜٗ ظِٞح ٣٘ؼَٕٝ رؤْٜٗ أهَد اُ٠ ك٬ك٢ كٍٞحٕ ٝحُـِ٤َ ٖٓ حُؼ٘خَٛ حُوزِ٤ش حُٔل٠ِش ك٢ ػٔخٕ. ٝهي ظِٞح،‬
  ‫ٓؼِْٜ ٓؼَ أًؼَ٣ش ك٬ك٢ كِٔط٤ٖ، ٣ٞكَٕٝ حُـطخء ٝحُٔئٕ ُِٔظَٔى٣ٖ ػ٘ي حُلخؿش. (39) طَحٝكض طؤ٤٘خص أػيحى‬
‫حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ حُظلوٞح رٜلٞف حُٔوخطِ٤ٖ ر٤ٖ حُؤٔ٤ٖ ٝحُٔجظ٤ٖ ٝهٔٔ٤ٖ. (49) أٓخ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ‬
   ‫كوي طؼَٟض ٗزٌخص ح٫طٜخ٫ص ٝهطٞ١ أٗخر٤ذ حُ٘ل٢ ٝحٌُٔخطذ حُلٌٞٓ٤ش ُ٨ػٔخٍ حُظوَ٣ز٤ش رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش.‬

  ‫حٟطِغ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش كٔخ٣ش ػزي هللا ٖٓ ٓؼَ ٌٛٙ ح٫ٗؼٌخٓخص حُيحهِ٤ش، ًٔخ هخّ ٛٞ رظ٘ـ٤غ حُوَٝ٣٤ٖ ك٢‬
    ‫حُ٘ٔخٍ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ حُيكخع حٌُحط٢ ٟي حُٔظَٔى٣ٖ. ًٝخٗض ٌٛٙ حُلٌَس ٗز٤ٜش رظِي حُظ٢ ًٔ٘ض ٍٝحء هِن ٍٝحر٢‬
       ‫حُٔ٬ّ حُِٔػٞٓش ك٢ كِٔط٤ٖ، طِي حُـٔخػخص حُِٔٔلش حُٔؼخى٣ش ُِٔظَٔى٣ٖ حُٔ٘ظٔش ُٔ٘غ حُوَٝ٣٤ٖ ٖٓ ىػْ‬



                                                    ‫97‬
‫حُٔظَٔى٣ٖ. ٝرخُلؼَ كبٕ ح٩ٗخػخص طليػض ػٖ ٝؿٞى حطٜخ٫ص ر٤ٖ ػزي هللا ٝر٤ٖ ٓ٘ظٔ٢ ٌٛٙ حُـٔخػخص‬
                                                   ‫(59)‬
                                                        ‫حَُث٤ٔ٤٤ٖ: كوَ١ حُ٘٘خٗ٤ز٢ ٝكوَ١ ػزي حُٜخى١.‬

 ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ػخُٓش ػِ٠ ٓلن حُؼٍٞس، ًِٝلض ؿِءح ًز٤َح ٖٓ هٞحطٜخ حُؼخِٓش رظ٘ل٤ٌ حُٜٔٔش،‬
     ‫كبٕ كٌَس حُظؤ٤ْ ُْ طِن ه٢ طَك٤زخ ىحكجخ ُيٟ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كٔخ إ رخطض حٓظ٘ظخؿخص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٓؼِ٘ش‬
        ‫ػِ٠ حُٔ٨ كظ٠ ريأص حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ط٘ؤٟ ر٘لٜٔخ ػٖ حُلٌَس. ٝٓخ ُزؼض ُـ٘ش طؤ٤ْ رَثخٓش حُٔ٤َ ؿٕٞ‬
      ‫ٝٝىٛي، طْ ا٣لخىٛخ ٫كوخ ُِ٘ظَ ك٢ حٌُ٤ل٤ش حُؼِٔ٤ش ٫ؿظَحف حُظؤ٤ْ ػِ٠ ح٧ٍٝ، إٔ ٝكَص ٓوَؿخ ُِظَحؿغ.‬
  ‫ط٠ٖٔ حُظوَ٣َ ³حٌُ١ أػيطٚ حُِـ٘ش حُـي٣يس‪ µ‬ػ٬ػش ٓ٘خٍ٣غ طؤ٤ْ، ٝأٗخٍ اُ٠ أًؼَٛخ حطٜخكخ رخُٔؼوُٞ٤ش، ؿ٤َ أٗٚ‬
 ‫حٓظوِٚ إٔ أ٣خ ٖٓ حُٔ٘خٍ٣غ حُٔطَٝكش ُْ ٣ٌٖ هخر٬ ٧ٕ ٣ظٔوٞ ػٖ ىُٝظ٤ٖ هخىٍط٤ٖ ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ ٝحُل٤خس.‬
    ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُظَٜ٣ق حُٔ٤خٓ٢ حُٔٔظ٘ي اُ٠ حٓظ٘ظخؿخص حُِـ٘ش هخّ ريكٖ كٌَس حُظؤ٤ْ، ٝأػِٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬
    ‫ٓظٔؼ٠ اُ٠ كَ هخثْ ػِ٠ حُظلخْٛ ر٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى. ُِٝظَٞٛ اُ٠ ٓؼَ ٌٛح حُلَ ًخٕ ٓ٤ظْ َٓ٣ؼخ ىػٞس هخىس‬
 ‫كِٔط٤٘٤٤ٖ ٝػَد آهَ٣ٖ ٝٓ٘يٝر٤ٖ ٜٛخ٣٘ش اُ٠ ُ٘يٕ ُ٤ظ٘خٍٝٝح ٓغ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش، ٝٓغ رؼ٠ٜٔخ‬
                                                     ‫(69)‬
                                                          ‫رؼ٠خ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، اًح ٓخٍص ح٧ٍٓٞ ًِٜخ ٓ٤َح كٔ٘خ.‬

   ‫ًخٕ ػزي هللا هي حؿظٔغ رؤػ٠خء ٖٓ ُـ٘ش حُظؤ٤ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُٔوخ١ؼش حُلِٔط٤٘٤ش ح٫ؿٔخػ٤ش ُؼِٜٔخ. كوي هيّ‬
       ‫ر٤خٗخ ٌٓظٞرخ حهظَف ك٤ٚ، ًزي٣َ ُِظؤ٤ْ، طٞك٤ي كِٔط٤ٖ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ طلض كٌٔٚ ٛٞ، ٟٝٔخٕ كٌْ ًحط٢‬
‫ُِٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ا١خٍ حُيُٝش حُٔٞكيس ح٧ًزَ. ٝحهظَف أ٣٠خ اروخء ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ػَ٘ ٓ٘ٞحص، ٣ظْ رؼيٛخ‬
  ‫حٓظزيحُٚ رٔؼخٛيس ٗز٤ٜش رخُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش. أٓخ حُٜـَس، ٝٛ٢ حٌُِٔ٘ش ح٧ٗي طؼو٤يح، كٌخٗض ٓظٔظَٔ‬
‫ك٢ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش حُٔظٔظؼش رخُلٌْ حٌُحط٢. ٝك٤ٔخ رؼي »ٓ٤ظْ طَى حطوخً حُوَحٍ ر٘ؤٕ ٓٔؤُش حُٔٔخف رٜـَس أػيحى‬
‫ٓ٘خٓزش اُ٠ أٍحٟ٢ حُيُٝش حُؼَر٤ش حُٔٞكيس (هخٍؽ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش) ًٔخ ٣َحٛخ حُؼَد، اًح ٓخ أػزظض طـَرش كٖٔ‬
                         ‫(79)‬
                              ‫حُ٘٤ش ٝحٓظؼيحى حُ٤ٜٞى ُ٬ٗيٓخؽ رْٜ إٔ ٓؼَ طِي حُٜـَس ٫ ط٘طٞ١ ػِ٠ أ١ ٍَٟ«.‬

   ‫ُْ طٌٖ هطش ػزي هللا ؿي٣يس، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ حُظلخٛ٤َ ًخٗض كي٣ؼش. ٝهي أ١ِن حُٔ٘ظويٕٝ حُؼَد ػِ٤ٜخ‬
‫حْٓ (َٓ٘ٝع طؤ٤ْ ٜٓـَ) ٝٗـزٞح طيهِٚ ٖٓ هِق ظٍٜٞ حُوخىس حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔ٘ل٤٤ٖ. ٝػِ٠ حُٜؼ٤ي حُ٘ؼز٢ طْ‬
        ‫اؿ٬م حُٔل٬ص حُظـخٍ٣ش ك٢ حُؼي٣ي ٖٓ ٓيٕ ٝرِيحص َٗم ح٧ٍىٕ طؼز٤َح ػٖ حُظ٠خٖٓ ٓغ كِٔط٤ٖ، ٝػٖ‬
                                                                               ‫(89)‬
                                                                                    ‫حُٔؼخٍٟش ُؼزي هللا.‬

     ‫ٝٓخ إ ػِْ ػزي هللا إٔ حٓظ٘ظخؿخص ٝٝىٛي ًخٗض هي ٗٔلض َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ كظ٠ أرِؾ ُ٘يٕ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٣٘ظظَ‬
‫طؼٞ٣٠خ. اٗٚ ٣ؼظزَ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ِِٓٓش أىر٤خ رخُظؼٞ٣ٞ ػٖ طزيى ح٧ك٬ّ »٧ٗٚ ىػْ ٓ٤خٓظٜخ ٝأرو٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬
      ‫ٛخىثخ«. (99) ؿخء ٍى ُ٘يٕ َٓ٣ؼخ ٍٝٗ٤وخ. ػِ٠ حُلٍٞ ؿَٟ حُظٜٞ٣ض ػِ٠ ٓ٘لٚ ٓزِؾ أُق ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ‬
 ‫حٓظَُ٤٘٢ ًٔ٘لش حٓظؼ٘خث٤ش، ًٔخ طٔض ىػٞس ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ اُ٠ ُ٘يٕ ػِ٠ ٍأّ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد‬
‫ح٥هَ٣ٖ حُوخىٓ٤ٖ ُِٔ٘خًٍش ك٢ ٓلخٟٝخص حُطخُٝش حُٔٔظي٣َس حُٔوظَكش كٍٞ كِٔط٤ٖ ٖٓ أؿَ ٓ٘خه٘ش ٟٝغ َٗم‬
                                                                                         ‫(117)‬
                                                                                               ‫ح٧ٍىٕ.‬

‫ػوي ٓئطَٔ ٓخٗض ؿ٤ْٔ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤ٌَ٘ أىحس ُٜ٤خؿش ٓ٤خٓش كِٔط٤٘٤ش ؿي٣يس ػِ٠ ػـَ رٔزذ ح٫هظَحد حُٔئًي‬
     ‫رٌَ٘ ٫ ُزْ ك٤ٚ ُِلَد ٓغ أُٔخٗ٤خ. كٌٔ٘ أ٣ٍِٞ (8391 ّ) ه٬ٍ أُٓش ٓ٤ٞٗن، ًخٗض هط٢ حُظَٜف رخَُ٘م‬
    ‫ح٧ٝٓ٢ ك٢ كخٍ ٗ٘ٞد كَد أٍٝر٤ش هي ى،ٍٓض. ًٝخٕ هي طوٍَ آٌٗحى، هزَ حٓظٌٔخٍ طوَ٣َ ُـ٘ش حُظؤ٤ْ رٞهض‬
 ‫ؿ٤َ هٜ٤َ، طؼِ٤ن ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ ٝٝهق حُٜـَس ك٢ كخٍ ٗ٘ٞد حُلَد، ٝطْ آٍخٍ ر٤خٕ ٣ظ٠ٖٔ ًُي، رَه٤خ، اُ٠‬
   ‫(717)‬
         ‫ٓخثَ حَُٔحًِ حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٣ٌٕٞ ؿخِٛح ُ٪ػ٬ٕ ُلظش حٗي٫ع حُلَد رٍٜٞس ٓلخؿجش.‬
    ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش طْ طـ٘زٜخ رٍٜٞس ٓئهظش، كبٕ (ٓ٬ّ ُٓخٗ٘خ) كٔذ طؼز٤َ ط٘ٔزَُ٤ٖ ًخٕ‬
     ‫ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٩ٗظٜخء، ُٝ٤ْ أًؼَ ٖٓ ػِٔ٤ش طؤؿ٤َ ُِلَد. ٝك٢ ٌٛٙ حُِٜٔش ًخٗض اكيٟ حُٜٔٔخص حٌُؼ٤َس حُظ٢‬
     ‫طٞحؿٚ رَ٣طخٗ٤خ ٓظٔؼِش رظٜل٤ش حُلٔخرخص ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، رـ٤ش طؼِ٣ِ حُويٍس حُيكخػ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش. ُظِي‬
                                                        ‫حُـخ٣ش ًخٕ ٓئطَٔ ٓخٗض ؿ٤ْٔ هي ىػ٢ اُ٠ ح٫ؿظٔخع.‬

 ‫ٖٓ حُـخٗذ حُؼَر٢ ْٟ حُٔئطَٔ أػ٠خء ٖٓ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ (ُٝٞ ريٕٝ حُلخؽ أٓ٤ٖ) ٖٝٓ ط٘ظ٤ْ حُ٘٘خٗ٤ز٢،‬
    ‫ٖٝٓ كِد حُيكخع حُٞ١٘٢ (رٖٔ ك٤ْٜ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢)، ٓٔؼِ٤ٖ ُلِٔط٤ٖ، ٓغ ٓٔؼِ٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم‬
    ‫َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُ٤ٖٔ. أٓخ ٖٓ حُـخٗذ حُ٤ٜٞى١ كوي ك٠َ ٓٔؼِٕٞ ػٖ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ك٢‬
     ‫كِٔط٤ٖ، ٝػٖ حُـخُ٤خص حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ًَ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝأٍٝٝرخ ٝؿ٘ٞد حكَ٣و٤خ ٝأَٓ٣ٌخ. حؿظٔغ حُٞكيحٕ َٓس‬
‫حؿظٔخػخ ؿ٤َ ٍٓٔ٢، ؿ٤َ إٔ حُٔئطَٔ ًخٕ ٖٓ ك٤غ حُـَٞٛ ٓئطَٔ٣ٖ، ٧ٕ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد ٖٓ ؿٜش ٝٗظَحثْٜ‬



                                                     ‫08‬
‫حُ٤ٜٞى ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش ُْ ٣ـظٔؼٞح ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ا٫ رٍٜٞس ٓ٘لِٜش. طـ٘ذ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ٓٔؼَ َٗم‬
        ‫ح٧ٍىٕ، حُزَُٝ ك٢ ؿِٔخص حُٔئطَٔ ٝظَ كَ٣ٜخ ػِ٠ ٓٔخ٣َس حُٔ٘خػَ حُؼَر٤ش حُؼخٓش ك٢ ٓخثَ حُ٘وخ١.‬

      ‫ك٢ ٜٗخ٣ش حُٔئطَٔ ًخٕ حُـخٗزخٕ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُؼَر٢ هي طٞٛ٬ اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُظلخْٛ، رخُٔوخٍٗش ٓغ حُظلخْٛ‬
       ‫حُٔظلون ر٤ٖ حُـخٗز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُ٤ٜٞى١. ٝهي ؿخءص حُ٘ظ٤ـش حُٔظٔؼِش رخٌُظخد ح٧ر٤ٞ ػخًٔش ُٔيٟ حطلخم‬
  ‫ح٧١َحف. ًخٕ ٗظخّ كٌْ ىٓظٍٞ١ ٓ٤وخّ طيٍ٣ـ٤خ ك٢ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ٓيٟ ػَ٘ ٓ٘ٞحص؛ طليىص حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش‬
      ‫ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ حُوخىٓش رؤْ ٝٓزؼ٤ٖ أُلخ، ٝهي م،ىٍ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٌٛح حَُهْ إٔ ٣َٞٛ كـْ حٌُٔخٕ‬
   ‫حُ٤ٜٞى اُ٠ كٞحُ٢ ػِغ حُؼيى ح٩ؿٔخُ٢ ٌُٔخٕ كِٔط٤ٖ؛ ٝأ٣ش ٛـَس اٟخك٤ش ُٖ ٣ظْ حُٔٔخف رٜخ رؼي طِي حُلظَس ا٫‬
   ‫رٔٞحكوش حُؼَد، ًٔخ إٔ ػِٔ٤خص ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ًخٗض ٓظو٠غ ُِظ٘ظ٤ْ. (217) أٓخ ح٫ٓظو٬ٍ حُ٬كن ُلِٔط٤ٖ كوي‬
   ‫ؿَٟ ٍرطٚ رَ٘١ ٝؿٞى ػ٬هخص ؿ٤يس ر٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى، ٝهي ًخٕ ٌٛح ؿٟٔٞخ أػخٍ حٓظٜـخٕ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬
                                                                                  ‫حُؼِ٤خ ٝٗؼٍٞٛخ رؼيّ حُؼوش.‬

   ‫أهزَ ػزي هللا ػِ٠ حكظ٠خٕ ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُـي٣يس. كخُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ هي حٓظطخع حُلٍٜٞ‬
‫ػِ٤ٜخ ُٜخُق َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓ٘خه٘خطٚ حُٔٔزوش ٓغ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ًخٗض هي ِٗػض رؼٞ ح٧ٗٞحى ٖٓ ه٤زظٚ‬
 ‫اُحء حُظؤ٤ْ. ًٝخٗض ٌٛٙ حُٔ٘خه٘خص ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هيٍ ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش ٧ٜٗخ ً٘لض ػٖ كو٤وش ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم‬
 ‫ح٧ٍىٕ. أًي أرٞ حُٜيٟ ػِ٠ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُٖ ٣ويّ ػِ٠ حُٔطخُزش رخٓظو٬ُٚ هزَ إٔ طٜزق ٓظٞكَس ػِ٠ حُٔٞحٍى‬
‫حُٔخُ٤ش حُ٬ُٓش ُيػٔٚ، ٝأٟخف إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ٣٘زـ٢ إٔ ٣ظلي ٓغ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ ُ٤ظٌٖٔ ٖٓ (حُٞهٞف‬
   ‫ػِ٠ هيٓ٤ٚ). ًٔخ أٗٚ ٍكغ ٛٞطٚ اُ٠ حُلي ح٧هٜ٠ ٓطخُزخ ربػطخء ػزي هللا ٓزخُؾ ٓ٘خٓزش ٖٓ ح٧ٓٞحٍ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ‬
                                                              ‫ح٩ٗلخم ػِ٠ ًٔذ حُِٔ٣ي ٖٓ حُظؤ٣٤ي ك٢ حُز٬ى.‬

      ‫كخُ٘ؼذ، ٝحُزيٝ ٝؿٔ٤غ ٗ٤ٞم ٓوظِق حُوَٟ، ٗي٣يٝ ح٫ٍطزخ١ رٚ رؼزي هللا ٗوٜ٤خ ٧ٗٚ ِْٓٔ ٝ٧ٗٚ كل٤ي حُ٘ز٢‬
  ‫ٝ٧ٗٚ ى٣ٔوَح١٢ ؿيح ٓؼْٜ، ْٝٛ ٣ـيٕٝ ىحثٔخ أرٞحرٚ ٓلظٞكش ػِ٠ ٜٓخٍػٜخ... ٌٛح رلي ًحطٚ ُ٤ْ ًخك٤خ.. ٝأك٤خٗخ‬
‫٣٘ٞء ح٧ٓ٤َ طلض ػذء حُي٣ٕٞ، كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ ح٩ٗلخم ػِ٠ كِٔش حُ٘٘خ١خص حُظ٢ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طزو٢ حُ٘ؼذ ِٓظلخ‬
     ‫كُٞٚ... ُٝيٟ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُِٔطخص ح٩ىحٍ٣ش ح٧هَٟ رؼٞ حُٜ٘خى٣ن حَُٔ٣ش حُوخٛش ُٔؼَ ٌٛح‬
‫حُ٘ٞع ٖٓ ح٩ٗلخم... ٝطخرغ ً٬ٓٚ ىحػ٤خ اُ٠ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حٓظ٬ى ٛ٘خى٣ن ٓٔخػِش. ٝهي طْ اػ٬ٕ حُظ٘خُ٫ص هزَ‬
 ‫حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش ر٤ّٞ ٝحكي، »٩ػطخثٜخ كَٛش ٣ّٞ ٝحكي هزَ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حُلِٔط٤٘٢ ُظٌٔ٤ٖ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا‬
        ‫ٖٓ طلو٤ن كِٔش ىػخث٤ش ٗخؿلش ٓظًَِس ػِ٠ حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ هي كخُ رٜخ«. ًٝخٗض حُظ٘خُ٫ص طوٚ طؼ٤٤ٖ‬
‫حُٔٔؼِ٤ٖ حُوِٜ٘٤٤ٖ ك٢ رِيحٕ ػَر٤ش ٓـخٍٝس ٓؼ٤٘ش، رخ٩ٟخكش اُ٠ ا١٬م ٣ي ػزي هللا ػِ٠ ٛؼ٤ي ُ٣خىس كـْ حُوٞحص‬
     ‫حُؼٌَٔ٣ش ٝاىحٓظٜخ، ُٝ٣خىس ٓ٤ِحٗ٤ظٚ حُٔيٗ٤ش اُ٠ ػٔخٗ٤ش ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٫ٓظَُ٤٘٤ش ك٢ حُٔ٘ش، ٝطول٤ٞ‬
  ‫(317)‬
         ‫حَُهخرش حُٔخُ٤ش ٝح٩ىحٍ٣ش، ٝحٓظزيحٍ حُٔٞظل٤ٖ ح٧ؿخٗذ رٔٞظل٤ٖ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٘يٓخ ٣ٜزق ًُي ٌٓٔ٘خ.‬

     ‫ًخٗض ٍىٝى حُلؼَ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ػِ٠ حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش حُـي٣يس ُزَ٣طخٗ٤خ ِٓظزٔش. رخىٍ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢،‬
      ‫كخً٣خ كٌٝ ػزي هللا، اُ٠ حُظَك٤ذ رٜخ، ٝٓخ ُزغ حَُؿ٬ٕ إٔ طٜخُلخ رؼي ػخٓ٤ٖ ٖٓ حُ٘لٍٞ ٝحُـلخء. (417) أٓخ‬
   ‫حُلخؽ أٓ٤ٖ كَك٠ٜخ ٝؿَ ٓؼٚ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ػِ٘خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ ح٧ػ٠خء ٗظَٝح اُ٤ٜخ ٗظَس‬
   ‫أًؼَ ا٣ـخر٤ش. ًٌُي رخىٍص حُيٍٝ حُؼَر٤ش اُ٠ ٍك٠ٜخ ػِ٘خ، ؿ٤َ إٔ َٜٓ ٝحُؼَحم أُلظخ ك٢ حَُٔ ػِ٠ هزُٜٞخ.‬
 ‫ٌٌٝٛح كبٕ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ ٓخػي ػزي هللا ػِ٠ ح٫ٛظيحء اُ٠ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُلظ٤َس حُؼَر٤ش ³حُٜق حُؼَر٢‪µ‬‬
‫ك٢ حُٞهض حٌُ١ ٓخْٛ ك٤ٚ رظيٍٛٞ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ، ػٖ ١َ٣ن اكيحع حٗ٘وخم ك٢ حُٜق حُؼَر٢ ىحهَ كِٔط٤ٖ‬
                                                                                                 ‫ٝهخٍؿٜخ.‬

‫ٓخْٛ حٗي٫ع حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش رؼي هٔٔش أَٜٗ ٛٞ ح٥هَ ك٢ طيٍٛٞ أكٞحٍ ٓ٘خكٔ٢ ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. كٔغ‬
     ‫ٗ٘ٞد حُلَد ػخىص آٓخٍ حُلَد حُٔخروش ٝأك٬ٜٓخ اُ٠ ح٫ٗظؼخٕ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخُْ حُؼَر٢ ًخٕ هي‬
   ‫طؼَٝ ُِوٌ٫ٕ ؿَحء حُظَط٤زخص حُظ٢ أػوزض حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠، كبٕ حُلَد، رٔوخ١َٛخ ٝٓلخؿآطٜخ، ريص‬
      ‫هخىٍس ػِ٠ كظق أرٞحد ٓوظِق أٗٞحع ح٫كظٔخ٫ص أٓخّ حُ٘ؼٞد حُظ٢ ُْ طظٍٞ١ ك٤ٜخ ا٫ رٍٜٞس ٛخٓ٘٤ش. كِض‬
    ‫حُظٞهؼخص حُيرِٞٓخٓ٤ش ٓلَ حُظ٘ظ٤ْ حُٔ٤خٓ٢ ر٤ٖ ٛلٞف ػَد كِٔط٤ٖ، ٝه٬ٍ ٓ٘ٞحص حُلَد حُؤْ ظِض‬
        ‫حُلًَش حُٞ١٘٤ش حُلِٔط٤٘٤ش أٓ٤َس َِٗ هخطَ. أٓخ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ كٌخٗٞح كخٍٟ٤ٖ ٓ٤طَس ػٌَٔ٣ش ٌٓؼلش ػِ٠‬
‫كِٔط٤ٖ. ٝأٓ٠٠ حُلخؽ أٓ٤ٖ ؿِءح ًز٤َح ٖٓ كظَس حُلَد ك٢ أُٔخٗ٤خ. ٝه٬ٍ ٌٛٙ حُٔيس ًخٕ ػزي هللا كَ٣ٜخ ػِ٠‬
                             ‫إٔ ٣ظٌٖٔ، ٓغ حٗظٜخء حُلَد، ٖٓ حُٔ٘خًٍش ك٢ طٔٞ٣ش ٓٔؤُش كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔ٘ظٜ٤ش.‬

                                     ‫8) انحرب وانسياست‬

                                                    ‫18‬
‫َٝٛ ٗزؤ اػ٬ٕ حُلَد اُ٠ ػٔخٕ رؼي ظَٜ حُؼخُغ ٖٓ أ٣ٍِٞ. ٓخٍع ػزي هللا كٍٞح اُ٠ طط٤٤َ رَه٤ش طؤ٣٤ي ُِِٔي‬
 ‫ؿٍٞؽ حُٔخىّ، ٝطْ ك٢ ٓٔخء حُ٤ّٞ ٗلٔٚ حكظـخُ ؿٔ٤غ ح٧ُٔخٕ حُٔو٤ٔ٤ٖ ُٝؿْٜ ك٢ حُٔؼظو٬ص. ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢‬
       ‫ؿَٟ ٟٝغ أٗظٔش حُطٞحٍة حُظ٢ ط٠ٔ٘ض ٛ٬ك٤خص حٓظؼ٘خث٤ش ٝؿ٤َ ػخى٣ش، ٓؼَ حَُهخرش ٝحُلزْ ح٩ىحٍ١‬
     ‫ٟٓٞغ حُظ٘ل٤ٌ. ٝهخّ ػزي هللا أ٣٠خ رؼَٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝهخد أِٓٚ ُؼيّ ٝؿٞى ٓخكخص هظخٍ‬
                                         ‫(7)‬
                                             ‫ٓلِ٤ش طٞكَ ُٚ ٖٓ حُزيح٣ش كَٛش حُزَٛخٕ ػِ٠ ٝ٫ثٚ حُٔلؼْ رخُلٔخّ.‬

‫ر٤ٖ ٓخثَ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔظؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ حُظ٢ طَطز٢ رٜخ رَٝحر٢ حٗظيحر٤ش ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ح٧هَ ٓوخٝٓش‬
‫ُ٬ٗيكخع روٞس رخطـخٙ طِز٤ش ٓظطِزخص طِي حُظلخُلخص. كؼِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ كخٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ طٌٖ َٜٓ ٓٔظؼيس ٧ٕ‬
    ‫طٌٛذ اُ٠ أرؼي ٖٓ اػ٬ٕ ٗلٜٔخ كِ٤لش ؿ٤َ ٓلخٍرش، ًٔخ ٓخى ح٫ػظوخى رؤٕ حُِٔي كخٍٝم ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ػِ٢‬
        ‫ٓخَٛ ًخٗخ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ حُٔلٍٞ. ٝكخُٝض حُلٌٞٓش حُؼَحه٤ش إٔ طلظلع رٔٞهق ٓلخ٣ي ك٢ حَُٜحع. ًٝخٗض‬
   ‫ٓ٘خػَٛخ حُـخٓ٠ش ٓظـِ٤ش ك٢ طلٔ٤َٛخ حُ٠٤ن ُِٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش، ٝهي ًخٕ طلٔ٤َح ٗي٣ي ح٫هظ٬ف‬
   ‫ػٖ حُظلٔ٤َ حُزَ٣طخٗ٢، اُ٠ ىٍؿش أىص اُ٠ ٗ٘ٞد كَد ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَحه٤ش ٝحُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ػخّ (1491 ّ).‬
   ‫ٌُٖٝ حُلَد ك٢ أٍٝرخ ًخٗض، رَٜف حُ٘ظَ ػٖ أٌٗخٍ حُظؼز٤َ ػٖ حُٞ٫ء أٝ ػيٓٚ، طؼ٘٢ ٗ٤جخ ٝحكيح رخُ٘ٔزش‬
‫ُِيٍٝ حُؼَر٤ش، أ٫ ٝٛٞ أٜٗخ حُلَٛش حُٔ٘خٓزش ٫ٓظٌٔخٍ ػِٔ٤ش حُظلَ٣َ حُظ٢ ريأص ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. ٝٓخ‬
  ‫اًح ًخٕ ًُي ٓ٤ظلون ػزَ حُظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ ٖٓ ه٬ٍ ػوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ حكظٔخٍ طؼَٟٜخ ُِِٜ٣ٔش، ُْ ٣ٌٖ‬
       ‫ا٫ ٓٔؤُش ظَٝف طخٍ٣و٤ش اُ٠ كي ًز٤َ. ُْٝ ٣ٌٖ أٓخّ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٟٝؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ٛ٘غ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ، ك٠٬ ػٖ طؼٞ٣َ كٌٞٓظٚ ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ حُ٠وْ أ١ ه٤خٍ ٟٓٞ حُِلخم رًَذ رَ٣طخٗ٤خ ٝطٔ٘٢‬
                                                                                            ‫ٓخ ٛٞ أك٠َ.‬

        ‫ُْ طٞحؿٚ ٓ٤خٓش ػزي هللا حُٔٞحُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼخٍٟش ًحص ٗؤٕ. كو٬ٍ ٓ٘ٞحص ح٫ٗظيحد‬
  ‫حُزَ٣طخٗ٢ حُؼَ٘٣ٖ ُْ طٌٖ أ٣ش ر٘٠ ط٘ظ٤ٔ٤ش ٓ٤خٓ٤ش ٓٔظوِش هي ظَٜص، ًٔخ ُْ طٌٖ حُز٘٤ش حٌُٔخٗ٤ش أٝ ح٫هظٜخى٣ش‬
         ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ هي ٜٗيص هيٍح ٖٓ حُظـ٤٤َ ٣ٌل٢ ٩طخكش حُلَٛش أٓخّ ٗ٘ٞء ٓ٤خٓش ٝ١٘٤ش كؼخُش. م،ىٍ حُؼيى‬
    ‫ح٩ؿٔخُ٢ ٌُٔخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (8391 ّ) رؼ٬ػٔجش أُق ٗٔٔش؛ ًٝخٗض حُٔي٣٘ظخٕ حٌُزَ٣خٕ ك٢ حُز٬ى ٛٔخ‬
      ‫ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ حُِظ٤ٖ، ًخٗض ًَ ٜٓ٘ٔخ طئٝ١ ٓخ ٣وَد ٖٓ ػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش. (2) ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هخٟؼخ‬
 ‫ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ حُٜخٍٓش، ٝرخُظخُ٢ ُْ ٣ٌَ٘ ه٘خس ٧١ ٗلًٞ ٓ٤خٓ٢ ىحهِ٢ ًٔخ ًخٗض كخٍ حُـ٤ٖ ك٢ حُؼَحم. أٓخ‬
     ‫(3)‬
         ‫حُظؼِ٤ْ حُٔظٞكَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ريحث٤خ ُْٝ ٣ٌٖ هي طٌٖٔ رؼي ٖٓ اكَحُ ١زوش ٓؼولش ٓلِ٤ش،‬

  ‫ك٢ ك٤ٖ ًخٗض حُٔئٓٔخص حُٜ٘خػ٤ش هِ٤ِش ٝٛـ٤َس. (4) ُْ طٌٖ ٓئٓٔخص حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش هي كووض أ١ هيٍ ٖٓ‬
  ‫ح٫ٓظو٬ُ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٌٓ٘ ا٣ـخىٛخ ك٢ ػخّ (8291 ّ)، ٝرخُلؼَ كبٕ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ ًخٕ ٣ٔخٍّ هيٍح ٖٓ حُظلٌْ‬
   ‫رخُ٘ئٕٝ ح٩ىحٍ٣ش، أًزَ ٓٔخ ٜٗض ػِ٤ٚ ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش َٛحكش. كخُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي‬
 ‫أُ٤ي ً٤ًَزَح٣ي، ٓؼ٬، ػِن ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (9391 ّ) هخث٬: »طِٞٛض ٓغ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ³طٞك٤ن أرٞ‬
       ‫حُٜيٟ‪ µ‬اُ٠ حطلخم َٓٝ كٍٞ حُظ٘خٍٝ حُؼ٘خث٢ ٝؿ٤َ حَُٓٔ٢ ر٘ؤٕ ح٧ٍٓٞ ح٩ىحٍ٣ش رٞٛلٜخ ٓٔخثَ ٣ٌٖٔ‬
       ‫حػظزخٍٛخ ػخثيس ُلٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي«. (5) ٝرٜيف حُظؤً٤ي رٍٜٞس ٓطِوش ٖٓ ػيّ اطخكش أ٣ش كَٛش ُٔ٘خه٘ش‬
 ‫حَُٝحر٢ ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش طْ طٔي٣ي كظَس ٝ٫٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ ػ٬ع اُ٠ هْٔ ٓ٘ٞحص، ٓٔخ أىٟ‬
   ‫اُ٠ طؤؿ٤َ ح٫ٗظوخرخص اُ٠ ػخّ (2491 ّ) ري٫ ٖٓ ػخّ (0491 ّ). ٝك٤ٖ حؿظٔغ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ك٢ طَ٘٣ٖ‬
       ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ) رخىٍ اُ٠ ٍكغ ٓٔظٞحٙ حُٔؤُٞف ٖٓ حُطٞحػ٤ش ٝح٫ٓظؼخٍ، ػٖ ١َ٣ن اٛيحٍ حػ٘٤ٖ‬
                                       ‫(6‬
                                          ‫ٝػ٬ػ٤ٖ هخٗٞٗخ ك٢ أٓزٞػ٤ٖ حػ٘٤ٖ ىٕٝ طٔـ٤َ ٛٞص ٓؼخٍٝ ٝحكي.‬

     ‫ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ رَُص ػِ٠ حُٔطق ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ ُْ طٌٖ ا٫ ٓؼخٍٟش ٓظلَهش ٝؿ٤َ‬
   ‫ٓ٘ظٔش ٝحٗظٜخُ٣ش ك٢ حُـخُذ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ٓؼَ ٌٛٙ حُٔؼخٍٟش ًخٕ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٬كخٕ ٛٔخ هخٕٗٞ حُطٞحٍة‬
‫ٝحُٔخٍ. كخ٧ٍٝ ًخٕ ٣و٠٢ رظؼِ٤ن ح٩ؿَحءحص ح٧ُٛٞ٤ش رٔخ ٣ـ٤ِ ح٫ػظوخٍ حٓظ٘خىح اُ٠ حُ٘زٜش ٝحُ٘ي؛ ٝحُؼخٗ٢ ًخٕ‬
  ‫َٓكزخ رٚ ٍؿْ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٞكَح رٌؼَس ًٔخ ًخٗض كخُٚ ه٬ٍ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. كل٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ‬
    ‫(0491 ّ) طْ طِٔ٤ق ؿِٞد حٌُ١ ًخٕ هي هِق ر٤ي ك٢ ه٤خىس حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٓزِؾ أُق ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُظـط٤ش‬
    ‫"ىكؼخص ؿ٤َ ػخى٣ش أٝ ؿ٤َ ٓظٞهؼش." ٝك٢ ػخّ (0491 ـ 1491 ّ) حُٔخُ٢ طْ اػطخء ػزي هللا ٓزِؾ هٔٔش آ٫ف‬
                               ‫(7)‬
                                   ‫ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ اٟخكش اُ٠ هخثٔظٚ حُٔيٗ٤ش حُزخُـش ػٔخٗ٤ش ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص.‬

‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ح٥كخم حَُ٘م أٍىٗ٤ش حَُٔ٘هش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ػٔش روؼش ٓظِٔش ك٢ ح٧كن، أٝ إٔ ً٤ًَزَح٣ي‬
                   ‫ػِ٠ ح٧هَ حػظوي رٞؿٞىٛخ، أ٫ ٝٛ٢ طِي حُٔظٔؼِش ر٘وٜ٤ش حرٖ ػزي هللا حُزٌَ ٍٝٝ٣ؼٚ ١٬ٍ.‬




                                                     ‫28‬
‫ًخٗض ح٥ٓخٍ هي ػويص ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ُٝحؽ ١٬ٍ ك٢ ػخّ (4391 ّ) إٔ ٣ٔخػيٙ ػِ٠ حُلُٞ رويٍ ٖٓ‬
    ‫ح٫ٓظو٬ُ٤ش حُُِٔ٘٤ش ػٖ أر٤ٚ، ك٤ظٌٖٔ ٖٓ ح٫ٓظوَحٍ ك٢ ك٤خس ػخثِ٤ش ٛخىثش ك٢ ػٔخٕ، ٌُٖٝ ًُي ُْ ٣لَٜ. ُْ‬
     ‫٣ظٞكَ ُٚ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُٔخٍ ُ٤لظق ر٤ظخ ٓ٘لٜ٬، ٝأىٟ هَرٚ حُٔٔظَٔ ٖٓ أر٤ٚ حٌُ١ ُْ ٣ٔزن ُٚ ه٢ إٔ ًخٕ ػِ٠‬
 ‫ػ٬هش ١٤زش ٓؼٚ، ٝاكٔخٓٚ حَُٔ٣َ رخُظزؼ٤ش حُٔخُ٤ش، اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ ح٫ٗلـخٍحص ر٤ٖ حُطَك٤ٖ. ٝٓٔخ ٣وخٍ: إ ٝ٫ىس‬
      ‫كٔ٤ٖ، ح٫رٖ ح٧ٍٝ ُط٬ٍ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5391 ّ) ٓخ ُزؼض رٍٜٞس ٓئهظش إٔ أىص اُ٠ طول٤ق‬
‫حُظٞطَ؛ ٝٓغ ًُي كبٕ ١٬٫ ؿَٟ طَك٤ِٚ، ك٢ ؿ٠ٕٞ ػ٬ػش أَٜٗ، اُ٠ حُوخَٛس ١ِزخ ُظٞك٤َ حَُحكش ُٚ ٖٓ ٟـٞ١‬
                                                                                               ‫(8)‬
                                                                                                   ‫حُوَٜ.‬

 ‫ريص حُوٜٞٓش حُ٘وٜ٤ش ر٤ٖ ح٧د ٝحر٘ٚ ٌٓظٔزش ُٞٗخ ٝرؼيح ٓ٤خٓ٤٤ٖ، ٓغ طٔخٛ٢ ١٬ٍ ػٔٞٓخ ٓغ "حُٔؼخٍٟش".‬
    ‫ه٘٤ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ إٔ ٣ئى١ حُ٘وخم ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ اُ٠ حؿظٌحد ح٫ٗظٜخُ٣٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ. كل٢ ػخّ (7391 ّ) ًخٕ‬
                                                                                ‫ر٤ي، ٓؼ٬ هي ػِن هخث٬:‬

‫أػظوي إٔ حَُٜحع حُٔؼَٝف ؿ٤يح ر٤ٖ ٌٛ٣ٖ حُ٘وٜ٤ٖ هي ٣٘ـغ رؼٞ ح٧ٗوخٙ حُٔظؼٜز٤ٖ ػِ٠ حُٔؼ٢ ٫ؿظ٤خٍ‬
 ‫ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا أٝ ١٬ٍ. ٣ظليع ً٬ٛٔخ رويٍ ٓلَ١ ٖٓ حُـزخء أٓخّ ٖٓ ٛذ ٝىد ػٖ أكٞحٍ ٗئٕٝ ح٧َٓس.‬
   ‫ٝك٢ ك٤ٖ إٔ ١٬٫ ػِ٠ ػ٬هش ؿ٤يس ٓغ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ٣٘ـؼٜخ ًٔخ ه٤َ ُ٢، كبٕ ٌٛح حُ٘خد ٣ظليع رويٍ ًز٤َ‬
  ‫ٖٓ حُلٔخهش، ٝهي ػَف ػ٘ٚ رؤٗٚ ىحثذ ػِ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ػٞح١ق ٓؼخى٣ش ُ٪ٗـِ٤ِ، ٝأٗخ ٓظؤًي ٖٓ أٗٚ ح٥ٕ رؼي إٔ‬
                                             ‫(9)‬
                                                 ‫رخص ٜٓٞٝٓخ رٌَٙ أر٤ٚ ٛخٍ ٣طِن ١ٞكخٗخ ٖٓ ح٧كٌخٍ حُوطَس.‬

                                                    ‫ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔوخٝف إٔ طِح٣يص ؿَحء حٗي٫ع حُلَد.‬

 ‫ًظذ ػزي هللا ك٢ أٝحثَ ػخّ (9391 ّ) ٍٓخُش ٝؿٜٜخ اُ٠ ً٤ًَزَح٣ي حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي كو٢ رَ‬
    ‫ٝٛي٣وخ هي٣ٔخ، هخٍ ك٤ٜخ: إ ِٓٞى ١٬ٍ أؿزَٗ٢ »ػِ٠ طٞؿ٤ٚ هٜخٍٟ حٛظٔخٓ٢ ٗلٞ حر٘٢ حُؼخٗ٢«. (17) ٝهخّ‬
   ‫ً٤ًَزَح٣ي رب٣ٜخٍ ٌٛٙ حُٔؼِٞٓش اُ٠ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ٜٓلٞرش رب٣ٔخٗٚ رؤٕ ٓخ ًخٕ ٣ـٍٞ ك٢ ًٖٛ ػزي هللا ٛٞ‬
  ‫حػظِحّ ؿؼَ ٗخ٣ق هِ٤لظٚ ري٫ ٖٓ ١٬ٍ. ٝأٟخف حُٔ٘يٝد ك٢ ٍٓخُش حُظـط٤ش حُٔٞؿٜش اُ٠ ُ٘يٕ هخث٬: »٫ ٗي‬
                                                             ‫(77)‬
                                                                  ‫إٔ ٗخ٣لخ ٓ٤ٌٕٞ ح٥ٖٓ ٝح٧ِْٓ ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ«.‬

 ‫كظ٠ هزَ حٗي٫ع حُلَد ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هي حطوٌ هطٞحص أُٝ٤ش رخطـخٙ حٓظزؼخى ١٬ٍ. ًخٕ هي أ١ِغ ػزي هللا رٍٜٞس‬
‫ؿ٤َ ٓزخَٗس ػِ٠ آٌخٗ٤ش حػظٔخى هخٕٗٞ ه٬كش ٓوظِق، ٝأًي ػِ٠ إٔ أ٣خ ٖٓ ٍث٤ْ حُُٞحٍس حُلخُ٢ ٝحُٔخرن ُْ ٣ٌٖ‬
     ‫ٓٔظؼيح ُوزٍٞ حُٜٔ٘ذ ك٢ ظَ ١٬ٍ. ٝطـخٝرخ ٓغ اُلخف ً٤ًَزَح٣ي أٍَٓ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ رَه٤ش اُ٠ ُٝحٍس‬
‫حُٔٔظؼَٔحص هخٍ ك٤ٜخ: إ »ح٧ٓ٤َ ٣ؼخٗ٢ ٖٓ ىحء حٌَُٔ١« ٝإ ٖٓ حُ٠ٍَٝ١ اػيحى هخٕٗٞ ُِو٬كش. حطْٔ ٍى كؼَ‬
   ‫ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص رويٍ ٖٓ حُ٘ي، ك٤غ ه٤َ: »حػظويص إٔ ٌٛح ًخٕ ٓؼَٝكخ ٌٓ٘ رؼٞ حُٞهض، ٝرؼي طؤه٤َ ىحّ‬
  ‫ػَ٘س أػٞحّ!« طؼِ٤وخ ػِ٠ حُٟٞغ حُٜل٢ ُؼزي هللا ٍٝىح ػِ٠ ىػٞس حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ اُ٠ حطوخً حُظيحر٤َ حُؼخؿِش.‬
                                                                                                     ‫(27)‬



‫ٝؿيص ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ح٫هظَحف ُِٜٓٝح ُؼيى ٖٓ ح٧ٓزخد. كوي ٍأص طلٔ٤َ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُؼيّ أِٛ٤ش ١٬ٍ‬
    ‫(ٗي٣ي ح٩٣ـخُ) ًٔخ ُْ طوظ٘غ رؤٕ ٗخ٣لخ »حٍُٜٔ٘ٞ رؤٗٚ ٓوِٞم ؿز٢ ؿيح ٝؿ٤َ كؼخٍ« ًخٕ ٓ٬ثٔخ. (37) ؿ٤َ أٜٗخ‬
    ‫هٍَص طَى ح٧َٓ ُٖٔ ْٛ ك٢ حُٔ٤يحٕ، كٔخٍع ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ كْٔ حُو٠٤ش هخث٬ ػٖ ١٬ٍ: اٗٚ »ٓظطَف ك٢‬
    ‫ػخىطٚ، ؿ٤َ ؿي٣َ رخُؼوش ك٢ حُؼٔن، ٝ٣ٌٖ ػيحء ػٔ٤وخ ُزَ٣طخٗ٤خ« (47) ا٫ إٔ ١٬٫ ٝػزي هللا ًخٗخ، ُيٟ ٛيٍٝ‬
 ‫ٓٞحكوش ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ػِ٠ حٓظزؼخى ح٧ٍٝ ٖٓ حُؼَٕ، هي طٜخُلخ. ٝٓغ ًُي كبٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ هخّ ربػيحى‬
  ‫َٓ٘ٝع هخٕٗٞ ه٬كش ٣ٌٕٞ ؿخِٛح ك٢ حَُٔس حُوخىٓش حُظ٢ ٣٘٘ذ ك٤ٜخ َٛحع ر٤ٖ حُطَك٤ٖ، ٝهي كَٜ ك٢ طَ٘٣ٖ‬
                                                                               ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ).‬

‫ٗٚ َٓ٘ٝع حُوخٕٗٞ ػِ٠ إٔ طئٍٝ حُو٬كش اُ٠ أهَد ًًَ ُؼزي هللا حٌُ١ ٛٞ ١٬ٍ أٝ٫ ٝاُ٠ ٗخ٣ق ػخٗ٤خ، ٝاُ٠ حرٖ‬
‫١٬ٍ حُلٔ٤ٖ ػخُؼخ، ًٔخ ٗٚ ػِ٠ آٌخٗ٤ش حٓظزؼخى أ١ ْٜٓ٘، ربٍحىس ٌِٓ٤ش، رٌٍ٣ؼش ػيّ ح٧ِٛ٤ش. ًُي ٛٞ حُز٘ي حٌُ١‬
                                                                      ‫(57)‬
                                                                           ‫ًخٕ ٓ٤ـَ١ طـخُٝ ١٬ٍ رٔٞؿزٚ.‬

       ‫أٓخ ؿَٞٛ حَُٜحع ر٤ٖ ػزي هللا ٝ١٬ٍ ك٢ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ كِ٤ْ ٝحٟلخ. ٍرٔخ ًخٕ حُو٬ف كٍٞ حػ٘٤ٖ‬
 ‫حٗظَٜح رٔٞء حُٔٔؼش ٖٓ حُٔل٠ِ٤ٖ ُيٟ ػزي هللا ١خُذ ١٬ٍ رطَىٛٔخ، (67) أٝ كٍٞ ُٝؽ ػزي هللا حُـي٣يس: ٗخٛيس‬
    ‫حُظ٢ ًخٕ حُٔـظٔغ حُؼٔخٗ٢ ٣طِن ػِ٤ٜخ ُوذ "حُؼزيس" اٗخٍس اُ٠ ٓٞحى رَ٘طٜخ، كوي ًخٕ ً٬ٛٔخ ٟٓٞٞع ه٬ف‬
                                                                                   ‫ّ‬
                                                                                     ‫ر٤ٜ٘ٔخ ك٢ طِي ح٧٣خّ.‬


                                                  ‫38‬
‫ًخٗض ٗخٛيس حر٘ش اكيٟ حُـٞحٍ١ حُِٞحط٢ هيٖٓ هَٜ حَُ٘٣ق ك٢ حُلـخُ. ٝرؼي ٓوٞ١ حُلـخُ ؿخءص ح٧ّ ٝحر٘ظٜخ‬
      ‫اُ٠ ػٔخٕ، ك٤غ طْ اػطخء ٗخٛيس ٫ر٘ش ػزي هللا ٓوزُٞش ُظِؼذ ٓؼٜخ. ٓخ ُزؼض إٔ ُلظض ٗظَ ػزي هللا حٌُ١ أػظوٜخ،‬
    ‫ٝأٌٜٓ٘خ ك٢ ؿ٘خف هخٙ رٜخ ٝك٢ هَٜ ُٜخ ك٤ٔخ رؼي، ػْ طِٝؿٜخ أه٤َح. ٛخٍص ٛخكزش ٗلًٞ ًز٤َ ُيٟ ػزي هللا‬
       ‫ٝظلظٚ ك٢ َٓحًٔش حُؼَٝس ػٖ ١َ٣ن حُؼوخٍحص رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠. (77) ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طلَٜ ه٢ ػِ٠ ُوذ ح٧ٓ٤َس‬
   ‫حٌُ١ كِٔظٚ حُِٝؿخٕ ح٧هَ٣خٕ، ًٔخ ُْ ٣ظْ ح٫ػظَحف رخُِٝحؽ ػِ٠ حُٜؼ٤ي ح٫ؿظٔخػ٢. ػِص ح٩ٗخػخص ٗلًٞٛخ‬
 ‫اُ٠ حُٔلَ. ًٝخٕ ػزي هللا حٌُ١ ٍأٟ ػ٬ثْ حٗلطخ١ حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ط٘خٍُ اىٝحٍى حُؼخٖٓ ػٖ حُؼَٕ‬
‫٧ٕ حُِٔي ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُِٝحؽ ٖٓٔ ٣وظخٍٛخ، أٗٚ هي ٗـق ُٝٞ َُٔس ٝحكيس ك٢ إٔ ٣لؼَ ٗ٤جخ ُْ ط٘ـق رَ٣طخٗ٤خ‬
           ‫ك٢ ٓٞحُحطٚ. ٛل٤ق إٔ ح٧َٓس ٝػٔخٕ ًِٜخ ٟـظخ رخُل٠٤لش، ا٫ إٔ ١٬٫ ًخٕ حُٞك٤ي حٌُ١ طٜيٟ ٧ر٤ٚ‬
                                                                                                      ‫ٝؿخرٜٚ.‬

   ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ ح٧ٓزخد، ٝكَ حُِ٘حع كَٛش اػخىس ١َف ٓٔؤُش حُو٬كش. ٝهي طْ اهَحٍ هخٕٗٞ حُو٬كش حُـي٣ي‬
    ‫أٛٞ٫ ٖٓ هزَ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢، ٝأٛزق ٗخكٌح ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ك٢ ػخّ (1491 ّ)؛ ٝك٢‬
       ‫حُ٤ّٞ ٗلٔٚ أٛيٍ ػزي هللا اٍحىس َٓ٣ش ه٠ض رخٓظزؼخى ١٬ٍ. ؿَٟ ٟٝغ ػ٬ع ٗٔن ك٢ ٓظخٍ٣ق ٓوظٞٓش‬
   ‫ٝكلظٜخ: ٝحكيس ك٢ ى٣ٞحٕ ح٧ٓ٤َ (ٌٓظزٚ حُوخٙ). ٝحُؼخٗ٤ش ك٢ ٌٓظذ ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝحُؼخُؼش ك٢ ٌٓظذ حُٔو٤ْ‬
                                                                                        ‫(87)‬
                                                                                             ‫حُزَ٣طخٗ٢.‬

‫ٝٓغ اُحكش ١٬ٍ ػٖ حُطَ٣ن رخص ً٤ًَزَح٣ي ٣٘ؼَ رخ٫١ٔج٘خٕ اُ٠ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ أٛزق ٓلَٝٗخ رٍٞٝى ح٧ٖٓ‬
    ‫ٝحُٜيٝء، ًُٝي ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ طٔخٓخ ٧ٕ حُلَد ًخٗض، ٓغ كٍِٞ ٍر٤غ ػخّ (1491ّ) هي حهظَرض حهظَحرخ‬
                                                                     ‫هط٤َح ٖٓ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ.‬

‫أىٟ ٓوٞ١ كَٗٔخ ٝٓخ أػوذ ًُي ٓزخَٗس ٖٓ طلٍٞ حُـ٤ٖ حُلَٗٔ٢ ك٢ حَُٔ٘م اُ٠ هٞس ٓؼخى٣ش ٓلظِٔش اُ٠ اهلخّ‬
     ‫حُلَد ك٢ هِذ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ٝػِ٠ ػظزش رخد ػزي هللا. ٝٓغ ًُي كبٕ ح٫ٗي٫ع ح٧ٍٝ ُِوظخٍ ؿَحء حُظٞطَحص‬
   ‫حُلَر٤ش ُْ ٣ظْ ك٢ ٍٓٞ٣ش رَ ك٢ حُؼَحم ك٢ ٍر٤غ ػخّ (1491 ّ) ك٤ٖ أ١خف حٗو٬د رخرٖ ٗو٤ن ػزي هللا، حُِٔي‬
                  ‫حُٔٞحُ٢ ُزَ٣طخٗ٤خ ػزي ح٩ُٚ، ٍٝحف ٣ٜيى حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى ًٔخ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُٔ٘طوش.‬

    ‫ٌَٗ ح٫ٗو٬د ٛيٓش هٞ٣ش ُؼزي هللا. كوي ًخٕ ٓئَٗح ٝحٟلخ ٟٝٞكخ ٫ ُزْ ك٤ٚ ػِ٠ إٔ حُؼٞح١ق ك٢ حُؼخُْ‬
   ‫حُؼَر٢ ًخٗض طٜ٘ي طلٞ٫، ٝػِ٠ إٔ هٟٞ ؿي٣يس ٓ٘خٝثش ٧ِٓٞرٚ ك٢ حُٔ٤خٓش ٝٓؼخى٣ش ُٜٔخُلش ًخٗض طٔظـٔغ‬
      ‫هٞطٜخ. أٓخ أهٞٙ ك٢ حُوِن ٝحُوٞف كٌخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍك٤ش حُٔخرن ك٢ حُؼَحم‬
   ‫ٝحُٔظٔخٛ٢ طٔخٛ٤خ ًخٓ٬ ٫ حٗلٜخّ ُٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هي َٝٛ ػٖ ١َ٣ن حُـٞ اُ٠ ػٔخٕ ك٢‬
  ‫حُلخى١ ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٖٓ آًحٍ، ىٕٝ اػ٬ٕ ٓخرن، ٝٗظ٤ـش (طٞهغ حٓظوزخٍحط٢ ٫ٗو٬د) ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. أٓخ حُِٔي ػزي‬
   ‫ح٩ُٚ حٌُ١ كَ ٖٓ رـيحى رٔٔخػيس حُٔلٟٞ٤ش ح٧َٓ٣ٌ٤ش، ٓغ ػَحه٤٤ٖ آهَ٣ٖ ٖٓ حُؼٜزش حُٔٞحُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ، كوي‬
  ‫حُظلن رًَذ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ك٢ ػٔخٕ رؼي كٞحُ٢ أٓزٞػ٤ٖ. (97) ٝك٤ٔخ ًخٗض ٌٛٙ حُٔـٔٞػش ط٘ظظَ ك٢ ح٧ٍٝهش،‬
‫حٓظؼيص رَ٣طخٗ٤خ ُِظلَى ٖٓ أؿَ ػَٔ ٗ٢ء ر٘ؤٕ كٌٞٓش ٍٗ٤ي ػخُ٢ حٌُ٤٬ٗ٢ حُـي٣يس. ٟٝؼض ح٩١خكش رؤهَد‬
 ‫أٛيهخء رَ٣طخٗ٤خ حُؼَحه٤٤ٖ كيح ُِٔٔخػ٢ حُيرِٞٓخٓ٤ش حَُحٓ٤ش اُ٠ ؿَ حُؼَحم ٝاهلخٓٚ ك٢ أطٕٞ حُلَد ك٢ ٛق‬
     ‫حُلِلخء. كزؼي إٔ ٓجٔض ٖٓ ٍكٞ حُؼَحم ٩ػ٬ٕ حُلَد ػِ٠ أُٔخٗ٤خ ٝهطغ حُؼ٬هخص ٓغ ح٩٣طخُ٤٤ٖ، ٝرخطض‬
   ‫ٌٓػٍٞس ُيٟ ٓٔخع ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ حطٜخ٫ص ػَحه٤ش ٓغ هٟٞ حُٔلٍٞ، هٍَص رَ٣طخٗ٤خ ٟٔخٕ طؼخٕٝ‬
                                                                ‫حُؼَحم رٞٓخثَ ػٌَٔ٣ش هزَ كٞحص ح٧ٝحٕ.‬

 ‫ٝحٗيُغ حُوظخٍ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَحم رؼي َٜٗ ٝحكي ٖٓ حٗو٬د ٍٗ٤ي ػخُ٢. ٝطِي ًخٗض حُلَٛش حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا‬
    ‫هي ظَ ٣٘ظظَٛخ، كٔخٍع اُ٠ آٍخٍ ًظ٤زش آُ٤ش ط٠ْ (053) ٍؿ٬ ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٫ٍٗخى حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش‬
‫ػزَ حُٜلَحء. ٝرؼي حٗـخُ ٌٛٙ حُٜٔٔش هخّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ روطغ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ رـيحى. (12) ٝٓخ إ‬
    ‫أٛزق ٍٗ٤ي ػخُ٢ ٓلخَٛح رخُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜظ٢ حُـَد ٝحُـ٘ٞد ٝرخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ ؿٜش حُ٘ٔخٍ،‬
          ‫كظ٠ كَ ٓغ ٓئ٣ي٣ٚ اُ٠ ا٣َحٕ. ٝرؼي ًُي ػخى حُِٔي ٝىهَ حُؼَحم ٖٓ ؿٜش حُـَد، ٓوظَٟخ أٓطٞ٫ ٖٓ‬
                                           ‫(72‬
                                               ‫حُٔ٤خٍحص ٖٓ ػزي هللا ٝٛ٘يٝهخ ٖٓ هٞحٍ٣َ حُـؼش ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي.‬

     ‫ٓخ ًخٕ كخىع حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٟي ىُٝش ػَر٤ش (ٗو٤وش) ُ٤َٔ ىٕٝ إٔ ٣ظَى آػخٍح ِٓٔٞٓش ك٢ ػٔخٕ.‬
         ‫كخُلٌٞٓش حُٔظوٞكش ٖٓ حُ٘وي أٝ ٓٔخ ٛٞ أٓٞأ رخىٍص اُ٠ كَٝ ح٧كٌخّ حُؼَك٤ش حُظ٢ طلظَ ح٫ؿظٔخػخص‬
‫ٝحُظظخَٛحص، ٝطٔ٘غ حُظ٘وَ رخُٔ٤خٍحص، ٝطؼ٤ٖ كَٓخ هزِ٤خ هخٛخ ُلٔخ٣ش ؿٍٔٞ حُطَم ٝحٌُٔي حُلي٣ي٣ش، ٝطَحهذ‬
      ‫ح٩ًحػخص ٝحُٜلق، ٝطوطغ حُطَ٣ن ػِ٠ طيحٍٝ ح٩ٗخػخص ر٤ٖ ٓٞظل٢ حُلٌٞٓش. ٝرل٠َ ٓؼَ ٌٛٙ حُظيحر٤َ‬
‫حٓظطخع ً٤ًَزَح٣ي إٔ ٣ويّ طوَ٣َح اُ٠ ُ٘يٕ، ٣ظليع ك٤ٚ ػٖ إٔ ٓ٘خًٍش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُلِٔش حُؼَحه٤ش ًخٗض‬


                                                    ‫48‬
‫ٓظٔظؼش رخُ٘ؼز٤ش رٍٜٞس ػخٓش. ؿ٤َ إٔ ى٫ثَ ط٘٤َ اُ٠ ٓ٘خػَ ٓـخ٣َس ًخٗض ٓٞؿٞىس. كوي طظخَٛ ط٬ٓ٤ٌ حُٔيحٍّ‬
    ‫ٝطؼَٟٞح ُِطَى ٖٓ ٓيحٍْٜٓ؛ ًٔخ إٔ ٓؼِٔ٤ْٜ ١َىٝح ٖٓ ٝظخثلْٜ. (22) ٝىػخ كي٣ؼش حُوَ٣٘ش حٌُ١ ًخٕ أكي‬
‫ٗ٤ٞم ر٘٢ ٛوَ أر٘خء ػ٘٤َطٚ اُ٠ ح٫ٓظوخُش ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ً٢ ٫ ٣٠طَٝح اُ٠ ٓوخطِش اهٞطْٜ حُؼَد رؤَٓ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝهخّ رِ٣خٍس اُ٠ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ُِظَٜد ٖٓ ػٞحهذ أكؼخُٚ. (32) أٓخ حُليع ح٧ًؼَ ٗئٓخ ٝهطٍٞس كوي‬
‫طٔؼَ رؼٜ٤خٕ ر٤ٖ ٛلٞف هٞس كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ، ك٤ٖ ٍك٠ض اكيٟ حَُٔح٣خ ػزٍٞ حُليٝى ٓغ حُؼَحم، ٝؿَٟ‬
   ‫حطٜخّ ٓزؼش ٖٓ ٟزخ١ حُٜق رخُظٍٞ١ ك٢ ٓئحَٓس حٓظٜيكض حُٔطٞ ػِ٠ ح٧ِٓلش ٝح٫ُظلخم رٜلٞف حُٔوخطِ٤ٖ‬
                              ‫ٟي رَ٣طخٗ٤خ. (42) ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رو٢ ٓٞحُ٤خ ُ٠زخ١ٚ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ.‬

  ‫رؼي آٔخى رَ٣طخٗ٤خ رِٓخّ حُٔزخىٍس ك٢ حُؼَحم، طخرؼض طويٜٓخ ٩ٗـخُ كِٔظٜخ حُٔ٘ظظَس ٌٓ٘ أٓي ١ٞ٣َ ٟي هٞحص‬
        ‫ك٤٘٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ُْ ٣ظْ اَٗحى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُٜـّٞ ح٧ُٝ٢، ؿ٤َ أٗٚ ٗخٍى ك٤ٔخ رؼي ك٢ ِِٓٔش ٖٓ‬
  ‫حُٔ٘خٝٗخص كٍٞ طيَٓ ٝحٟطِغ رزؼٞ ٜٓخّ حُيٍٝ٣ش ٝحُلَحٓش ك٢ ٓ٘طوش ى٣َ حٍُِٝ ٝحُلَحص. ٝرؼي اٗـخُ ٌٛٙ‬
      ‫حُٜٔٔخص ػزَص رَ٣طخٗ٤خ ػٖ ػوظٜخ رخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حُٔٔخف رظٞٓ٤غ ٛلٞكٚ. ٝهي طٔوٞ ٌٛح ػٖ‬
     ‫حُ٘ظ٤ـش ؿ٤َ حُٔوٜٞىس حُٔظٔؼِش رظؼط٤َ حُـخِٛ٣ش حُوظخُ٤ش ُيٟ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن َٛف حٛظٔخٓٚ ٗلٞ‬
  ‫ػِٔ٤خص حُظـ٘٤ي ٝحُظيٍ٣ذ. ٝٓغ إٔ ٌٛح حُـ٤ٖ ُْ ٣ٌِق رؤ٣ش ٜٓٔخص هظخُ٤ش أهَٟ ه٬ٍ كظَس حُلَد، كبٕ كـٔٚ‬
                             ‫(52)‬
                                  ‫ًخٕ هي أٛزق ٓغ كٍِٞ ػخّ (6491 ّ) أٍرؼش أٟؼخف هٞطٚ ك٤ٔخ هزَ حُلَد.‬

      ‫طِي ٛ٢ حُطَ٣وش حُظ٢ حػظَكض رٜخ رَ٣طخٗ٤خ ريٍٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝكخثيطٚ. ٝٓغ ًُي كبٕ حُٔٔؤُش ح٧ًؼَ طؼو٤يح‬
 ‫ٝحُٔظٔؼِش رٌ٤ل٤ش ٌٓخكؤس ػزي هللا رو٤ض ىٕٝ كَ. ٛل٤ق إٔ ٝ٫ءٙ ٍرٔخ ًخٕ ػِ٠ حُيٝحّ ٗخطـخ ػٖ طزؼ٤ظٚ ٝحػظٔخىٙ،‬
      ‫ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ رخٓظَٔحٍ ٣لَٜ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ حٌُٔخكؤس، ًٝخٕ ٖٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ طٌٕٞ ُي٣ٚ ٌٛٙ حَُٔس أ٣٠خ آٓخٍ‬
    ‫ٓٔخػِش. ا٫ إٔ كٌَطٚ ػٖ حُظؼٞ٣ٞ حُؼخىٍ حُظ٢ طٔض ٛ٤خؿظٜخ رؼزخٍحص طًٌَ رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش، ريص ٓلَ١ش ك٢‬
 ‫حُٔزخُـش رخُٔؼخ٣٤َ حُزَ٣طخٗ٤ش، اً أٍحى حٓظو٬ٍ ح٧ٍىٕ حٌُ١ ًخٕ ٌٓٔ٘خ، ٝهِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حٌُ١ ًخٕ ٓٔظل٤٬.‬

  ‫ًخٕ ػزي هللا ٣طٔق ك٢ ٌٛٙ حُلَد اُ٠ إٔ ٣٠طِغ ريٍٝ ٗز٤ٚ ريٍٝ أر٤ٚ ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. كوي أٍحى إٔ‬
 ‫٣ٌٕٞ كِ٤ق رَ٣طخٗ٤خ حُؼَر٢ ح٧ٍٝ ٝإٔ ٣ظْ ح٫ػظَحف رٚ، رل٠َ ًُي حُٔٞهغ، ُػ٤ٔخ ػَر٤خ ٍث٤ٔ٤خ َٗم َٜٓ.‬
 ‫ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ١ٍٞص ٜٓخُلٜخ، ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؼَ٘٣ٖ ٌٓ٘ حُلَد ح٧ُٝ٠، ػيىح ًز٤َح ٖٓ حُٜٔخُق‬
     ‫ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝؿخُُض ػيىح ًز٤َح ٖٓ حُلِلخء، ُْٝ طؼي ٓ٠طَس ُِظؼٞ٣َ ػِ٠ كِ٤ق ٝحكي كو٢. ٝػِ٠‬
 ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍؿخٍ ىُٝش رَ٣طخٗ٤٤ٖ طوِلٞح ػٖ ًٍذ حُِٖٓ، ٝظِٞح ٣لٌَٕٝ ٖٓ ٓ٘طِن ُػ٤ْ ػَر٢ أػِ٠ ٝحكي‬
    ‫ًخٗٞح ٓخ ُحُٞح ٓٞؿٞى٣ٖ، كبٕ أٗظخٍ ٛئ٫ء ُْ طظـٚ ٗلٞ ػزي هللا. كٜي٣ن ػزي هللا حُوي٣ْ ٝٗٔظٕٞ طَ٘ٗ٤َ ٓؼ٬‬
‫ًخٕ ٣ؼظزَ ػيٝ ػزي هللا حُوي٣ْ ٝحُِيٝى حرٖ ٓؼٞى "أػظْ حُؼَد ح٧ك٤خء"، حٌُ١ ًخٕ ٣ٌٖٔ طٞٓ٤غ ٗلًٞٙ رٌَ٘ ٓل٤ي‬
   ‫كظ٠ ٣ٜزق ٗخٓ٬ ً٬ ٖٓ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ. ٖٝٓ ٓ٘طِوخص طؼ٤ي اُ٠ حٌُحًَس طِي حُٔ٘طِوخص حُظ٢ ٓزن ُٜخ‬
       ‫ًحص ٣ّٞ إٔ حػظٔيص ٓغ ٝحُي ػزي هللا، رخىٍ طَ٘طَ٘ اُ٠ ١َف حُلٌَس حُوخثِش رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حرٖ ٓؼٞى، كخٓ٢‬
‫ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، إٔ ٣لظ٠ رخُوزٍٞ حُظخّ ُيٟ حُؼَد، ًٔخ ٛٞ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، َٗ١ إٔ ٣ٞحكن ػِ٠ ا٣ـخى طٔٞ٣ش ك٢‬
                                                                                           ‫(62)‬
                                                                                                ‫كِٔط٤ٖ.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا حُِػ٤ْ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ أىص حُلَد اُ٠ ط٠و٤ْ ١ٔٞكخطٚ ٝكلِٛخ. ًخٕ ػٔش هخىس آهَٕٝ ك٢‬
 ‫رِيحٕ ػَر٤ش أهَٟ، كخُٕٔٞ رخ٫ٓظو٬ٍ ٝر٘ٞع ٖٓ حُِػخٓش ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُٔؼ٘ٞ٣ش ح٧ٝٓغ ٧ٗلْٜٔ ك٢ ٓخكش ػَر٤ش‬
  ‫أًزَ. كٌَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ٝكِٔط٤ٖ، ٓؼِٜخ ٓؼَ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٗض طؼوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ حٓظزيحٍ أٗظٔش ح٫ٗظيحد‬
‫ك٤ٜخ رٔؼخٛيحص. ٍٝؿْ حٓظو٬ُٜٔخ ح٫ٓٔ٢ ًخٗض َٜٓ ٝحُؼَحم طٔؼ٤خٕ اُ٠ اػخىس ٛ٤خؿش ٓؼخٛيط٤ٜٔخ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬
     ‫رٔخ ٣ل٠٢ اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُٔٔخٝحس. ًخٕ حُِػٔخء حُؼَد ٣ؼظويٕٝ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ُٝحٍ حُز٘٤ش حُلٞه٤ش ُِٜٔخُق‬
   ‫ح٧ٍٝٝر٤ش حُٔظ٠خٍرش إٔ ٣ل٠٢ كٍٞح اُ٠ طـٔغ ح٧ؿِحء َٓس أهَٟ، رلؼَ هٞس ٓلَ٣ش، ك٢ ً٤خٕ ٝحكي ٣ـٔي ٓخ‬
            ‫(72)‬
                 ‫ٛٞ ٓ٘ظَى ٖٓ طخٍ٣ن ٝػوخكش ُٝـش، ٝٓخ ٛٞ ٓ٘ظَى، كٔذ حكظَحْٟٜ، ٖٓ ٜٓخُق ػخثيس ُِؼَد.‬

  ‫رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا حٗوِزض ػ٬هش حُٞكيس رخ٫ٓظو٬ٍ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ. ٖٓ ٗخك٤ش ًخٕ ٣ؼ٢ رليس ٓيٟ ٟ٤ن آٌخٗ٤خص‬
       ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝٓيٟ حػظٔخىٙ ٛٞ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُٞٓ٤ِش حُٞك٤يس ُزِٞؽ أ١ حٓظو٬ٍ كو٤و٢ ػٖ‬
 ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظٔؼِش روِن ىُٝش ػَر٤ش أًزَ ٣ٌٕٞ ٛٞ ػِ٠ ٍأٜٓخ. ٖٝٓ ٗخك٤ش أهَٟ ًخٕ ٣َٟ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٛ٢‬
  ‫كِ٤لظٚ حُٞك٤يس ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝأٗٚ، اًح ٓخ حٗظظَ كظ٠ طظ٘خٍُ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ ِٓطظٜخ ٧ٗظٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش،‬
      ‫ًخٕ ٓ٤ـي هيٍح أًزَ ٖٓ حُٜؼٞرش ك٢ طلو٤ن كٌَطٚ حُوخثٔش ػِ٠ حُٞكيس. ٖٝٓ ٛ٘خ كبٗٚ ٓؼ٠ اُ٠ حُٞكيس هزَ‬
                                                                 ‫ح٫ٓظو٬ٍ، ٝرويٍ أًزَ ٖٓ حُِهْ ٝحُلٔخّ.‬




                                                  ‫58‬
‫ػِ٠ حٓظيحى ػَ٘٣ٖ ٓ٘ش ظَ ػزي هللا ٣لخٍٝ رٔ٢ ٓ٤طَطٚ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش أٝ حُلـخُ أٝ كِٔط٤ٖ، ًٔخ كخٍٝ ك٢ آهَ‬
         ‫حُٔطخف. ؿ٤َ إٔ أٗظخٍٙ ًخٗض، ٓؼظْ حُٞهض، ٓ٘يٝىس اُ٠ ىٓ٘ن َٝٓٔٔس ػِ٤ٜخ. رو٢ حٛظٔخٓٚ ٜٓ٘زخ ػِ٠‬
                                        ‫َ‬
‫ٍٓٞ٣ش ٌٓ٘ ١َى ك٤َٜ ٜٓ٘خ ك٢ ػخّ (0291 ّ). ًٝخٕ ٌٛح ح٧ه٤َ هي كَٜ ػِ٠ حُؼَحم حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَٙ‬
      ‫ٛي٣ظٚ حُوخٛش، ٌٝٓ٘ ًُي حُٞهض ظَ ٣وط٢ ُظٔٞ٣ش حُلٔخد ػٖ ١َ٣ن حُلُٞ رؼَٕ ٍٓٞ٣ش ُ٘لٔٚ. ًخٕ كِٔٚ‬
      ‫ٝ١ٔٞكٚ ٌٛح ٓؼَٝكخ ؿ٤يح ًٝخٕ طَ٘طَ٘ هي أٝٓؤ ٓخٓلخ ُٚ رخٍَُٔٝ ك٢ ػخّ (1291 ّ) ك٤ٖ ٝػي ػزي هللا رؤٕ‬
      ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظلؼَ ٓخ رٞٓؼٜخ ك٢ ٓز٤َ اه٘خع كَٗٔخ روزُٞٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش، َٗ٣طش إٔ ٣ؼزض أٗٚ ٗخؿق ك٢ َٗم‬
       ‫ح٧ٍىٕ. ٌٝٛحٕ حُلخىػخٕ ً٬ٛٔخ ـ كخىع ه٤خّ ك٤َٜ رخ٫ٓظ٤٬ء ػِ٠ ػَٕ حُؼَحم، ٝكخىع حُٞػي حٌُ١ هطؼٚ‬
 ‫طَ٘طَ٘ رؤٗٚ ٓ٤لؼَ ُٜخُلٚ ٗ٤جخ ك٢ ٍٓٞ٣ش ـ ٌٗ٬ كـظ٤ٖ ًٗٔٞؿ٤ظ٤ٖ ٖٓ حُلـؾ حُيحػٔش ُو٠٤ش ٓطخُزش ػزي هللا‬
                                                                                                ‫رٍٔٞ٣ش.‬

       ‫ٌٌٝٛح كبٕ ٍٓٞ٣ش ًخٗض أكي ػٞحرض كِْ ػزي هللا حُٔ٤خٓ٢؛ ؿ٤َ إٔ ٓٔظٟٞ طلًَٚ حُ٘٘٤٢ رخطـخٙ ًُي حُٜيف‬
  ‫حُؼخرض ًخٕ ٣ٜؼي ٝ٣ٜز٢ ٓغ ٛؼٞى ٓٞؿش حُظَف حُٔ٤خٓ٢ ٝٛزٞ١ٜخ. كل٢ حُٔ٘ٞحص حُؼ٬ع حُظ٢ ٓزوض حُلَد،‬
‫ٓؼ٬، ًخٗض حُٔٞؿش ك٢ كخُش ٖٓ حُـٍِ حُٜخر٢، ك٤غ ًخٗض ٍٓٞ٣ش هخٟؼش، ك٢ طِي حُلظَس، ُٔ٤طَس كٌٞٓش حٌُظِش‬
  ‫حُٞ١٘٤ش رِػخٓش ًَ ٖٓ (ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش) ٛخْٗ ح٧طخٓ٢ ٝ(ٍث٤ْ حُُٞحٍس) ؿٔ٤َ َٓىّ ري،حُظ٢ ًخٗض كٌٞٓش‬
 ‫ٓؼخى٣ش ُٜٔخُق ػزي هللا. ُٝلٖٔ كع ح٧ه٤َ، أىٟ َٓ٘ٝع طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ك٢ (7391 ّ) اُ٠ طٞك٤َ كَٛش ؿي٣يس‬
    ‫ُِظٞٓغ ك٢ حطـخٙ ُْ ٣ٌٖ هي ٓزن ُٚ إٔ طؼخَٓ ٓؼٚ رـي٣ش، ٓٔخ ؿؼِٚ ٓغ حٗـ٬م أرٞحد ٍٓٞ٣ش ٓئهظخ، هخىٍح ػِ٠‬
 ‫طٞؿ٤ٚ ١خهخطٚ حُٔ٤خٓ٤ش ٗلٞ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ حُظؤ٤ْ ًخٕ، ٓغ كٍِٞ ػخّ (9391 ّ) هي ٓو٢، ٝرخطض ٓٞؿش حُلَٙ‬
     ‫حُٔٞحط٤ش طظٜخػي ػخٗ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ك٤غ ًخٗض كٌٞٓش حٌُظِش حُٞ١٘٤ش هي كويص ٗؼز٤ظٜخ ؿَحء حٓظ٘خع كَٗٔخ ػٖ‬
       ‫طٜي٣ن حُٔؼخٛيس حُلَٗٔ٤ش ـ حٍُٔٞ٣ش، ٝٗظ٤ـش اهلخهٜخ ٛ٢ ك٢ حُل٤ُِٞش ىٕٝ ه٤خّ طًَ٤خ ر٠ْ ُٞحء حٌٓ٘يٍٕٝ،‬
     ‫كخٓظوخُض ٝهخٓض كَٗٔخ رظؼِ٤ن حُيٓظٍٞ ٝطؼ٤٤ٖ ٓـِْ ٣لٌْ رخَُٔحٓ٤ْ ٣لَ ٓلِٜخ. ٝرؼي َٜٗ ٝحكي طْ اػ٬ٕ‬
                                                                                        ‫حُلَد ك٢ أٍٝٝرخ.‬

 ‫إً كبٕ ػخّ (9391 ّ) ًخٕ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ػخٓخ ٣زؼغ ػِ٠ حُظلخإٍ، ػخٓخ ٗـؼٚ ػِ٠ حٓظج٘خف حهظزخٍ كظٚ ك٢‬
    ‫ٍٓٞ٣ش.ٛل٤ق أٗٚ ُْ ٣ْ٘ كِٔط٤ٖ، ٌُٝ٘ٚ ٟٝغ ١ٔٞكٚ ك٢ ػَٕ ٍٓٞ١ ك٢ ا١خٍ أٝٓغ ٝأًؼَ ١ٔٞكخ، ك٢‬
 ‫ا١خٍ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حُ٘خِٓش ٌَُ ٖٓ كِٔط٤ٖ ُٝز٘خٕ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش. ٝرؼي َٜٗ‬
‫ٖٓ حٗي٫ع حُلَد ًظذ اُ٠ ُٝ٣َ حُٔٔظؼَٔحص ػٖ ٝػي طَ٘طَ٘ ك٢ (1291 ّ) ٝ١ِذ ٓ٘ٚ ار٬ؽ طَ٘طَ٘ »اٗ٘٢‬
      ‫ٓخُُض ِٓظِٓخ رخُؼَٔ ٝكوخ ُٜ٘٤لظٚ ٝٓخُُض أٗظظَ ٗظ٤ـش ٝػٞىٙ«. (82) ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِْ إٔ كُٜٞٚ ػِ٠ ػَٕ‬
     ‫ٍٓٞ٣ش ًخٕ هي أٛزق أَٓح "٣ظؼٌٍ طٍٜٞٙ" ر٘ظَ ُ٘يٕ، أٝ إٔ ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘، ُْ ٣ٌٖ ٣لٌَ رٚ ٛٞ رَ رخرٖ‬
         ‫ٓؼٞى ُيٟ ط٘خُٝٚ ُٔٔخثَ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ُٝ٘يٕ، ٖٓ ؿخٗزٜخ، ُْ طٌٖ ٓوطجش رخُ٠ٍَٝس ك٤ٖ حرظؼيص ػٖ‬
    ‫حَُٜحكش، ٍؿزش ٜٓ٘خ ك٢ ح٩روخء ػِ٠ ػ٬هظٜخ حُٞى٣ش ٓؼٚ. (92) ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كوي ريأ ػزي هللا ٣َٟ حُطَ٣ن ٜٓٔيس‬
                                                         ‫أٓخٓٚ ٓغ ه٤خّ حُلِلخء رخكظ٬ٍ ٍٓٞ٣ش ػخّ (1491 ّ).‬

    ‫ك٢ حُٔخػش حُٔخىٓش ٖٓ ٛزخف حُ٤ّٞ حُؼخٖٓ ٖٓ كِ٣َحٕ هخّ ً٤ًَزَح٣ي ربر٬ؽ ػزي هللا ػٖ حػظِحّ حُلِلخء ؿِٝ‬
   ‫ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. ٌُٝ٘ٚ حٓظوزَ حُ٘زؤ رخٓظؼخٝ. (13) ًخٕ ػٔش أَٓحٕ ٣ِػـخٗٚ رٌَ٘ هخٙ؛ كٖٔ ؿٜش ُْ ٣ٌٖ هي طْ‬
‫ٟٔٚ ٓٔزوخ اُ٠ كِوخص حُظ٘خٍٝ حُزَ٣طخٗ٤ش، ٓٔخ ًخٕ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طو٤ْ أ١ ُٕٝ ُٔطخُزظٚ رخُؼَٕ‬
       ‫حٍُٔٞ١؛ ٖٝٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش، ًخٗض ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ هي كِٜظخ ػ٘٤ش حُـِٝ ػِ٠ حُٞػي رخ٫ٓظو٬ٍ، ك٢ ططٍٞ‬
 ‫حٗطٟٞ ػِ٠ هطَ اروخثٚ ٝٓؼٚ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظوِلخ ػٖ حًَُذ ك٢ ٟٝغ أهَ ٗؤٗخ. ٍٓٔ٤خ ػزَ ػٖ هيٍ كخطَ ٖٓ‬
    ‫حُؼَكخٕ رخُـٔ٤َ ٝح٫ٍط٤خف، ٌُٝ٘ٚ كٌٍ ٖٓ إٔ »ٖٓ ٗؤٕ ؿ٤خد أ٣ش اٗخٍس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي طؼخٝٗٚ ح٧ٓ٤ٖ‬
‫(73)‬
     ‫ٝٝ٫ثٚ حٌُخَٓ، إٔ ٣زيٝ َٟرش ػ٘٤لش ٓٞؿٜش اُ٠ ٓ٤خٓش حُٜيحهش حُظ٢ ظِض ٓظزؼش ك٢ ٌٛح حُزِي ٌٓ٘ طؤٓ٤ٔٚ«.‬

  ‫أٓخ ك٢ حَُٔ كوي ًخٕ ؿخٍهخ ك٢ رلَ ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ٝحٌُػَ. ٝهي ط٠خػق اكٔخٓٚ رخُوِن ؿَحء حُطز٤ؼش حُٔظ٘خه٠ش‬
    ‫ُ٬كظ٬ٍ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ٗزٌطٚ ػِ٠ حُٔ٨ ك٢ حُِلظش حُظ٢ رخطض ك٤ٜخ، ٗظ٤ـش حكظ٬ُٜخ ٍُٔٞ٣ش، هخىٍس ػِ٠ طِز٤ش‬
                                                                                                 ‫ٓطخُزٚ.‬

    ‫ٓخْٛ حكظ٬ٍ حُلِلخء ك٢ اىهخٍ حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔزخَٗ اُ٠ ٍٓٞ٣ش. كٖٔ طِي حُ٘وطش ىأرض رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حَُٔ‬
   ‫³ٝرويٍ ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُؼِ٘٤ش ًٔخ ٣ظ٠ق ٖٓ ح٧ُٓظ٤ٖ حُِز٘خٗ٤ش ػخّ (3491 ّ) ٝحٍُٔٞ٣ش ػخّ (5491 ّ)‪ µ‬ػِ٠‬
 ‫اه٘خع كٌٞٓش كَٗٔخ حُلَس رٔ٘ق ٍٓٞ٣ش حٓظو٬ُٜخ. ًٝخٕ حُيحكغ اُ٠ ًُي ٓظٔؼ٬ رخَُأ١ حُوخثَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ اٍٟخء‬
     ‫حُؼَد ك٢ ٓخثَ ح٧ٓخًٖ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ ؿؼِْٜ أًؼَ حٓظؼيحىح ُِوزٍٞ رخُلٍِٞ حُظٞك٤و٤ش ُٔٔؤُش كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ‬
 ‫اٍٟخء حُؼَد ك٢ ٍٓٞ٣ش ُْ ٣ٌٖ ٣ؼ٘٢ كَٝ ػزي هللا كخًٔخ ػِ٠ ٌٛح حُزِي، ٝٓخ ُزغ حُٔ٤َ أُٝ٤لَ ُ٤ظِظٕٞ، ُٝ٣َ‬
                               ‫حُيُٝش ك٢ حُوخَٛس إٔ َٝٛ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ أ٣ٍِٞ ٝأ١ِغ ػزي هللا ػِ٠ ٌٛٙ حُلو٤وش.‬


                                                  ‫68‬
‫ؿَٟ حٓظوزخٍ ُ٤ظِظٕٞ ك٢ حُوَٜ ٖٓ هزَ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٣َطي١ ؿِزخرخ رٔ٤طخ أٛلَ حُِٕٞ ٝهي ريح ح٧ه٤َ‬
    ‫»ٍؿ٬ هٜ٤َ حُوخٓش ًح ُل٤ش ٓيرزش ٝػ٤٘٤ٖ ُط٤لظ٤ٖ ط٘ٔخٕ ػٖ هيٍ ٖٓ ػيّ حَُٟ٠«. أٓٔي ح٧ٓ٤َ ر٤ي ٟ٤لٚ‬
 ‫ٝهخىٙ اُ٠ ؿَكش حُـِّٞ حُٔلَٝٗش رؤػخع كَٗٔ٢ ّ،هَِّي، ٝٛٔي٣خص أٍٝر٤ش ٓظِحكٔش كٞم حُٔـخؿ٤ي حَُ٘ه٤ش، ٓغ‬
      ‫ُكٔش ٖٓ حُٜٔ٘ٞػخص حُ٤يٝ٣ش حُؼَر٤ش. ؿِْ حَُؿ٬ٕ ػِ٠ ٛٞكخ ريص كَٗٔ٤ش حُطَحُ، ٝرخىٍ ُ٤ظِظٕٞ اُ٠‬
        ‫حٌُ٘ق ػٖ ٓ٠ٕٔٞ ٍٓخُظٚ، ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٓخ ٣ِحٍ ٌٓٔٔخ ر٤يٙ. ٝٓخ إ أٝٗي حُ٠٤ق ػِ٠ حٓظٌٔخٍ‬
 ‫ٓـخٓ٬طٚ حُظٜٔ٤ي٣ش كظ٠ هخ١ؼٚ ػزي هللا، »ٓغ حرظٔخٓش أٓ٤َ اُ٠ حُ٘لٞد« ٓؼزَح ػٖ طؤ٤٘ٚ ُٔخ كِٔٚ ٖٓ أهزخٍ‬
                                    ‫(‬
                                      ‫هخث٬: »ٖٓ حُٞحٟق إٔ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٫ ٣ٕ٘ٞٝ طٜ٘٤ز٢ ٌِٓخ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش«.‬

   ‫ًخٗض ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٍٓٞ٣ش طٔظَٗي ٓزيأٛخ حُؼخّ حُوخٟ٢ رب٣ـخى ُـش ٓ٘ظًَش ٓغ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش. ُٝظلو٤ن‬
 ‫ًُي كخطلض رَ٣طخٗ٤خ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش،أػيحء ػزي هللا حُـٍٜٔٞ٣٤ٖ، ٝهٜٞٛخ ػ٠ٞ حٌُظِش حُو٤خى١ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢.‬
  ‫ٝك٢ ريح٣خص ػخّ (3491 ّ) طٞك٢ ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش حُٔؼ٤ٖ ٖٓ هزَ كَٗٔخ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ حُلٔ٤٘٢.‬
‫ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٗض كَٗٔخ كَ٣ٜش ػِ٠ حٓظؼخىس حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٟٝٔخٕ ٟٝؼٜخ ٛ٘خى ػٖ ١َ٣ن‬
‫حُٔزخىٍس أه٤َح اُ٠ اػ٬ٕ ٓؼخٛيس (6391 ّ) حُلَٗٔ٤ش ـ حٍُٔٞ٣ش حُظ٢ ًخٗض ٍٓٞ٣ش هي ٛخىهض ػِ٤ٜخ، ك٢ ك٤ٖ ُْ‬
     ‫طٌٖ كَٗٔخ هي كؼِض رؼي. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُـَ٘حٍ ًخطَٝ (حُٔ٘يٝد حُؼخّ ُلَٗٔخ حُلَس) أػِٖ ػٖ اؿَحء حٗظوخرخص‬
        ‫ٝػَٝ ػوي ٛلوش ٓغ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢، طوّٞ رٔٞؿزٜخ ريػٔٚ ك٢ ٍثخٓش حُـٍٜٔٞ٣ش، َٗ٣طش إٔ ٣َكغ ُٞحء‬
  ‫حُٔؼخٛيس حُوي٣ٔش رؼي إٔ ٣٘ـَ حُٜٔ٘ذ. ريح حُؼَٝ ٓـَ٣خ ر٘ظَ حُوٞطِ٢، ٌُٖٝ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَحم أُلض‬
      ‫ػِ٤ٚ ١خُزظ٤ٖ ٓ٘ٚ ٍك٠ٚ. ًٝخٗض حُلـش حُظ٢ حٓظ٘يص رَ٣طخٗ٤خ اُ٤ٜخ ٛ٢ أٗٚ ًخٕ ٓ٤ِلن حُ٠ٍَ رٔٔؼظٚ ػزَ‬
     ‫حُظؼخَٓ ٓغ كَٗٔخ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٌٓٔذ ٗوٜ٢. ٌٝٛحٕ حُطَكخٕ رَ٣طخٗ٤خ، ٝحُؼَحم، ًخٗخ أ٣٠خ ٓظلو٤ٖ ػِ٠‬
‫ٍَٟٝس روخء ٍٓٞ٣ش َٜٓس ػِ٠ طـ٘ذ أ٣ش ػ٬هش هخٛش رلَٗٔخ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٌَ٘ ػوزش طؼظَٝ ٓز٤َ حُظلخهٜخ‬
 ‫رؤ١ َٓ٘ٝػخص ٝكيٝ٣ش ػَر٤ش ٓٔظوزِ٤ش ك٢ َٗم أٝٓ٢ هخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤ش. ٝٓخ ُزؼض حُٜ٘خثق حُزَ٣طخٗ٤ش‬
       ‫ٝحُؼَحه٤ش إٔ ٗـلض ك٢ ىكغ حُوٞطِ٢ رخطـخٙ حُؼِٝف ػٖ ح٩هيحّ ػِ٠ ػوي أ٣ش حطلخه٤خص َٓ٣ش ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ.‬

    ‫ٝك٤ٖ ؿَٟ حٗظوخرٚ ٍث٤ٔخ ُِـٍٜٔٞ٣ش ك٢ َٜٗ آد ٖٓ هزَ حُٔـِْ حُٔ٘ظوذ كي٣ؼخ، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٓٔؼظٚ‬
‫ًِٔظٜخ ًٝخٕ ٛٞ هي كَٜ ػِ٠ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ حُول٢. (33) ًَٝى كؼَ ػِ٠ ٓخ ؿَٟ كخٍٝ ػزي هللا، ىٝٗٔخ ٗـخف،‬
 ‫(43)‬
      ‫إٔ ٣ـظَف طلخُلخ ٓغ كَٗٔخ حُظ٢ ًخٗض حُطَف حُوخَٓ ح٥هَ ٖٓ ح٫ٗلَحؽ ك٢ حُؼ٬هش ر٤ٖ ح٩ٗـِ٤ِ ٝحُوٞطِ٢.‬

      ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا، ك٢ ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ، هخىٍح ك٢ ٍٓٞ٣ش ػِ٠ ٓ٠خٛخس حُوٞطِ٢ ٖٓ ك٤غ حُ٘لًٞ. كؤًؼَ٣ش‬
     ‫ٓئ٣ي٣ٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش ًخٗض حٗظٜخُ٣ش، ٧ٕ ُٜٓٞش ؿَٙ اُ٠ حُٟٔٞٞع حٍُٔٞ١، ٝآٌخٗ٤ش طٜٞ٣َٙ ػِ٠ أٗٚ رؼزغ،‬
     ‫ًخٗظخ هي ؿؼِظخٙ ٗوطش ؿٌد ١ز٤ؼ٤ش رخُ٘ٔزش ٍُٔٞ٣٤ٖ ٓٔظخث٤ٖ ٝٓؼخٍٟ٤ٖ رٍٜٞس ٓئهظش ٝػخرَس. (53) ٝهي ظَ‬
‫ٍٛ٤يٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٣َطلغ ٝ٣٘ولٞ ٓغ طوِزخص حُٔ٤خٓش حُيحهِ٤ش ـ كظ٠ إ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش أهيٓض ػِ٠ حػظٔخى ِِٓٔش‬
       ‫ٖٓ حُٔزخىٍحص حُٞى٣ش ٓؼٚ ُلظَس ك٢ ػخّ (1491 ّ) ك٤ٖ هخٓض كَٗٔخ حُلَس رظؼ٤٤ٖ حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ حُلٔ٤٘٢‬
 ‫حُٔلَ١ ك٢ حُظؼخٕٝ ٓؼٜخ ٍث٤ٔخ ُِـٍٜٔٞ٣ش (63) ؿ٤َ إٔ ٌٛح حَُٛ٤ي ُْ ٣ٌٖ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حَُك٤غ حٌُخك٢ ُْٝ ٣زن‬
   ‫كظَس ًخك٤ش ٩ه٘خع أكي رؤٕ ُٚ ٓٔظوزَ ك٢ ٍٓٞ٣ش. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣٘ؼطلٕٞ ٗلٞٙ طؼز٤َح ػٖ ٓؼخٍٟش ٌٛح‬
     ‫حُ٘ظخّ حُوخثْ أٝ ًحى، أٝ ٌٛٙ حُٔ٤خٓش حُٔظزؼش أٝ طِي، كبٕ حٛظٔخْٜٓ رٚ ُْ ٣ٌٖ ١ٞ٣َ ح٧ٓي، كخكِح ١ٔٞكٚ ىٕٝ‬
      ‫طٞك٤َ حُيػْ ٝحُٔلظٟٞ حُلو٤و٤٤ٖ حُ٬ُٓ٤ٖ ُظلو٤ن ٓؼَ ًُي حُطٔٞف. ًخٕ أٜٗخٍ ػزي هللا حُٞك٤يٕٝ أٛلخد‬
     ‫حُ٘ؤٕ ك٢ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش، ٝحٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي ظِٞح ػخرظ٤ٖ ػِ٠ ٝ٫ثْٜ ػزَ حُٔ٘٤ٖ ؿٔخػش ٛـ٤َس ٖٓ حٌُِٔ٤٤ٖ‬
      ‫حُوٞٓ٤٤ٖ، ٖٓ ٗٔ٢ ػخثِش حُزٌَ١، ٖٝٓ كِلخء حُٜخٗٔ٤٤ٖ حُويحٓ٠، ٖٝٓ ػزي حَُكٖٔ حُٜ٘ز٘يٍ. كزخُ٘ٔزش ُؼخثِش‬
‫حُزٌَ١ ًخٕ ػزي هللا ٣ـٔي حُؼوخكش ٝحُظوخُ٤ي حُؼَر٤ش، ًٝخٗض ٍٝحرطٚ رٜخ طؼٞى اُ٠ أ٣خّ ٗزخرٚ ك٢ آطٔزٍٞ. أٓخ طؤ٣٤ي‬
                                                                            ‫حُٜ٘ز٘يٍ كوي ًخٕ ٖٓ ٗٞع ٓوظِق.‬

 ‫ًخٕ حُٜ٘ز٘يٍ ٝ١٘٤خ ٓظٔظؼخ رخ٫كظَحّ، ٌِٓ٤خ، ٝٓظؼخ١لخ ٓغ ح٩ٗـِ٤ِ. ًٝخٕ أ٣٠خ ٗي٣ي حُٔؼخٍٟش ٌُِظِش حُٞ١٘٤ش.‬
‫ٝر٘ظَٙ كبٕ ػزي هللا ًخٕ حَُِٓ حُٔؼخُ٢ ُظطِؼخطٚ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي ؿَٟ ٗل٤ٚ ٖٓ ٍٓٞ٣ش رؼي ػٍٞس (5291 ـ 7291‬
                  ‫ّ) ُْٝ ٣ٔٔق ُٚ رخُؼٞىس كظ٠ ػخّ (7391 ّ) (ٗظ٤ـش ىٓخثْ ٓ٘خكٔ٤ٚ ك٢ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش ؿِث٤خ).‬

   ‫ك٢ أ٣خٍ ػخّ (9391 ّ) هخّ حُٜ٘ز٘يٍ ٝٓؼٚ ٝكي ْٟ هٔٔش ٝػَ٘٣ٖ ٍٓٞ٣خ ر٤ْٜ٘ كُٞ١ حُزٌَ١ رِ٣خٍس َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ ُظوي٣ْ حُظؼِ٣ش اُ٠ ػزي هللا رٞكخس حرٖ أه٤ٚ ؿخُ١ ِٓي حُؼَحم. ٝرٞكخس ؿخُ١ حرٖ ك٤َٜ ٍٝٝ٣ؼٚ، ٌٛح ًخٕ‬
    ‫حُٜٔ٘ذ حَُِٓ١ َُثخٓش حُلًَش حُؼَر٤ش هي رخص ٗخؿَح َٓس أهَٟ، ٝهخّ حُٜ٘ز٘يٍ رخٓظـ٬ٍ حُِ٣خٍس ٩ػ٬ٕ‬
  ‫طؤ٣٤يٙ حُؼِ٘٢ ُظَٗ٤ق ػزي هللا ُِؼَٕ حٍُٔٞ١ رٞٛلٚ ُػ٤ْ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ًٌُٝي كبٗٚ حٓظويّ ه٘ٞحطٚ حُوخٛش‬
    ‫ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ُيػْ كٌَس طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ ٓغ ٍٓٞ٣ش طلض كٌْ ػزي هللا، ٝهِن حطلخى ك٠لخٝ ٣ـٔغ حُيٍٝ‬
                                            ‫(73)‬
                                                 ‫حُؼَر٤ش ػٖ ١َ٣ن ا٣ـخى ُـ٘ش ط٘ل٤ٌ٣ش ٣ظُٞ٠ ػزي هللا ٍثخٓظٜخ.‬


                                                     ‫78‬
‫ًخٕ حُٜ٘ز٘يٍ ٓظٔظؼخ رظؤ٣٤ي ٫ ٣ٔظٜخٕ رٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ُْٝ ٣ظٌٖٔ ػزي هللا ٖٓ حُللخظ ػِ٠ أ١ ك٠ٍٞ ٓو٘غ ػِ٠‬
         ‫ٛؼ٤ي حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش ا٫ ٖٓ ه٬ُٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ه٠٤ش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش طؼَٟض ٧َٟحٍ ٫ ٣ٌٖٔ‬
    ‫حُظؼٞ٣ٞ ػٜ٘خ ك٤ٖ طْ حؿظ٤خٍ حُٜ٘ز٘يٍ ك٢ طُٔٞ (0491 ّ) ٝ٣ؼظوي ػِ٠ ٗطخم ٝحٓغ رؤٕ هٜٞٓٚ ك٢ حٌُظِش‬
                                                               ‫حُٞ١٘٤ش ْٛ حٌُ٣ٖ ىرَٝح ػِٔ٤ش ح٫ؿظ٤خٍ.‬

‫ٝرَك٤َ حُٜ٘ز٘يٍ كَوَي ػزي هللا ؿِءح ًز٤َح ٖٓ ٗلًٞٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٛل٤ق إٔ حُٔ٘خػَ حٌُِٔ٤ش ًخٗض ًحص ٗؤٕ، ؿ٤َ‬
                                                                                  ‫َ‬
   ‫إٔ حٌُِٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٘ؤٔ٤ٖ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ كٍٞ ٓٔؤُش حهظ٤خٍ حَُٔٗق (حُـي٣َ رؤٕ ٣ٜزق ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش).ٝر٤ٖ أرَُ‬
  ‫ٓ٘خكٔ٢ ػزي هللا ػِ٠ حُٜٔ٘ذ ًخٕ حُؼخَٛ حُؼَحه٢، ػزي ح٩ُٚ، ِٝٓي حُؼَحم حُ٘خد ك٤َٜ حُؼخٗ٢، ٝك٤َٜ حرٖ‬
      ‫ٓؼٞى. ٝػٔش ٓطخُزٕٞ رخُؼَٕ أهَ ؿي٣ش أٟلٞح ؿٞح ٖٓ حُِٔحف ٝحُٔوَ٣ش ػِ٠ حُٔٔؤُش. كزؼي ح٩ػ٬ٕ ػٖ‬
   ‫ح٫ٗظوخرخص ك٢ (3491 ّ) ٓؼ٬، رخىٍ ح٧ٓ٤َ ٓؼ٤ي حُـِحثَ١ اُ٠ ػوي حؿظٔخػخص ك٠َٛخ أطزخع ٓؤؿٍٕٞٝ ك٢‬
   ‫ىٓ٘ن ٝحٗظٜض رب١٬م حَُٛخٙ ٝٛظخكخص (ػخٕ حُِٔي ٓؼ٤ي ِٓي ٍٓٞ٣ش!). ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ِلض ٗظَ أكي ٟٓٞ‬
                                                      ‫(83)‬
                                                           ‫ؿ٤َحٗٚ حٌُ٣ٖ ػزَٝح ػٖ حٌُٟ٘ٞ ٖٓ حُ٠ـ٤ؾ.‬

‫هخّ ػزي هللا رظُٞ٣غ حُٜزخص حُٔو٤ش ٝط٘ـ٤غ حُظـط٤خص حُٜلل٤ش حُٔٞحُ٤ش ك٢ ٓز٤َ ًٔذ حُظؤ٣٤ي. ٝٗظَح ٧ٕ ٓللظش‬
    ‫ٗوٞىٙ ًخٗض ٗزٚ هخٝ٣ش ٝهخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ حُٜخٍّ، كبٕ ح٧ٓٞحٍ حُظ٢ أٗلوٜخ ك٢ ٍٓٞ٣ش ؿخءص ٖٓ‬
‫ه٘ٞحص ٫ ػ٬هش ُٜخ رٔٞحُٗظٚ حَُٓٔ٤ش. ٝهي ه٤َ اٗٚ ًخٕ ٣ٌٔذ ح٧ٓٞحٍ حُ٬ُٓش ُٔٔخٍٓش آ٣خص حُٔوخء ك٢ ٍٓٞ٣ش‬
    ‫ػٖ ١َ٣ن آٍخٍ ٓ٤خٍحطٚ ػزَ حُليٝى ٓلِٔش رخُز٠خثغ حُظ٢ طزخع ك٢ ح٧ٓٞحم حٍُٔٞ٣ش، ك٤غ ح٧ٓؼخٍ ًخٗض‬
   ‫أػِ٠ ٖٓ ٗظ٤َطٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رٌؼ٤َ. (93) ٝٓخ ًٔزٚ ٖٓ ٓزخهخص حُو٤َ ك٢ حُوخَٛس ٌٓ٘ٚ ٖٓ طٔٞ٣َ كًَش‬
  ‫حٟطَحد ٝؿ٤ِس ر٤ٖ حُوزخثَ حٍُٔٞ٣ش. (14) طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ؼظٔي ػٔ٬ء ٓوظِل٤ٖ ٩٣ٜخٍ ح٧ٓٞحٍ ٝحُيػخ٣ش ٗ٤خرش‬
      ‫ػ٘ٚ، ٧ٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٍِٝ ٍٓٞ٣ش ٗوٜ٤خ. كٔخ أػخٍ ؿ٠زٚ حُ٘ي٣ي أٗٚ ٓ٘غ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓ٤ِس‬
   ‫حُؼزٍٞ َٓط٤ٖ ك٢ ٍكِظ٤ٖ اُ٠ ًَ ٖٓ طًَ٤خ ُٝز٘خٕ ٓخ ُزؼظخ إٔ أُـ٤ظخ، ٓٔخ أٝك٠ رؤٕ حُٜيك٤ٖ ًخٗخ أهَ أٛٔ٤ش ٖٓ‬
                                                                                               ‫(74)‬
                                                                                                    ‫حُطَ٣ن.‬

      ‫حكظِض ٍٓٞ٣ش ٌٓخٗش ًَِٓ٣ش رٍٜٞس ٓطِوش ك٢ ٓوط٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُيٟ ػزي هللا، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض،‬
           ‫٧ٓزخد طخٍ٣و٤ش، ١َ٣يطٚ ح٧ًؼَ ؿخًر٤ش. ُْ ٣ظَٜ ُز٘خٕ ا٫ رٍٜٞس ػخرَس ك٢ ٓـَٔ ػِٔ٤خص حُٜ٤خؿش‬
 ‫ُٔوططخطٚ؛ حًظل٠ رخُيػٞس اُ٠ ا٣ـخى ٗٞع ٖٓ حُلٌْ حٌُحط٢ ك٢ ٓز٤َ حكظٞحء حُِ٘ػش ح٫ٗلٜخُ٤ش حُٔخٍٝٗ٤ش. ُْ ٣ٌٖ‬
  ‫ػ٘يٙ كِلخء طوِ٤ي٣ٕٞ ك٢ ُز٘خٕ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ًح ٗؼز٤ش ك٤ٚ. ٛل٤ق إٔ حُلِد حُوٞٓ٢ حٍُٔٞ١، ٝٛٞ كِد ُز٘خٗ٢‬
‫رؤًؼَ٣ظٚ حُٔخكوش، حٌُ١ ًخٕ ٣ٔظٜيف، ٓؼَ ػزي هللا، اػخىس طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش (حُطز٤ؼ٤ش) حطَٜ رٚ، (24) ؿ٤َ‬
  ‫إٔ كٌَ حُلِد حٌُ١ ًخٕ ٣ئًي ػِ٠ كٌَس ٛٞ٣ش ٍٓٞ٣ش ٓخروش ُ٪ٓ٬ّ، ٝ٣ظـخَٛ ٝؿٞى أ١ ػَٜ٘ ػَر٢، ًخٗض‬
                                  ‫ٗي٣يس حُظ٘خهٞ ٓغ ح٧ٓخّ حٌُ١ حٓظ٘ي اُ٤ٚ ػزي هللا ك٢ ٓطخُزظٚ رو٤خىس ٍٓٞ٣ش.‬

 ‫ٝرخُٔؼَ كبٕ كِٔط٤ٖ رو٤ض ٛ٢ ح٧هَٟ ًحص أٛٔ٤ش ػخٗٞ٣ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طٜخػي حٛظٔخّ ػزي هللا رٜخ ؿَحء هطش‬
        ‫(7391 ّ) ُِظؤ٤ْ. ًخٗض ٛؼٞرخطٚ ٛ٘خ ػِ٠ ٛؼ٤ي ٝؿٞى ه٤خىس ٓلِ٤ش ٓ٘خكٔش أهَ رخُٔوخٍٗش ٓغ حُٟٞغ ك٢‬
    ‫ٍٓٞ٣ش، ٧ٕ حُلخؽ أٓ٤ٖ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُو٤خىحص حُٞ١٘٤ش ـ حُوٞٓ٤ش ًخٗٞح هي َٛرٞح أٝ طْ ٗل٤ْٜ ؿيحس كًَش حُؼٜ٤خٕ‬
  ‫حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ (6391 ـ 9391 ّ) ًٝخٕ ٣ٌل٢ ٓـَى ٓ٘ؼْٜ ٖٓ حُؼٞىس اُ٠ حُز٬ى ٖٓ أؿَ حُؼَٔ ُويٓش ه٠٤ظْٜ.‬
      ‫(34) ٝٓغ ًُي كبٗٚ ُْ ٣ٔظطغ إٔ ٣ٔظـَ ؿ٤خرْٜ ٝأهلن ك٢ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ اُ٠ ٓخ رؼي كِد حُيكخع حُٞ١٘٢‬
 ‫َُحؿذ حُ٘٘خٗ٤زز٢. أٓخ ح٫ٛظٔخّ حٌُ١ طْ اؿَحم ح٧ٓ٤َ ٍٜٓ٘ٞ، أكي أر٘خء حرٖ ٓؼٞى ك٢ رلَٙ ُيٟ ُ٣خٍس هخّ رٜخ‬
   ‫اُ٠ كِٔط٤ٖ ك٢ ػخّ (3491ّ) كوي ِٓ٢ ح٧ٟٞحء حٌُخٗلش ػِ٠ حكظوخٍ ػزي هللا اُ٠ حُ٘لًٞ ٝحُـخًر٤ش رؤِٓٞد ٓئُْ‬
   ‫رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش. (44) ٓغ حهظَحد حُلَد ٖٓ ٜٗخ٣ظٜخ كخٍٝ ٍػخ٣ش ؿزٜش ٓٞكيس ط٠ْ ٓخثَ ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش‬
‫طلض اَٗحكٚ، ؿ٤َ إٔ كِد حُلخؽ أٓ٤ٖ حُٔؼَٝف رخْٓ حُلِد حُؼَر٢، ًٝخٕ ٓخ ٣ِحٍ أًزَ ح٧كِحد ٝأهٞحٛخ ك٢‬
                                                                        ‫(54)‬
                                                                             ‫كِٔط٤ٖ، ٍكٞ ح٫ُظلخم رخُـزٜش.‬

 ‫ًٌُي رو٢ ػزي هللا ػِ٠ ِٛش رخًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش آٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ ٜٛ٤ٞٗ٢ ُلٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ٓوخرَ‬
‫حُلٌْ حٌُحط٢، ٝآٌخٗ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ ك٢ ٓ٘خ١ن أٝٓغ ٖٓ طِي حُٔؼَٟٝش ك٢ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ، (64) ا٫ إٔ حًُٞخُش ُْ‬
‫طزخىٍ ه٢ اُ٠ حُظؼخَٓ رـي٣ش ٓغ ػَٟٚ. ٝري٫ ٖٓ ًُي، كبٕ حُٔ٘ظٔش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُؼخُٔ٤ش هخٓض، ك٢ ٓئطَٔٛخ حٌُ١‬
‫ػويطٚ ر٘٤ٞ٣ٍٞى ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (2491 ّ) رظز٘٢ ؿِٔش حُوَحٍحص حُٔؼَٝكش رخْٓ رَٗخٓؾ رِظ٤ٍٔٞ. ٝهي ىػض ٌٛٙ‬
 ‫حُوَحٍحص اُ٠ حُو٤خّ كٍٞح رظؤٓ٤ْ ًُٞٓ٘ٞغ ٣ٜٞى١ ك٢ كِٔط٤ٖ، اُ٠ ٍكٞ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حُٜخىٍ ػخّ (9391‬
  ‫ّ) ٝاُ٠ ٛـَس ٝحٓظ٤طخٕ ٣ٜٞى٣٤ٖ ؿ٤َ ٓليٝى٣ٖ اُ٠ كِٔط٤ٖ ٝك٤ٜخ طلض اَٗحف حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝاُ٠ طٌ٘٤َ‬
                                               ‫هٞس ػٌَٔ٣ش ٣ٜٞى٣ش طلض ٍح٣ظٜخ حُوخٛش رٜخ ٝح٫ػظَحف رٜخ.‬



                                                   ‫88‬
‫ٛل٤ق إٔ ػزي هللا حػظَف رٞؿٞى أهطخء ٝٛلٞحص، ًٔخ ًخٕ ٣٘ظظَ رظٞؿْ ٍٓخُش ُ٤ظِظٕٞ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣َ ح٫ٗؼيحّ‬
   ‫حٌُخَٓ ُ٨َٓ ك٢ ٟٝؼٚ، ٗخٛ٤ي ػٖ أٗٚ ُْ ٣ِْٔ رؤٗٚ ك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ حُزخػغ ػِ٠ حُ٤ؤّ. كزؼ٤يح ؿيح ػٖ إٔ‬
  ‫٣ٌٕٞ ٓ٤خٓ٤خ ٝحهؼ٤خ أَٛ ػِ٠ حُظٔٔي رؤك٬ٓٚ ػٖ ػَٕ ٍٓٞ١ رويٍ ٖٓ حُؼ٘خى، ؿؼَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُٔ٤َ‬
   ‫ٛخٍُٝي ٓخى ٓخ٣ٌَ ٣٘ؼَ رخُوِن ػِ٠ طٞحُٗٚ حٌُٛ٘٢. (74) ًٝٔخ أهَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُوِق حُٔ٤َ آ٫ٕ ً٘٤٘ـٜخّ‬
      ‫رويٍ أًزَ ٖٓ ح٩ٗلخم كوي ًخٕ: »ػـُٞح ٌٓٔٞٗخ رٜخؿْ حُوٞف ٖٓ ٟ٤خع كَٛظٚ ح٧ه٤َس ُظلو٤ن أ١ ٖٓ‬
                                                                                             ‫(84)‬
                                                                                                  ‫أٛيحكٚ«.‬

       ‫ًخٗض ٗ٘خ١خص هخىس ػَد ىحثز٤ٖ ػِ٠ حُيػٞس ٧كٌخٍْٛ حُوخٛش ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش ٛ٢ حُظ٢ ؿؼِظٚ ػٜز٢‬
 ‫حُِٔحؽ رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش. ًٝخٕ ح٧ًؼَ ك٤ٞ٣ش ر٤ٖ ٛئ٫ء ْٛ حُؼَحه٤ٕٞ رِػخٓش ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝحَُٜٔ٣ٕٞ رو٤خىس‬
                                                                                                 ‫ّ‬
         ‫حُ٘لخّ رخٗخ، ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُٞكي١. أٓخ حرٖ ٓؼٞى كٌخٕ ػَٜ٘ح ِٓز٤خ ظِض ًَحٛ٤ظٚ حُلطَ٣ش حُٔؼَٝكش‬
                                ‫ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ًخك٤ش ُٟٞغ ٌٓ٘٬ص ؿي٣ش أٓخّ أ١ َٓ٘ٝع ٛخٗٔ٢ ٣وٚ حُٞكيس.‬

     ‫ه٬ٍ كظَس حُلَد ػٔش آٍحء ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش ظِض طظَىى ك٢ ح٧ؿٞحء. ٝهي ٗـغ هطخد أٗطٞٗ٢ ا٣يٕ ك٢‬
   ‫ٓخٖٗ٘ ٛخّٝ ػخّ (1491 ّ) حٌُ١ ط٠ٖٔ ٝػيح رؤٕ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ًخٗض ٓٔظؼيس: »ُظٞك٤َ ىػٜٔخ حٌُخَٓ ٧١‬
   ‫َٓ٘ٝع ٣لظ٠ رخُوزٍٞ حُؼخّ« ك٠٬ ػٖ ح٫هظَحد حُٞحٟق ٖٓ ح٫ٓظو٬ٍ رخُ٘ٔزش ٌَُ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، ٌٛح‬
     ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُٔٞػٞى ػ٘٤ش ؿِٝ حُلِلخء، ػِ٠ ٛ٤خؿش ٓؼَ ٌٛٙ ح٥ٍحء ٝططٞ٣َٛخ ٍؿْ أٜٗخ ًخٗض ؿخٓ٠ش ك٢‬
    ‫حُزيح٣ش. ٝٓغ حٗلٔخٍ حُوظخٍ ػٖ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ػخّ (3491 ّ) رخص حُلي٣غ ػٖ ٓٔظوزَ حُٔ٘طوش ك٤ٔخ رؼي‬
                                                                                     ‫حُلَد ٌٓٔ٘خ.‬

 ‫ُْ طـي رَ٣طخٗ٤خ هط٢ ػزي هللا حُوخٛش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ هططخ ٓظٔظؼش رؤ١ طؤ٣٤ي ػَر٢ ػخّ. رَ ًٝخٗض طظطِغ اُ٠‬
                                                               ‫ّ‬
  ‫ه٤خىس ٍؿخٍ ٓؼَ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ك٢ حُؼَحم ٝحُ٘لخّ رخٗخ ك٢ َٜٓ، ٖٓٔ ًخٗٞح ٓٞحُ٤ٖ ُزَ٣طخٗ٤خ ٌُْٜٝ٘ ًخٗٞح ك٢‬
    ‫حُٞهض ٗلٔٚ ٓظٔظؼ٤ٖ رويٍ ٖٓ ح٫كظَحّ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢؛ ًٝخٗض أٛٔ٤ش حُوخَٛس هي طؼُِص رٌَ٘ هخٙ ر٘ظَ‬
    ‫حُؼَد ٝح٩ٗـِ٤ِ ػِ٠ كي ٓٞحء ؿَحء حُلَد. أٓخ ػزي هللا كوي ًخٕ، ًٔخ أىٍى ٛٞ ٗلٔٚ رؼٔن، أٓ٤َ كن طلخٛش‬
                                                                 ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝػيّ حٗطٞحثٚ ػِ٠ أ٣ش أٛٔ٤ش.‬

    ‫أٓخ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي كوي ىأد ٌٓ٘ ػخّ (9391 ّ) ػِ٠ حٓظ٘ؼخٍ حُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش حُؼخٓش ُِٞكيس حُؼَر٤ش. ًٝخٕ،‬
‫هٜٞٛخ، هي حهظَف ػِ٠ ػزي هللا اهخٓش حطلخى كيٍحُ٢ ر٤ٖ حُ٘ظخٓ٤ٖ حٌُِٔ٤٤ٖ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢ ظَ كٌْ حُلَع حُؼَحه٢‬
     ‫ُِؼخثِش؛ ؿ٤َ إٔ ٍى كؼَ ػزي هللا ًخٕ ِٓز٤خ ٓ٤جخ. ٝه٤َ: إ ػزي هللا ًخٕ هي ٍى ػِ٠ حهظَحف ؿؼَ ؿخُ١ حَُأّ‬
   ‫ح٧رَُ ُ٬طلخى هخث٬: إ »ٛز٤خ ٝٓلظخ٫« ُٖ ٣ظٌٔ٘خ ٖٓ هيحػٚ ٝحٓظـلخُٚ. إ كيس حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ ػزي هللا ٝحُلَع‬
     ‫حُؼَحه٢ ٖٓ ح٧َٓس حُٜخٗٔ٤ش حٗظوِض اُ٠ كظَس كٌْ ك٤َٜ حُؼخٗ٢ ٝحُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ػزي ح٩ُٚ. ًٌُٝي كبٕ‬
     ‫حُطَف حُؼَحه٢ طليٟ ٓطخُزش ػزي هللا رٍٔٞ٣ش. ٝك٢ ٓز٤َ حٓظزؼخى أ١ ٛيحّ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي، كخٍٝ ٍٗٞ١‬
‫حُٔؼ٤ي طٞؿ٤ٚ ١ٔٞكخص ػزي هللا ٗلٞ كِٔط٤ٖ. ًٝخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣َٟ إٔ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ إٔ ٣ظليح،‬
    ‫ػْ طو٤ْ طِي حُيُٝش حُٔٞكيس حطلخىح كيٍحُ٤خ ٓغ حُؼَحم (ىٕٝ طلي٣ي حُو٤خىس)، حطلخىح ُٖ طِزغ ٍٓٞ٣ش إٔ طٔو٢ ك٤ٚ‬
   ‫»ٓؼَ كزش رِق ٗخٟـش«. ٌُٖٝ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ؼن ريٝحكغ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ًٝخٕ ٓٔظؼيح ُيكغ ٓطخُزٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش‬
                  ‫(94)‬
                       ‫ٟي ٓطخُذ أر٘خء أٗوخثٚ، ًٔخ ٛٞ ح٧َٓ ك٢ ٓٞحؿٜش أ٣ش ٓطخُذ ٛخىٍس ػٖ أ١ ١َف آهَ.‬

  ‫ُْ ط٘طِن أ١ طلًَخص ِٓٔٞٓش رخطـخٙ حُٞكيس حُؼَر٤ش ٝحهؼ٤خ كظ٠ ػخّ (3491 ّ) رؼي ِٛ٣ٔش ٍَٝٓ ك٢ حُؼِٔ٤ٖ.‬
      ‫كل٢ ًُي حُٞهض طوَ٣زخ ط٠خكَ كخكِحٕ ػِ٠ ا١٬م ك٤ٞ ًؼ٤ق ٖٓ حُلؼخُ٤خص ٖٓ هِذ ٟزخد أٌٗخٍ حُِ٘ٝع‬
 ‫حُـخٓ٠ش ٗلٞ ًُي ح٫طـخٙ. طٔؼَ حُلخكِ ح٧ٍٝ رٔٞص ٍث٤ْ حُيُٝش ك٢ ٍٓٞ٣ش حُوخٟؼش ُلَٗٔخ، حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ‬
  ‫حُلٔ٤٘٢، ٝرَُٝ حكظٔخٍ اؿَحء ح٫ٗظوخرخص ك٢ ح٧كن. أٓخ حُلخكِ حُؼخٗ٢ كوي ؿٔيٙ ه٤خّ ا٣يٕ، ك٢ ٓـِْ حُؼّٔٞ،‬
                             ‫رظٌَحٍ ىػٔٚ ٧١ َٓ٘ٝع ٝكيٝ١ ٣٘زغ ٖٓ حُؼَد أٗلْٜٔ ٝ٣لظ٠ روزُْٜٞ حُؼخّ.‬

       ‫ٝهزَ هطخد ا٣يٕ ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هي ١َف ػِ٠ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش هطش ٌٓظٞرش. ٝك٤ٔخ رؼي أٝكي ؿٔ٤َ‬
‫حُٔيكؼ٢ اُ٠ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش ُـْ حُ٘زٞ. ٝك٢ ُ٣خٍطٚ ُيٓ٘ن طٌٖٔ ح٧ه٤َ ٖٓ اه٘خع ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ رلٞحثي ػيّ‬
  ‫حُظَٞٛ اُ٠ ػوي حطلخه٤ش هخٛش ٓغ كَٗٔخ ُٔٔظوزَ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ًٝخٗض هطش ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ط٘ٚ ػِ٠ طٞك٤ي‬
‫ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حُظ٢ ًخٕ ٓٞح١٘ٞٛخ ٓ٤وٍَٕٝ ٌَٗ حُلٌْ ك٤ٜخ. أٓخ حُ٤ٜٞى ك٢ كِٔط٤ٖ كٌخٕ ٓ٤ظْ ٓ٘لْٜ كٌٔخ ٗزٚ‬
    ‫ًحط٢، ًٔخ ًخٕ ٓ٤ـَ١ طٌٔ٤ٖ حُٔٞحٍٗش ك٢ ُز٘خٕ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٗظخّ هخثْ ػِ٠ ح٫ٓظ٤خُحص اًح أٍحىٝح ًُي.‬
       ‫ٝرؼي ًُي ًخٕ ٓ٤ظْ طٌ٘٤َ ٍحرطش ػَر٤ش ٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٝحُؼَحم، ٍحرطش طٔظط٤غ حُيٍٝ حُؼَر٤ش إٔ طِظلن‬
                                                                                          ‫(15)‬
                                                                                               ‫رًَزٜخ.‬



                                                    ‫98‬
‫ؿٞرٚ حَُٔ٘ٝع رَكٞ ػ٘٤ق ك٢ ًَ ٖٓ ػٔخٕ ٝحَُ٣خٝ. كؼزي هللا أرِؾ حُٔيكؼ٢ رؼزخٍحص ٝحٟلش ٫ ُزْ ك٤ٜخ إٔ‬
     ‫ٓٔظوزَ حُيٍٝ حٍُٔٞ٣ش (َٗم ح٧ٍىٕ، كِٔط٤ٖ، ُز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش) ُْ ٣ٌٖ ٗؤٗخ ٖٓ ٗئٕٝ حُؼَحم »١خُٔخ ٛ٘خى‬
‫أ١َحف أهَٟ ٓٔظ٘يس اُ٠ ٓئٛ٬ص أك٠َ، ٝٓ٘طِوش ٖٓ ٓطخُذ أًؼَ ػي٫« (75) ُِٝظٜي١ ٧كٌخٍ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي،‬
   ‫أُْٜ ى٣ٞحٗٚ ربٛيحٍ هطش ري٣ِش. ٝك٢ كو٤وش ح٧َٓ كبٕ حُوطظ٤ٖ ًخٗظخ ٓظٔخػِظ٤ٖ، ٝطوظِلخٕ ك٢ إٔ حُوطش حَُ٘م ـ‬
  ‫أٍىٗ٤ش ٜٗخ طو٠٢ رـؼَ ػزي هللا كخًْ حُيُٝش حٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٖٓ ٓ٘طِن ٟٝؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ »حٌُ١ ٣ٌَ٘‬
‫ؿِءح ٛخٓخ ٖٓ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ« ٝػِ٠ أٓخّ ٓخٟ٤ٚ ٝٓٔخػيطٚ حُ٬كوش ُِلِلخء، ٌُٝٞٗٚ حٍُٞ٣غ حَُ٘ػ٢ ُلوٞم‬
 ‫ٝحُيٙ حُٔظٞك٠ آظ٘خىح اُ٠ ٝػي طَ٘طَ٘ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ك٠٬ ػٖ طٞم أٛخُ٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ اُ٠ ٗظخّ كٌْ‬
 ‫ٌِٓ٢ ىٓظٍٞ١. (25) ٝك٢ أػوخد ٌٛٙ حًٌَُٔس هخّ ػزي هللا رٟٞغ ر٤خٕ ٓٞؿٚ »اُ٠ ٗؼذ ٍٓٞ٣ش ٖٓ ك٠َ ٝريٝ،‬
‫ٖٓ هِ٤ؾ حُؼوزش اُ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ كؤػخُ٢ كٞٝ حُلَحص« ىػخ ك٤ٚ اُ٠ ػوي (ٓئطَٔ ٍٓٞ١) ًخٕ ٣ظطِغ‬
          ‫اُ٠ ٍػخ٣ظٚ ك٢ ػٔخٕ. (35) كخٍ حُوخثْ رؤػٔخٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ىٕٝ اًحػش حُز٤خٕ ػزَ حُٜلخكش ٝح٩ًحػش‬
  ‫حُلِٔط٤٘٤ش، ؿ٤َ إٔ ػٔ٬ء ػزي هللا ًٝٝ٬ءٙ هخٓٞح رظُٞ٣ؼٚ ػِ٠ ٌَٗ ٍٓ٘٘ٞ ٝك٤ٖ ؿٞرٚ كٍٞ ٓلخُٝظٚ حَُحٓ٤ش‬
  ‫اُ٠ َٓحٝؿش حُظ٘خٍٝ حُٔطِٞد ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظَٜ٣لخص حُٔظؼِوش رخُٔ٤خٓش حُوخٍؿ٤ش (ح٧َٓ حٌُ١ طْ‬
  ‫طٞه٤ظٚ ك٢ أػ٘خء ؿ٤خد ً٤ًَزَح٣ي ػٖ حُز٬ى)، أهَ ػزي هللا رؤٗٚ حهظَف ًٗزخ، ٝرؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي كؼَ ًُي ا٫ ٧ٗٚ ًخٕ‬
  ‫٣ؼِْ رؤٕ أ١ حُظٔخّ ٣ظويّ رٚ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ح٩ًٕ ًخٕ ٓ٤وخرَ رخَُكٞ. ٍٝؿْ ح٧ٓق كبٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٗخىٓخ ٧ٗٚ ًخٕ‬
                                ‫(45)‬
                                     ‫٣لْ رؤٗٚ ًخٕ ِِٓٓخ رظًٌ٤َ رَ٣طخٗ٤خ رٞؿٞىٙ »ػٖ ١َ٣ن ٝهِٛخ ربرَس«.‬

   ‫أٓخ ٓؼخٍٟش حرٖ ٓؼٞى َُٔ٘ٝع ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي كٌخٗض ٓظـٌٍس ك٢ ٌٗٚ ٝحٍط٤خرٚ حُِٔٓ٘٤ٖ ك٢ حُؼخثِش حُٜخٗٔ٤ش،‬
   ‫ك٤غ حػظزَ حَُٔ٘ٝع ه٘خػخ ُٔي حُ٘لًٞ حُٜخٗٔ٢ اُ٠ ٍٓٞ٣ش، ُْٝ ٣زي ٓيًٍخ ُلو٤وش ـ أٝ ٍرٔخ طـخِٜٛخ ـ ٝٛ٢ إٔ‬
                                    ‫(55)‬
                                         ‫ػزي هللا ًخٕ حُؼخَٓ ح٧هٟٞ ٝح٧ٗي َٛحهخ ُِل٢ ٖٓ هيٍ ٌٛح حَُٔ٘ٝع.‬
                                                             ‫ِ‬

   ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ هخرِ٤ش ط٘ل٤ٌ ٓوظَكخطٚ حُؼِٔ٤ش ًخٗض اكيٟ حٌُٔ٘٬ص حُظ٢ ٣ؼخٗ٢ ٜٓ٘خ َٓ٘ٝع ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي،‬
       ‫ٓظٔؼِش رخُو٘خػش حُٔخثيس رؤٗٚ ًخٕ ٣ول٢ ٍٝحءٙ هطش َٓ٣ش ٛخىكش اُ٠ طٌٔ٤ٖ حُؼَحم ٖٓ حُٔ٤طَس ػِ٠ ٍٓٞ٣ش‬
‫حٌُزَٟ. ٌُٜٝح حُٔزذ كخٍٝ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي إٔ ٣لَٜ ػِ٠ طؼخٕٝ َٜٓ حُزؼ٤يس ػٖ ٓ٘خػَ حُـ٤َس ٝحُلٔي حُٔخثيس‬
     ‫ك٢ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ، ك٢ ا٣ـخى ٓ٘زَ ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش ٓ٘خه٘ش آٍحثٚ. ًٝخٕ حُ٘لّ خّ رخٗخ، ٍث٤ْ ٍُٝحء َٜٓ، هي‬
‫حًظٔذ َٜٗس رٞٛلٚ ٝٓ٤طخ أٓ٤٘خ ك٢ ػخّ (2491 ّ) ك٤ٖ ًخٕ هي ٓخػي حُوخىس حُِز٘خٗ٤٤ٖ ٝحٍُٔٞ٣٤ٖ ػِ٠ حُظَٞٛ‬
      ‫اُ٠ حطلخم كٍٞ ٓٔظوزَ ُز٘خٕ، ٓخ ُزغ، رؼي ػخّ ٝحكي، إٔ أٛزق ؿِءح ٖٓ حُٔ٤ؼخم حُٞ١٘٢ حُِز٘خٗ٢. (65) ًخٕ‬
  ‫ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣ظٖ رؤٕ َٜٓ ُْ طٌٖ طَ٣ي ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ح٫ػظزخٍ ٝح٫كظَحّ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ، ٝرؤٕ ٖٓ ٗؤٕ أ١ ىٍٝ‬
‫٣٠طِغ رٚ حُ٘لّ خّ رخٗخ هٜٞٛخ ك٢ حُ٘ئٕٝ ح٩هِ٤ٔ٤ش إٔ ٣ٌٕٞ ٓٔخػيح ُٚ ػِ٠ حُـزٜش حُيحهِ٤ش، ػِ٠ ح٧هَ ًُي‬
    ‫ٛٞ ٓخ رخف رٚ ُؼزي هللا. (75) ٝهي ٣ٌٕٞ ًُي ٛٞ ٓخ ًخٕ حُ٘لخّ ٣َ٣يٙ ك٢ طِي حُِلظش. ا٫ إٔ َٜٓ، ٓخ إ رخطض‬
                                                      ‫ّ‬
                          ‫ٓظٍٞ١ش ك٢ ٗئٕٝ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ، كظ٠ أٛزلض رَٔػش ٓ٘خكٔش حُؼَحم ح٧ًزَ ٛ٘خى.‬

                                                                              ‫ّ‬
    ‫ك٢ ٛ٤ق ػخّ (3491 ّ) ريأ حُ٘لخّ رخٗخ ٣َىى ٟٓٞٞع حُٞكيس حُؼَر٤ش ػِ٠ ٓٔخٓغ حُلٌٞٓخص حُؼَر٤ش. ٝهي‬
      ‫حؿظٔغ رٔوظِق حُٞكٞى حُؼَر٤ش حُظ٢ ىػ٤ض، حُٞحكي رؼي ح٥هَ، اُ٠ حُوخَٛس ٝرٌٜح ح٧ِٓٞد هخّ ربٍٓخء حُوخػيس‬
    ‫حُ٬ُٓش ُؼوي ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش ُٝظؤٓ٤ْ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ًخٕ ُحثَ حُوخَٛس ح٧ٍٝ، ًٔخ ٛٞ ٓظٞهغ، ٛٞ ٍٗٞ١‬
‫حُٔؼ٤ي. ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ٛ٘خى طٞهق ك٢ ػٔخٕ ٩ه٘خع ػزي هللا ر٠ٍَٝس حُظؼخٕٝ ٓغ حُ٘لّ خّ رخٗخ. ك٢ حُزيء ًخٕ ٍى‬
      ‫كؼَ ػزي هللا ػيحث٤خ، اً هخٍ: إ حُل٤خس هٜ٤َس، ٝاٗٚ ًخٕ هي رو٢ ك٢ حُظَ ٝك٢ حُٜلٞف حُوِل٤ش ١ٞحٍ هٔٔش‬
  ‫ٝػَ٘٣ٖ ػخٓخ، ٝاٗٚ ًخٕ ٣َ٣ي إٔ ٣َٟ ٗ٤جخ طْ اٗـخُٙ. ًٝؼخىطٚ ػِ٠ حُيٝحّ أُق ػِ٤ٚ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ١خُزخ ٓ٘ٚ إٔ‬
‫٣ًَِ حٛظٔخٓٚ ػِ٠ كِٔط٤ٖ، ٝأٟخف رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ طلًَٚ حُلٌٍ إٔ ٣يكغ حٍُٔٞ٣٤ٖ رخطـخٙ حٗظوخرٚ كخًٔخ. (أٓخ ٓغ‬
  ‫ً٤ًَزَح٣ي كوي ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي أًؼَ َٛحكش، اً حػظَف رؤٕ أٜٗخٍ ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش ًخٗٞح هِ٤ِ٤ٖ، ؿ٤َ أٗٚ‬
      ‫أٗخٍ اُ٠ ػيّ ٝؿٞى ٓخ ٣يػٞ اُ٠ ٜٓخٍكظٚ رٌُي). ًٌُي هخّ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ربه٘خع ػزي هللا رؼيّ حٛظٔخّ َٜٓ‬
   ‫حٛظٔخٓخ ؿَٞٛ٣خ رٍٔٞ٣ش، ًٝخٕ ػزي هللا ُيٟ حٗظٜخء ُوخثٜٔخ، هي ٓطَ ٍٓخُش ٝى٣ش ٝؿٜٜخ اُ٠ حُ٘لّخّ رخٗخ ٣٘وِٜخ‬
     ‫اُ٤ٚ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ١خُزخ ك٤ٜخ ٓظخرؼش ؿٜٞىٙ ك٢ هيٓش حُو٠٤ش حُؼَر٤ش ػِ٠ أٓخّ حُوٞحػي حُظ٢ ًخٕ أرٞٙ حُِٔي‬
                                                                                       ‫(85)‬
                                                                                            ‫حُلٔ٤ٖ هي أٍٓخٛخ.‬

                                                                         ‫ّ‬
‫٣زيٝ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي حٓظِطق حُ٘لخّ رخٗخ ٝأ،ػـذ رٚ. ًخٕ هي حؿظٔغ رٚ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ)‬
  ‫ك٢ أػ٘خء ُ٣خٍس ُِوخَٛس ىحٓض ػَ٘س أ٣خّ، ًٝخٕ رؼي ػٞىطٚ هي ٝٛلٚ ُِٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ هخث٬: اٗٚ حُوٞس حُلؼخُش كوخ‬
                                                            ‫ّ‬
     ‫حُٞك٤يس ر٤ٖ حَُٜٔ٣٤ٖ. ٌُٖٝ اػـخرٚ حُ٘ي٣ي رخُ٘لخّ رخٗخ ٍرٔخ ًخٕ ك٢ ؿِء ًز٤َ ٓ٘ٚ ٗخرؼخ ٖٓ ٓوظٚ حُٔلَ١‬
 ‫ُِِٔي كخٍٝم. كو٬ٍ حُِ٣خٍس ٗلٜٔخ حٓظوزِٚ كخٍٝم ىحٓخ ٣ي٣ٚ ك٢ ؿ٤زظ٤ٚ، هخ١زٚ رِـش حُٔلَى هخث٬: (أٗض) ري٫ ٖٓ‬
    ‫(أٗظْ) ٝهيّ ُٚ حُ٘خ١ ك٢ ك٘ـخٕ أٛـَ ٖٓ ك٘ـخٗٚ ٛٞ. أٓخ ػٖ ٟٝغ كخٍٝم ك٢ حُلَد كوي أػِٖ ػزي هللا إٔ ٫‬
‫كَم ك٤ٔخ ُٞ ًخٕ ُٓٞٓٞ٤٘٢ ك٢ هَٜ ػخري٣ٖ أّ كخٍٝم. (95) أٓخ حُ٘لّ خّ رخٗخ كز٘و٤ٞ كخٍٝم ًخٕ ٓ٤خ٫ ٧ٕ ٣ظوٌ‬


                                                    ‫09‬
‫ٓٞهلخ ٝحٟلخ ك٢ ٛق حُلِلخء، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ أٓ٤َ حَُٜحع ٓغ كخٍٝم ػِ٠ حُِٔطش. (ُْ ٣ٌٖ هي أٛزق ٍث٤ٔخ‬
  ‫ُُِٞحٍس ك٢ ٗزخ١ ػخّ (2491 ّ) رؼي ؿ٤خد ىحّ هْٔ ٓ٘ٞحص ا٫ رؼي إٔ هخٓض حُٔيٍػخص حُزَ٣طخٗ٤ش رٔلخَٛس‬
                                                                                    ‫هَٜ ػخري٣ٖ).‬

                         ‫ّ‬
‫ٗـلض كـؾ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي حُٔو٘ؼش حُٔيػٞٓش رخٗطزخع ػزي هللا ح٩٣ـخر٢ حُٔخرن ػٖ حُ٘لخّ رخٗخ ك٢ حُظول٤ق ٓئهظخ‬
   ‫ٖٓ ؿ٤َس ػزي هللا ٝكٔيٙ. كِيٟ طِو٤ٚ ىػٞس ططِذ ٓ٘ٚ آٍخٍ ٝكي اُ٠ حُوخَٛس ك٢ آد (3491 ّ) ٝحكن ػِ٠ ا٣لخى‬
                                     ‫ّ‬
  ‫ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، حٌُ١ ُٝىٙ رظٞؿ٤ٜخص كٍٞ ح١٬ع حُ٘لخّ رخٗخ ػِ٠ ٍَٟٝس طلو٤ن حُٞكيس أٝ‬
     ‫ح٫طلخى ر٤ٖ حُزِيحٕ حٍُٔٞ٣ش، هزَ حُظَٞٛ اُ٠ أ٣ش ٝكيس ػَر٤ش أٝٓغ ٗخِٓش َُٜٔ ٝحُؼَحم. ٝهي ًخٕ ٍَٓٔٝح‬
  ‫ٝٓظلخث٬، ٓزخُـخ ك٢ حُظلخإٍ ك٢ حُلو٤وش، ر٘ؤٕ حُ٘ظخثؾ حُؼِٔ٤ش حُظ٢ ًخٗض ر٤خٗخص طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ٓظظٔوٞ ػٜ٘خ.‬
                                                                                                            ‫(16‬



                                                                   ‫ّ‬
  ‫حُظِّ أرٞ حُٜيٟ رخُظٞؿ٤ٜخص، ٝكيع حُ٘لخّ رخٗخ ػٖ ح٧ٛٔ٤ش حُزخُـش ٩ػخىس طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٝأٟخف إٔ‬
        ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش ًخٗظخ ك٢ ًَ ح٧كٞحٍ هخىٍط٤ٖ ػِ٠ ح٫طلخى، ٝػِ٠ ٛ٤خؿش حُز٘ٞى حُ٬ُٓش ُ٠ْ ُز٘خٕ‬
‫ٝكِٔط٤ٖ ٫كوخ اًح ٓخ رَُص أ٣ش ٌٓ٘٬ص أٝ ػوزخص أٓخّ حٗ٠ٔخّ حُٔٞحٍٗش ٝحُ٤ٜٞى اُ٠ ٓؼَ ٌٛح ح٫طلخى. ًٝخٕ ك٢‬
                                                               ‫ّ‬
‫ً٬ٓٚ ٓئ٣يح ُو٤خّ ٗظخّ ٌِٓ٢، ٝك٤ٖ ٓؤُٚ حُ٘لخّ رخٗخ ػٔخ اًح ًخٕ أ١ ِٓي ٣ظْ حهظ٤خٍٙ ٖٓ ر٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٓ٤ٌٕٞ‬
   ‫ٓوزٞ٫ ُيٟ أَٛ َٗم ح٧ٍىٕ، أؿخد هخث٬: كو٢ حٌُ٣ٖ ْٛ ٖٓ َٗٔ حُِٔٞى ٣ٔظط٤ؼٕٞ إٔ ٣ظطِؼٞح اُ٠ حُٔ٘خٛذ‬
    ‫حٌُِٔ٤ش. ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ هخٍ حُ٘لّخّ رخٗخ، إ ٛ٘خى ٖٓ ٣ل٠َ ك٤َٜ حُؼخٗ٢ ُِٜٔ٘ذ، ٝٛ٘خ ًخٕ ٍى طٞك٤ن ٧ٕ‬
  ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أػِ٘ٞح ك٤َٜ ح٧ٍٝ ٌِٓخ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش ًخٗٞح ك٤ٔخ ٓ٠٠ أػِ٘ٞح ػزي هللا ٌِٓخ ػِ٠ حُؼَحم أ٣٠خ. كِٞ‬
                     ‫ّ‬
    ‫ًخٕ ح٩ػ٬ٕ ح٧ٍٝ ِِٓٓخ كٌٌُي ٣ـذ ػِ٠ ح٩ػ٬ٕ حُؼخٗ٢. ٌُٖٝ حٌُِٔش ح٧ه٤َس ًخٗض ُِ٘لخّ رخٗخ ك٤غ ػزَّ‬
 ‫ػٖ ه٘خػظٚ رؤٕ ٖٓ حُٞحؿذ طٌٔ٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٗظخّ ؿٍٜٔٞ١ اًح ًخٗض ٍؿزظْٜ ك٢ ٌٛح ح٫طـخٙ.‬
                                                                                                           ‫(76)‬



    ‫حٗظ٘٠ ػزي هللا رٜٔٔش طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ك٢ َٜٓ، ٝهي رخُؾ ك٢ حُ٘٘ٞس كوخ اُ٠ ىٍؿش إٔ حَُٔء ٣٘ي كٍٞ ٓخ اًح‬
                                                               ‫ّ‬
  ‫ًخٕ ح٧ه٤َ هي أرِـٚ كلٟٞ كي٣ؼٚ حُوخٙ ٓغ حُ٘لخّ رخٗخ. ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ رٜـظٚ حُؼخٍٓش ٓخ ُزؼض إٔ طزيىص‬
           ‫ك٤ٖ طِو٠ ٗزؤ حُيػٞس حُظ٢ طِوخٛخ حرٖ ٓؼٞى ٩٣لخى أكي أٗـخُٚ اُ٠ حُٞ٫٣خص حُٔظليس. أهطؤ ك٢ طلٔ٤َ حُ٘ٞح٣خ‬
 ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش اً ظٜ٘خ طؼز٤َح ػٖ طؤ٣٤ي حرٖ ٓؼٞى رٞٛلٚ َٓٗلٜخ ـ َٓٗق حُٞ٫٣خص حُٔظليس ـ ُو٤خىس أ١ حطلخى ػَر٢،‬
  ‫ٝك٤ٖ ىػ٢ ػزي ح٩ُٚ اُ٠ ُ٘يٕ، رؼي كٞحُ٢ أٓزٞع ظٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ هي ريأص ربرَحُ َٓٗلٜخ.‬
 ‫(26) ٝٓخ ُزغ حِٗػخؿٚ ٝٓوطٚ إٔ طِح٣يح رَٔػش، كظ٠ حٗليٍ ك٢ ؿ٠ٕٞ أٓزٞع ٝحكي ٖٓ ًٍح حُ٘٘ٞس حُؼخُ٤ش اُ٠‬
     ‫أػٔخم ؿٕ٘ٞ حُ٘ؼٍٞ رخ٫ٟطٜخى حُٔل٤وش، ٍٝحف ٣ِػْ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ىرَص ٟيٙ ٓئحَٓس رخُظؼخٕٝ ٓغ‬
‫(36)‬
     ‫ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ ٛٞ، ٍٝإٓخء حُُٞحٍحص ك٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم ُٝز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش ُٔ٘ؼٚ ٖٓ طلو٤ن ١ٔٞكخطٚ.‬

  ‫ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ُ٘يٕ ًخٕ ٝٛ٢ حُؼَٕ حُؼَحه٢ هي طٞهق ك٢ كِٔط٤ٖ، ك٤غ هخرَ ػزي هللا ٝكخٍٝ طٜيثش ٓوخٝكٚ‬
      ‫ػٖ ١َ٣ن ار٬ؿٚ رؤٕ ٍكِظٚ ُْ طٌٖ ٖٓ أؿَ اؿَحء ٓ٘خه٘خص ٓ٤خٓ٤ش. ٌُٖٝ ػزي ح٩ُٚ ُْ ٣َٜ اُ٠ ُ٘يٕ ك٢‬
 ‫حُلو٤وش ا٫ ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٕ حؿظٔخع ُِـ٘ش ُٝحٍس حُلَر٤ش حُوخٛش رلِٔط٤ٖ ٓوٍَح إٔ ٣ظْ ك٤ٚ، ًٝخٕ ٓلظٔخ إٔ‬
    ‫٣ظْ اَٗحًٚ ك٢ حُٔ٘خه٘خص ُٝٞ رٍٜٞس ٛخٓ٘٤ش. ٝهي ًخٗض ُـ٘ش كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ُٔ٤طَس ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص‬
    ‫ٓئ٣يس حُظؤ٤ْ، ٝرخ٫ٍطزخ١ ٓغ حُظؤ٤ْ ُلٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ًٝخٗض حُ٘ظَ٣ش ك٢ حُٞحهغ رٔ٤طش حُٔـِٟ اً هخٓض‬
     ‫ػِ٠ هخػيس إٔ حُؼَد ًخٗٞح ٓ٤ؤَٕٝ ٗ٤جخ ؿَحء طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ًٝخٗٞح ٓ٤َرلٕٞ ٗ٤جخ رل٠َ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش‬
 ‫حٌُزَٟ، ٝٗظ٤ـش ُؼِٔ٤ش حُٔزخىُش ٌٛٙ ُْ طٌٖ ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ٓظظؼَٝ ٧١ ٍَٟ. ٌُٖٝ ً٤ل٤ش حٍُٞٛٞ اُ٠ ػِٔ٤ش‬
                                            ‫حُظٞك٤ي ًخٗض ٌِٓ٘ش ٛؼزش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ًٔخ رخُ٘ٔزش ُِؼَد.‬

      ‫ًخٕ ىٍٝ ػزي هللا رخػؼخ ػِ٠ هيٍ حٓظؼ٘خث٢ ٖٓ حُل٤َس ٝح٫ٍطزخى. كزَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طٔظط٤غ ؿؼِٚ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش‬
  ‫حٌُزَٟ ـ ٧ٕ حٍُٔٞ٣٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣َ٣يٝٗٚ، ٝ٧ٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٓ٤ؼظَٝ ٝٓ٤ؼ٤َ حٌُٔ٘٬ص رخُظؤً٤ي ـ ؿ٤َ أٜٗخ‬
‫ُْ طٌٖ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طٔظط٤غ إٔ طظٌَ٘ ُويٓخطٚ ػِ٠ حٓظيحى حُٔ٘ٞحص حُؼَ٘ ح٧ه٤َس، ٓٞحء ٗظ٤ـش اكٔخّ ٛخىم‬
   ‫رخُؼَكخٕ أّ ؿَحء حُوٞف ٖٓ إٔ طزيٝ أ٣ش ٓ٤خٓش هخثٔش ػِ٠ حُٜيحهش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٤خٓش ػي٣ٔش حُلخثيس ك٢ أٗظخٍ‬
     ‫كِلخء حُٔٔظوزَ حُٔلظِٔ٤ٖ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُِـ٘ش طِٞٛض ٓ٠طَس اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ: إ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُْ طٌٖ‬
 ‫ٌٓٔ٘ش ه٬ٍ ٓ٘٢ ك٤خس ػزي هللا، ا٫ إٔ حهظَحكخ ٣و٠٢ ر٠ْ أ١ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ ٣ظْ طوٜ٤ٜٚ ُِؼَد اُ٠ َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ ًوطٞس أُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن هِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ؿَٟ ١َكٚ طٜٔ٤٬ ُؼِٔ٤ش طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ. أٓخ حٓظٌٔخٍ‬
‫(46)‬
     ‫ٝكيس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ »كَِرٔخ ًخٕ ٓ٤ظلون ٓغ ٝكخس ح٧ٓ٤َ ؿ٤َ حُٔظٔظغ رٜلش ؿ٤يس رؤ١ ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ«.‬




                                                     ‫19‬
‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طٜٔ٤ْ ػزي هللا ػِ٠ ػيّ حُٔٔخف ُِ٘يٕ رظـخِٛٚ ًخٕ ٗخؿلخ ك٢ ح٫طـخٙ حُٔؼخًْ؛ ٛل٤ق أٗٚ ُْ‬
    ‫٣ظؼَٝ ُِظـخَٛ، ٌُٖٝ أٛيحكٚ ُْ طٜزق أهَد اُ٠ حُظلون. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ػخٍٟض طؤ٤ْ‬
 ‫كِٔط٤ٖ ٝهِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٝرؼي ه٤خّ اٍٛخر٤٤ٖ ٣ٜٞى رخؿظ٤خٍ حٍُِٞى ٓٞ٣ٖ ك٢ حُوخْٓ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ‬
                               ‫(56)‬
                                    ‫(4491 ّ) طْ حُظوِ٢ ػٖ حُظؤ٤ْ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ كٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ.‬

  ‫ٝك٤ٔخ ًخٕ ػزي ح٩ُٚ ك٢ ُ٘يٕ، ح١ِغ ػِ٠ ؿخٗذ ٖٓ ٌٛٙ حُٔوططخص ك٢ َٓحكِٜخ حُٔزٌَس. ٝحًظ٘ق، ػِ٠ ح٧هَ،‬
 ‫إٔ رَ٣طخٗ٤خ ػخىص اُ٠ ١َف ٓٔؤُش طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، ٝأٜٗخ ًخٗض ػخُٓش ػِ٠ ط٘ل٤ٌ َٓ٘ٝػٜخ رخُوٞس اًح حٟطَص،‬
  ‫(66)‬
       ‫ٝأٜٗخ حهظَكض اُلخم حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ. طِي ٛ٢ حُٔؼِٞٓخص حُظ٢ ٗوِٜخ اُ٠ ػزي هللا.‬
  ‫أٓخ اًح ًخٕ ػزي ح٩ُٚ ٣ؼَف طلخٛ٤َ حُٔوططخص حُزَ٣طخٗ٤ش، أٝ طـَأ ػِ٠ ا١٬ع ػزي هللا ػِ٤ٜخ، كِ٤ْ ٓؼَٝكخ.‬

   ‫ٍرٔخ ًخٗض ح٧ٗزخء حُظ٢ ٗوِٜخ حُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ػٖ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٛ٢ حُظ٢ كلِص ٍٗٞ١‬
‫حُٔؼ٤ي، ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (4491 ّ) ػِ٠ حػظٔخى ٓٔظٞ٣خص ؿي٣يس ٖٓ حُ٘٘خ١، ؿ٤َ إٔ حُيحكغ حٌُخٖٓ ٍٝحء‬
                                         ‫طلًَٚ حُٔظـيى هي ٣ٌٕٞ أ٣٠خ ٓظٔؼ٬ رزٞحً٤َ ٓوخٝكٚ ٖٓ ٗٞح٣خ َٜٓ.‬

    ‫كخُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ًخٕ هي ػزَ ُؼزي هللا ػٖ ًٌٗٞٚ كٍٞ َٜٓ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ُ٘يٕ، ًٝخٕ ح٧ه٤َ هي ٝحكن‬
   ‫ػِ٠ ٍَٟٝس رٌٍ ؿٜٞى ؿي٣ش ُظؤً٤ي ه٤خىس حُٜخٗٔ٤٤ٖ. (76) ًخٗض حُلٌَس طوٍٞ ر٠ٍَٝس رٌٍ طِي حُـٜٞى رٍٜٞس‬
     ‫ٓ٘ٔوش، ٌُٖٝ طلًَخص ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝٗ٘خ١خطٚ ُْ طظٔوٞ ا٫ ػٖ حٓظزؼخى ػزي هللا ٝحٓظؼيحثٚ. كوي هخّ ح٧ه٤َ،‬
 ‫أٝ٫، رظـخُٝ كَٓش كِٔط٤ٖ، حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَٛخ ىحثَس حٛظٔخٓٚ حُوخٙ، ك٢ ٓٔؼ٠ ٓ٘ٚ ُ٬ػظَحف رخُو٤خىس‬
 ‫(86)‬
      ‫حُلِٔط٤٘٤ش. ٝحؿظٔغ أ٣٠خ رٔٔئُٝ٤ٖ ٍٓٔ٤٤ٖ ٣ٜٞى، ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَْٛ ُرخثٖ ٝػٔ٬ء ٣وٜٞٗٚ ٛٞ ٝكيٙ.‬
      ‫ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ أٗٚ أُٔق، ك٢ اكيٟ ُ٫ص حُِٔخٕ، اُ٠ إٔ حُٞكي حٍُٔٞ١ ك٢ حُوخَٛس ًخٕ هي ١خُذ ر٘ظخّ‬
          ‫ؿٍٜٔٞ١، ٝإٔ ٗٔوخ ٖٓ ٓلخَٟ ح٫ؿظٔخع حُٔظ٠ٔ٘ش ٌُٜح حُٔطِذ ًخٗض هي أٍِٓض اُ٠ ُ٘يٕ ٝٝحٗ٘طٖ.‬

  ‫أػخٍ حُ٘زؤ ؿ٠ذ ػزي هللا حٌُ١ ٝؿٚ طٞر٤وخ ػ٘٤لخ اُ٠ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي حٌُ١ أكٔق اٛٔخُٚ حُٔـخٍ ُظطٍٞ ًٌٜح. ىهِض‬
   ‫حُؼ٬هش ر٤ٖ حُطَك٤ٖ ك٢ ٓؤُم ك٤ٖ ٍى ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هخث٬: إ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٓخ ًخٗٞح ٓ٤زيٕٝ ًُي حُويٍ ٖٓ حُظ٘يى‬
 ‫ٝحُظٜٔ٤ْ ُٞ ُْ ٣ٌٖ ٓ٘يٝد ػزي هللا هي رخىٍ أٝ٫ اُ٠ حُظ٘يى ك٢ ح٩ُلخف ػِ٠ حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢. ٖٝٓ ػْ حطْٜ ػزي هللا‬
 ‫ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي رخُظآَٓ ٖٓ ٍٝحء ظَٜ َٜٓ ٖٓ أؿَ ا٣ـخى ؿٍٜٔٞ٣ش ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ: ك٢ ٓز٤َ طٌٔ٤ٖ حُؼَحم ٖٓ‬
  ‫حٓظؼخىس ىٍٝٙ حُو٤خى١ ك٢ ٓٔخثَ حُٞكيس حُؼَر٤ش، ٝٛيى رل٠لٚ ُيٟ حُ٘لّ خّ رخٗخ. ٌٌٝٛح كبٕ حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ َٗم‬
   ‫(96)‬
                                           ‫ّ‬
        ‫ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم هِوض كَٛش ُـٞء أكي حُ٘ظخٓ٤ٖ حُٜخٗٔ٤٤ٖ اُ٠ حُ٘لخّ رخٗخ ِٓظٔٔخ ُـْ طلًَخص ح٥هَ.‬

 ‫ُٟٝٞغ كي ٌُٜٙ حُلخُش حٍُِٔ٣ش ُ٨ٍٓٞ، هخّ ػزي ح٩ُٚ ريػٞس ػزي هللا اُ٠ رـيحى، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لون ٗـخكخ ًخٓ٬، اًح‬
 ‫أهٌٗخ طؼِ٤وخص ػزي هللا ػِ٠ حُٟٞغ ك٢ حُؼَحم ك٢ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ ػٔخٕ ر٘ظَ ح٫ػظزخٍ. ٛل٤ق إٔ ٓ٬كظخص‬
      ‫ػزي هللا كٍٞ حُٟٞغ حُؼَحه٢ ًخٗض ٓلؼٔش رخَُٔحٍس، ؿ٤َ أٜٗخ حٗطٞص، ٓغ ًُي ػِ٠ هيٍ ٖٓ حُزٜ٤َس ٝرؼي‬
‫حُ٘ظَ، اً هخٍ اٗٚ ُٖ ٣لخؿؤ اًح ٓخ ُو٢ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣ٞٓخ ٜٓ٤َ رٌَ ٛيه٢ (ح٫ؿظ٤خٍ)، ٝأٟخف إٔ ِٓي حُ٠زخ١‬
                                        ‫(17)‬
                                               ‫ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَحه٢ ًخٕ ٓ٘ؤٔخ اُ٠ طٌظ٬ص ٣ؼخى١ رؼ٠ٜخ رؼ٠خ.‬

                                                         ‫ّ‬
    ‫ك٤ٔخ حٗ٘ـَ حُٜخٗٔ٤ٕٞ رخُ٘ـخٍ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘، ًخٕ حُ٘لخّ رخٗخ هي طخرغ ٜٓٔظٚ حُٔظٔؼِش رخ٫ؿظٔخع ٓغ ٝكٞى حُيٍٝ‬
‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ، ٓغ ٝكٞى ًَ ٖٓ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش، ٍٓٞ٣ش، ُز٘خٕ ٝحُ٤ٖٔ. ٝهي ٗـق ك٢ اه٘خع حُـٔ٤غ، رخُلٔ٘٠،‬
‫رل٠ٍٞ حؿظٔخػخص ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ػزي هللا هي حٓظطخع إٔ ٣٘ظِع ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ طَٜ٣لخ‬
   ‫٣ظ٠ٖٔ حػظِحٜٓخ حٓظزيحٍ ح٫ٗظيحد رٔؼخٛيس ُيٟ حٗظٜخء حُلَد، (77) ٌُٖٝ ٌٛح ُْ ٣ٌٔذ ك٠ٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ‬
                                                                       ‫ُٔئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش أ١ ُٕٝ اٟخك٢.‬

  ‫ٓغ حهظَحد ٓٞػي ػوي حُٔئطَٔ، كؼَ ػزي هللا ٓخ حٓظطخػٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُيػخ٣ش ُٔطخُزٚ ٝطوٞ٣ش ٓٞهؼٚ. هخّ رظُٞ٣غ‬
      ‫ًٌَٓس ػِ٠ أُٝجي حٌُ٣ٖ طٞهغ ٓ٘خًٍظْٜ ك٢ حُٔئطَٔ، رخٓظؼ٘خء حُٔٔؼَ حُٔؼٞى١، ِٓوٜخ ىٍٝ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢‬
     ‫(27)‬
          ‫حُ٤وظش حُؼَر٤ش، ٝ٫كظخ حُ٘ظَ اُ٠ ٓطخُزٚ رٞٛلٚ ػٔ٤ي ح٧َٓس ³حُؼ٠ٞ ح٧ًزَ ٓ٘خ ك٢ حُؼخثِش حُٜخٗٔ٤ش‪.µ‬‬
 ‫حؿظٔغ أ٣٠خ رخُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ٝحُٞكي حُؼَحه٤٤ٖ ٫هظَحف حٓظَحط٤ـ٤ش ٛخٗٔ٤ش. كوي ٍأٟ أٗٚ ًخٕ ٖٓ حُ٠ٍَٝ١‬
    ‫طٌ٘٤َ ًظِش طِق ػِ٠ ه٤خّ ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ٝطؼَٔ ػِ٠ طلَ٣َ حُلـخُ. ٌُٖٝ حُؼَحه٤٤ٖ‬
         ‫ٍك٠ٞح ٓوظَكخطٚ هخثِ٤ٖ: إ ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ طؼِ٣ِ حُٞكيس، ٫ اُ٠ ٍُع رٌٍٝ حُو٬ف‬
‫ٝحُِ٘حع، ٝإ أهٜ٠ ٓخ ٣ٌٖٔ ُِٔئطَٔ إٔ ٣ظٔوٞ ػ٘ٚ ٛٞ ٗٞع ٖٓ ح٫طلخم ر٤ٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ك٢ ٟٝؼٜخ حُلخُ٢.‬
 ‫ؿ٤َ إٔ ػزي هللا ػخٍٝ أ١ حطلخم ٣ظ٠ٖٔ حػظَحكخ رخُظؤ٤ٔخص ح٩ىحٍ٣ش حُوخثٔش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، كخٗظٜ٠ ح٫ؿظٔخع‬
                                                                     ‫حُٜخٗٔ٢ ىٕٝ إٔ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش ٗظ٤ـش.‬


                                                   ‫29‬
‫ًخٕ ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش ك٢ هَ٣ق (4491 ّ) ٝطٔوٞ ػٖ رَٝطًٍٞٞ ٣ز٤ٖ حُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش ُِظؼخٕٝ حُؼَر٢،‬
‫ٝ٣يػٞ اُ٠ اهخٓش ؿخٓؼش ُِيٍٝ حُؼَر٤ش. ٌَٗ حُزَٝطًٍٞٞ ٝػ٤وش ٓٞؿٜش اُ٠ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢، ٌُٜٝ٘خ ُْ طظ٘خٍٝ،‬
   ‫ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ٓٔؤُش حُٞكيس حُؼَر٤ش. (37) حًظلض رخ٧كَٟ ربٍٓخء ح٧ٓخّ حُ٬ُّ ُِظؼخٕٝ ك٤ٔخ ر٤ٖ حُلٌٞٓخص‬
  ‫حُؼَر٤ش ٖٓ ٓ٘طِن ٓ٤خىطٜخ حُٔ٠ٔٞٗش، ُْٝ طظطِغ اُ٠ ٓخ ٛٞ رؼي ٖٓ حٗيٓخؽ حُ٘ؼٞد حُؼَر٤ش ك٢ حُٔٔظوزَ. ُٝيٟ‬
   ‫ٛ٤خؿش ٓٔٞىس ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش رؼي ٓظش حَٜٗ، ؿَٟ طؼِ٣ِ حُظؤً٤ي ػِ٠ حُٔ٤خىس ح٩كَحى٣ش، ٝطٔ٤٤غ ح٥ٓخٍ‬
‫حُٔؼِوش ػِ٠ آٌخٗ٤ش ؿؼَ حُـخٓؼش حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن حُٞكيس حُؼَر٤ش ح٧ًزَ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬
   ‫(47)‬
        ‫ُْ طٌٖ طَِٓ، ُيٟ طؤٓ٤ٜٔخ ٍٓٔ٤خ ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (5491 ّ) اُ٠ ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ٗزٌش ػ٬هخص ر٤ٖ ىٍٝ.‬

      ‫ك٤ٔخ رؼي ٝٛق ػزي هللا حُـخٓؼش حُؼَر٤ش هخث٬ اٜٗخ: »ٓزؼش ٍإّٝ ٓل٘ٞس ك٢ ً٤ْ«؛ (57) ٝهي ًخٕ حُٞٛق‬
    ‫ٓ٘خٓزخ، ٧ٕ حُـخٓؼش ًخٗض هي ٗ٤يص ػِ٠ أٓخّ حُٔ٤خىس حُٔئًيس ٝحُٔ٠ٔٞٗش ٌَُ ٖٓ حُيٍٝ. ًٌُٝي كبٕ ٓٞهق‬
‫ػزي هللا ًخٕ ٣ؼٌْ حٓظ٤خءٙ حَُٔ٣َ ٝٓوطٚ، اُحء اهلخم حُـخٓؼش ك٢ طز٘٢ ٝؿٜش ٗظَٙ ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش حُٔظٔؼِش‬
 ‫رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ًوطٞس أُٝ٠. رخُلؼَ أىٟ طٌ٘٤َ حُـخٓؼش اُ٠ طـ٤٤َ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ طـ٤٤َح أُلن‬
     ‫حُ٠ٍَ رٟٞؼٚ ٛٞ، ًٔخ أُلوٚ رٟٞغ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ػٔٞٓخ، اً طٔوٞ ػٖ اَٗحى َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ك٢‬
    ‫حَُٜحع حُيحثَ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش. ٝٛخطخٕ حُيُٝظخٕ ًخٗظخ، كظ٠ هزَ حُظؤٓ٤ْ حُٜ٘خث٢ ُِـخٓؼش هي ريأطخ طظوخٍرخٕ ُظؤُ٤ق‬
                                                                                         ‫ًظِش ٓؼخى٣ش ُِٜخٗٔ٤٤ٖ.‬

 ‫ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5491 ّ)، هزَ ظٍٜٞ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ حُٞؿٞى رؤٔش أَٜٗ، ًخٕ حُِٔي كخٍٝم هي‬
   ‫ُحٍ حرٖ ٓؼٞى. ُٝيٟ ٓٔخػٚ رخُ٘زؤ ػخٍ ٓو٢ ػزي هللا حُ٘ي٣ي، ٝهٜٞٛخ ٧ٕ هٜٔ٤ٚ ًخٗخ هي حُظو٤خ ك٢ حُلـخُ.‬
‫ه٘٢ ػزي هللا إٔ طزخىٍ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش اُ٠ حُظٞكي ٟيٙ ٝٛيى رخ٫ٗٔلخد ٖٓ ح٫ؿظٔخع حُوخىّ ك٢ حُوخَٛس‬
  ‫حٌُ١ ًخٕ ٖٓ حُٔوٍَ إٔ ٣ٔظٌَٔ اٗـخُ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ٝرٞٛلٚ »أًزَ أٗـخٍ حَُؿَ حٌُ١ أٍٓ٠ هٞحػي‬
  ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣ٌػٖ ُو٤خىس حُِٔي كخٍٝم أٝ حرٖ ٓؼٞى حُٔـظٜذ...«. (67) ٌُٖٝ ػزي ح٩ُٚ‬
     ‫ٍٝٗٞ١ حُٔؼ٤ي حُ ٌِ٣ٖ ًخٗخ هي حٓظيػ٤خ اُ٠ ػٔخٕ ُِظ٘خٍٝ كٍٞ حٓظَحط٤ـ٤ش ٛخٗٔ٤ش ٓ٠خىس أه٘ؼخٙ رؤٕ ػِ٤ٚ إٔ‬
                                                             ‫٣ََٓ ٝكيٙ اُ٠ حُوخَٛس كٔذ ٓخ ًخٕ ٓوططخ.‬

       ‫ُْ طٌٖ حُِِٔٔش ح٧هَٟ ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُظ٢ ػويص ك٢ حُوخَٛس أٝحهَ ٗزخ١ (5491 ّ) أهَ اػخٍس ُِوِن. كـ‬
   ‫(حُؼ٬ػش حٌُزخٍ)، أ١ طَ٘طَ٘، ٍُٝٝكِض ٝٓظخُ٤ٖ ًخٗٞح هي حؿظٔؼٞح ك٢ ٓ٘ظـغ ٣خُطخ ك٢ حُوَّ ُٔ٘خه٘ش طٔٞ٣ش ٓخ‬
      ‫رؼي حُلَد حُٔ٤خٓ٤ش، ك٢ ًَ ٖٓ أٍٝٝرخ حُٞٓط٠ ٝحَُ٘ه٤ش ٖٓ ؿٜش ٝحَُ٘م ح٧هٜ٠ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ًخٗض‬
  ‫ٛ٤زظْٜ ك٢ أٝؿٜخ ٧ٕ حَُٜ٘ ًخٕ هخد هٞٓ٤ٖ أٝ أىٗ٠ ك٠٬ ػٖ إٔ حُٞؿٚ حُِٔز٢ حُيٗ٢ء ُؼِٔ٤ش ٛ٘غ حُٔ٬ّ ُْ‬
   ‫٣ٌٖ ٌٓ٘ٞكخ ُِٔ٨. ٝك٢ ١َ٣ؤٜخ اُ٠ رِي٣ٜٔخ طٞهق ًَ ٖٓ طَ٘طَ٘ ٍُٝٝكِض ك٢ حُوخَٛس ك٤غ ًخٕ ح٧ه٤َ هي‬
      ‫ٍطذ ُوخء ٓغ حرٖ ٓؼٞى. ًٔخ إٔ طَ٘طَ٘ هخرَ حرٖ ٓؼٞى ك٠٬، ػٖ حؿظٔخػٚ رٌَ ٖٓ حُِٔي كخٍٝم ٌَٝٗ١‬
  ‫حُوٞطِ٢ حٌُ١ ًخٕ ٓٞؿٞىح ك٢ حُوخَٛس ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. ٝػيّ ُوخء أ١ ٖٓ ٌٛ٣ٖ حُِػ٤ٔ٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ رؤ١ ٛخٗٔ٢‬
    ‫ٌَٗ َٟرش ًز٤َس رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ٛل٤ق إٔ ٍث٤ْ ؿٍٜٔٞ٣ش حُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ ٣ٌٖ ٓي٣٘خ ُٚ ر٘٢ء، ٌُٖٝ‬
    ‫» ٓـ٢ء ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ ٛي٣ن هي٣ْ، اُ٠ ٌٓخٕ رٌٜح حُوَد، ىٕٝ إٔ ٣ؼزَ ُٝٞ ػٖ حَُؿزش ك٢ إٔ ٣َحٗ٢‬
   ‫آُٔ٘٢ ًؼ٤َح« ًٔخ هخٍ. ُْ ٣ٌٖ أ١ ٛيع ك٢ ػ٬هش حُٜيحهش أَٓح ٣ٔظٜخٕ رٚ، ؿ٤َ إٔ ُوخءحص حُوخَٛس ريص أ٣٠خ‬
 ‫ٓ٘٤َس ر٘ظَ ػزي هللا، ٝر٘ظَ حُؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ ًٔخ ًخٕ ٣و٘٠ ـ اُ٠ إٔ حُٔٔظوزَ ًخٕ ُ٦هَ٣ٖ ُٝ٤ْ ُِٜخٗٔ٤٤ٖ.‬
                                                                                                           ‫(77)‬



‫ًخٕ حٓظ٤خإٙ ٗي٣يح ؿيح اُ٠ ىٍؿش ىكؼض حُُٞ٣َ حُٔو٤ْ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، حُٔ٤َ اىٝحٍى ؿَ٣ؾ اُ٠ إٔ ٣َٜع كٍٞح‬
 ‫اُ٠ ػٔخٕ ٖٓ حُوخَٛس ُظٜيثش هخ١َٙ ٝطٔٔ٤ي ٍ٣٘ٚ حُٔ٘لٕٞ. حٓظوزِٚ ػزي هللا رِزخهش ٌُٖٝ رزَٝى، ٝأرِؾ ً٤ًَزَح٣ي‬
    ‫ك٤ٔخ رؼي رؤٗٚ ُْ ٣وظ٘غ رٔخ هخُٚ حُُٞ٣َ ػٖ إٔ حُِوخءحص ًخٗض ٛيكش، ٝػٖ إٔ ٗ٤جخ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ِلن حُ٠ٍَ ُْ‬
  ‫٣ٌٖ هي كَٜ. ٖٓ حُٞحٟق إٔ ِٓ٣يح ٖٓ حُطٔؤٗش ٝؿزَ حُوٞح١َ ًخٕ ٍَٟٝ٣خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ‬
 ‫طٌٖ ٓٔظؼيس ٍُِٞٛٞ اُ٠ حُٔيٟ حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا ٣طِزٚ. ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس، ٓؼ٬، ٩ٛيحٍ طَٜ٣ق ٍٓٔ٢ ٣ٜلق‬
 ‫ح٫ػظوخى حُٔخثي حٌُ١ ٣وٍٞ: إ »ح٧ْٓ حُٔظليس رخطض طؼظٔي ك٢ ٓ٤خٓظٜخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ػِ٠ حرٖ ٓؼٞى ٝكخٍٝم‬
 ‫ٖٝٓ ٣يٍٝ ك٢ كٌِ٤ٜٔخ«. ًٔخ ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُيػٞطٚ ٓزخَٗس اُ٠ اٗـِظَح. ٝٓغ ًُي كبٕ طَ٘طَ٘ أٍَٓ اُ٤ٚ رخُلؼَ‬
 ‫ٍٓخُش ٗوٜ٤ش أ٣ي ك٤ٜخ أهٞحٍ ؿَ٣ؾ ٝطلٔ٤َحطٚ، ٝأًي ػِ٠ أٓلٚ ٧ٗٚ ُْ ٣ٔظطغ، ه٬ٍ ُ٣خٍطٚ حُوٜ٤َس، إٔ ٣َٟ‬
  ‫ؿٔ٤غ أٛيهخثٚ حُويحٓ٠ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ كبٕ ػزي هللا ظَ ىحثزخ، ١ٞحٍ أٓخر٤غ ًخِٓش، ػِ٠‬
                                                                ‫(87)‬
                                                                     ‫حُؼِف ػِ٠ أٝطخٍ ٛلٞس طَ٘طَ٘ حُٔئٓلش.‬

 ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٘خكٔخص حُـخٓ٠ش إٔ طليىص رٌَ٘ أك٠َ ك٢ حؿظٔخػخص حُِـ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش حُلَػ٤ش حٌُِٔلش رٜ٤خؿش‬
   ‫ٗٚ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ًخٗض َٜٓ ٝحُؼَحم هطز٤ٖ ٓظؼخٍٟ٤ٖ ٣ظ٘خكٔخٕ ػِ٠ حُِػخٓش، ك٢ ك٤ٖ رخىٍص‬


                                                     ‫39‬
‫حُٔؼٞى٣ش اُ٠ حُظلخُق ٓغ َٜٓ ٟي أػيحثٚ حُويحٓ٠ ٖٓ حُٜخٗٔ٤٤ٖ. أٓخ ُز٘خٕ كوي ٍأٟ ك٢ حُوخَٛس، ػخٛٔش حُؼخُْ‬
   ‫حُؼَر٢ حُؼوخك٤ش، ٓي٣٘ش أًؼَ (ًُٞٓٞرُٞ٤ظ٤ش)، أهيٍ ػِ٠ طلْٜ كخؿخص ُز٘خٕ حُوخٛش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم َٝٗم‬
   ‫ح٧ٍىٕ ٝٛ٢ حُز٬ى حُظ٢ ٍِٓص اُ٠ حُؼٔن ح٩ٓ٬ٓ٢ ُــَحك٤ش حُٔ٘طوش. ٝك٢ ٓز٤َ طؤً٤ي حَُٝحر٢ حُظخٍ٣و٤ش ر٤ٖ‬
  ‫حُزِي٣ٖ ؿَص ح٩ٗخٍس كظ٠ اُ٠ رؼٞ حًٌَُ٣خص ػٖ ارَحٛ٤ْ رخٗخ، حرٖ ٗخثذ حُِٔطخٕ ك٢ َٜٓ، حٌُ١ كٌْ ُز٘خٕ‬
‫ر٤ٖ ػخٓ٢ (0381 ـ 0481 ّ). ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ػيّ كٔخٜٓخ ُٔٞح٫س َٜٓ، كبٕ ٍٓٞ٣ش حٗـَص ٛ٢ ح٧هَٟ اُ٠‬
‫حُِٔي حَُٜٔ١ ؿَحء ٍؿزظٜخ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُلٔخ٣ش ٖٓ حُٔوططخص حٌُِٔ٤ش حُٜخٗٔ٤ش، ٝرٔزذ ػ٬هظٜخ حُٞػ٤وش‬
 ‫رخُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش. رو٢ حُٜخٗٔ٤ٕٞ ٝكيْٛ؛ ٝري٫ ٖٓ إٔ طٌٕٞ حُـخٓؼش أىحس ُويٓش حُطٔٞكخص حُٜخٗٔ٤ش، ٓخ ُزؼض‬
     ‫إٔ ؿيص ػوزش أهَٟ ػِ٠ حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٌُٖٝ ػزي هللا، ػِ٠ ٗؼٍٞٙ رخُو٤زش، ُْ ٣ِْٔ‬
              ‫رخُِٜ٣ٔش ٝطخرغ كَرٚ حُٜخىكش اُ٠ حُلٍٜٞ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش ٍؿْ حكظ٘خى حُوٟٞ ٟيٙ ك٢ حُـخٓؼش.‬

   ‫ٌُٖٝ ٌٛٙ حُلَد ُْ طظٔوٞ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ٫ ػٖ طخؽ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ػِ٠ ٍأّ ػزي هللا، ٝ٫ ػٖ حٓظو٬ٍ َٗم‬
   ‫ح٧ٍىٕ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا أٓ٠٠ حُـِء حُزخه٢ ٖٓ ك٤خطٚ ٓؼَ ً٤ٔ٤خث٢ ³ػطخٍ هي٣ْ، ً٤ٔ٤خث٢ هي٣ْ أهَد اُ٠‬
   ‫حُٔخكَ أٝ حُلخٝ١‪ µ‬ىحثذ ػِ٠ حُزلغ ػٖ حُظًَ٤ذ حُٜل٤ق ُِؼ٘خَٛ حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ، اًح ٓخ حؿظٔؼض ك٢‬
  ‫ٓ٘خٓزش ػَٟ٤ش ٝحكيس، إٔ طيكغ رٚ ٝطـِٔٚ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. أٓخ ح٫ٓظو٬ٍ كوي ًخٕ ٛيكخ أًؼَ ٝحهؼ٤ش‬
                                                                   ‫ػِ٠ ح٧ٍٝ اً ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٓٔؤُش طٞه٤ض‬

‫ظِض رَ٣طخٗ٤خ ١ٞحٍ ٓيس حُلَد ٓظؼخ١لش ٓغ حُظٔخٓخص ػزي هللا ر٘ؤٕ ح٫ٓظو٬ٍ رطَ٣وش ُْ طٌٖ ٌٓٔ٘ش طـخٙ ٍؿزظٚ‬
   ‫ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش. كٔزيأ ح٫ٗظيحد ًخٕ ٜٗخ٣ش حُٔطخف ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓلّٜٞ كٌْ ًحط٢ ٫كن. ٝأىٟ‬
  ‫ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُ٬ٓظو٬ٍ حُِز٘خٗ٢ ٝحٍُٔٞ١ ك٢ ػخّ (1491 ّ) ٝرؼيٙ، هٜٞٛخ، اُ٠ ٟٝؼٜخ ك٢ ٓٞهق كٔخّ‬
  ‫ٝىه٤ن ك٤ٔخ ٣وٚ حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ حُٔؤُم رزٔخ١ش ٓظٔؼ٬ رٔخ ٣ِ٢: »اًح ً٘خ ٓٔظؼي٣ٖ ٩ٜٗخء ح٫ٗظيحد‬
‫ك٢ ٍٓٞ٣ش ٌُٔذ طؤ٣٤ي حُؼَد حٌُ٣ٖ هي ٣ٜزلٕٞ أػيحء ُ٘خ اًح ُْ ٗلؼَ؛ كَٜ ػٔش أ١ ٓزذ ٝؿ٤ٚ ٣يػٞٗخ اُ٠ ح٩روخء‬
‫ػِ٠ ٗظخّ ح٫ٗظيحد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ك٤غ حُلخًْ ٝٗؼزٚ ًخٗٞح، ػِ٠ ٓيٟ ػَ٘٣ٖ ٓ٘ش، أٛيهخءٗخ حُؼَد ح٧ًؼَ‬
                                                                                             ‫(97)‬
                                                                                                  ‫ػزخطخ«؟‬

             ‫ًخٗض ح٩ؿخرش حُوٜ٤َس ٛ٢ (٫)، ٌُٖٝ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُْ ط٘ؼَ رؤ٣ش كخؿش ٧ٕ طٜظْ ر٘ؤٕ حُؼزخص‬
 ‫ٝح٫ٟطَحد، رٔزذ ػيّ ٝؿٞى أ١ ٗ٢ء أٝ أ١ ٗوٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ٌٔ٘ٚ إٔ ٣ٜيى ًَِٓ رَ٣طخٗ٤خ. ُْ طٌٖ‬
   ‫ػٔش أ١ كًَش ٝ١٘٤ش ؿي٣َس رخًٌَُ، ٝهي ػِن أكي حَُٔحهز٤ٖ ٫كوخ هخث٬: »ًخٕ ؿ٤خد ح٫ٓظو٬ٍ حُيحهِ٢ حٌُحط٢‬
‫أك٠َ ر٘ظَ حُ٘ؼذ ٖٓ ٍكغ ٓٔظٟٞ ٓؼَ ٌٛح ح٫ٓظو٬ٍ... ٧ٕ ًَ هطٞس ػِ٠ ١َ٣ن حُلٌْ حٌُحط٢ طِ٣ي ٖٓ ِٓطش‬
                                                                                   ‫(18‬
                                                                                       ‫ح٧ٓ٤َ حُٔطِوش«.‬

          ‫ك٢ ؿ٤خد حُ٠ـ٢ حُ٘ؼز٢، ًخٕ ح٫ٓظو٬ٍ هخىٍح ػِ٠ ح٫ٗظظخٍ. ٝهي كخٍٝ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ إٔ ٣ـؼَ ٓ٘ق‬
 ‫ح٫ٓظو٬ٍ أَٓح ٣ل٤يٙ ٓ٤خٓ٤خ، ٝآٖٓ رؤٕ َُرٔخ أك٠َ ُلظش ٩ػ٬ٕ ح٩ٓظو٬ٍ ًخٗض ػ٘يٓخ ٣يٍى ػزي هللا أه٤َح إٔ‬
          ‫آٓخُٚ حُٔؼِوش ػِ٠ أ١ ػَٕ ٍٓٞ١ ُ٤ٔض ٟٓٞ أٟـخع أك٬ّ. ػ٘يٛخ طٌٕٞ ُلظش ٓ٘خٓزش ٝؿ٤يس ُِظٌَّ‬
     ‫رخ٫ٓظو٬ٍ ػِ٠ ػزي هللا. (78) ٝٓخ ُزؼض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص إٔ ٝحكوض ػِ٠ ٌٛٙ حَُإ٣ش ٝأٟخكض أٓزخرخ أهَٟ‬
  ‫ىحػ٤ش ُِظؤؿ٤َ ٓؼَ حكظٔخٍ طٔوٞ ٓ٘ق ح٫ٓظو٬ٍ ػٖ اُلخم حُ٠ٍَ رظٔٞ٣ش ٓخ رؼي حُلَد ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢؛‬
   ‫حكظٔخٍ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ حُظلَى ك٢ كِٔط٤ٖ ُِٔطخُزش رخ٫ٓظو٬ٍ ٖٓ ؿخٗذ حُؼَد، ٝرظ٘خُ٫ص ٓٞحُ٣ش ٖٓ ؿخٗذ‬
  ‫حُ٤ٜٞى؛ حكظٔخٍ إٔ ٣ٜخد حرٖ ٓؼٞى رخٌُػَ ك٤زخىٍ رٍٜٞس ٓئًيس اُ٠ طـي٣ي ٓطخُزظٚ رخُؼوزش ٝٓؼخٕ؛ ٝهي ٣ل٠٢‬
  ‫ح٫ٓظو٬ٍ، أه٤َح، اُ٠ طؼط٤َ حٓظويحّ رَ٣طخٗ٤خ ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ ٝؿ٤َ حُٔليٝى ُِوٞحػي حُـٞ٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬
‫(28) ه٤َ ُٚ رزٔخ١ش: إ كؼَ أ١ ٗ٢ء ًخٕ ٓظؼٌٍح ١خُٔخ ًخٗض حُلَد ىحثَس، ٝهي ًخٕ ٌٛح ؿٞحرخ ٓلظوَح اُ٠ حُويٍس‬
   ‫ػِ٠ ح٩ه٘خع ٗظَح اُ٠ إٔ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ًخٗظخ هي ٝ،ػيطخ رخ٫ٓظو٬ٍ ك٢ ُكٔش حُوظخٍ، (38) ُٝيٟ طٞهق حُوظخٍ ُْ‬
    ‫٣ٌٖ ػزي هللا هي طوِ٠ ػٖ حُظلٌ٤َ رٍٔٞ٣ش، ٝرخُظخُ٢ ُْ ٣ٌٖ ػٔش ٓخ ٣يػٞ اُ٠ طؼٞ٣٠ٚ ػٖ أك٬ّ ؿ٤َ ٓظلووش ُْ‬
      ‫٣ٌٖ هي حػظَف رؼي رظؼٌٍ طلو٤وٜخ. ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي هٍَص إٔ طزلغ ػٖ َٗٝ١ ؿي٣يس ٫ٗظيحرٜخ ك٢‬
  ‫كِٔط٤ٖ. كل٢ حُؼخُغ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢، ػخّ (5491 ّ) أػِٖ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُـي٣ي اٍْْٗٔض ر٤لٖ إٔ‬
            ‫ْ‬
        ‫ُـ٘ش حٗـِٞ ـ أَٓ٣ٌ٤ش ًخٗض ٓظٌٛذ اُ٠ كِٔط٤ٖ ُِٔؼ٢ اُ٠ حًظ٘خف حطلخه٤ش ٓوزُٞش ٝهخرِش ُِظ٘ل٤ٌ. ٝطْ طؤٓ٤ٖ‬
      ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ٍى كؼَ ػزي هللا ح٩٣ـخر٢ ػِ٠ ٌٛح ح٩ػ٬ٕ ػٖ ١َ٣ن ىػٞطٚ اُ٠ ُ٘يٕ ٩ؿَحء ٓزخكؼخص كٍٞ‬
        ‫حُٔؼخٛيس. (48) ًخٕ هَحٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ِٛ٢ حُوخٟ٢ رخٗظظخٍ حُِلظش حُٔ٘خٓزش هي أػط٠ ػٔخٍٙ أه٤َح.‬

    ‫َٝٛ ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ٜٗخ٣ش َٜٗ ٗزخ١ ػخّ (6491 ّ). ٓخٍص حُٔلخٟٝخص ر٤َٔ، ٝك٢ ؿ٠ٕٞ َٜٗ ٝحكي‬
    ‫ًخٗض ٓؼخٛيس رؼ٤يس ؿيح ػٖ ح٫طٜخف رؤ١ ٛلش حٓظؼ٘خث٤ش هي ى،طزض، ٝهي ٜٗض ػِ٠ حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ،‬
     ‫ٝٓ٤خىس ػزي هللا ٝػ٬هش حُٔ٬ّ ٝحُٜيحهش حُيحثٔ٤ٖ ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝرَ٣طخٗ٤خ. ػٔش ٓٔخُش ٝحكيس ٗـِض رخُٚ‬


                                                    ‫49‬
‫هٜٞٛخ رٍٜٞس ٓٔزوش؛ ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ طزخىٍ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، رؼي ح٫ٓظو٬ٍ، اُ٠ ٝهق ىػٜٔخ ُِل٤ِن‬
      ‫حُؼَر٢ أٝ حهظِحُٚ حهظِح٫ ًز٤َح. ٝرخُظخُ٢ كبٗٚ ًخٕ، هزَ ٓـخىٍطٚ ُؼٔخٕ، هي حؿظٔغ رٌَ ٖٓ ػزي ح٩ُٚ ٍٝٗٞ١‬
    ‫حُٔؼ٤ي رٜيف ؿؼَ حُؼَحم ٣٠طِغ رظِي حُٜٔٔش، اًح ٍك٠ض رَ٣طخٗ٤خ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝحكن‬
‫حُؼَحه٤ٕٞ ػِ٠ حُلٌَس ر٘ـق ٧ْٜٗ ًخٗٞح ٗي٣ي١ حُلَٙ ػِ٠ حُلٍِٞ ٓلَ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٌُٖٝ ػزي‬
     ‫هللا ُْ ٣ٌٖ هي أٍحى أًؼَ ٖٓ ٍٝهش ٓٔخٝٓش ك٢ كخٍ رَُٝ ٛؼٞرخص ك٢ ُ٘يٕ، ٝٓخ ُزغ إٔ ح١ٔؤٕ ك٤ٖ ٍأٟ إٔ‬
 ‫رَ٣طخٗ٤خ ٝحكوض ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٓوخرَ حٓظويحّ َٓحكن ػٌَٔ٣ش ٓؼ٤٘ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ،‬
  ‫ًٔخ ؿخء ك٢ ِٓلن ػٌَٔ١ هخٙ ُِٔؼخٛيس. (58) ؿ٤َ إٔ حُِٔلن ٓخ ُزغ إٔ ػزض ك٤ٔخ رؼي أٗٚ ٛؼذ ِٝٓػؾ، اً‬
  ‫أ١ِن ٣ي رَ٣طخٗ٤خ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش ك٢ اىحٍس حَُٔحكن حُؼٌَٔ٣ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٝٝكَ ٌَُ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬
 ‫ٝح٫طلخى حُٔٞك٤٤ظ٢، حٌُِ٣ٖ ًخٗخ ٧ٓزخد ٓوظِلش، ٍحؿز٤ٖ ك٢ كـذ ح٫ػظَحف، ًٍ٣ؼش طٌٔ٘خٜٗٔخ ٖٓ حُظَٜف ًٔخ‬
                                                                                                   ‫٣َ٣يحٕ.‬

   ‫ُْ طظٔوٞ حُٔؼخٛيس رٍٜٞس كٍٞ٣ش ػٖ حُز٘٤ش حُظلظ٤ش حُ٬ُٓش ُ٬ٓظو٬ٍ حُلو٤و٢؛ كوي رو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼظٔيح‬
      ‫ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝطخرؼخ ُٜخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُٔخُ٢ ٝحُؼٌَٔ١. أٟق اُ٠ ًُي إٔ حُؼخىحص حُٔخثيس ١ٞحٍ هْٔ‬
      ‫ٝػَ٘٣ٖ ٓ٘ش ُْ طٌٖ هخرِش ُِِٝحٍ ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ. ٝرؼي كظَس هٜ٤َس ٖٓ "حُظلِ٢ رخٌَُحٓش" ػخى ٍث٤ْ‬
    ‫حٍُُٞحء ٝأػ٠خء حُٔـِْ حُُٞحٍ١ اُ٠ حٓظج٘خف ٓٔخٍٓظْٜ حُوي٣ٔش ٫ٓظ٘خٍس ً٤ًَزَح٣ي رٍٜٞس ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش‬
 ‫كٍٞ ٓوظِق حُٔٔخثَ ٝحُو٠خ٣خ. ًٝٔخ أهَ حَُؿَ ر٘لٔٚ إٔ (ٍث٤ْ حٍُُٞحء)ًؼ٤َح »ٓخ ١ِذ ٓ٘٢ حٓظويحّ ٗلًٞ١‬
  ‫حُ٘وٜ٢ ُيٟ حُِٔي ك٢ أٍٓٞ ٓلِ٤ش ٝىحهِ٤ش هخُٜش«. (68) ٝرخُٔؼَ كخكع ػزي هللا ػِ٠ ػخىس ا١٬ع ً٤ًَزَح٣ي‬
‫ػِ٠ »ٓخ ٣يٍٝ ك٢ ًٛ٘ٚ ٖٓ ٓٔخثَ ٍٓٔ٤ش ٝهخٛش رَٜحكش، طٌخى طٌٕٞ َٓٝػش أك٤خٗخ، ٝأٗخ أهّٞ، رطز٤ؼش حُلخٍ،‬
                                   ‫(78)‬
                                        ‫رب٣ٜخٍ ًَ ٓخ ٣٘طٞ١ ػِ٠ أٛٔ٤ش« ًٔخ أًي ً٤ًَزَح٣ي ُُٞحٍس حُوخٍؿ٤ش.‬

  ‫ػخى ػزي هللا ػٞىس ظخكَس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٍؿْ حُطخرغ حُٔليٝى ٩ٗـخُٙ. ؿخء أٝ٫ اُ٠ ٓطخٍ حُِي ك٤غ حٓظوزِٚ‬
      ‫ك٘ي ٖٓ ح٧ػ٤خٕ، ٜٝٓ٘خ حٗظوَ ك٢ ًٓٞذ ٖٓ حُٔ٤خٍحص اُ٠ ػٔخٕ. ٝػِ٠ حُـخٗذ حَُ٘م أٍىٗ٢ ٖٓ حُليٝى‬
  ‫طـٔؼض ك٘ٞى ًز٤َس ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن حُظ٢ ًخٗض ِٓ٣٘ش رؤهٞحّ حَُٜ٘ ٝح٧ػ٬ّ ٝحُٔـخؿ٤ي. ٝهي ؿَٟ ًرق‬
                                                       ‫(88)‬
                                                            ‫ػيى ٖٓ حُـٔخٍ ػِ٠ حُطَ٣ن ًوَحر٤ٖ حكظلخُ٤ش.‬

        ‫أٓخ ك٢ حُٔ٘طوش كوي هٞرَ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ حُـي٣ي رخُظَك٤ذ حَُٓٔ٢ ٌُٖٝ رخ٩ىحٗش ٝحُ٘ـذ ك٤ٔخ ٍٝحء‬
  ‫حٌُٞحُ٤ْ. ػزَ حُِٔي كخٍٝم ػٖ طؤ٣٤يٙ ُٔزيأ حٓظو٬ٍ ح٧ٍىٕ، ٌُٝ٘ٚ ٗؼَ إٔ رَ٣طخٗ٤خ طَٜكض رظٍٜٞ. أٓخ حرٖ‬
    ‫ٓؼٞى كوي حٓظِٜأ رظوٞف رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حكظٔخٍ ٓؼخٍٟظٚ ٫ٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ هخث٬: إ ػزي هللا »ُْ ٣ٌٖ...‬
   ‫ٗوٜخ ؿي٣خ ٣ٌٖٔ إٔ ٣و٘خٙ«. ٝٓغ ًُي كبٗٚ »أ١ِن ك٤٠خ ٖٓ حُِـ٢ ٝحُ٘ظخثْ ٟي ح٧َٗحف حٌُ٣ٖ ىأرٞح ىحثٔخ‬
‫ػِ٠ طيٓ٤َٙ« ُٝلض حُ٘ظَ اُ٠ كوٚ ك٢ حٍَُٔٝ ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ ٍُِٞٛٞ اُ٠ ٍٓٞ٣ش ًٔخ ًًَ رٔطخُزظٚ رٌَ ٖٓ‬
   ‫حُؼوزش ٝٓؼخٕ. أٓخ حُٜلخكش حٍُٔٞ٣ش كوي حػظزَص ِٓلن حُٔؼخٛيس حُؼٌَٔ١ ٓ٘خك٤خ ُ٬ٓظو٬ٍ، ؿ٤َ إٔ حُلٌٞٓش‬
  ‫حٍُٔٞ٣ش ًخٗض ٓؼ٤يس ك٢ َٓٛخ، ٧ٕ حُِٔلن ٝحػظٔخى ػزي هللا حُٔٔظَٔ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ٌٗ٬ َٟرش هخطِش ٓٞؿٜش‬
      ‫اُ٠ ٓطخُزش ػزي هللا رؼَٕ ٍٓٞ٣ش. ٝرخىٍ هخىس ٜٛخ٣٘ش ك٢ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس اُ٠‬
       ‫ٓؼخٍٟش حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ حػظزَٝٙ ٓظ٘خه٠خ ٓغ حُؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُـخٓيس حُوخثٔش ػِ٠ إٔ َٗم‬
              ‫(98)‬
                    ‫ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝهي ٓخْٛ ٌٛح حُ٠ـ٢ ك٢ طؤهَ ح٫ػظَحف ح٧َٓ٣ٌ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ.‬

     ‫ؿَٟ حٓظٌٔخٍ حٓظو٬ٍ ػزي هللا ك٢ حُوخْٓ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ ُيٟ ه٤خٓٚ رظظٞ٣ؾ ٗلٔٚ ٌِٓخ. ٝهي ك٠َ كلَ‬
    ‫حُظظٞ٣ؾ ٓٔئُٕٝٞ ًزخٍ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم، ٝٝكي ُز٘خٗ٢، ٝػيى ٖٓ ُػٔخء حُؼ٘خثَ ٝحُوزخثَ‬
  ‫حٍُٔٞ٣ش ٝحُؼَحه٤ش، ٝٓظطلَ ُْ ٣ٌٖ ٓيػٞح ٛٞ ػزي حَُكٖٔ ػِحّ، أٓ٤ٖ ػخّ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ر٤٘ٔخ َٝٛ حُٞكي‬
       ‫حُ٤ٔ٘٢ ٓظؤهَح ٣ٞٓخ ُْٝ ٣ل٠َ حَُٔحْٓ. (19) أٓخ ٍٓٞ٣ش كِْ طيع ٩ٍٓخٍ ٝكي هي كخُٝض ٓ٘غ حُٔٞح١٘٤ٖ ٖٓ‬
 ‫حُل٠ٍٞ، ًٔخ ٓ٘ؼض كخكِش ِٓ٤جش رخُلٞحًٚ حَُِٔٓش اُ٠ حُـٌحء حَُٓٔ٢ ٖٓ ػزٍٞ حُليٝى. (79) ًخٕ ك٠ٍٞ ١٬ٍ‬
‫ٗـَ ػزي هللا حُزٌَ، ٫كظخ ُ٨ٗظخٍ رٟٞٞف، ٧ٗٚ ًخٕ هي ٗـق ك٢ ًٔذ ٓٞىس أر٤ٚ ـ ٝٓٞىس ً٤ًَزَح٣ي ـ ٖٓ ؿي٣ي ك٢‬
                                                                             ‫حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس ٖٓ حُلَد‬

  ‫ه٤َ: إ حٓظزؼخى ١٬ٍ ٖٓ ٝ٫٣ش حُؼٜي حٌُ١ ىحّ هْٔ ٓ٘ٞحص ٛٞ أكي ح٧َٓحٍ حُوِ٤ِش حُظ٢ طٌٖٔ ػزي هللا، ١ٞحٍ‬
      ‫ك٤خطٚ ًِٜخ، ٖٓ ح٫كظلخظ رٜخ. ٝهي طْ طِٔ٣ن ح٩ٍحىس حٌُِٔ٤ش حُوخٟ٤ش رخ٫ٓظزؼخى هز٤َ ًٛخد ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ‬
      ‫ُِظلخٝٝ ر٘ؤٕ حُٔؼخٛيس، ٝهي أٛزق ١٬ٍ ُٝ٤خ ُِؼٜي ك٤ٖ ٛخٍ ػزي هللا ٌِٓخ. (29) ًخٕ ػٔش ٓززخٕ أٍٝىٛٔخ‬
‫ً٤ًَزَح٣ي ه٬ٍ ػخّ (8491 ّ) حُؼٜ٤ذ ك٤ٖ رخطض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس ح٫ٛظٔخّ رٔٔظوزَ َٗم ح٧ٍىٕ، ٣ٌٔ٘خٕ ٍٝحء‬
  ‫اػخىس ١٬ٍ اُ٠ ٟٝؼٚ حُٔخرن. ًخٕ ١٬ٍ، أٝ٫، هي "أِٛق ًِٓٞٚ" ربهخٓظٚ ػ٬هخص ؿ٤يس ٓغ ً٤ًَزَح٣ي ٗلٔٚ،‬
‫ٝرٌٍ ًَ ٓخ ٣ٔظط٤ؼٚ ٖٓ ؿٜي ك٢ ٓز٤َ طيػ٤ْ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ حٍُٞ٣غ حُؼخٗ٢ ُِؼَٕ،‬


                                                   ‫59‬
‫ٗخ٣ق، ػخٗ٤خ، هي طٍٞ١ ك٢ ِِٓٔش ٖٓ ك٠خثق حُٔٞم حُٔٞىحء ٝحُظَٜ٣ذ، ٓزَٛ٘خ ػِ٠ أٗٚ »ػ٘٤ي أكٔن... ريح ٓلظوَح‬
 ‫اُ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حًٌُخء ُ٤٠طِغ رؤ١ ىٍٝ ٓ٤خٓ٢ ه٤َح ًخٕ ٌٛح حُيٍٝ أّ َٗح«. ٝرخُظخُ٢ كوي طوٍَ إٔ ١٬ٍ ًخٕ‬
  ‫ٓئٛ٬ ُو٬كش أر٤ٚ، ٝرخىٍ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ اػ٬ٕ أٗٚ »ُْ ٣ٌٖ ٓظ٘خثٔخ« ر٘ؤٕ هيٍس َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ‬
                                                                                  ‫(39)‬
                                                                                       ‫رؼي ٝكخس ػزي هللا.‬

   ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ١٬٫ هخّ رظٔٞ٣ش أٍٓٞٙ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كبٕ ػ٬هخطٚ ٓغ أر٤ٚ ظِض ٓظٔٔش رِِٔٔش ٖٓ حُ٘ـخٍحص‬
‫ٝحُٜٔخُلخص حُٔظؼخهزش. كؼزي هللا ُْ ٣ٌِق ١٬٫ ا٫ رؼيى هِ٤َ حُٔٔئُٝ٤خص حَُٓٔ٤ش ٝؿ٤َ حَُٓٔ٤ش؛ ٝهي ه٤َ إ ٌٛح‬
  ‫حُظوِ٤ٚ ًخٕ ٗخرؼخ ٖٓ ؿ٤َطٚ ٖٝٓ ػِٝكٚ حُطز٤ؼ٢ ػٖ ٓٞحؿٜش كو٤وش حُٔٞص حُٔلظْ، ٝإٔ ١٬٫ ًُٞ٢ ػٜي ًخٕ‬
   ‫٣َِٓ اُ٠ ٌٛح حُِٝحٍ ك٢ حُٔٔظوزَ. ًٌُي ًخٗض ؿ٤َس ػزي هللا ػَٜ٘ح ٖٓ حُؼ٘خَٛ حُظ٢ ٛؼزض ػِ٠ ١٬ٍ أَٓ‬
 ‫ح٫كظلخظ رخُٜيحهخص، أٝ اٗ٘خء حُظلخُلخص حُٔ٤خٓ٤ش ٓغ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٕ ٖٓ حُٔلظَٔ إٔ ٣ؼخٝٗٞٙ ك٢ حُٔٔظوزَ. ًخٕ‬
        ‫حُوَٜ ٣ظِو٠ حُظوخٍ٣َ ػٖ ؿٔ٤غ حُِ٣خٍحص حُظ٢ ًخٗض طٔظٜيف ٍِٓ٘ ١٬ٍ، ًٝخٕ ٖٓ حُٔؼِّٞ إٔ ٖٓ ٗؤٕ‬
                                                          ‫(49)‬
                                                               ‫ح٫طٜخٍ حُٔ٘ظظْ ٓؼٚ إٔ ٣ؼ٤َ »حٓظ٤خء ٌِٓ٤خ«.‬

        ‫ٓغ كٍِٞ ػخّ (6491 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي كَٜ ػِ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حَُٓٔ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ، ٓؼَ‬
‫ٓ٘ظوي٣ٚ، ٓيًٍخ ُطخرغ ٌٛح ح٫ٓظو٬ٍ حُٔليٝى. ٝر٘ظَٙ، ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ ٛ٢ حُؼوزش ػِ٠ ١َ٣ن ح٫ٓظو٬ٍ حٌُخَٓ ـ‬
 ‫كزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ٓ٘لظٚ ٓخ ًخٕ ٓظٔظؼخ رٚ ٖٓ حٓظو٬ٍ ـ رَ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ. ٖٝٓ ٝؿٜش ٗظَ ػزي هللا كبٕ‬
        ‫ؿ٤َحٗٚ ْٛ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣لُٕٞٞ ىٕٝ طٞٓؼٚ، ٝىٕٝ هِن ٌِٓٔش هخىٍس ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ حهظٜخى٣خ ًٝحص ُٕٝ‬
          ‫ٓ٤خٓ٢. ٝرخُظخُ٢ كوي أٓ٠٠ ٓ٘ٞحص كٌٔٚ حُوظخٓ٤ش ك٢ َٛحع ك٤خط٢ ٓظِح٣ي حُليس رخ١َّحى ىحهَ حُٔ٘طوش.‬




                                                  ‫69‬
‫9) بيٍ عبد هللا وبريطاَيا وانعانى انعربي (5497 ـ 8497 و)‬
       ‫ًخٕ ػزي هللا ٍحٟ٤خ طٔخٓخ ػٖ ٓٔظٟٞ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ ٜٗض ػِ٤ٚ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٍؿْ‬
        ‫ح٫ػظَحٟخص حُؼَر٤ش ٝح٧َٓ٣ٌ٤ش ٝحُٔٞك٤ظ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ إٔ ِٓلن حُٔؼخٛيس حٌُ١ أػط٠ رَ٣طخٗ٤خ طٜٔ٤٬ص‬
         ‫ػٌَٔ٣ش ٝحٓؼش، ًخٕ ٣ٌَ٘ ٓٔخٓخ رخٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ حُلو٤و٢. ٝك٤ٖ هخٓض حُٞ٫٣خص حُٔظليس رظؤؿ٤َ‬
       ‫ح٫ػظَحف: »اُ٠ إٔ طظخف ُ٘خ كَٛش ح٩١٬ع ػِ٠ ً٤ل٤ش ططز٤ن حُظَط٤ذ حُـي٣ي ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ َٝٗم‬
‫ح٧ٍىٕ« (7) ٝكخٍ ح٫طلخى حُٔٞك٤ظ٢ ىٕٝ هزٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٠ٞح ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس، (2) حٜٗذ ؿ٠ذ ػزي هللا‬
    ‫ػِ٠ ٌٛ٣ٖ حُزِي٣ٖ، ري٫ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٔؼخٛيس. ٝك٤ٖ ىهَ ك٢ ٓزخكؼخص ٛخىكش اُ٠ طؼي٣َ حُٔؼخٛيس ك٢ ؿ٠ٕٞ‬
‫أهَ ٖٓ ػخٓ٤ٖ ٖٓ ٗلخًٛخ ح٧ِٛ٢، ُْ ٣ٌٖ ٣َ٣ي طـ٤٤َ ؿَٞٛٛخ، رَ طٔٞ٣ٜٜخ رِـش أًؼَ طـَ٣يح ٝىرِٞٓخٓ٤ش. (3) كل٢‬
   ‫طِي ح٧٣خّ ًخٕ ٓخ ٣ظؼٌٍ طٔٞ٣ٜٚ طٔٞ٣ٜخ ًخك٤خ ُـؼِٚ هخر٬ ُ٬ٓظٜ٬ى حُٔلِّ٢ ٣ـَ١ اهلخإٙ ك٢ ٍٓخثَ َٓ٣ش. ٝهي‬
‫ٌٓ٘ض اكيٟ ٌٛٙ حَُٓخثَ ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ ح٩َٗحف ػِ٠ اٗلخم حُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش رٍٜٞس طٌخى ٫ طٌٕٞ ٓوظِلش ػٖ‬
                                                                ‫(4)‬
                                                                    ‫حُطَ٣وش حُظ٢ ًخٕ ٣ظزؼٜخ ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد.‬

 ‫أىص ػ٬هخص َٗم ح٧ٍىٕ حُٞػ٤وش حُٔٔظَٔس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ارؼخى ػزي هللا ػٖ حُظٞؿٚ حُؼخّ ُِو٠خ٣خ حُؼَر٤ش ك٤ٔخ‬
        ‫رؼي حُلَد حٌُ١ رخص هخٍؽ هز٠ش رَ٣طخٗ٤خ. كو٬كخ ُلخٍ َٗم ح٧ٍىٕ أهلوض َٜٓ ٝحُؼَحم ك٢ طٜي٣ن‬
      ‫ٓؼخٛيط٤ٖ ؿي٣يط٤ٖ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗٔخ إٔ ط٠ٔ٘خ ٗـخف حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢‬
 ‫حُظَٝف حُٔظزيُش ُلوزش ٓخ رؼي حُلَد. ٝػٔش ٓ٤خٓخص ٝطٞؿٜخص أهَٟ ُيٟ ػزي هللا ٓخ ُزؼض إٔ ُحىص ٖٓ ارؼخىٙ‬
        ‫ػٖ أٗوخثٚ حُؼَد. كبَٛحٍٙ حُٔٔظَٔ ػِ٠ حُظيهَ ك٢ حُ٘ئٕٝ حٍُٔٞ٣ش، رٜيف هِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، أػخٍ‬
   ‫حُـ٠ذ ٝحُ٘ي ك٢ ؿَ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش، ٝٓخى ح٫ػظوخى رؤٗٚ ًخٕ ٓئ٣يح ُظؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، ك٢ ط٘خهٞ ٛخٍم ٓغ‬
 ‫طٔ٘٤خص حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحُٔ٘خػَ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ػخٓش. ٝهي طْ حػظزخٍ حُٔ٤خٓظ٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٓ٘زؼوظ٤ٖ‬
       ‫ٖٓ حُطٔٞف ح٧ٗخٗ٢، ًُٝي ٍأ١ ؿَٟ حُظؼز٤َ ػ٘ٚ: »رخرظٔخٓش ك٤ٜخ ٗ٢ء ٖٓ ح٩ٗلخم ٝكًَش ًظل٤ٖ طْ٘ ػٖ‬
                                ‫(5)‬
                                    ‫ح٫كظوخٍ« ُيٟ ٍٝٝى أ١ ًًَ ٫ْٓ ػزي هللا ك٢ حُ٘وخٗخص حُيحثَس هخٍؽ ػٔخٕ.‬

      ‫اٟخكش اُ٠ ط٘خهٞ ٓ٤خٓخطٚ حُظ٢ ٝٛلٜخ أكي حَُٔحهز٤ٖ رؤٜٗخ: »ٓزذ أًزَ حُٔ٘ـٜخص ك٢ حُؼ٬هخص حُؼَر٤ش ـ‬
     ‫حُؼَر٤ش« (6) حػظٔي ػزي هللا أِٓٞرخ ٗوٜ٤خ حٓظلِحُ٣خ ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ أهَحٗٚ ٝٗظَحثٚ. كٔلَٙ حٌُ١ طليع ػ٘ٚ‬
 ‫حُؼي٣ي ٖٓ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ظخَٛح ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ حُؼَد. ًخٗض ػ٬هخطٚ حُ٘وٜ٤ش ٓغ أًؼَ٣ش حُٔخٓش حُؼَد،‬
 ‫رٖٔ ك٤ْٜ أهَرخإٙ حُؼَحه٤ٕٞ، ٟؼ٤لش ػِ٠ حُيٝحّ، رَ ٝكظ٠ ريح طٞحهخ اُ٠ اػخٍس ٓوطْٜ. كل٢ (5491 ّ) هخّ رَ٘٘‬
      ‫ًٌَٓحطٚ ٓؼ٤َح رٌُي هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ٝػيّ ح٫ٍط٤خف ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، رظؼِ٤وخطٚ حُٞحهِس ػِ٠ حُؼَد‬
 ‫ػٔٞٓخ ٝػِ٠ حرٖ ٓؼٞى رٍٜٞس هخٛش. (7) ًٔخ إٔ ُ٣خٍطٚ ُظًَ٤خ ك٢ (7491 ّ)، ٓؼِٜخ ٓؼَ ُ٣خٍطٚ حُٔخروش ٌُُي‬
  ‫حُزِي هزَ ػَ٘ ٓ٘ٞحص، طٔو٠ض أ٣٠خ ػٖ هيٍ ؿ٤َ ٍَٟٝ١ ٖٓ ح٫كظٌخى. ٝك٤ٖ ؿخىٍ طًَ٤خ ػخثيح اُ٠ رِيٙ‬
   ‫ٓٔظو٬ اكيٟ حُزٞحهَ ك٢ ٓ٤٘خء حٌٓ٘يٍٝٗش، ٌٛٙ حُٔي٣٘ش حُظ٢ ًخٗض طًَ٤خ هي ٟٔظٜخ ػخّ (9391 ّ)، ػزَ ػٖ‬
      ‫أٓلٚ َُك٤ِٚ ػٖ "ح٧ٍحٟ٢ حُظًَ٤ش" ٝك٤خ حُؼِْ حُظًَ٢، ٓظؼٔيح طًٌ٤َ حُ٘خّ ربهلخم حُلٌٞٓش حٍُٔٞ٣ش ك٢‬
         ‫(8)‬
             ‫حُللخظ ػِ٠ حُِٞحء، ٝاػخٍس أهٜ٠ ىٍؿخص حُٔو٢ ُيٟ حُلٌٞٓش حُوخثٔش حُٔئُلش ٖٓ ح٧ٗوخٙ أٗلْٜٔ.‬

    ‫ٝكظ٠ كِلخء ػزي هللا حُؼَد حُٞك٤ي٣ٖ، ْٝٛ أهَرخإٙ ك٢ حُؼَحم، حٓظخإٝح ٖٓ ًِٓٞٚ ح٫ٓظلِحُ١ رٔيٟ ٣ٞحُ١‬
        ‫حِٗػخؽ هٜٞٓٚ. كبَٛحٍٙ حُ٘ي٣ي ػِ٠ حُٔطخُزش رٍٔٞ٣ش ؿؼِْٜ ٣ؼِكٕٞ ػٖ حُٔؼ٢ اُ٠ أ٣ش ٝكيس ُِٜ٬ٍ‬
  ‫حُوٜ٤ذ، ًٔخ أىٟ ػيحإٙ ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ ٓ٠خػلش ٛؼٞرخص حُؼَحم ٓؼٜخ. طٔؼِض اكيٟ ٗظخثؾ حُوٞف ٖٓ‬
 ‫حُٔزخُـش ك٢ حُظٔخٛ٢ ٓغ ػزي هللا ٖٓ ؿخٗذ أر٘خء ػٔٞٓظٚ ك٢ حُؼَحم رؼيّ طٔوٞ ح٫طلخى حُؼَحه٢ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢‬
  ‫حٌُ١ ١خٍ حٌُ٬ّ ػ٘ٚ، ٝحٌُ١ طلون ك٢ كِ٣َحٕ ػخّ (7491 ّ)، ػٔخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ٓؼخٛيس ٛيحهش ر٤ٖ حُيُٝظ٤ٖ.‬
   ‫ٌٝٛٙ حُٔؼخٛيس حُظ٢ »ُْ طؤص رؤ١ ٗ٢ء ُْ ٣ٌٖ ٓٞؿٞىح ػِ٠ ٛؼ٤ي حُٔٔخٍٓش حُؼِٔ٤ش« طْ اروخإٛخ َٓح ُؼيى ٖٓ‬
                   ‫(9)‬
                       ‫ح٧٣خّ، كؤػخٍص، ٍرٔخ رٍٜٞس ٓظؼٔيس، هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝحَُ٣خٝ.‬

     ‫ًخٕ حُٜ٤خؽ حٌُ١ أػخٍٙ ػزي هللا كٍٞ ؿَ ٓخ حٓظيص ٣يٙ اُ٤ٚ هخٍؽ ىحثَس ح٫ٛظٔخٓخص حَُ٘م ـ أٍىٗ٤ش حُوخُٜش،‬
 ‫٣ئى١ كظ٠ اُ٠ حُظٜي٣ي رظٍٞ٣٢ ىرِٞٓخٓ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ِٗحػخص ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘، أٝ ٓغ كٌٞٓخص‬
‫حُزِيحٕ حُظ٢ ًخٗٞح ٓؼظٔي٣ٖ ك٤ٜخ. ٝرٔزذ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٖٓ ؿٜش ٝهَد ػزي هللا حُظخٍ٣و٢ ٖٓ‬
‫رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ًخٕ حُـٍٜٔٞ ٣ؼظوي رؤٕ ٗ٘خ١خطٚ ُْ طٌٖ ا٫ ٖٓ اكَحُحص حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كِيٟ ا١٬هٚ‬
‫ُِظَٜ٣لخص ح٫ٓظلِحُ٣ش رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش ـ كٍٞ ٍٓٞ٣ش حُظ٢ ٌِٗض اكيٟ حُ٘وخ١ حُلٔخٓش ؿيح رخُ٘ٔزش ُٚ ػخىس ـ‬
   ‫ًخٗض ىٓ٘ن ٝحَُ٣خٝ ٝر٤َٝص طٔخٍع اُ٠ ىػٞس ُ٘يٕ اُ٠ ُـٔٚ. ٝٛ٘خ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طـي ٗلٜٔخ ك٢ ٓؤُم. ك٢‬
    ‫ٓلخُٝش ٜٓ٘خ ُِظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔظٔٔي رخُظِحٓخص حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ طٌٖ طٔظط٤غ إٔ طلؼَ ػِ٘خ أًؼَ ٖٓ‬



                                                   ‫79‬
‫طٌَحٍ ك٤خىٛخ، ٝٗل٢ هيٍطٜخ ػِ٠ حُظلٌْ رظَٜكخص ػخَٛ ٓٔظوَ. كلو٤وش أٜٗخ ًخٗض ٌٓٔٔش رِٓخّ ح٧ٍٓٞ ػٖ‬
 ‫١َ٣ن ًَ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي، حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حٌُ١ ؿيح ُٝ٣َح ٓلٟٞخ ك٢ ػٔخٕ، ٝؿِٞد، حُوخثي حُزَ٣طخٗ٢ ُِـ٤ٖ‬
 ‫حُؼَر٢، ًخٗض َٓح ٣ظؼٌٍ اك٘خإٙ، ٧ٕ ٓؼَ ًُي ح٩ك٘خء ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ؼ٘٢ حػظَحكخ َٛ٣لخ رؤٕ حٓظو٬ٍ ػزي‬
                                                                            ‫هللا ًخٕ، ك٢ حُلو٤وش، ٗخهٜخ‬

 ‫أىٟ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ اُ٠ ؿؼَ حُل٤خس رخُ٘ٔزش ُِِٔي حُيرِٞٓخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ أك٤خٗخ، ٛؼزش ؿيح‬
    ‫اُ٠ ىٍؿش ح٫ٟطَحٍ ُ٬هظ٤خٍ ر٤ٖ ٓظخرؼش حُؼ٬هخص حُٞػ٤وش ٓغ ػزي هللا، ٝحُللخظ ػِ٠ ٛ٬ص ١٤زش ٓغ أٗظٔش‬
 ‫ػَر٤ش أهَٟ. ٝٓغ ًُي كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٟي أ١ طٞر٤ن ػِ٘٢، ٧ٕ ًُي ُْ ٣ٌٖ ُ٤ظٔوٞ ا٫ ػٖ اؿ٠خد ػزي‬
   ‫هللا ٝؿؼِٚ أًؼَ ػ٘خىح، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ىأد ػِ٠ آٔخػٚ حُٔلخَٟحص حُٜخىثش رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش ػٖ ىٓخثٔٚ.‬
      ‫ٝؿِٞد أ٣٠خ ًخٕ ٝحػ٤خ رٜيٝء ٌُٖٝ رؼٔن ُ٠ٍَٝس ٓ٘غ ػزي هللا ٖٓ حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخ٫ٍطزخ١ ٓغ‬
     ‫َٓ٘ٝع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. (17) ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظلٌْ حُٔو٘غ ُْ ٣لؼَ ٗ٤جخ ًح ٗؤٕ ػِ٠ ٛؼ٤ي ١ٔؤٗش حُيرِٞٓخٓ٤٤ٖ‬
   ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش، ك٤غ ًخٗض طلًَخص ػزي هللا طؼ٤َ ٓو٢ كٌٞٓخص حُزِيحٕ حُظ٢ ًخٗٞح ٓؼظٔي٣ٖ‬
                                                                                                  ‫ُي٣ٜخ.‬

‫كخُٔ٤َ ح٣ِظي ً٬٣ظٕٞ حٌُ١ حُظو٠، رٞٛلٚ ٓٔظ٘خٍ حُ٘ئٕٝ حُؼَر٤ش ُيٟ ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُزَ٣طخٗ٢ َُِ٘م ح٧ٝٓ٢،‬
                                   ‫ٓغ حُؼي٣ي ٖٓ حُٔخٓش حُؼَد حُٔٔؼِ٤ٖ ُٔخثَ ٝؿٜخص حُ٘ظَ، ٌٗخ هخث٬:‬

 ‫ٖٓ حُ٘خىٍ إٔ طـي أكيح ك٢ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٫ ٣ؼظوي رؤٗ٘خ ٍٝحء ٗ٘خ١خص ػزي هللا، ٝك٤ٖ ٣ظْ حُظؤً٤ي ػِ٠ أٗ٘خ ٫ ٗلؼَ،‬
  ‫كبْٜٗ ٣ٞحؿٜٞٗ٘خ رخُظؤً٤ي ػِ٠ أٗ٘خ هخىٍٕٝ ػِ٠ ٟٝغ كي ُٜخ اًح أٍىٗخ. اٗ٘٢ أٝحؿٚ ٌٛح حَُٔس رؼي ح٧هَٟ، ٝهِٔخ‬
‫٣وظ٘غ ٓلخٍٝ١ رخُوٍٞ رؤٗ٘خ ػخؿِٕٝ ػٖ حُظيهَ حُٔ٘خٓذ ك٢ طَٜكخص حُِٔي ػزي هللا ٝٛٞ حُؼخَٛ حُٔٔظوَ حُٔظٔظغ‬
                                                                                                 ‫(77)‬
                                                                                                      ‫رخُٔ٤خىس.‬

   ‫ك٤ٔخ ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هخىٍح ػِ٠ طزَ٣َ ُ٫ّطٚ، رٞٛلٜخ أٌٗخ٫ ٖٓ حُوزغ، ٝػِٝ أهطخثٚ حٌُزَٟ اُ٠ حُظويّ ك٢‬
‫حُٖٔ، (27) كبٕ ٍٓٔ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ آهَ٣ٖ ٗظَٝح اُ٤ٚ رويٍ هِ٤َ ٖٓ حُظٔخٓق. كٌ٬٣ظٕٞ ًخٕ ٓئٓ٘خ رؤٕ ٖٓ حُٞحؿذ‬
‫ح٩٣ؼخُ ُؼزي هللا (حُٔلظخٍ حٌُز٤َ ٝحٌٌُحد) رؤٕ ٣زو٠ ٛخٓظخ. (37) ًٝخٕ ٍُْٞٗ ؿَحكظ٢ ـ ٓٔ٤غ حُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢‬
                                                                                                  ‫ّ‬
                                                                      ‫ك٢ ؿيس ٓظلوخ ٓؼٚ ك٢ حَُأ١ اً هخٍ:‬

   ‫...طٌَ٘ ػ٘ي١ حٗطزخع ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ ٝحُؼَ٘٣ٖ حُٔخٟ٤ش، رؤٕ ػزي هللا ُ٤ْ ك٢ ٗظَ حُـٔ٤غ ا٫ ىٓ٤ش ر٤ي‬
‫حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٌٝٗظش طٌخى إٔ طٌٕٞ ٓٔـش. كظ٠ ك٢ حُلـخُ، ك٤ٖ هيٓض ٛ٘خ ٓغ أر٤ٚ... ُْ ٣زي ح٧ٓ٤َ ػزي هللا‬
‫ٓظٔظؼخ رخكظَحّ أكي. (ك٤ٖ ًخٕ ٣ِؼذ حُ٘طَٗؾ ك٢ حًُٞخُش حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٕ ٣ٔخٍّ حُـٖ) ُْ أٓٔغ أكيح ٣ًٌَ حٓٔٚ‬
                               ‫(47)‬
                                    ‫ا٫ رويٍ ٖٓ ح٫كظوخٍ ك٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش رَ ٝكظ٠ ك٢ حُؼَحم.‬

    ‫ك٢ ه٠ْ ط٤خٍحص حَُأ١ حُوطَس ٝحُٔظٔخٝؿش كٍٞ ٗوٜ٤ش ػزي هللا، ؿخَٓ هخثي ح٧ٓطٍٞ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُزلَ‬
   ‫ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ رخُيهٍٞ ك٢ ؿلِش ٓ٘ٚ. ًخٕ ٌٛح حَُؿَ هي حطلن ٓغ ً٤ًَزَح٣ي كٍٞ آٌخٗ٤ش ىػٞس ػزي هللا اُ٠‬
    ‫ٍكِش رلَ٣ش ك٢ هِ٤ؾ حُؼوزش، (57) ٝٓخ ُزغ ح٧ه٤َ إٔ كخطق ػزي هللا رخُٟٔٞٞع كٌخٗض ٓٞحكوظٚ كٍٞ٣ش. ؿ٤َ إٔ‬
  ‫ٓٞحكوش ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ُْ طٌٖ ُ٨ٓق، ٓؤهًٞس رٍٜٞس ٓٔزوش، ٝٓخ إ ٓٔؼض حُزؼؼخص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼٞحْٛ‬
     ‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رخُوطش كظ٠ طؼخُض أٛٞحص ح٫ٓظٌ٘خٍ رٍٜٞس اؿٔخػ٤ش: ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٩رلخٍ ٖٓ حُؼوزش إٔ‬
    ‫٣ِلض ح٧ٗظخٍ اُ٠ روؼش ٓوظِق ػِ٤ٜخ ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش؛ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٛظٔخّ ؿ٤َ حُؼخى١‬
   ‫رؼزي هللا إٔ ٣ئًي ٛلش ح٫ػظوخى رؤٗٚ (ٓيَُ) هٜٞٛخ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ ٣ؼظزَ ىُ٤٬ ػِ٠ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُٚ ك٢‬
        ‫حَُٜحع حُيحثَ كٍٞ َٓ٘ٝع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ؛ ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ حَُكِش حُزلَ٣ش ك٢ حُٔ٤خٙ ح٩هِ٤ٔ٤ش حَُٜٔ٣ش‬
‫ٝحُٔؼٞى٣ش إٔ ٣ئى١ اُ٠ حٓظلِحُ ًَ ٖٓ كخٍٝم ٝحرٖ ٓؼٞى. (67) ٝك٢ ٟٞء ٍى حُلؼَ حُِٔز٢ حٌُخٓق ٌٛح، هٍَص‬
      ‫ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش إٔ حَُكِش حُزلَ٣ش ُْ طٌٖ كٌَس ٛل٤لش، ٝٝحكن هخثي ح٧ٓطٍٞ ػِ٠ ٓلذ حُيػٞس ٓظٌٍػخ‬
   ‫رخٓظلخُش طؤٓ٤ٖ حُٔل٤٘ش حُ٬ُٓش، ٌٝٛٙ ًٍ٣ؼش ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ٓٔظٔخؿش ُيٟ ػزي هللا ؿَحء طَٔ٣ذ ٓؼِٞٓش‬
       ‫اٟخك٤ش ػٖ حُلخؿش اُ٠ حُٔل٤٘ش ُِو٤خّ رؤػٔخٍ حُيٍٝ٣ش ػِ٠ ٗٞح١٠ء كِٔط٤ٖ ٟي حُٜـَس ؿ٤َ حَُٔ٘ٝػش.‬
‫(ط٠خ٣ن ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ حُيػٞس حُِٔـخس، ٝحٓظخء ٖٓ ٍىٝى أكؼخٍ ُٓ٤ِٚ. ًظذ رـ٠ذ اُ٠ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش هخث٬: إ‬
      ‫حُزَه٤خص حُٔظزخىُش ريص ًٝؤٜٗخ طِٔق اُ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ »ٗوٜخ َٗ٣َح حٓظلِحُ٣خ ٫ ٣ـُٞ إٔ ٣ٔٔق ُٚ رؤٕ‬
‫٣وظَٕ حٓٔٚ رٔل٤٘ش ؿ٬ُش حُِٔي« (ػٔش ٓ٬كظش رخُوِْ حَُٛخٙ، طٔض اٟخكظٜخ ك٢ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طوٍٞ: »٣زيٝ‬
  ‫أٗٚ ًٌُي!«). ٝآٓ٬ ك٢ ط٘ٞ٣ٚ ح٧َٓ، أط٠ ػِ٠ ًًَ ػ٬هخص ػزي هللا حُٔخروش حُٔؼ٤يس ٓغ حُزلَ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش، أًي‬
   ‫ػِ٠ إٔ حُؼوزش ًخٗض طؼظزَ ٓ٘طوش ػخثيس َُ٘م ح٧ٍىٕ ر٘ظَ رَ٣طخٗ٤خ، ٝٝٛق ه٤خّ حُوخَٛس رَر٢ ٍكِش رلَ٣ش‬
‫رٌِٔ٘ش ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ (ؿٔٞكخ ٓؼ٤َح ُِو٤خٍ)، ٍٝكٞ (ٗـذ) ؿيس (حٌُخٓق) رؼ٘ق هخث٬ اٗٚ »ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٓظٞهؼخ‬


                                                     ‫89‬
‫ٖٓ ًُي حُطَف«. ٝحهظظْ ً٬ٓٚ رب٣َحى ػزخٍس ٓلؼٔش رؤٓٔ٠ آ٣خص حُلٌٔش اً هخٍ: »٫ أكي ٣ؼَف أًؼَ ٓ٘٢ ٓيٟ‬
    ‫حكظوخٍ حُِٔي اُ٠ حَُإ٣ش ٝحُظؼوَ، ِٝٗٝػٚ اُ٠ ح٩هيحّ ػِ٠ حُوطٞحص حُٔظَٔػش، ٝٛٔخ ٓٔظخٕ طٜزلخٕ أًؼَ‬
   ‫ٟٝٞكخ ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ، ٌُٜٝ٘ٔخ ؿ٤َ هخرِظ٤ٖ ُِ٘لخء أٝ كظ٠ ُِلـْ ػٖ ١َ٣ن ٗٞع ٖٓ حُؤغ حُيرِٞٓخٓ٢‬
‫حُـٔخػ٢ حٌُ١ ٣ٔخٍٓٚ ٓٔؼِٞ ؿ٬ُش حُِٔي حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢«. ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ؿَٜ ً٤ًَزَح٣ي ُ٨َٓ‬
 ‫كبٕ ٜٗخىطٚ حُوط٤ش ُْ طلي ك٢ طؼِ٣ِ ٓٞهغ ػزي هللا ك٢ ُ٘يٕ. طِوض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طوَ٣َٙ رزَٝى، ٝحٓظ٘ؼض ػٖ‬
    ‫َٗ٘ٙ أٝ حَُى ػِ٤ٚ. ٝطلخٗ٤خ ٩ٛيحٍ ٓخ ٣٘٢ رخُِ٤ٖ ٝحَُكن، ىكؼض حُٔ٤َ ر٤ظَ ؿخٍحٕ اُ٠ ا١٬م حُٔ٬كظش‬
   ‫حُظخُ٤ش: »٣خ ُٜخ ٖٓ كٌَس َٓػزش! إ ػ٤ٞد حُِٔي ػزي هللا ٝٗٞحهٜٚ حُٔظٔؼِش رؼيّ حُظؼوَ ٝحُِ٘ػش ح٫ٓظلِحُ٣ش‬
                                                               ‫(87)‬
                                                                    ‫ٓظٜزق أًؼَ ٓٞءح ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ!«‬

‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ كبٕ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ ٗطن رخٌُِٔش ح٧ه٤َس ك٤ٖ ١ِذ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي إٔ ٣٘وَ اُ٠ حُوخثي حُؼخّ‬
‫»ٌَٗٙ حُٜخىم«، ٓغ ًؤّ ك٠٢ ٗوٖ ػِ٤ٚ حْٓ حُٔل٤٘ش هخث٬: »أػظزَ ٓـَى حُيػٞس طؼز٤َح ػٖ ٗؼٍٞ ٗز٤َ ٖٓ‬
  ‫ؿخٗذ ٓ٬ف حُزلَ٣ش حٌُِٔ٢... أهيٍٙ... ًٔخ ُٞ ًخٗض حَُكِش حُزلَ٣ش هي طٔض كؼ٬...«. ٝر٘٢ء ٖٓ حَُٟ٠ ػٖ‬
                                                ‫(97)‬
                                                     ‫حُ٘لْ ٗلٌ ً٤ًَزَح٣ي ٓخ ١ِذ ٓ٘ٚ ىٕٝ أ١ طؼِ٤ن اٟخك٢.‬

‫ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣ٔظط٤غ، إٔ ٣َري رَ٣طخٗ٤خ ٝ٣ِػـٜخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝهي كؼَ، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ػخؿِح‬
‫ػٖ هُٞزش حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رٔخ ٣ظ٘خٓذ ٓغ أؿَحٟٚ. كخُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٢ حُظ٢ ًخٗض رخ٧كَٟ طليى ٗـخف‬
 ‫ٓ٤خٓخص ػزي هللا أٝ اهلخهٜخ. ظِض أٛيحكٚ ح٧ًؼَ ػزخطخ ٝػ٘خىح ك٢ كظَس ٓخ رؼي حُلَد ٓظٔؼِش ربٟخكش كِٔط٤ٖ، أٝ‬
 ‫أ١ ؿِء ٣ظزو٠ ٜٓ٘خ ُِؼَد، اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝرظخؽ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ًٔخ ػِ٠ حُيٝحّ. ٝرخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ُْ ٣ٌٖ‬
‫حُٜيف ح٧ٍٝ ا٫ حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ حُٜيف حُؼخٗ٢، ٌُٖٝ حُظخٍ٣ن كَٜ أكيٛٔخ ػٖ ح٥هَ‬
‫رظٌٔ٤ٖ ػزي هللا ك٢ ك٤خطٚ ٖٓ حُ٘ـخف ك٢ رِٞؽ ح٧ٍٝ، ٝرـؼِٚ ٣ولن ك٢ رِٞؽ حُٜيف حُؼخٗ٢. ٖٝٓ حُٔئًي إٔ اكيٟ‬
                                              ‫حُوٟٞ ح٧ْٛ حُظ٢ ٌِٗض ًُي حُظخٍ٣ن ٛ٢ هٞس حُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش.‬

         ‫ٖٓ ٓ٘ظٍٞ حُ٤ّٞ ٣زَُ ٟٝغ كِٔط٤ٖ حُٔؼِن رٞٛلٚ حٌُِٔ٘ش حُٔ٘لَىس ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش ك٢ ٓٞحؿٜش حُٔخٓش‬
‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُؼَد ك٤ٔخ رؼي حُلَد. ٝهي ًخٕ ًٌُي كوخ. ؿ٤َ أٗٚ ٌَٗ ٍِٓح ٌُٔ٘٬ص أػْ رٌؼ٤َ ًخٗض ط٘ظٜذ‬
‫أٓخّ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَد ك٢ ًُي حُٞهض. كوي ًخٕ ٓؤُم ٓخ رؼي حُلَد حُ٘خَٓ رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ٓظٔؼ٬ رٌ٤ل٤ش اػخىس‬
‫طٌ٘٤َ ٗزٌش حُؼ٬هخص ح٧ٗـِٞ ـ ػَر٤ش ك٢ كظَس ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ طِٔي ك٤ٜخ أ٣ش ه٤ْ ٓخى٣ش ًحص ٗؤٕ طويٜٓخ ُِؼَد،‬
   ‫ٌُٜٝ٘خ ًخٗض ٍحؿزش ك٢ ح٫كظلخظ ر٘لًٞٛخ ك٢ حُٔ٘طوش، رـِٔش َٓحكوٜخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُؼٌَٔ١ ٝح٫طٜخ٫ص،‬
   ‫ٝرخٓظ٤خُحطٜخ حُ٘لط٤ش. (12) أٓخ حُؼَد كوي ًخٗٞح ٜٓظٔ٤ٖ ُ٤ْ كو٢ رؼ٬هخطْٜ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كوزش ح٫ٓظو٬ٍ، رَ‬
     ‫ٝرؼ٬هخطْٜ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ ك٢ ٝهض رخطض ك٤ٚ حُٞكيس حُؼَر٤ش أه٤َح، ٗظَ٣خ ػِ٠ ح٧هَ، ٌٓٔ٘ش حُظلو٤ن رؼي كخَٛ‬
                                                                                  ‫ح٫ٗظيحد حٌُ١ ١خٍ أٓيٙ.‬

 ‫أٓخ ٓٔخثَ حُؼ٬هخص حُٔوزِش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، رَ ٝٓغ حُؼخُْ ػٔٞٓخ كوي ػخُـٜخ ًَ ٖٓ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ٓ٘لَىس‬
    ‫ك٤غ طْ حُظلخٝٝ كٍٞ ٓؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ كٍٞ طَط٤زخص حهظٜخى٣ش ٓغ حُٞ٫٣خص حُٔظليس. ٝطٔض ٓوخٍرظٜخ‬
   ‫رٍٜٞس ؿٔخػ٤ش أ٣٠خ ك٢ ا١خٍ حُٔٔخػ٢ حُٔزٌُٝش ٩روخء كِٔط٤ٖ ػَر٤ش. ًٌُي طـِ٠ حُ٘٠خٍ ك٢ ٓز٤َ حُٞكيس‬
‫حُؼَر٤ش، أٝ ك٢ ٓز٤َ طُٞ٢ ُػخٓش حُؼخُْ حُؼَر٢ رظؼز٤َ أٛق، ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ٓلظخف ٓٔظوزَ حُؼخُْ حُؼَر٢ ـ‬
  ‫ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس حُــَحك٤ش ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش ـ ًخٕ ٫ ٣ِحٍ، ٍرٔخ ٗظ٤ـش حُؼخىس، ٓظٔؼ٬ رٍٔٞ٣ش؛‬
        ‫ٝحُظ٘خكْ ر٤ٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُو٤خىس ح٩هِ٤ٔ٤ش ًخٕ ٣ظْ ك٢ ؿخٗذ ًز٤َ ٓ٘ٚ ك٢ ا١خٍ ٓخ رخص ٣ؼَف رخْٓ‬
   ‫"حَُٜحع ػِ٠ ٍٓٞ٣ش". (72) ٝرؼي حُلَد ٓزخَٗس رخىٍ ػزي هللا، ٝهي ًخٕ ٍحٟ٤خ ػٖ ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ، ٌُٝ٘ٚ‬
      ‫ؿ٤َ ٍحٝ ػٖ ٟٝؼٚ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، اُ٠ طٞؿ٤ٚ حٛظٔخٓٚ ٗلٞ ٍٓٞ٣ش أٝ٫، ري٫ ٖٓ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ه٠٤ش‬
                                                                            ‫ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ ح٧ًؼَ اُلخكخ.‬

    ‫ًخٕ ١ٔٞف ػزي هللا اُ٠ حُـِّٞ ػِ٠ ػَٕ ٌِٓ٢ ك٢ ىٓ٘ن ١ٔٞكخ هي٣ٔخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ا١خٍ هطخرٚ‬
 ‫حُز٬ؿ٢ طـ٤َ رٔخ ٣ظ٬ءّ ٓغ ٝهخثغ ٓخ رؼي حُلَد، كبٕ ٓ٠ٕٔٞ ١ٔٞكٚ ُٝهٔٚ ُْ ٣ٜ٘يح أ١ طزيٍ ؿَحء حُلَد.‬
     ‫كٔغ رَ٣طخٗ٤خ حػظٔي ُـش حُلَد حُزخٍىس حُ٘خٗجش، ٓويٓخ ٗلٔٚ كِ٤لخ طٌٖٔ ٜٓخُلٚ، ٓؼَ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ، ك٢‬
‫حُظٜي١ ُِ٘ػش حُظٞٓغ حُٔٞك٤ظ٤ش. ٝرَأ١ ػزي هللا ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ "اػخىس طٞك٤ي" ٍٓٞ٣ش إٔ طْٜٔ ك٢ هيٓش حُو٠٤ش.‬
                                   ‫ٝهي ؿخء ػِ٠ ُٔخٗٚ ك٢ ٓؼَٝ َٗكٚ ُِٔٔؤُش ػِ٠ ٓٔخٓغ آطِ٢ ٓخ ٣ِ٢:‬

 ‫طؼٌق ٍٝٓ٤خ ػِ٠ حطزخع ٓ٤خٓش طٞٓؼ٤ش ك٢ ا٣َحٕ ًَٝىٓظخٕ، ٓ٤خٓش هي طٔظٜيف حٍُٞٛٞ اُ٠ حُوِ٤ؾ حُلخٍٓ٢‬
‫ٝحُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢. ُٝٔٞحؿٜش ًُي ٖٓ حَُٔؿٞد ك٤ٚ إٔ ٣ظْ ر٘خء ؿزٜش ىكخػ٤ش ٗخِٓش ٌَُ ٖٓ طًَ٤خ ٝا٣َحٕ‬
   ‫ٝأكـخٗٔظخٕ ٓيػٞٓش رـ "حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ" حُٔظٌَ٘ ٖٓ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش... ٍٝٓٞ٣ش ح٥ٕ طو٠غ ُلٌْ ػيى ٖٓ‬


                                                  ‫99‬
‫حُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ، ؿ٤َ أٗ٘خ، اًح طظزؼ٘خ طخٍ٣وٜخ ٖٓ أ٣خّ ح٧ٓ٤َ ك٤َٜ... ٗيٍى إٔ ٍٓٞ٣ش رلخؿش اُ٠ كٌخّ آهَ٣ٖ‬
‫٣ٔ٘يٕٝ ٓ٤خٓظْٜ اُ٠ حُٜيحهش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝاًح ٓخ ٍكِض كَٗٔخ ػٖ ٍٓٞ٣ش، كوي طظٞكَ ٌُٜح حُزِي كَٛش‬
                               ‫(22)‬
                                    ‫اػخىس حُظٞك٤ي، ٝأػظوي إٔ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ٌٕٞ ك٢ ِٜٓلش كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ.‬

    ‫ٝؿَ٣خ ػِ٠ ػخىطٚ حُظ٢ طَٓوض ك٢ أػ٘خء حُلَد، ظَ ػزي هللا ىحثزخ ػِ٠ آٍخٍ ٝحرَ ٖٓ حَُٓخثَ ٝحًٌَُٔحص‬
 ‫حُٔظ٠ٔ٘ش آٍحءٙ كٍٞ ٗئٕٝ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ اُ٠ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ًٝخٗض ٌٛٙ حَُٓخثَ ٝحًٌَُٔحص ًِٜخ طئًي‬
     ‫حُظٜي٣ي حَُٝٓ٢، ٝطظ٠ٖٔ رؼٞ حُ٘وي ُِ٘ظخّ حٍُٔٞ١ حُوخثْ، ٓ٘٤َس اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظٞكي ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ‬
         ‫ٝطٌٔ٤ٖ هز٠ظٚ حُؼخرظش ٖٓ ح٩ٓٔخى رخُيكش إٔ ٣ل٠٤خ اُ٠ حُظـِذ ػِ٠ حُ٠ؼق حٍُٔٞ١. ا٫ إٔ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ‬
   ‫ٓظـخٝرش. ٝرَأ١ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ُْ ط٠ق حَُٓخثَ ٗ٤جخ اُ٠ ٓخ ًخٗض ٌٛٙ حُُٞحٍس طؼَكٚ ػٖ ٌٓ٘٬ص حَُ٘م‬
        ‫ح٧ٝٓ٢، ًٔخ ُْ طلٖٔ كَٙ ػزي هللا ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُطٔٞكخطٚ حُٔظٔؼِش رَٔ٘ٝع ٍٓٞ٣ش‬
‫حٌُزَٟ. ؿ٤َ إٔ حَُٔحٓ٬ص ًحص ح٫طـخٙ حُٞحكي ٓٔق ُٜخ رخ٫ٓظَٔحٍ، ٧ٕ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٣٘ؼَ رؤٜٗخ ًخٗض طِٝى‬
  ‫"ىٓخؽ" ػزي هللا »حُ٘٘٤٢ ٝ١ٔٞكخطٚ رٜٔخّ أٓخٕ ؿ٤َ ٟخٍ«. (32) ٖٓ حُٔئًي أٜٗخ ًخٗض طؼ٘٢ ٗ٤جخ رخُ٘ٔزش ُؼزي‬
       ‫هللا حٌُ١ ًظذ ك٢ اكيٟ حَُٓخثَ ػزخٍس طوٍٞ: »ط٘طٞ١ ٍٓخثِ٢ ٝٓ٠خٓ٤ٜ٘خ ػِ٠ أٛٔ٤ش رخُـش، ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬
                                                                ‫(42)‬
                                                                     ‫حٓظَٔحٍٛخ ٛٞ ك٢ ٛخُق رِي٣٘خ ًِ٤ٜٔخ«.‬

    ‫رخىٍ ػزي هللا اُ٠ حػظٔخى ػ٤ي ؿي٣ي ٣وِي ًًَٟ حُؼخٖٓ ٖٓ آًحٍ (0291 ّ)، ًًَٟ حُ٤ّٞ حٌُ١ ًخٕ ك٤ٚ حُٔئطَٔ‬
      ‫حٍُٔٞ١ حُؼخّ هي هخّ رخٗظوخد ك٤َٜ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش، ٩رَحُ كٌَطٚ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٤غ ًخٗض ٓخثَ أٍحٟ٢‬
    ‫ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ػيح كِٔط٤ٖ هي رخطض ٓٔظوِش. ٝأطخف ُٚ ٌٛح حُؼ٤ي كَٛش طؤً٤ي ا٣ٔخٗٚ رؤٕ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش‬
   ‫ًخٗض هي ٓؼِض ح٩ٍحىس حُلو٤و٤ش ُِ٘ؼذ حٍُٔٞ١ (حَُحؿذ ك٢ ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢)، ٝحُٟٞغ حُطز٤ؼ٢ ٌُُي حُزِي‬
                                                                ‫حٌُ١ ًخٕ ٣٠ْ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ًُي حُٞهض.‬

 ‫ر٘٠ ػزي هللا ه٠٤ظٚ ػِ٠ ًُي ح٫كظَحٝ، هخث٬ ر٠ٍَٝس حٓظؼخىس حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢، رؼي إٔ أٛزلض ٍٓٞ٣ش ٓظلٍَس‬
   ‫ٖٓ حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش، ٝرؤٗٚ، رٞٛلٚ ٗو٤ن ك٤َٜ ٝحُٜخٗٔ٢ ح٧ًزَ ٓ٘خ ػِ٠ ه٤ي حُل٤خس ًٞٗٚ حٍُٞ٣غ حُٔ٘طو٢‬
                                                                                 ‫ّ‬
 ‫ُؼَٕ حُيُٝش حُظ٢ ؽ،ُثض. ٝهي كَٙ ك٢ ١َكٚ ػِ٠ ح٫ُظلخف ػِ٠ ًَ ٖٓ ػزي ح٩ُٚ، ٝٛ٢ حُؼَٕ حُؼَحه٢،‬
                                        ‫ٝك٤َٜ حُؼخٗ٢، حُِٔ٤َ حًٌَُ حُٔزخَٗ حُٞك٤ي حُٔظليٍ ٖٓ ك٤َٜ ح٧ٍٝ‬

     ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ح٧ٟٝخع ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُؼخُٔ٤ش حُٔظزيُش رؼي حُلَد، كبٕ كَٙ ػزي هللا ك٢ حٍُٞٛٞ اُ٠ ػَٕ‬
    ‫ٍٓٞ٣ش ُْ طٌٖ هي ٜٗيص أ١ طـ٤٤َ ً١ ٗؤٕ، ٓؼِٜخ ٓؼَ أٓخُ٤زٚ حُظ٢ ظِض هخثٔش ػِ٠ حُـٜٞى حُيػخث٤ش، ٝطُٞ٣غ‬
    ‫ح٧ٓٞحٍ ٝحَُٗخٟٝ، ٝح٫طٜخٍ رخٌُِٔ٤٤ٖ ٝحُٔخهط٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٣ظٔظغ رٜخٖٓ أٝٓغ ُٔظخرؼش ٌٛٙ‬
  ‫حُ٘٘خ١خص، رخُٔوخٍٗش ٓغ ٓخ ًخٕ ػِ٤ٚ حُٟٞغ ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ً٤ًَزَح٣ي ظَ ٣ٔخٍّ طؤػ٤َح‬
                                                  ‫ٓلزطخ، ًٔخ رو٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ هز٠ش ؿِٞد حُلٞ٫ً٣ش.‬

 ‫أٛزق حُٔخٍ، ٓؼ٬، أًؼَ طٞكَح رخُٔوخٍٗش ٓغ كخُٚ ك٤ٖ ًخٗض حُٔٞحُٗش هخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ حُٜخٍّ. كٔخ‬
‫ٖٓ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم أٍىٗ٢ ًخٕ ٣ٔظط٤غ ٍكٞ ١ِزخص ػزي هللا ُِلٍٜٞ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٝ٣ؤَٓ‬
‫ك٢ حُزوخء ١ٞ٣٬ ك٢ ٜٓ٘زٚ. ًٔخ إٔ حُٔخٍ ًخٕ أًؼَ طٞكَح روِ٤َ؛ كخُوِحثٖ حُؼخٓش ًخٗض هي حٗظؼ٘ض رل٠َ حطلخه٤خص‬
 ‫ػخّ (6491 ّ) ٓغ ًَٗش ٗل٢ حُؼَحم ٖٓ ؿٜش ًَٝٗش ه٢ ح٧ٗخر٤ذ حُؼخرَ ُِـِ٣َس حُؼَر٤ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، حُظ٢‬
  ‫ؿؼِض ً٬ ٖٓ حًَُ٘ظ٤ٖ طيكغ ٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ٓ٘ٞ٣خ ٓوخرَ ٟن حُ٘ل٢ ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ رَٜف حُ٘ظَ‬
     ‫ػٖ ًٔ٤خص حُ٠ن. (52) ًٌُي ًخٗض ٓٞحٍى حُؼخثِش حٌُِٔ٤ش حُوخٛش ط٘ٔٞ أ٣٠خ، ػزَ طٍٞ١ أكَحىٛخ ك٢ طَٜ٣ذ‬
 ‫حُٔويٍحص، ػٖ ١َ٣ن حٓظـ٬ٍ ح٫ٓظ٤خُحص حُوخٛش حُٔٔ٘ٞكش ُِٔ٤خٍحص حٌُِٔ٤ش ك٢ ٗوخ١ حُؼزٍٞ حُليٝى٣ش. ٝرؼي‬
   ‫ٓ٘ٞحص ٖٓ حٗظ٘خٍ ٗخثؼخص كٍٞ ٝؿٞى ٍٝحر٢ ٌِٓ٤ش ٓغ ح٫طـخٍ رخُٔويٍحص، طْ ك٢ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (7491 ّ)‬
            ‫ا٣وخف ٓ٤خٍس حٌُِٔش ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ ؿِس، ٝػؼَ ك٤ٜخ ػِ٠ ٓجظ٢ ٍ١َ اٗـِ٤ِ١ ٖٓ ٓخىس حُل٘٤ٖ.‬

‫ًٝخٕ ك٢ حُٔ٤خٍس ٓغ حُٔخثن حُ٘ظخٓ٢، ٗخ٣ق ح٧١َٕ، ٗـَ حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ ح٧١َٕ، ٓٔخ هي ٣٘٤َ اُ٠ إٔ‬
 ‫ػِ٠ ح٧هَ رؼٞ كٜخثَ حُظـخٍس حٌُِٔ٤ش ًخٕ َٓطزطخ رخُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ً٤ًَزَح٣ي أػِٖ ػٖ‬
                                          ‫(62‬
                                              ‫حهظ٘خػٚ رؤٕ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٗوٜ٤خ ػِ٠ ػِْ رٔخ ًخٕ ٣ـَ١.‬

  ‫ًٌُي أٛزق ػزي هللا رؼي ح٫ٓظو٬ٍ أًؼَ كَ٣ش ك٢ ح٫ٗيٓخؽ ٓغ حُٔخهط٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ئ٣يٕٝ ٓطخُذ‬
‫ػزي هللا ٧ؿَحْٟٜ حُوخٛش. ًٝخٕ ٛئ٫ء ٣ٔؼِٕٞ رٍٜٞس ػخٓش ٜٓخُق كجٞ٣ش، ٝهخٛش ح٧هِ٤خص رؼ٤يس ػٖ ٓ٤خٓش‬
 ‫ىٓ٘ن حُل٠َ٣ش، ٝرخُظخُ٢ ػخؿِ٣ٖ، ٗظ٤ـش ًَِْٓٛ حُٜخٓ٘٢، ػٖ طٞك٤َ حُيػْ حُ٠ٍَٝ١ حُ٬ُّ ٩ؿ٬ّ ػزي‬
   ‫هللا ػِ٠ ػَٕ ٌِٓ٢ ٍٓٞ١. ًٝخٕ ٖٓ ر٤ٖ ٌٛٙ حُؼ٘خَٛ حُٔخهطش ك٢ كظَس ٓخ رؼي حُلَد ٓظَٔىٕٝ ػِٞ٣ٕٞ‬


                                                 ‫001‬
‫رِػخٓش ِٓ٤ٔخٕ حَُٔٗي، ٝٗ٤ٞم ػ٘خثَ٣ٕٞ ٓؼ٤ٕ٘ٞ ٖٓ حُـِ٣َس، ٝهز٤ِش ح٧١َٕ حُيٍُ٣ش. (72) ٝاٟخكش اُ٠ ًُي‬
‫ًخٗض ػٔش اٗخػخص ػٖ ٝؿٞى ؿٔخػخص ٓؼخٍٟش ؿي٣يس ـ ٟزخ١ ك٢ حُـ٤ٖ، ١ٔٞكٕٞ ٝؿ٤َ ٍحٟ٤ٖ ـ ٓخػ٤ش اُ٠‬
‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حٓظـ٬ٍ أك٬ّ ػزي هللا حُٜٔظَثش. (82) ٝػِ٠ حُيٝحّ ًخٗض ٛ٘خى ٗٞحس‬
  ‫حٌُِٔ٤٤ٖ حُٜخىه٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أهِٜٞح ُل٤َٜ، ػْ ٗوِٞح ٝ٫ءْٛ اُ٠ ػزي هللا رؼي ٝكخطٚ. أٓخ ح٧رَُ ر٤ٖ ٛئ٫ء‬
‫كوي ًخٕ كٖٔ حُلٌ٤ْ، ٝٛٞ ٍث٤ْ ٍُٝحء ٓخرن ٍُٔٞ٣ش، ًٝخٕ هي ػَٔ ُيٟ ػزي هللا ُلظَس هٜ٤َس ك٢ ػخّ (1391‬
      ‫ّ) ٓٔظ٘خٍح ٓخُ٤خ. أُق حُلٌ٤ْ ٌٛح ػِ٠ ػزي هللا ١خُزخ ٓ٘ٚ طٞظ٤ق أٓٞحُٚ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش حُٔوٍَس ك٢‬
   ‫ٛ٤ق (7491 ّ)، ٝطَى أَٓ طلو٤ن حٌُِٔٔش حٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ُِٔٔخٍ "حُي٣ٔوَح١٢". ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا ىكغ‬
 ‫ر٠ؼش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص َُِٔٗل٤ٖ حٌُِٔ٤٤ٖ، ٌُٖٝ ٓٔخٛٔخطٚ ك٢ حُلِٔش ظِض ٗخكزش رخُٔوخٍٗش ٓغ حُٔزخُؾ حُظ٢‬
                 ‫(92)‬
                      ‫أٗلوظٜخ ح٧كِحد حُٔ٤خٓ٤ش حٍُٔٞ٣ش، ٝحُلٌٞٓش حُٔؼٞى٣ش ُ٠ٔخٕ حٓظَٔحٍ حُ٘ظخّ حُـٍٜٔٞ١.‬

           ‫ٝٓغ طلٍَٙ حُ٘ٔز٢ ٖٓ حُٔلخٓزش حُزَ٣طخٗ٤ش رخص ػزي هللا أًؼَ هيٍس ػِ٠ ٓٔخٍٓش ُٝؼٚ حُ٘ي٣ي ربٛيحٍ‬
 ‫حُظَٜ٣لخص كٍٞ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، َٝٗ٘ٛخ رويٍ أًزَ ٖٓ حُلَ٣ش. كوطخرٚ حُٔ٘ٞ١ ُيٟ حكظظخف ىٍٝس ػخّ (6491‬
 ‫ّ) حُزَُٔخٗ٤ش، ٝٛٞ هطخرٚ ح٧ٍٝ ٖٓ ٌٛح حُ٘ٞع ٌٓ٘ إٔ أٛزق ٌِٓخ، ُْ ٣و٠غ، ًٔخ ٛ٢ حُؼخىس، ُظيه٤ن ً٤ًَزَح٣ي،‬
  ‫ٝؿخء ٓظ٠ٔ٘خ ىػٞس اُ٠ حُٞكيس ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش. (13) ٝرؼي ًُي ًخٕ ٣ٔظـَم ك٢ ح٩كٜخف ػٔخ ٣ـٍٞ‬
 ‫ك٢ هخ١َٙ كٍٞ حُٟٔٞٞع ًِٔخ ٫كض أ٣ش كَٛش ػخٓش ٜٓٔخ ًخٗض رٔ٤طش (ٝهي أ١ِن أكي أًؼَ طَٜ٣لخطٚ اػخٍس‬
  ‫ُِـيٍ كٍٞ ٟٓٞٞع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُيٟ طيٗ٤ٖ اكيٟ حُٔيحٍّ حٍُِحػ٤ش). ًٌُي ًخٕ ُٓٞؼخ رٔوخرِش حَُٔحِٓ٤ٖ‬
                 ‫(73)‬
                      ‫ٟخٍرخ ػَٝ حُلخث٢ رٜ٘خثق ً٤ًَزَح٣ي حٌُ١ ًخٕ ٣ٞٛ٤ٚ رؼيّ اؿَحء حُٔوخر٬ص حُٜلل٤ش.‬

        ‫أىٟ حكظظخف ٓوَحص حُزؼؼخص حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس اُ٠ طٞك٤َ ه٘خس ١ز٤ؼ٤ش ُِيػخ٣ش. هخٓض حُوٞحص‬
 ‫حٍُٔٞ٣ش رخهظلخّ حُوِٜ٘٤ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ ىٓ٘ن، ٝٛخىٍص آ٫ف حُ٘ٔن ٖٓ حٍُٔ٘٘ٞحص حُٔظ٠ٔ٘ش ىػٞس ٌِٓ٤ش‬
   ‫اُ٠ حُٞكيس ر٤ٖ ٍٓٞ٣ش َٝٗم ح٧ٍىٕ، طْ رؼي ًُي اؿ٬م حُوِٜ٘٤ش ٝ١َى ٓٞظل٤ٜخ. (23) ا٫ إٔ أَٜٗ ٓلخٝ٫طٚ‬
 ‫حُيػخث٤ش ًخٗض طِي حُٔظٔؼِش رٔخ ػَف رخْٓ حٌُظخد ح٧ٍىٗ٤خ٧ر٤ٞ، حٌُ١ ًخٕ ًظخرخ ٓئُلخ ٖٓ (492) ٛللش، ٣٠ْ‬
     ‫ٓـٔٞػش ٝػخثن طـط٢ حُلظَس حُٔٔظيس ٌٓ٘ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. ٌٝٛح حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حٌُ١ َٗ٘ ك٢ أ٣خٍ ػخّ‬
 ‫(7491 ّ) ػ٘٤ش ح٫ٗظوخرخص ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، ًخٕ ٣ويّ أىُش ىحػٔش ُلٌَطٚ حُٔظٔؼِش ربهخٓش ٌِٓٔش ٍٓٞ٣ش‬
‫حٌُزَٟ. ؿ٤َ إٔ كٜ٤ِش طؤػ٤َٙ ُْ طٌٖ ػِٔ٤ش طٞػ٤ن ُو٠٤ش ػخىُش طؼَٟض ُِظوَ٣ذ حُِج٤ْ، رَ ٓـ٬ كِ٣٘خ ٝرخثٔخ‬
                                                                 ‫(33)‬
                                                                      ‫ُِِٔٔش ٖٓ آ٣خص أك٬ّ حُ٤وظش ٝح٩هلخهخص.‬

 ‫ُٝيٟ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء َٟٗ إٔ حُظٌٍَ حٌُؼ٤ق ُٔلخٝ٫ص ػزي هللا، ٝاهلخهخطٜخ حُٔلظٞٓش حُزخى٣ش أٟل٠ ٓٔلش ٖٓ‬
       ‫حكظٔخٍ طلو٤ن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، رَ أُو٠ ػِ٠ حُلٌَس رٌَ٘ ػخّ أرؼخى حُٔوَ٣ش ٝحٍُِٜ. ٝٓغ ًُي كبٕ ٍٓٞ٣ش‬
    ‫حٌُزَٟ رو٤ض ه٠٤ش كٔخٓش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ػٔٞٓخ. كلٌٞٓش حٌُظِش حُٞ١٘٤ش ريٓ٘ن ًخٗض رخُـش‬
‫حُٜ٘خٗش اُحء ١َف ػزي هللا حُوخثَ رؤٕ حُز٬ى حُؼَر٤ش ًخٗض هي هٔٔض ٝكوخ ُٜٔخُق آزَ٣خُ٤ش، ٝرؤٕ ػِ٤ٜخ ح٥ٕ، رؼي‬
          ‫ح٫ٓظو٬ٍ، إٔ طظٞكي ٖٓ ؿي٣ي. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُوزٍٞ رٔخ ٛٞ أهَ ٖٓ اػخىس حُظٞك٤ي إٔ ٣ؼ٘٢ ح٫ٓظلخىس ٖٓ‬
 ‫ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ٝإٔ ٣٘طٞ١، رخُظخُ٢، ػِ٠ هيٍ ٖٓ حُظٞح١ئ ٓغ ٌٛٙ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش. ٝهي ًخٕ ح٫طٜخّ ح٧هٟٞ ٝح٧ًؼَ ىٝحٓخ‬
    ‫حٌُ١ طْ طٞؿ٤ٜٚ اُ٠ ػزي هللا، حٌُ١ ًخٕ ٟؼ٤لخ ٟؼلخ حٓظؼ٘خث٤خ أٓخٓٚ، ك٢ ٓلخٍ حَُى ػِ٠ ًُي ح٫ىػخء، ٛٞ أٗٚ‬
   ‫ًخٕ ػٔ٤٬ رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ َٓ٘ٝػٚ حُٔظٔؼَ رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ُْ ٣ٌٖ ا٫ أىحس ٖٓ أىٝحص حٓظزيحٍ حُٜ٤ٔ٘ش حُلَٗٔ٤ش‬
 ‫ر٘ظ٤َطٜخ حُزَ٣طخٗ٤ش.(ػٔش ٍٓٔ٤ٕٞ رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓوظِلٕٞ أٗخٍٝح، ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ هِن ٍٓٞ٣ش‬
     ‫ًزَٟ رو٤خىس ػزي هللا إٔ ٣ٌٕٞ ٓل٤يح ُزَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ إٔ ٓؼَ ٌٛٙ حُٔوظَكخص ًخٗض ص،ِّٛ رخٓظَٔحٍ أٓخّ ٍأ١‬
 ‫ح٧ًؼَ٣ش حُوخثَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٍػخ٣ش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ إٔ طٜزق رَ٣طخٗ٤خ أهَ، ٫ أًؼَ، أٓ٘خ ٝح١ٔج٘خٗخ ك٢‬
                                                                                        ‫(43)‬
                                                                                             ‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢).‬

      ‫ًخٗض ىٓ٘ن ٝر٤َٝص ريٍؿش أهَ ٓظؤػَط٤ٖ طؤػَح ٓزخَٗح رٔٔخػ٢ ػزي هللا حُلؼ٤ؼش حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن ١ٔٞكخطٚ.‬
    ‫ًٌُي ُْ طٌٖ حُوخَٛس ٝرـيحى ٝحَُ٣خٝ أهَ ٓؼخٍٟش ُظٞٓغ ىحثَس ٗلًٞٙ ِٝٓطظٚ. ٝحُ٠ـ٤ؾ حُٜخهذ ُ٬طٜخٓخص‬
  ‫حُٔ٠خىس حُٜخىٍس ػٖ ٌٛٙ حُؼٞحْٛ حُؤْ ىكؼش ٝحكيس ًخٕ ٣ْٜ ح٥ًحٕ أك٤خٗخ؛ كل٢ آد ػخّ (7491 ّ) رِؾ ٌٛح‬
   ‫حُ٠ـ٤ؾ ٓٔظٟٞ ٖٓ ح٫ٍطلخع ٫ ٣ٌٖٔ طٜي٣وٚ ك٤ٖ رخىٍ ػزي هللا اُ٠ اٛيحٍ ىػٞس ُؼوي ٓئطَٔ ٍٓٞ١ ٗخَٓ. ُْ‬
‫طٌٖ حُلٌَس ؿي٣يس؛ كوي ٓزن ُٚ إٔ كخٍٝ حُو٤خّ رٔزخىٍس ٓٔخػِش ك٢ أػ٘خء حُلَد، ٌُٖٝ حُٔ٘ٞد حُٔخٓ٢ ًخٕ هي ٓ٘ؼٚ.‬
 ‫ٝٓغ ح٫ٓظو٬ٍ ُْ طؼي رَ٣طخٗ٤خ طٔخٍّ ٓؼَ طِي حَُهخرش ػِ٠ طَٜ٣لخطٚ ًحص حُؼ٬هش رخُٔ٤خٓش حُوخٍؿ٤ش، ٝحٗط٬هخ‬
               ‫ٖٓ ح٫هظ٘خع رؤٕ ٗظخثؾ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش ًُي حُٜ٤ق ٓظٌٕٞ ٓٞحط٤ش، هخّ ػزي هللا رظـي٣ي ٓٔخػ٤ٚ.‬

 ‫ٛل٤ق إٔ ح٫ٗظوخرخص ُْ طـِذ حٗظٜخٍح ُلٌٞٓش ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ؿٔ٤َ َٓىّ،‬
  ‫ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ ِٛ٣ٔش ُٜخ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. ٝٛل٤ق إٔ حُلِد حُٞ١٘٢ ُِوٞطِ٢ ُْ ٣لِ ا٫ رؤٍرؼش ٝػَ٘٣ٖ ٓوؼيح‬


                                                   ‫101‬
‫ك٢ ٓـِْ حُ٘ٞحد حُـي٣ي، ٓوخرَ ػ٬ػش ٝهٔٔ٤ٖ ٓوؼيح كخُ رٜخ حُظلخُق حُٞ١٘٢ حُٔ٘خكْ، (53) ا٫ إٔ ً٬ ٖٓ‬
‫حُوٞطِ٢ َٝٓىّ طٌٔ٘خ ٖٓ حُزوخء ك٢ ٜٓ٘ز٤ٜٔخ. ط٘ـغ ػزي هللا ٖٓ حٌُ٘ٔش حُظ٢ أٛخرض حُوٞطِ٢، (63) ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬
‫أٜٗخ ُْ طٌٖ ك٢ حُلو٤وش ٌٓٔزخ ُٚ، ٧ٕ حُظلخُق حُٔ٘خكْ ُْ ٣ٌٖ أهَ طٌٔٔخ رخُ٘ظخّ حُـٍٜٔٞ١ ٖٓ حُلِد حُٞ١٘٢.‬
     ‫ُٝؼَ ٓخ ًخٕ ٫كظخ ُِ٘ظَ ٛٞ حٗظوخد كٞحُ٢ هٔٔ٤ٖ ٖٓ "حُٔٔظوِ٤ٖ" (ٓ٬ى أٍحٟ٢، ٍؿخٍ أػٔخٍ، ُػٔخء‬
 ‫ػ٘خثَ ٝأهِ٤خص، ُٝػٔخء ػخث٬ص ًز٤َس ٝٓظ٘لٌس) ىٕٝ أ٣ش حٗظٔخءحص كِر٤ش أٝ كٌَ٣ش، ٖٓٔ كخكظٞح ػِ٠ حُظٞحُٕ‬
  ‫ر٤ٖ حُظلخُل٤ٖ حُٞ١٘٤٤ٖ، ٝأٝؿيٝح ٓٞهخ ٍحثـش ٓلظٞكش أٓخّ ٛ٤خى١ حُلظٞظ حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش ٖٓ أٓؼخٍ ػزي‬
                                                                                                ‫(73)‬
                                                                                                     ‫هللا.‬

 ‫ىػخ ػزي هللا ـ ٓٔظـ٬ حٛظَحء حُيػْ حٌُ١ ًخٗض كٌٞٓش حُوٞطِ٢ ٓظٔظؼش رٚ ـ اُ٠ ػوي ٓئطَٔ ٍُٔٞ٣ش، ًِٜخ ٖٓ أؿَ‬
  ‫ا٣ـخى كٌٞٓش ٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ أٝ٫، ٝح٫ٗظوخٍ رؼي ًُي اُ٠ ٝكيس ػَر٤ش ٗخِٓش ٌَُ ٖٓ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ٝحُؼَحم.‬
                        ‫ٝك٢ ٛـّٞ ٗ٘ٚ ػِ٠ ًَ ٖٓ حُلٌٞٓش حٍُٔٞ٣ش ٝحُـخٓؼش حُؼَر٤ش أػِٖ ػزي هللا ٓخ ٣ِ٢:‬

 ‫ٓخ ُحٍ أٜٗخٍ حُ٘وخم ٝح٫ٗلٜخٍ ٝح٫ٓظٔ٬ّ ٣ظخرؼٕٞ ىػخ٣ظْٜ ح٫ٓظلِحُ٣ش ٟي حُيػٞس اُ٠ حػظٔخى ٓ٤ؼخم ٓٞكي.‬
   ‫ٝٓخ ُحُٞح أ٣٠خ ٣وِوٕٞ ػٖ ١َ٣ن ًُي حٌَُ٘ ³حُـٍٜٔٞ١‪ ٖٓ µ‬حُلٌْ حٌُ١ طْ طؤٓ٤ٔٚ ك٢ حُـِء حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ‬
‫ٝ١٘٘خ حُؼِ٣ِ ³ٍٓٞ٣ش‪ µ‬ؿِٔش ٫ ٣ٔظٜخٕ رٜخ ٖٓ حُؼَحه٤َ ٝحُؼوزخص حُظ٢ ٣٠ؼٜٞٗخ ك٢ ١َ٣ن طلو٤ن ٝكيس حُزِي أٝ‬
‫حطلخىٙ... إ ٗظخٓخ ؿٍٜٔٞ٣خ اهِ٤ٔ٤خ ٓـَىح، ُْ ٣ظؤْٓ ا٫ ٗظ٤ـش كيٝى ٍ،ٓٔض اٍٟخء ُوٟٞ ح٫ٗظيحد، ٝطْ حُللخظ‬
 ‫ػِ٤ٜخ روٞس حُٔ٬ف، ُٖ ٣ٔظط٤غ ه٢ إٔ ٣ِـ٢ ٛ٬ك٤ش ٓ٤ؼخم ٝ١٘٢ ػظ٤ي ٜٝٓ٤ذ ³ٓئطَٔ ػخّ (0291 ّ) حٍُٔٞ١‬
‫حٌُ١ حٗظوذ ك٤َٜ‪٣ ..µ‬ظؼَٝ حًٌُخء حُٞ١٘٢ ُ٪ٛخٗش ػِ٠ أ٣ي١ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٣ِػٕٔٞ إٔ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬
   ‫٣٘ٚ ػِ٠ اروخء حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٢ ٟٝؼٚ حُلخُ٢ حٌُ١ ٣ؼَهَ حُظويّ حُؼَر٢، ػٖ ١َ٣ن حُٔلخكظش ػِ٠ حُليٝى‬
                                                                     ‫(83)‬
                                                                          ‫حُٔلَٟٝش ٖٓ هزَ ح٫ٓظؼٔخٍ...‬

     ‫ؿخء ٍى حُلؼَ ػِ٠ ٌٛح حُظَٜ٣ق ٓزخَٗح ٝكخىح. كخُوٞطِ٢ ٝكِ٤لٚ حرٖ ٓؼٞى أٛيٍح حكظـخؿ٤ٖ ٗي٣ي١ حُِٜـش،‬
    ‫ٝهخٓخ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ ر٘ـذ طَٜف ػزي هللا ػِ٠ ٓٔخٓغ حُيرِٞٓخٓ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. (93) ٝرؼي ًُي هخّ حُوٞطِ٢‬
     ‫رِ٣خٍس ر٤َٝص، ًٝٛذ ؿٔ٤َ َٓىّ اُ٠ رـيحى، ًٔخ طٞؿٚ ٓزؼٞع ٍٓٞ١ ػخُغ اُ٠ حُوخَٛس ٝحَُ٣خٝ ك٢ ٓز٤َ‬
‫حهظَحف ٍى ٓٞكي ػِ٠ ٓخ ٌَٗ ٛـٞٓخ ػِ٠ ٓ٘ظٞٓش حُيٍٝ حُؼَر٤ش ًٌَ. أٓخ حُؼَحم، حُٜي٣ن ح٧هَد ُؼزي هللا، كِْ‬
     ‫٣ٜيٍ أ١ طَٜ٣ق ػِ٘٢، ٌُٝ٘ٚ ٗؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ ر٤خٗٚ ح٧ه٤َ. (14) َٗ٘ ُز٘خٕ ر٤خٗخ ٓ٘ظًَخ ٓغ ٍٓٞ٣ش ٓ٘زٜخ اُ٠‬
       ‫ه٤خّ ػزي هللا رخٗظٜخى ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. (74) ٝرخىٍص حُوخَٛس اُ٠ طؤ٣٤ي ح٫كظـخؽ حُٔؼٞى١. ًٝخٗض ٓخثَ‬
       ‫حُٜلق ك٢ ؿٔ٤غ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش ُحهَس رؤٌٗخٍ ح٫ٓظٌ٘خٍ ٝحُ٘ـذ ـ رَ إ ٝحكيس ك٢ ىٓ٘ن طليػض ػٖ‬
          ‫كَد أِٛ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝػٖ أػٔخٍ ٗـذ ك٢ ػٔخٕ، ٝػٖ َٛد ػزي هللا، ٝكًَش طَٔى ك٢ حُـ٤ٖ‬
‫حُؼَر٢، أػوزٜخ َٛٝد ؿِٞد ٓظول٤خ، ٝػٖ حكظـخُ ٗخثزٚ ك٢ حُو٤خىس ػزي حُوخىٍ حُـ٘ي١، ٝػٖ حػظوخٍ ٓؼظْ أػ٤خٕ‬
    ‫َٗم ح٧ٍىٕ. (24) ٝػِ٠ ٛؼ٤ي أًؼَ ٝحهؼ٤ش ًخٕ ػٔش ً٬ّ ػٖ حٗظوخى ػزي هللا ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، أٝ كظ٠ ػٖ‬
                                                                                            ‫(34)‬
                                                                                                 ‫١َىٙ ٜٓ٘خ.‬

  ‫ؿ٤َ إٔ حُـِزش ٓخ ُزؼض إٔ طٞهلض ؿَحء َٗ٘ طوَ٣َ ُـ٘ش كِٔط٤ٖ حُوخٛش حُظخرؼش ُ٨ْٓ حُٔظليس (ح٧ٌٗٔٞد) ك٢‬
 ‫آهَ َٜٗ آد ٖٓ ػخّ (7491 ّ). كظٞٛ٤ش ح٧ًؼَ٣ش رخُظؤ٤ْ َٓػخٕ ٓخ أػخىص طٞؿ٤ٚ أٗظخٍ حُؼَد اُ٠ كِٔط٤ٖ‬
       ‫(ًخٗض ػٔش طوَ٣َ أهِ٤ش حهظَف ك٬ حطلخى٣خ). ٝك٢ ٓلخُٝش ُوِن ؿزٜش ٓٞكيس ٟي حُظؤ٤ْ، طْ طول٤ٞ ٓٞؿش‬
   ‫حُـ٠ذ ٖٓ طَٜ٣لخص ػزي هللا حُٔظؼِوش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ رؤٕ ٣ظ٬ٗ٠. كل٢ أٝحثَ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ هخّ ح٧ٓ٤ٖ حُؼخّ‬
‫ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش، ػزي حَُكٖٔ ػِحّ، رِ٣خٍس ػٔخٕ ُظٔٞ٣ش ح٧ٍٓٞ. ٝػِن هخث٬ إ ٝكيس ؿٔ٤غ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش ٛ٢‬
 ‫حُٜيف حُٜ٘خث٢ ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش، كَى ػزي هللا ٓئًيح ػِ٠ إٔ طلًَخطٚ ح٧ه٤َس ُْ طٌٖ أٗخٗ٤ش ػِ٠ ح٩١٬م، رَ ك٢‬
  ‫ِٜٓلش ح٧ٓش حُؼَر٤ش ًٌَ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ ٟٝغ حُٔٔؤُش ػِ٠ حَُف ٓئهظخ. (44) ٝك٢ حكظـخؿخص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬
‫حُظ٢ ػويص ك٢ رِيط٢ ٛٞكَ ٝػخُ٤ٚ حُِز٘خٗ٤ظ٤ٖ ُٜ٤خؿش ٍى ػِ٠ طوَ٣َ ُـ٘ش ح٧ْٓ حُٔظليس (ح٧ٌٗٔٞد) حُظِّ ٓٔؼَ‬
                                    ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ حُٜيٝء ٝٛٞص رخ٫ٗٔـخّ ٓغ رخه٢ ح٧ػ٠خء‬

 ‫ًخٗض حُِـ٘ش حُيُٝ٤ش (ح٧ٌٗٔٞد) ٛ٢ حُلِوش ح٧ه٤َس ك٢ ِِٓٔش ٛ٤جخص ٓخ رؼي حُلَد، حُظ٢ طْ ا٣ـخىٛخ ٫ٓظٌ٘خف‬
     ‫"ٌِٓ٘ش كِٔط٤ٖ". ٟٔ٘ض حُِِٔٔش ً٬ ٖٓ ُـ٘ش طوٜ٢ حُلوخثن (حُظلو٤ن) ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧َٓ٣ٌ٤ش، ٝٓئطَٔح‬
  ‫ُِ٤ٜٞى ٝحُؼَد ػويطٚ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ُ٘يٕ (ك٤غ حؿظٔؼض رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ًَ ٖٓ حُطَك٤ٖ ػِ٠ كيس، ًٔخ كَٜ ك٢‬
    ‫ٓئطَٔ ػخّ (9391 ّ)، ٝاكخُش حُٔٔؤُش أه٤َح ػِ٠ ح٧ْٓ حُٔظليس ٝطٌ٘٤َ ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد). ٖٝٓ ه٬ٍ ٌٛٙ‬
 ‫حُٜ٤جخص ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓ٘ـُٞش رٜٔٔش اػخىس طٌ٘٤َ أٟٝخع اىحٍطٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ هطش (ح٧ٌٗٔٞد) ُظؤ٤ْ‬
      ‫كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ ٓلزٞرش ٝهي أىٟ طز٘٤ٜخ حُ٬كن ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠ حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ُوي‬



                                                   ‫201‬
‫ك٠ِض رَ٣طخٗ٤خ ًُي ري٫ ٖٓ إٔ طٌٕٞ ٓٔئُٝش ػٖ ططز٤ن ٓ٤خٓش حػظزَص ًخٍػ٤ش رخُ٘ٔزش ٌُٔخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢‬‫ّ‬
                                                                                          ‫(54)‬
                                                                                               ‫حُٔ٘طوش.‬

‫ًخٗض حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش رَثخٓش حٍُِٞى ر٤َ هي حهظَكض حُظؤ٤ْ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢ ػخّ (7391 ّ). ًٝخٕ ػزي هللا هي طِوق‬
 ‫ح٫هظَحف حٌُ١ ط٠ٖٔ حكظٔخٍ اُلخم حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٝأػخٍ رٌُي، ؿ٠ذ حُؼخُْ حُؼَر٢‬
 ‫ًِٚ. ٝك٤ٔخ رؼي، ٍأص رَ٣طخٗ٤خ حٓظلخُش ط٘ل٤ٌ حُظؤ٤ْ، ؿ٤َ إٔ حُلٌَس، حُظ٢ ١َكض َٓس، ظِض طزَُ ػِ٠ حُٔطق‬
   ‫رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش. ا٫ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي أٛزق أًؼَ طٌظٔخ ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ). ٝه٬كخ ُلخُٚ ٓغ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ‬
                                                     ‫ًخٕ ٗي٣ي حُلٌٍ رٍٜٞس ٓيٛ٘ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ كِٔط٤ٖ.‬

   ‫ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ك٢ ظَ أُٝ٤لَ ٓظخِٗ٢ هي أػخىص اك٤خء كٌَس حُظؤ٤ْ ك٢ أػ٘خء حُلَد، ُٝزؼٞ حُٞهض‬
    ‫ػٌلض حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓؼٜخ رـي٣ش رخُـش. ًٝخٕ ػزي هللا، ٝهي رخص أًؼَ طؼو٬، هي أػِٖ ػٖ أٗٚ‬
 ‫ًخٕ ٓ٤ٌٕٞ حُؼَر٢ ح٧ه٤َ حٌُ١ ٣يُ٢ رظَٜ٣ق كٍٞ حُٟٔٞٞع ك٢ كخٍ ١َف حُظؤ٤ْ ػخٗ٤ش. (64) ٌُٖٝ حُظؤ٤ْ ُْ‬
     ‫٣ظْ ٍك٠ٚ ٖٓ هزِٚ ٛٞ أٝ ٖٓ هزَ ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ آٌٗحى طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ك٢ أػ٘خء حُ٘وخٗخص حُـخٍ٣ش ك٤ٔخ ٍٝحء‬
                                      ‫(74)‬
                                           ‫حٌُٞحُ٤ْ ٝح٧كخى٣غ حُوخٛش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طٌظٔٚ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼخّ.‬

  ‫حٓظَٔ حُظزخ٣ٖ ر٤ٖ ٓٞهق ػزي هللا حُؼخّ ٝحُٔؼِٖ ٖٓ ؿٜش، ٝه٘خػخطٚ حُوخٛش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش رؼي حُلَد. كل٤ٖ‬
   ‫ٍحكض رَ٣طخٗ٤خ طزلغ ػٖ ٓ٤خٓش ؿي٣يس ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝكخُٝض اَٗحى حُٞ٫٣خص حُٔظليس رٌٜٙ حُٔ٤خٓش حُـي٣يس،‬
      ‫ػزَ ػزي هللا رٜيٝء ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ ػِ٠ ٓٔخٓغ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ. ٛل٤ق أٗٚ ُْ ٣ـظٔغ رخُِـ٘ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ‬
 ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٤ٖ ًخٗض ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ًٝخٕ ٛٞ ك٢ ُ٘يٕ ٣ظلخٝٝ ر٘ؤٕ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش،‬
                                        ‫ْ ْ‬
‫ٌُٝ٘ٚ ١َف آٍحءٙ كٍٞ كِٔط٤ٖ روٞس أٓخّ ًَ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش اٍْٗٔض ر٤لٖ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ًِٔ٘ض آطِ٢. ٝهي‬
‫ُػْ إٔ ًؼ٤َ٣ٖ ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ حُظؤ٤ْ، ٌُْٜٝ٘ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ـَإٕٝ ػِ٠ ح٩كٜخف ػٖ ٓٞحهلْٜ. ٝرخُظخُ٢ كوي ٜٗق‬
                                                     ‫(84)‬
                                                          ‫رَ٣طخٗ٤خ رؤٕ طظوٌ هَحٍح ٝطلَٟٚ ىٕٝ حٓظ٘خٍس أكي.‬

         ‫ٝرؼي حُؼٞىس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ػزي هللا هي حُظلن رًَذ ح٩ؿٔخع حُؼَر٢ حُٔؼخٍٝ ُِظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ‬
 ‫ح٧َٓ٣ٌ٢ حُٔظ٠ٖٔ حٓظَٔحٍ ح٫ٗظيحد، اُ٠ ك٤ٖ طٞكَ آٌخٗ٤ش طَط٤ذ آُ٤ش ٝٛخ٣ش طخرؼش ُ٨ْٓ حُٔظليس. ك٠َ ػزي‬
  ‫هللا حُؤش حُؼَر٤ش حُظ٢ ػويٛخ حُِٔي كخٍٝم ك٢ اٗ٘خٙ حَُٜٔ٣ش ٜٗخ٣ش ػخّ (6491 ّ) ٝٗخٍى ك٢ ػِٔ٤ش حُ٘ـذ‬
   ‫ح٩ؿٔخػ٢ ُِظوَ٣َ. ٫ ٗي إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣٘خ١َ ح٥هَ٣ٖ ح٫ٓظ٤خء حُؼخّ ٖٓ هطش حُِـ٘ش، ٝهٜٞٛخ طٞٛ٤ظٜخ‬
                                                  ‫ّ‬
 ‫حُوخٟ٤ش رٔ٘ق ٓجش أُق طَٜ٣ق ٛـَس اٟخك٢، ٌُٝ٘ٚ ًٔخ أَٓ ٌُ٤ًَزَح٣ي ك٤ٔخ رؼي ًخٕ ٣ؼخٍٝ أ١ كَ هخثْ ػِ٠‬
       ‫طٍٜٞ روخء ىُٝش ٓٞكيس ك٢ كِٔط٤ٖ. (94) ٝرؼي أٓزٞع ٝحكي طُٞ٠ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ‬
      ‫ٍثخٓش ىٍٝس حٓظؼ٘خث٤ش ُٔـِْ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ك٢ رِٞىحٕ حٍُٔٞ٣ش، طْ ك٤ٜخ حطوخً هَحٍحص َٓ٣ش ٟي رَ٣طخٗ٤خ‬
     ‫ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ٣ظْ ط٘ل٤ٌٛخ ك٢ كخٍ ططز٤ن حُظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ ح٧َٓ٣ٌ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ؿٜٞىح رٌُض‬
 ‫٩ػخىس َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ حُٜق حُؼَر٢ ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، ٌُٖٝ ُْ ٣ٌٖ ٛ٘خى أ٣ش اٗخٍس اُ٠ ػ٬هش هخٛش ر٤ٖ‬
        ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ. رَ ٝهي طٔوٞ ٓئطَٔ رِٞىحٕ ك٢ حُلو٤وش ػٖ طٌ٘٤َ ٛ٤جش ػَر٤ش ػِ٤خ ؿي٣يس ُظٔؼ٤َ‬
                                                            ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رَثخٓش حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ك٢ ؿ٤خرٚ.‬

 ‫ٝك٤ٖ طْ ك٢ ٝهض ٫كن ٖٓ ًُي حُٜ٤ق ١َف هطش حطلخى٣ش ُظطز٤ن حُظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ ح٧َٓ٣ٌ٢، ٓخٍع ػزي‬
‫هللا، ًٔخ كؼَ ٖٓ هزَ، اُ٠ ْٟ ٛٞطٚ اُ٠ أٛٞحص حُؼَد حُٔـظٔؼ٤ٖ ػِ٠ ٍكٞ حُلٌَس. ؿ٤َ أٗٚ رخىٍ ك٢ حُٞهض‬
      ‫ٗلٔٚ اُ٠ ار٬ؽ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُٜٜخ٣٘ش رؤٗٚ ُْ ٣ؼخٍٝ ح٫طلخى ا٫ هيٓش ُلٌَس حُظؤ٤ْ، (15) ك٢ ك٤ٖ ًخٗض‬
                                    ‫حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش ُ٬طلخى ٗخرؼش ٖٓ ٍإ٣ش كِٔط٤ٖ ىُٝش ىٓظٍٞ٣ش ٓٞكيس.‬

‫ٝكَّ ٓئطَٔ ُ٘يٕ ك٢ هَ٣ق ػخّ (6491 ّ) كَٛش أهَٟ ُؼزي هللا ً٢ ٣طَف آٍحءٙ كٍٞ حُظؤ٤ْ. ًخٗض طٞؿ٤ٜخص‬
    ‫ٓٔ٤َ حَُكخػ٢، ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ ٝٓ٘يٝرٚ اُ٠ حُٔئطَٔ، طو٠٢ رؤ٫ ٣وخُق ُٓ٬ءٙ حُؼَد، ؿ٤َ أٗٚ‬
‫ًخٕ ِٓٝىح رَٓخُش ٖٓ ػزي هللا اُ٠ ر٤لٖ ططِذ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش إٔ ٣َطذ ٓؼٚ ُوخءح َٓ٣خ هخٛخ. ًٝخٕ ػزي هللا‬
   ‫هي أٍَٓ أ٣٠خ رَه٤ش اُ٠ ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص آٍػَ ؿَ٣ظٖ ـ ؿِٞٗ ١خُزخ ك٤ٜخ أ٣٠خ حؿظٔخػخ َٓ٣خ‬
‫ٓغ حَُكخػ٢. ٖٓ حُٞحٟق إٔ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ِذ حُطِذ، ؿ٤َ إٔ ٓٔخ ُ٤ْ ك٤ٚ ٗي إٔ حَُكخػ٢، ُٞ أط٤لض ُٚ كَٛش‬
      ‫(75)‬
           ‫حُِوخء، ًخٕ ٓ٤طَف ػِ٠ حُُٞ٣َ٣ٖ هطش طؤ٤ْ ًخٕ ٛٞ ٝػزي هللا هي ٗخه٘خٛخ ٓغ ً٤ًَزَح٣ي هز٤َ حُٔئطَٔ.‬

    ‫كٜٔض ٝحٗ٘طٖ، ٛ٢ ح٧هَٟ، ٓٞهق ػزي هللا ٖٓ حُظؤ٤ْ؛ ًخٕ »ٓ٤ظظخَٛ رخُٔؼخٍٟش ٝ٣ِػن رؤػِ٠ ٛٞطٚ«‬
                            ‫(25)‬
                                 ‫ؿ٤َ أٗٚ ٓ٤ٌٕٞ ٓئ٣يح ُِظؤ٤ْ، ٓؼظزَح ا٣خٙ كَٛش ٓٞحط٤ش ُظٞٓ٤غ ٌِٓٔظٚ.‬



                                                   ‫301‬
‫كلي٣ؼٚ ٓغ ؿٍٞؽ ٝ،ىٍُٝع، حُٔل٤َ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ حُؼَحم، هزَ أٓزٞع ٖٓ ٍٝٛٞ (ح٧ٌٝٗٔٞد) اُ٠ حَُ٘م‬
 ‫ح٧ٝٓ٢، أًي ٛلش حُظٍٜٞحص ح٧َٓ٣ٌ٤ش. ًخٕ ػزي هللا هي أرِؾ ٝ،ىٍُٝع ٓخ ٓزن ُٚ إٔ أِٝٛٚ اُ٠ ًَ ٖٓ ر٤لٖ‬
       ‫ٝآطِ٢ هزَ أًؼَ ٖٓ ػخّ، أ٫ ٝٛٞ إٔ أًؼَ٣ش حُؼَد حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗض ٓٔظؼيس ُِوزٍٞ رخُظؤ٤ْ َٗ١ أ٫ طظْ‬
  ‫حٓظ٘خٍطْٜ رٍٜٞس ٓٔزوش. ٝٗزٚ اُ٠ إٔ ػِ٠ (ح٧ٌٗٔٞد) أ٫ ططَف ٓٔؤُش حُظؤ٤ْ ا٫ ػِ٤ٚ ٛٞ ٓغ ػيى هِ٤َ ٖٓ‬
 ‫ح٥هَ٣ٖ »ٖٓٔ ًخٗض ٝ١٘٤ظْٜ ًل٤ِش رـؼِْٜ ٣ظلِٕٞ رخُ٘ـخػش حُ٬ُٓش ُظوي٣ْ ح٧ؿٞرش«. أٓخ حُزخه٢ »ٖٓ حُِػٔخء‬
  ‫حٌُ٣ٖ ٣يػٕٞ حُٞ١٘٤ش ٝحٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓ٤يُٕٞ رٜ٘خىحص ٓ٘خه٠ش« كٌخٕ ٫ ري ٖٓ ١َف حُٔئحٍ ػِ٤ْٜ رٍٜٞس ؿ٤َ‬
  ‫ٓزخَٗس. ٝكٌٍ ٝ،ىٍُٝع أ٣٠خ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٓ٤٠طَ اُ٠ اػخىس طٞؿ٤ٚ ٓ٤خٓظٚ اًح ٓخ أؿٔغ حُلٌخّ حُؼَد ًِْٜ‬
   ‫ػِ٠ ٍكٞ أ١ ٌَٗ ٖٓ أٌٗخٍ حُظؤ٤ْ. إ طوَ٣َح ػٖ ٌٛح حُلي٣غ ٝؿي ١َ٣وٚ اُ٠ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٓٔخ ٣ئًي‬
                                                        ‫(35)‬
                                                             ‫ػِ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣٘خ١َٛخ ح٫ٛظٔخّ رخُظؤ٤ْ.‬

  ‫ٝك٤ٖ ِٝٛض ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد) كؼ٬ اُ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ٓخٛٔض حُٔوخ١ؼش حُلِٔط٤٘٤ش ُٜخ ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ‬
‫طو٤٤ي كَٙ ا١٬ػٜخ ػِ٠ ٓوظِق أُٞحٕ كٌَ حَُأ١ حُؼخّ. ؿ٤َ إٔ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝحكوض ػِ٠ آٍخٍ ٓٔؼِ٤ٖ ُٔوخرِش‬
   ‫حُِـ٘ش ك٢ ر٤َٝص، ك٤غ ػزَص َٓس أهَٟ ػٖ ٓؼخٍٟظٜخ ح٩ؿٔخػ٤ش ُلٌَس حُظؤ٤ْ. أٓخ ػزي هللا كٌخٕ هي ٟٖٔ‬
    ‫ُ٘لٔٚ ؿِٔش َٓ٣ش أٝ هخٛش اُ٠ ٌٛح حُلي أٝ ًحى رَك٠ٚ آٍخٍ أ١ ٝكي، حٓظ٘خىح اُ٠ حٌٍُ٣ؼش حُوخىػش حُٔظٔؼِش‬
    ‫رؼيّ هيٍطٚ ػِ٠ ا٣لخى ٓٔؼَ ُٔوخرِش ُـ٘ش ٓ٘زؼوش ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠ هخٍؽ َٗم ح٧ٍىٕ، ٗظَح ٧ٕ ح٧ه٤َ ُْ‬
    ‫٣ٌٖ ػ٠ٞح ك٢ ٌٛٙ حُٔ٘ظٔش. ٝهخّ، ري٫ ٖٓ ًُي، ريػٞس حُِـ٘ش اُ٠ ػٔخٕ. ؿ٤َ أٗٚ، ك٢ أػوخد حَُكٞ حُؼَر٢‬
        ‫حُٔٞكي ُِظؤ٤ْ ك٢ ر٤َٝص، ُْ ٣ـَإ ػِ٠ اػ٬ٕ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ (طٔخٓخ ًٔخ ًخٕ هي ٗزٚ ٝ،ىٍُٝع هزَ َٜٗ).‬
‫ٝرخُظخُ٢ كوي ه٤ذ أَٓ أػ٠خء حُِـ٘ش رـ "كٌٍٙ حُٔلَ١" ٝ«أهلن ك٢ اػطخثْٜ أ١ ١َف ه٤٢ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ل٠٢‬
     ‫اُ٠ ٓؼَكش آٍحثٚ حُلو٤و٤ش« ٝإ رخىٍ ٍث٤ْ حُِـ٘ش، ٍرٔخ أٓ٬ ك٢ اهَحؽ ػزي هللا ػٖ ٛٔظٚ، اُ٠ ٓئحٍ رؼٞ‬
     ‫ٟزخ١ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػٖ آٌخٗ٤ش حُظؼٞ٣َ ػِ٠ هيٍس ٌٛح حُـ٤ٖ ػِ٠ حكظ٬ٍ ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش ٖٓ‬
                                                                          ‫(45)‬
                                                                               ‫كِٔط٤ٖ اًح ٓخ طْ اهَحٍ حُظؤ٤ْ.‬

‫رؼي ٍك٤َ حُِـ٘ش أٍَٓ ػزي هللا هطخرخ اُ٠ ر٤لٖ هخٍ ك٤ٚ: اٗٚ ًخٕ، ٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٝطٌظ٤ٌ٤ش، هي أٟطَ ٍٓٔ٤خ اُ٠‬
  ‫ٍكٞ حُظؤ٤ْ، ٝحُيػٞس اُ٠ اهخٓش ىُٝش ٓٞكيس ٓٔظوِش، ٟٓٞلخ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ، رٞٛلٚ حُيُٝش حُؼَر٤ش‬
‫حُٞك٤يس حَُٔٗلش ُ٪كخىس رٌَ٘ ِّٓٔٞ ٖٓ حُظؤ٤ْ، هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ٌٕٞ حُيُٝش حُٞك٤يس حُٔئ٣يس ٌُُي حُٔٔخٍ، ػِ٠‬
  ‫حُ٘و٤ٞ ٖٓ ٝؿٜش حُ٘ظَ حَُٓٔ٤ش ُِؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ. ٝ١ٔؤٕ ر٤لٖ اُ٠ أٗٚ ًخٕ ٣َٟ حُظؤ٤ْ رٞٛلٚ حُلَ حُٞك٤ي‬
‫حٌُٖٔٔ، ٝ٣٘ؼَ رؤٗٚ ٓ٤ٌٕٞ هخىٍح ػِ٠ هزُٞٚ ػِ٘خ اًح أٝٛض ح٧ْٓ حُٔظليس رؤٕ ٣لؼَ. ًٔخ إٔ ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ ٓٔ٤َ‬
   ‫حَُكخػ٢ ػزَ ػٖ حطلخهٚ ٓغ ػزي هللا كٍٞ ٟٓٞٞع حُظؤ٤ْ، ًٍَٝ حُوٍٞ رؤٕ طَٜ٣لٚ أٓخّ حُِـ٘ش ًخٕ ًح ١خرغ‬
                                                                                            ‫(55)‬
                                                                                                 ‫طٌظ٤ٌ٢.‬

       ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ظوَ ػٖ حٛظٔخٓٚ رخُظؤ٤ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓلخُٝش ػِحّ رخٗخ حَُحٓ٤ش اُ٠ اػخىطٚ اُ٠‬
  ‫حُلظ٤َس حُؼَر٤ش. ٝرخُلؼَ كبٕ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد) رخُ٘ٔزش اُ٤ٚ، ًخٕ هطٞس ك٢ ح٫طـخٙ حُٜل٤ق. ؿ٤َ إٔ ًُي ُْ‬
   ‫٣ٌٖ ُ٤ٔؼَ أهٜ٠ ١ٔٞكخطٚ، ُؼيّ ٍٝٝى أ١ ًًَ ٩ُلخم حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ـ‬
 ‫ًٝخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣وطغ ٗٞ١خ ٓؼ٤٘خ ُ٤زِؾ ًُي حُٜيف. كل٢ ١ٔٞكٚ حُلِٔط٤٘٢، طٔخٓخ ًٔخ ك٢ ١ٔٞكٚ‬
‫اُ٠ كٌْ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ًخٕ ٣ٔزق ػٌْ ط٤خٍ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢، ؿ٤َ إٔ حُظَٝف حُظخٍ٣و٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض‬
 ‫ك٢ ٛخُلٚ، ُٝؼَ ح٧ٍٝ ر٤ٖ طِي حُظَٝف ٛٞ إٔ ٜٓخُلٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض ـ اًح ٓخ هخٓض ح٧ْٓ حُٔظليس رظَٔ٣َ‬
                                                               ‫حهظَحف حُظؤ٤ْ ـ ٓظ٘خؿٔش ٓغ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ.‬

    ‫ُٝيٟ ه٤خّ ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد) رظوي٣ْ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ، رخىٍص ح٧ه٤َس اُ٠ رٌٍ ًَ ٓخ حٓظطخػظٚ ٖٓ‬
‫ؿٜي ك٢ ٓز٤َ اروخء حُ٠ٍَ حُ٬كن رًَِٔٛخ ك٢ حُٔ٘طوش ك٢ كيٝىٙ حُيٗ٤خ. كَؿْ طؤ٣٤ي ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُِظؤ٤ْ‬
‫رٞٛلٚ حُلَ ح٧َٜٓ، ٍك٠ض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش، حٗط٬هخ ٖٓ ٝػ٤ٜخ ُؼ٬هخص رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًٌَ، إٔ‬
   ‫طٌٕٞ ١َكخ ك٢ ا٣ـخى ىُٝش ٣ٜٞى٣ش. (65) ٝٓٞهق ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش حُٔؼخٍٝ ُِظؤ٤ْ ٛٞ حٌُ١ حٗظَٜ ك٢ حُٜ٘خ٣ش.‬
      ‫كل٤ٖ طْ َٗ٘ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد) رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ح٩ػ٬ٕ ػٖ حػظِحٜٓخ ح٫ٗٔلخد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ري٫ ٖٓ‬
‫طُٞ٢ ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ طؤ٤ٜٔخ. ٝك٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ (7491 ّ)، أ١ رؼي ػ٬ػش أَٜٗ،‬
  ‫أهَص حُـٔؼ٤ش حُؼٔٞٓ٤ش ُ٨ْٓ حُٔظليس، رؤًؼَ٣ش ٟج٤ِش ٝرؼي حٓظويحّ ٟـٞ١ أَٓ٣ٌ٤ش ًز٤َس، هَحٍح ه٠٠ رظؤ٤ْ‬
       ‫كِٔط٤ٖ ػِ٠ أٓخّ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد). حٓظ٘ؼض رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظٜٞ٣ض. ٝرؼي ٛيٍٝ هَحٍ حُظؤ٤ْ، أػِ٘ض‬
 ‫هَحٍٛخ حُٜ٘خث٢ حُوخٟ٢ رخُـ٬ء ػٖ كِٔط٤ٖ، ٝربٜٗخء اىحٍطٜخ حُٔيٗ٤ش ٓغ كٍِٞ طخٍ٣ن حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ػخّ‬
                                                                                             ‫(8491 ّ).‬




                                                    ‫401‬
‫كخكظض رَ٣طخ ٗ٤خ رخٓظ٘خػٜخ ػٖ حُظٜٞ٣ض ػِ٠ هَحٍ حُظؤ٤ْ، ٍٝك٠ٜخ ح٩َٗحف ػِ٠ ططز٤وٚ، ػِ٠ ٌٓخٗش هٞ٣ش‬
‫هٞس ٓيٛ٘ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، هٜٞٛخََ ػِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ ٌٓخٗش ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ حػظزَٝح، ؿَحء طلًَْٜ حُ٘٘٢‬
     ‫ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس ُل٘ي حُظؤ٣٤ي ُِوَحٍ، ٜٓ٘يٓ٢ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ. (75) كظ٠ ك٢ ٓي٣٘ش ُْ طٌٖ ٓؼَٝكش رؤٜٗخ ٖٓ‬
      ‫ح٧ٓخًٖ حُظ٢ ٣ـَ١ ك٤ٜخ حُظؼز٤َ ػٖ حُؼٞح١ق حُٔ٤خٓ٤ش حُوٞ٣ش ٓؼَ ػٔخٕ، طؼَٟض ٌٓخطذ ًَٗش (حُظخرٌٞ)‬
 ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش ُِٜ٘ذ ٝحُلَم ٖٓ هزَ ؿٍٜٔٞ ؿخٟذ. (85) ٝٓغ ًُي كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٜخ إٔ طلؼَ‬
    ‫حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ٩ٗوخً ًَِٓٛخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢؛ طؼ٤ٖ ػِ٤ٜخ، أٝ٫، إٔ طوَؽ ٖٓ كِٔط٤ٖ آٓ٘ش ىٕٝ إٔ طظَى‬
‫حُٔ٘طوش حُوخٟؼش ٓخروخ ٫ٗظيحرٜخ ك٢ كخُش كٟٞ٠ ٗخِٓش ٣ّٞ 51 أ٣خٍ. ٌُٜٝٙ حُـخ٣ش رخص ١ٔٞف ػزي هللا اُ٠ حكظ٬ٍ‬
  ‫حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ٣ؼظزَ حُلَٛش حُٔؼِ٠ ٫هظِحٍ حُوظخٍ اُ٠ حُلي ح٧ىٗ٠، ٝحُطَ٣وش ح٧َٓع‬
  ‫٩ػخىس كَٝ حُ٘ظخّ، رَ ٝكظ٠ ًٞٓ٤ِش ٣ٌٖٔ إٔ طل٠٢، ٗظَح ُٞؿٞى حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، اُ٠‬
       ‫اػخىس َٗ٘ هٞحص رَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. (95) ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا حٌُ١ ًخٗض ُ٘يٕ، ك٢ ُكٔش ٓظخٛش ٍٓٞ٣ش‬
 ‫حٌُزَٟ، (16) هي حػظزَطٚ »ٜٓٞٝٓخ ًِ٤خ... اُ٠ كي هَ٣ذ ٖٓ حُـٕ٘ٞ ح٧كخى١« (76) ٛخٍ كـؤس ٓل٢ ح٫ػظزخٍ ك٢‬
 ‫حُٔ٤خم حُلِٔط٤٘٢، ك٤غ رخطض آٍحإٙ ٣َكذ رٜخ، ر٘٢ء ٖٓ ح٫ٟطَحد، ٣ـَ١ ٝٛلٜخ »َٗلَْ ػوَ ِٝٓ٤ْ ؿي٣َ‬
                   ‫َ‬
                                                                                           ‫(26)‬
                                                                                                ‫رخُظَك٤ذ«.‬

 ‫ٍحكض رَ٣طخٗ٤خ طظِْٔ ١َ٣وٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ رلٌٍ ٝٛيٝء. ٝٓغ أٜٗخ ًخٗض هي ٗل٠ض ٣يٛخ ٖٓ حُظؤ٤ْ، كبٜٗخ ًخٗض‬
  ‫ٓخ طِحٍ طؤَٓ ك٢ طٞؿ٤ٜٚ اُ٠ ه٘ٞحص ٛ٢ ح٧هَ ٍَٟح رخُ٘ٔزش ٌُٔخٗظٜخ ح٫هِ٤ٔ٤ش، ٝرخُظخُ٢ كوي طِٞٛض ُ٘يٕ اُ٠‬
        ‫حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ: إ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ »اًح حٓظويٓٚ ػزي هللا رًٌخء ك٢ ًُي حُـِء حُٔوٜٚ ُِيٍٝ حُؼَر٤ش ٖٓ‬
        ‫كِٔط٤ٖ ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس... ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لؼَ حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُل٤ُِٞش ىٕٝ حٗظ٘خٍ حُلٟٞ٠‬
 ‫ٝح٩ٜٓخّ ك٢ اػخىس اٗخػش ح٧ٖٓ«. (36) ؿ٤َ أٜٗخ كَٛض ػِ٠ طٔٞ٣ٚ ٓيٟ ططخرن ٜٓخُلٜخ ٓغ ٜٓخُق ػزي هللا‬
                                     ‫(46)‬
                                          ‫ح٥ٕ، هٞكخ ٖٓ (ػـِ) ح٧ه٤َ »حُٔؼَٝف ػٖ حُظٌظْ ػِ٠ أ١ َٓ«.‬

‫ًخٗض ػٔش ٛؼٞرخص ٛخٓش أهَٟ أٓخّ حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٌٜٙ حُطَ٣وش. ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ؼَٝ رَ٣طخٗ٤خ‬
   ‫ُظٜٔش حُظٞح١ئ ك٢ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ رخٌُحص حُظ٢ ًخٗض هي ٍك٠ض طؤ٣٤يٛخ ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٌٛح ٖٓ ؿٜش؛ ٖٝٓ ؿٜش‬
      ‫ػخٗ٤ش ًخٕ ٣٠ل٢ ٓؼ٘٠ حطٜخّ ػزي هللا رخُؼٔخُش ُزَ٣طخٗ٤خ. ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ طيٍى ؿ٤يح أٜٗخ ًخٗض ٓظـيٝ، اًح ٓخ‬
      ‫طـخُٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ كيٝى كِٔط٤ٖ ًٔخ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٛيكخ ٫ٗظوخى ح٧ه٤َس، ٝٓ٤ـزَٛخ حَُأ١ حُؼخّ‬
    ‫حُيُٝ٢ ػِ٠ ٓلذ ٟزخ١ٜخ ٝطٔٞ٣ِٜخ رٔخ ٣ئى١ اُ٠ كَٓخٕ رَ٣طخٗ٤خ ٜٗخث٤خ ٖٓ كِ٤ق ػٔ٤ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢.‬
     ‫ٝٓغ ًُي كبٕ طٞهق حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػ٘ي طِي حُليٝى ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طٜٞ٣َ ػزي هللا ػِ٠ أٗٚ هخثٖ‬
                                ‫(56)‬
                                     ‫ُِو٠٤ش حُؼَر٤ش، ٝٗٔق ؿيٝحٙ ًلِ٤ق، رَ ٝكظ٠ اُ٠ طؼَٝ ػَٗٚ ُِوطَ.‬

     ‫َُِٜٝد ٖٓ ٌٛح حُٔؤُم حهظَف ً٤ًَزَح٣ي أِٓٞد حُ٘لخم ٝحَُٔحءحس،؛ ًخٕ رخ٩ٌٓخٕ طـ٘ذ حُٜيحّ ر٤ٖ حُـ٤ٖ‬
     ‫حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش، ؿ٤َ إٔ »اٗوخً حُؼَد... ًخٕ ٣ـذ إٔ ٣ٌَ٘ ٛيف طيهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٧ؿَحٝ‬
    ‫حُيػخ٣ش ³ٝحُظٔٞ٣ؾ»‪ًٝ )66( .µ‬خٗض ُيٟ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٌَس كظ٠ أك٠َ ٖٓ طِي: ًخٕ رٞٓغ ػزي هللا طـ٘ذ‬
 ‫ػخهزظ٢ حُظيهَ ًِظ٤ٜٔخ اًح حُظلن حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخُـزٜش حُؼَر٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٓظؼخٝٗخ ٓغ حُوٞحص حُؼَر٤ش حُ٘خٗطش‬
   ‫ك٢ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش، ٌُٖٝ ىٕٝ إٔ ٣وّٞ ٛٞ ٗلٔٚ رخٗظٜخى حُليٝى حُ٤ٜٞى٣ش. (76) (ٌٛح ٛٞ ٓخ كَٜ كؼ٬، ػِ٠‬
   ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا حُزخثْ ػخٗ٠ ٖٓ ٓلذ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ُلظَس هٜ٤َس ٖٓ ؿٜش،‬
                                                                    ‫ٖٝٓ ٗظخثْ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.)‬

     ‫أٓخ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٣ٌَ٘ أٓخّ ٗـخف حُلٌَس كوي ؿَٟ طلٞ٣ِٚ ك٢ أػ٘خء حُلَد ٖٓ هٞس ىٍى اُ٠ هٞس‬
‫هظخُ٤ش كؼخُش. كٔغ كٍِٞ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ ؿ٘خكٚ حُؼٌَٔ١ حُٔظٔ٤ِ ػٖ هٞطٚ ح٧ٓ٘٤ش ح٧ٛـَ رٌؼ٤َ ٣٠ْ (191)‬
      ‫(86)‬
           ‫ٟخرطخ ٝ(0027) ػَٜ٘ ٖٓ ٓوظِق حَُٔحطذ، ُٓٞػ٤ٖ ػِ٠ ػ٬ػش ًظخثذ آُ٤ش ٝٓض ػَ٘س َٓ٣ش ٓ٘خس.‬
  ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ أًزَ حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش ـ كـ٤٘خ َٜٓ ٝحُؼَحم ًخٗخ أًزَ كـٔخ ـ كوي ًخٕ أك٠َ رٌؼ٤َ‬
  ‫ٖٓ طِي حُـ٤ٕٞ ػِ٠ ٛؼ٤ي١ حُظيٍ٣ذ ٝحُظـٜ٤ِ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طٔظط٤غ إٔ طؤَٓ، ٖٓ ه٬ٍ‬
       ‫حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُٞحكي ٝح٧ٍرؼ٤ٖ ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ك٢ طٞؿ٤ٜٚ. (96) ٖٝٓ ٌٛٙ حُ٘خك٤ش ًخٕ هخثي حُـ٤ٖ‬
         ‫حُؼَر٢ ؿِٞد ػَٜ٘ح أٓخٓ٤خ. كوي ٝحكن ػِ٠ ا٣ٜخٍ حُٔؼِٞٓخص اُ٠ ُ٘يٕ ػزَ »حُو٘ٞحص حَُٔ٣ش«، (17) رَ‬
 ‫ٝحٓظَٔ ٣ويّ رَ٣طخٗ٤خ كٔذ ٍأ٣ٚ كظ٠ رؼي حٗظٜخء حٍطزخ١ٚ حَُٓٔ٢ رـٜخُ حُويٓش حُٔيٗ٤ش حُلِٔط٤٘٤ش رٍٜٞس آُ٤ش‬
                                                                                 ‫ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬

    ‫ٗظَ٣خ ُٔض ا٫ ٓـخَٓح حُظلن رخُويٓش ًَٔطِم ك٢ رِي أؿ٘ز٢... أٓخ ػِٔ٤خ... كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٣٠طِغ ريٍٝ‬
 ‫ٓليى ك٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝط٘لن حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٓ٬٣٤ٖ ػي٣يس ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ػِ٠ حُـ٤ٖ ٓ٘ٞ٣خ. ٌُح‬



                                                   ‫501‬
‫كبٗ٘٢ أػظزَ ٗلٔ٢ أٗ٘٢ أهيّ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٜٓ٘ز٢ حُلخُ٢. ُٝٞ ُْ أًٖ ٓئٓ٘خ رٌُي، ُٔخ ً٘ض رو٤ض ٛ٘خ.‬
                                                                                                        ‫(77)‬



 ‫ٝهي ًخٕ حُٜيٝء حُ٘خَٓ َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ أٛٔ٤ش ٓٞحُ٣ش ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٫ٓظويحّ حُ٘خؿق ُِل٤ِن حُؼَر٢ ك٢‬
     ‫كِٔط٤ٖ. كل٢ ك٤ٖ ًخٗض ك٢ ٌٛٙ ح٧٣خّ َٜٓ ٝحُؼَحم ٍٝٓٞ٣ش ٓ٘ـُٞش رخ٫ٟطَحرخص حُيحهِ٤ش، ٝؿ٤َ ٓئِٛش‬
‫٩ٍٓخٍ أك٠َ هطؼخطٜخ حُؼٌَٔ٣ش، أٝ كظ٠ أػيحى ًز٤َس ٖٓ حُوٞحص ػِ٠ ح٩١٬م، اُ٠ كِٔط٤ٖ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ‬
 ‫هخٟؼخ ُٔ٤طَس ٓلٌٔش، ٝهخىٍح رخُظخُ٢ ػِ٠ َٗ٘ حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ كِٔط٤ٖ، ىٕٝ حُوٞف ٖٓ‬
    ‫أ٣ش ٛؼٞرخص ىحهِ٤ش. كزؼي ح٫ٓظو٬ٍ، ًٔخ هزِٚ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ هخٟؼخ ُلٌْ ػ٬ػ٢، حُِٔي ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء‬
  ‫ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢. ٝك٢ ػخّ (7491 ّ) طٔض اػخىس ط٘ظ٤ْ حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش، ىٕٝ طلو٤ن أ٣ش ُ٣خىس ٫ٓظو٬ُ٤ظٜخ‬
‫حُٔ٤خٓ٤ش، رٔخ ؿؼِٜخ ٓظٔؼِش رٔـِْ ٓئُق ٖٓ ػَ٘٣ٖ ػ٠ٞح ٓ٘ظوزخ، ٝػَ٘س أػ٠خء ٖٓ ح٧ػ٤خٕ حُٔؼ٤٘٤ٖ. طٔض‬
      ‫ُ٣خىس ػيى حُٔ٘خ١ن ح٫ٗظوخر٤ش ٖٓ أٍرغ اُ٠ طٔغ ىٝحثَ ُ٪٣لخء رؤٗٚ ٗظخّ طٔؼ٤ِ٢ أًؼَ ىهش، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ك٢‬
     ‫حُلو٤وش ا٫ ٓلخُٝش ٩رؼخى حُُٕٞ حُُٕٞ ح٫ٗظوخر٢ ػٖ حُٔيٕ حُٔظ٘خٓ٤ش ٌٓخٗ٤خ رَٔػش ٝحُٔظِح٣يس طؼو٤يح ٓ٤خٓ٤خ،‬
 ‫رخطـخٙ حَُ٣ق، ك٤غ ًخٗض هخػيس ػزي هللا ح٧ًؼَ ٝ٫ء ٝح٧هَ طٔ٤٤ٔخ. ٝهي ًخٕ ٓـِْ حُٔٔؼِ٤ٖ ح٧ٍٝ حُٔ٘ظوذ رؼي‬
 ‫اػخىس طُٞ٣غ حُيٝحثَ ٓئُلخ رؤًؼَ٣ظٚ حُٔخكوش ٖٓ ح٩هطخػ٤٤ٖ ٝحُظـخٍ. ُْٝ ٣ٌٖ ك٤ٚ ٟٓٞ حػ٘٤ٖ ٖٓ أٛلخد حُٜٖٔ‬
                                                       ‫(27)‬
                                                            ‫حُلَس؛ ُْٝ ٣ٌٖ ك٤ٚ ٟٓٞ ٓلخّ ٝحكي ٝٛلل٢ ٝحكي.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ ٓؼَ ٌٛح حُظـ٤٤َ ىٝٗٔخ ٓزذ ًِ٤خ. كؤٗٔخ١ حُظٔٞ٣ٖ حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ أػ٘خء حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش ًخٗض هي‬
‫أىص ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ا٣ـخى ٓـٔٞػش ٖٓ ح٩هطخػ٤٤ٖ حُظـخٍ ح٧ؿ٘٤خء، ٓظٔ٤ِس رٟٞٞف ػٖ رخه٢ حٌُٔخٕ َُِٔس‬
    ‫ح٧ُٝ٠. كَٔحرق حُلَد ٝحُظ٠وْ أىهَ ١زوش ٖٓ حُظـخٍ ٓوَٟ٢ ح٧ٓٞحٍ ³حَُٔحر٤ٖ‪ µ‬اُ٠ هَٟ َٗم ح٧ٍىٕ،‬
   ‫ك٤غ ًخٕ كَ ٓٔؤُش حُظِٔ٤ي هي ٝكَ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ آٌخٗ٤ش ٍٖٛ ح٧ٍٝ. ًٌُٝي أٛزلض ح٧ٍٝ أًؼَ ه٤ٔش،‬
   ‫ًٔخ ؿَٟ طٞٓ٤غ حٍُِحػش رل٠َ أٓؼخٍ حُلزٞد حَُٔطلؼش أ٣خّ حُلَد. (37) ؿ٤َ إٔ حُٜٞس ر٤ٖ كل٘ش ٛـ٤َس ٖٓ‬
   ‫حُٔٞح١٘٤ٖ ح٧ؿ٘٤خء ٝر٤ٖ ح٧ًؼَ٣ش حُٔخكوش ٖٓ ًٝ١ حُٔيحه٤َ حُٔظٞحٟؼش ٖٝٓ ْٛ أٓٞأ، ُْ طٌٖ ٗز٤ٜش ك٢ ٗ٢ء‬
                                                                        ‫ر٘ظ٤َط٤ٜخ ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم.‬

 ‫ًٌُي ًخٕ ؿ٤َ ؿي٣ي ٖٓ حُ٘زخد حُ٘٘٤ط٤ٖ ٓ٤خٓ٤خ هي ٗ٠ؾ ك٢ ٓيٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٝرِيحطٚ ه٬ٍ كظَس حُلَد. ٝٓخ‬
       ‫ُزغ ٛئ٫ء إٔ ٍحكٞح ك٤ٔخ رؼي ٣ظليٕٝ أٓخُ٤ذ ػزي هللا ح٧رٞ٣ش ٝطؼٞ٣ِٚ حُٔٔظَٔ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝهي‬
      ‫طٔ٤ِص ػِٔ٤ش طٔ٤٤ْ ٌٛح حُـ٤َ ح٧ًؼَ ٗزخرخ رظطٍٞ ط٤خٍ٣ٖ ٓظ٘خكٔ٤ٖ. ًخٕ أُٜٝٔخ، ٝٛٞ حٌُ١ ٛخؿٚ حُلِد‬
 ‫حُل٤ِٜ٢ أٝ كِد حُ٘زخد رو٤خىس ِٓ٤ٔخٕ حُ٘خرِٔ٢، ط٤خٍح ػِٔخٗ٤خ ٝكيٝ٣خ ³ىحػ٤خ اُ٠ حُٞكيس حُؼَر٤ش‪ًٝ .µ‬خٕ ٛئ٫ء‬
 ‫حُ٘زخد ٣ؼظزَٕٝ اىحٍس ػزي هللا »ٗظخٓخ حٓظزيحى٣خ رؼ٤يح ػٖ حُؼيٍ«. ًخٗٞح ٓٔظخث٤ٖ اُحء حُليٝى حُ٠٤وش حُٔلَٟٝش‬
   ‫ك٢ ػٔخٕ ػِ٠ حُظؼز٤َ حُٔ٤خٓ٢، ٝحُلٞحٍ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝحُؼوخك٢، ك٤غ ًخٕ حَُٔء ٓؼَٟخ ُيكغ ؿَحٓش طَٜ اُ٠‬
     ‫ٓجش ؿ٘٤ٚ اًح ٓخ طْ ٟزطٚ ٝٛٞ ٣ٜـ٢ اُ٠ رَحٓؾ ح٩ًحػش حٍُٔٞ٣ش. (47) أٓخ حُظ٤خٍ حُؼخٗ٢ كوي ٗ٘ؤ ػٖ ٗٔٞ كَع‬
                        ‫ّ‬
       ‫َٗم أٍىٗ٢ ُ٪هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ. ٝهي ًخٕ ػزي هللا ٓظؼخ١لخ ٓغ ٌٛٙ حُلًَش ٧ٜٗخ »ًخٗض طًٌَ حُـ٤َ حُٜخػي‬
                 ‫(57)‬
‫ًٝخٗض حُ٘٤ٞػ٤ش‬        ‫رٞحؿزخطٚ حُي٣٘٤ش، ٓٔخ ؿؼِٜخ، رخُظخُ٢، ًحص ه٤ٔش ك٢ ًزق حٗظ٘خٍ حُ٘٤ٞػ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ«.‬
      ‫ٛلش أ١ِوٜخ ػزي هللا ىٝٗٔخ طلي٣ي ػِ٠ أ٣ش كًَش ٓؼخٍٟش ًحص ٓ٤ٍٞ ػِٔخٗ٤ش طويٓ٤ش، ٓزي٣خ طٔخٓلخ رَ ٝكظ٠‬
 ‫ٓ٘ـؼخ ُلًَش ح٩هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ، رٞٛلٜخ هخىٍس ػِ٠ طؼي٣َ ًلش حُٔ٤ِحٕ ُـ٤َ ٛخُق حُلًَخص حُ٘ز٤ٜش رظِي حُظ٢‬
                                                                                      ‫هخىٛخ ِٓ٤ٔخٕ حُ٘خرِٔ٢.‬

 ‫ٝٓغ ًُي كبٕ كًَش ح٩هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ ًخٗض، ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، ٓؼخٍٟش ُٔ٤خٓش ػزي هللا ٓؼخٍٟش ٫ طوَ هٞس‬
  ‫ػٖ ٓؼخٍٟش حُ٘خرِٔ٢ ٝأٓؼخُٚ؛ ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ٔظلي، آهَ حُٔطخف، ٖٓ ط٘ـ٤ؼٚ ُِظ٤خٍ حُؼخٗ٢ ٟي حُظ٤خٍ‬
‫ح٧ٍٝ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُظٔ٤٤ْ حُٔظ٘خٓ٢ ُ٘ز٤زش َٗم ح٧ٍىٕ، كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ظَ هخىٍح ػِ٠ ٝٛق حُز٬ى ػ٘٤ش‬
                          ‫(67)‬
                               ‫ؿ٬ء رَ٣طخٗ٤خ ػٖ كِٔط٤ٖ رؤٜٗخ "ِٓ٤ٔش" ٓ٤خٓ٤خ ٝٓظلٍَس ٖٓ »حٌُِٔ٘ش حُوٞٓ٤ش«.‬

   ‫أطخكض ر٘٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ُؼزي هللا كَٛش حُٔ٤َ ك٢ ١َ٣ن طلو٤ن أؿَحٟٚ ك٢ كِٔط٤ٖ، رٔخ ك٢ ًُي ح٩روخء ػِ٠‬
 ‫حُِٜش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، رويٍ ُْ ٣ؤهٌ حَُأ١ حُؼخّ حُ٘ؼز٢ ر٘لْ حُلٔزخٕ ٓوخٍٗش ٓغ حُِػٔخء حُؼَد ح٥هَ٣ٖ.‬
‫(77)‬
     ‫كوز٤َ حُظٜٞ٣ض ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس ػِ٠ هَحٍ حُظؤ٤ْ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (7491 ّ) حؿظٔغ رـُٞيح ٓخث٤َ.‬
                                         ‫ًخٗض حُِٜٔلش حُٔ٘ظًَش هي ؿؼِض حُطَك٤ٖ ٣ولخٕ ك٢ ٛق حُظؤ٤ْ.‬

     ‫ُْ ٣ٌٖ حَُأ١ حُؼخّ حُ٘ؼز٢ حُؼَر٢ َٜٓ ح٫ٗو٤خى ٓؼَ ٗظ٤َٙ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ٖٓ حُزي٣ٜ٢ إٔ أ٣ش كٌٞٓش‬
‫ػَر٤ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ُْ طٌٖ، ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، هخىٍس ػِ٠ حطوخً ٓٞهق ٣ٌٖٔ طلٔ٤َٙ ػِ٠ أٗٚ ه٤خٗش ُِو٠٤ش‬
‫حُؼَر٤ش ىٕٝ إٔ طظؼَٝ ُ٪١خكش رٜخ. ًخٕ ػزي هللا ٣يٍى ٌٛٙ حُلو٤وش؛ ٝهي ًخٕ ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء حُٜٞس‬


                                                   ‫601‬
‫حُلخِٛش ر٤ٖ طَٜ٣لخطٚ حُؼِ٘٤ش حُؼخٓش ٖٓ ؿٜش ٝٗظ٤َطٜخ حَُٔ٣ش حُوخٛش كٍٞ كِٔط٤ٖ ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ). ًٝخٕ‬
       ‫ػزي هللا ٣يٍى أ٣٠خ أٗٚ ًخٕ هخٟؼخ ُويٍ هخٙ ٖٓ حَُٔحهزش أٝ حُظٔل٤ٚ، ٧ٗٚ ُْ ٣ظٌٖٔ ه٢ ٖٓ حٓظجٜخٍ‬
                 ‫ح٫ػظوخى حُٔخثي ُيٟ أًؼَ٣ش حُؼَد ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ) رؤٗٚ ًخٕ ٣ئ٣ي حُظؤ٤ْ ٧ٗٚ ٓ٤ٌٔذ ٓ٘ٚ.‬

 ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ٔ٘ي ٓٞهلٚ حُلِٔط٤٘٢، أٓخّ حُؼخُْ حُؼَر٢، اُ٠ ٍَٟٝحص كخُش حُ٤ؤّ ٝهيٍطٚ حُلَ٣يس،‬
 ‫رل٠َ ٝؿٞى حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ػِ٠ ٓؼخُـش طِي حُلخُش. طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣٘ظظَ ٓطخُزظٚ رخُظيهَ ٖٓ هزَ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ،‬
        ‫ًٔخ طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣٘ظظَ اُ٠ إٔ طزخىٍ ح٧ٗظٔش حُؼَر٤ش ـ حُوخثلش ٖٓ ػٞحهذ ٝطزؼخص كويحٕ كِٔط٤ٖ رخُ٘ٔزش‬
        ‫َُٔحًِٛخ ـ اُ٠ ح٩ًػخٕ ُوٞس ؿ٤٘ٚ حُٔظلٞهش ُٝويٍطٚ ػِ٠ حٓظويحٓٚ. (87) ٝكَٛخ ٓ٘ٚ ػِ٠ طـ٘ذ حُظيحر٤َ‬
  ‫حُٔظَٔػش حُظ٢ ًخٗض هي أهلوض اهلخهخ كخٟلخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، رو٢ ػزي هللا ٝٓٔؼِٞٙ ك٢ هِق حُٞحؿٜش ه٬ٍ حُِِٔٔش‬
         ‫حُطٞ٣ِش ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُؼَر٤ش حُظ٢ ػويص ك٢ هَ٣ق ٝٗظخء ػخٓ٢ (7491 ٝ8491 ّ) ك٢ ٓز٤َ ٟٝغ‬
                          ‫(97)‬
                               ‫حٓظَحط٤ـ٤ش ٓٞكيس ٝٓظ٘خؿٔش ُٔٞحؿٜش كخُش حُطٞحٍة حُوط٤َس حُ٘خٗجش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬

   ‫ًخٕ ح٫ٗظظخٍ أكي أٛؼذ ح٧ٗ٤خء رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ حُظويّ ك٢ حُٖٔ هي أىٟ اُ٠ اٗ٠خؽ ِٓحؿٚ حُٔظَٔع‬
    ‫حٌُ١ ًخٕ هي أًٔزٚ ُوذ "ػـ٬ٕ" ك٢ ٓ٘٢ ٗزخرٚ. (18) ؿ٤َ إٔ حٓظَحط٤ـ٤ظٚ أػطض ػٔخٍٛخ. كٔغ كٍِٞ َٜٗ‬
   ‫ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ حطلن حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝح٧َٓ٣ٌخٕ ػِ٠ أٗٚ ًخٕ ك٢ ٟٝغ ؿ٤ي ؿيح؛ ًخٗض ػٔش كَٛش ٧ٕ ٣وّٞ ػَد‬
    ‫(78)‬
         ‫كِٔط٤ٖ ريػٞطٚ اُ٠ حُظيهَ، ٝػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ إٔ ٣٘ـؼٚ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُظيهَ.‬

‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طوَ٣زخ هخّ ًَ ٖٓ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ٝؿِٞد رِ٣خٍس ُ٘يٕ ُٔ٘خه٘ش ٗٞح٣خ‬
    ‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ كِٔط٤ٖ، طلض ٓظخٍ حُؼَٔ ػِ٠ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص ػِ٠ حُٔؼخٛيس. هخّ طٞك٤ن رخٗخ ربر٬ؽ‬
     ‫ر٤لٖ إٔ ػزي هللا حهظَف آٍخٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػزَ َٜٗ ح٧ٍىٕ كٍٞ حٗظٜخء ح٫ٗظيحد ٫كظ٬ٍ حُـِء حُٔوٜٚ‬
    ‫ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝٗظَح ٧ٕ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ًخٗض هي هٍَص إٔ طيػْ كٌَس ه٤خّ َٗم أٍىٕ أًزَ، ري٫ ٖٓ‬
 ‫ظٍٜٞ ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش، كبٕ ٍى ر٤لٖ ًخٕ ا٣ـخر٤خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طلٌ٣َٙ ٖٓ ػزٍٞ كيٝى ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠‬
                                                                    ‫(28)‬
                                                                         ‫ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش ُِ٤ٜٞى.‬




                                                  ‫701‬
‫17) (8497 و)‬
 ‫ػخى ٓزؼٞػٞ ػزي هللا ٖٓ ُ٘يٕ ػٞىس ظخكَس ىٝٗٔخ ٟـ٤ؾ. كخُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش ًخٗض هي ع،ىُض‬
  ‫رطَ٣وش ؿؼِظٜخ طزيٝ أهق ٝ١ؤس ك٢ ٗظَ حُٔٔظول٤ٖ حُوخٍؿ٤٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٝٓ٘ظوي١ ػزي هللا حُيحهِ٤٤ٖ، ٝإ‬
  ‫أروض ػِ٠ حٍطزخ١ رَ٣طخٗ٤خ حُلٔ٤ْ رخُيُٝش ٝٛٞ ح٧َٓ حٌُ١ ٌَٗ، ٍؿْ حٗظٜخًٚ ٧ٛيحف حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٤ٔخ رؼي‬
       ‫حُلَد، كٔخ٣ش َُ٘م أٍىٕ ػزي هللا ك٢ ُكٔش ح٧ٓٞحؽ ؿ٤َ حُٔ٠ٔٞٗش حَُٔٗلش كظٔخ ٧ٕ طظٜخػي ُلظش‬
    ‫حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ أرخ حُٜيٟ ًخٕ هي طْ اكٜخٓٚ رٟٞٞف إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬
  ‫ٓٞحكوش ػِ٠ ه٤خّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخكظ٬ٍ حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ك٢ هطش حُظؤ٤ْ حُٜخىٍس ػٖ‬
                                                                     ‫ح٧ْٓ حُٔظليس رؼي حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ.‬

‫ر٤ٖ ٗزخ١ ٝأ٣خٍ ٜٗي ٓ٤ِحٕ حُوٞس ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ طـ٤٤َح ىٍحٓ٤خ ٓؼ٤َح، ك٢ ٛخُق حُوٟٞ‬
    ‫حُ٤ٜٞى٣ش. ٝأىٟ ٌٛح حُظلٍٞ اُ٠ طؼَ٣ٞ ُِوطَ هيٍس ػزي هللا ػِ٠ ح٫ُظِحّ رظلخٛٔٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ رؤٗٚ ًٝ طيهَ‬
   ‫ٓليٝى ك٢ حَُٜحع. كٌٔ٘ آًحٍ ًخٗض حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش هي رخىٍص اُ٠ حُٜـّٞ، ٓؼُِس هز٠ظٜخ ىحهَ كيٝى ح٧ْٓ‬
 ‫حُٔظليس ُلِٔط٤ٖ حُ٤ٜٞى٣ش ٝٓلظِش ٓٞحهغ حٓظَحط٤ـ٤ش هخٍؿٜخ. (7) كل٢ ٗ٤ٔخٕ هخٓض ³ػٜخرش‪ µ‬ح٩ٍؿٕٞ حُ٤ٜٞى٣ش‬
  ‫حَُٔ٣ش رٌرق (451) هَٝ٣خ أػٍِ ٖٓ حَُؿخٍ ٝحُ٘ٔخء ٝح٧١لخٍ ك٢ ى٣َ ٣خٓ٤ٖ حُٞحهؼش ػِ٠ حُطَ٣ن اُ٠ حُـَد‬
         ‫ٖٓ حُويّ. ٝه٬ٍ ح٧٣خّ حُظخُ٤ش طؼَٟض حَُٝف حُٔؼ٘ٞ٣ش ُيٟ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ُ٬ٜٗ٤خٍ. ريأ حُٔيٗ٤ٕٞ‬
   ‫حٌُٔػٍٕٞٝ ٣ظيكوٕٞ رخطـخٙ ػٔخٕ ١خُز٤ٖ حُِٔـؤ ٝحُٔٔخػيس ٩ٗوخً ر٤ٞطْٜ ٝرِيْٛ. حهظ٘خػخ رخُٟٞغ حُلَؽ ١ِذ‬
     ‫ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ حُؼَر٢ ³ح٩ٗوخً‪ ٞٛٝ ،µ‬هٞس ؿ٤َ ٗظخٓ٤ش هخٟؼش َُػخ٣ش حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، حُِٔ٣ي ٖٓ حَُؿخٍ‬
                             ‫ٝح٧ِٓلش ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. ٝرخص حُ٘ؼٍٞ حُ٘ؼز٢ ٣ٔظيػ٢ طيه٬ كٍٞ٣خ ٝٓزخَٗح.‬

  ‫أىص ٌٓرلش ى٣َ ٣خٓ٤ٖ اُ٠ ٍُع حَُػذ ك٢ هِذ ػزي هللا. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش أٍِٓض اُ٤ٚ ػِ٠‬
    ‫حُلٍٞ رَه٤ش أٌَٗص ك٤ٜخ ٓٔئُٝ٤ظٜخ، كبٕ ػزي هللا ٍكٞ ٌٛح ح٩ٌٗخٍ ٝحُظِٔٚ. (2) ٝهي ًخٕ طؤػ٤َ حٌُٔرلش ػِ٠‬
       ‫حػظِحٓٚ حكظ٬ٍ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ًح ٗو٤ٖ؛ كٖٔ ؿٜش طٔو٠ض حٌُٔرلش ػٖ ا١٬م ١ٞكخٕ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬
‫حُٔ٘يكؼ٤ٖ رخطـخٙ ػٔخٕ ١ِزخ ُٔٔخػيطٚ ٝكٔخ٣ظٚ رٔخ ٣٠ل٢ حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ٗٞح٣خٙ؛ ك٢ ك٤ٖ أىص، ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ،‬
    ‫اُ٠ ُ٣خىس ٝطٌؼ٤ق ٓ٘خػَ حُـ٠ذ ٝحُؼيحء ٝحَُٔحٍس ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ حُؼَر٢ اُ٠ ٓٔظٞ٣خص ريأص ٓؼٜخ‬
   ‫حُيٍٝ حُؼَر٤ش ـ حُظ٢ ُْ طؼي هخىٍس ػِ٠ اهلخء ػـِٛخ هِق ه٘خع ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ ح٩ٗوخً حُؼَر٢ حُؼخؿِ ـ حُظلَى‬
            ‫رخطـخٙ حُٔ٘خًٍش حُٔزخَٗس. ًٝخٗض ٓؼَ ٌٛٙ حُٔ٘خًٍش ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هطَ اُحكش ػزي هللا ػٖ حُطَ٣ن.‬

‫ًٝ٢ ٫ ٣لِض ُٓخّ حُٔزخىٍس ك٢ كِٔط٤ٖ ٖٓ ٣يٙ، طلَى ػزي هللا رلِّ ُ٬ٟط٬ع رٜٔٔش ط٘ل٤ٌ حُٔوططخص حُؼَر٤ش‬
 ‫حُٜخىكش اُ٠ حُظيهَ. ٌُٖٝ طلًَٚ ٌٛح ٝكَ ُٚ كَٛش طـخُٝ كيٝى طلخٛٔٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. أٍَٓ اُ٠ حُـخٓؼش هطخرخ‬
   ‫ػَٝ ك٤ٚ اٗوخً كِٔط٤ٖ، ٝطْ هزٍٞ ٓخ ؿخء ك٢ حُوطخد ٍؿْ حكظـخؿخص حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء‬
  ‫حٍُٔٞ١ ؿٔ٤َ َٓىّ، رَ٘١ إٔ ٣زخىٍ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ٍكٞ حُظؤ٤ْ ٝح٫ٓظ٤٬ء ػِ٠ كِٔط٤ٖ ًِٜخ. (3) أُلض‬
    ‫حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُٔزخىٍس كٍٞح اُ٠ َٗ٘ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُلٔخ٣ش حُوَٟ حُلِٔط٤٘٤ش ٖٓ ٛـٔخص ٗز٤ٜش‬
  ‫رخُٜـّٞ حٌُ١ طؼَٟض ُٚ ى٣َ ٣خٓ٤ٖ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هطؼخص ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٗض ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ ًُي‬
  ‫حُٞهض ـ طلض حُو٤خىس حُزَ٣طخٗ٤ش ٓ٠طِؼش رٜٔٔش كَحٓش هطٞ١ حُظٔٞ٣ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ُيٟ حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ـ كبٕ‬
‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ كخُٞح ىٕٝ حٓظويحٜٓخ ٧١ ؿَٝ آهَ. ٝرخُلؼَ ًخٗض ؿٔ٤غ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هي ٓلزض اُ٠ ٓخ‬
 ‫ٍٝحء حَُٜ٘ رخٓظؼ٘خء َٓ٣ش ٓ٘خس ٝحكيس طْ ػُِٜخ ك٢ حُوِ٤َ، ك٤ٖ هخٓض هٞحص ٣ٜٞى٣ش روطغ ١َ٣ن حُويّ، (4) ٓغ‬
                                                                           ‫كٍِٞ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬

‫ٓغ حهظَحد حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ط٘زؼض حُـخٓؼش حُؼَر٤ش رَ٘ٝ١ ػزي هللا ُِظيهَ. ًخٕ حَُٜحع ىحثَح كٍٞ ٓٔؤُش‬
     ‫ٓخ اًح ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓ٤و٠غ ُو٤خىس حُـخٓؼش، أّ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓ٤ظُٞ٠ ه٤خىس هٞحص حُـخٓؼش اٟخكش اُ٠‬
‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝه٬ٍ ٌٛٙ حُلظَس طلُٞض ػٔخٕ اُ٠ ٓلؾ َُإٓخء حٍُُٞحء، ٍُٝٝحء حُوخٍؿ٤ش، ٍٝإٓخء ح٧ًٍخٕ‬
    ‫حُؼَد. ٝك٤ٖ هخٓض حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش رخُٜـّٞ ػِ٠ ح٧ؿِحء حُـ٘ٞر٤ش ٖٓ حُويّ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ ٗ٤ٔخٕ، حٟطَ‬
    ‫كظ٠ ٍث٤ْ حٍُُٞحء حٍُٔٞ١ إٔ ٣ل٠َ اُ٠ ػٔخٕ. ٝٓغ ٓوٞ١ ٓيٕ ١زَ٣خ ٝك٤لخ ٝٛلي ٝ٣خكخ حُؼَر٤ش، طيكوض‬
 ‫أػيحى ٓظِح٣يس ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ػِ٠ ػٔخٕ ٓظ٠َػ٤ٖ اُ٤ٚ اُ٠ ػزي هللا ١خُز٤ٖ ٓ٘ٚ اٗوخً ٓيْٜٗ. (5) ٝؿخء ك٢ طوَ٣َ‬
                                                  ‫(6)‬
                                                      ‫ً٤ًَزَح٣ي إٔ ػٔخٕ ًخٗض هي أٛزلض »ٓٔظ٘ل٠ ُِٔـخٗ٤ٖ«.‬

     ‫ػْ ُحى حُظٞطَ. ٝكٔذ ً٬ّ ً٤ًَزَح٣ي كبٕ ػزي هللا ًخٕ »٣ٔ٠٢ أًؼَ أ٣خٓٚ، ٝرؼٞ ُ٤خُ٤ٚ ؿخٍهخ ك٢ ٓٞؿخص‬
‫ٓظ٘خٝرش ٖٓ حُٟٞٞف ٝح٫ٓظزٜخٍ ٖٓ ٗخك٤ش، ٖٝٓ كخُش طٌخى طَٜ اُ٠ ٓٔظٟٞ ح٫ٜٗ٤خٍ حُؼٜز٢ حٌُخَٓ ٖٓ ٗخك٤ش‬



                                                  ‫801‬
‫أهَٟ«. (7) ًخٗض حُيٍٝ حُؼَر٤ش ططخُزٚ رويٍ ٖٓ ح٫ُظِحّ، ًٝخٕ ًُي أًزَ ٓٔخ طٔٔق رٚ رَ٣طخٗ٤خ. ًٔخ أٗٚ ًخٕ هي‬
      ‫رخص ؿ٤َ ٝحػن ٖٓ حُ٘ٞح٣خ حُ٤ٜٞى٣ش ٧ٕ حُؼيٝحٕ حُ٤ٜٞى١ ىحهَ ح٧ؿِحء حُظ٢ ػ٤٘ظٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس ُِؼَد ؿخء‬
    ‫طٌٌ٣زخ ُٜٔيحه٤ش طلخٛٔٚ ٓغ ؿُٞيحٓخث٤َ ك٢ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. طليػض حُظوخٍ٣َ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٣لوي حُٔ٤طَس ػِ٠‬
      ‫أػٜخرٚ، ًٝخٕ ٣و٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ طيٓ٤َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حَُٜحع حُٔوزَ. (8) ُْٝ ٣ٌٖ حؿظٔخػٚ ح٧ه٤َ ٓغ‬
    ‫ؿُٞيح ٓخث٤َ ُ٤ِش 11 أ٣خٍ َٟٓ٤خ. ٝك٢ كخُش ٖٓ »حُوِن« ٝ«حُ٠٤ن حُ٘ي٣ي٣ٖ« ٝحُظٞم اُ٠ اُـخء حُؼَٔ حُؼَر٢‬
 ‫حُٔ٘ظَى حٌُ١ هي ٣ؼـِ ػٖ حُظلٌْ رٚ، أُق ػِ٤ٜخ - ػِ٠ ؿُٞيح ٓخث٤َ- ١خُزخ اٍؿخء ح٩ػ٬ٕ ػٖ ه٤خّ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش‬
‫ٓٔظوِش. (9) ُْ ٣ظْ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم، ًٝخٕ ػِ٤ٚ ٓٞحؿٜش أكن حُزوخء ٓلٍٜٞح ر٤ٖ ٓطَهش ٓ٘خػَ حُـ٠ذ حُؼَر٤ش‬
       ‫حُٔ٘يكؼش ٖٓ ؿٜش، ٝٓ٘يحٕ حُويٍحص حُؼٌَٔ٣ش حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ًٌُٝي كبٕ حُٔلخٟٝخص ر٤ٖ حُؼو٤ي‬
 ‫ؿُٞي١، ٓٔخػي ؿِٞد، ٝحُٜخؿخٗخ كٍٞ حهظَحف هط٢ ط٘ٔ٤و٤ش ٛخىكش اُ٠: »طـ٘ذ حُٜيحّ ىٕٝ حُظٍٜٞ رٔظَٜ ٖٓ‬
                                                      ‫هخٕ حُو٠٤ش حُؼَر٤ش« (17) ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ ؿ٤َ ٗخؿلش.‬

‫ػٔش ٓلخٝ٫ص ٍٓٔ٤ش أَٓ٣ٌ٤ش ٝرَ٣طخٗ٤ش ٍحٓ٤ش اُ٠ طلخٗ٢ حُوظخٍ أهلوض أ٣٠خ. كخَُٓٔ٤ٕٞ ح٧َٓ٣ٌخٕ حٌُ٣ٖ ىأرٞح‬
   ‫ٌٓ٘ آًحٍ ػِ٠ طَط٤ذ ٛيٗش ٝٝٛخ٣ش أْٓ ٓظليس ُلِٔط٤ٖ، ُْ ٣ٞحكوٞح ػِ٠ ٓٔخػ٢ ػزي هللا، اً حػظويٝح إٔ حكظٔخٍ‬
‫ػوي ٛلوش ٓغ ػزي هللا (ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ) -ك٢ حُولخء- ًخٕ هي أىٟ اُ٠ طِٜ٤ذ ٓٞهق حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝاُ٠ اه٘خع‬
   ‫حُِػٔخء حُ٤ٜٞى رويٍطْٜ ػِ٠ اػ٬ٕ ىُٝظْٜ ىٕٝ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ ػَد كِٔط٤ٖ. (77) ٝٓخ ُزؼض إٔ كِ٘ض‬
  ‫ٓلخُٝش ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس ٖٓ هزَ رَ٣طخٗ٤خ ُظَط٤ذ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُويّ ُظل٤٤ي ٌٛٙ حُٔ٘طوش حُظ٢ ًخٗض‬
‫َٓٗلش، كٔذ أهٟٞ ح٫كظٔخ٫ص، ٧ٕ طٜ٘ي حٗظزخًخ ر٤ٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش اً ًخٗض ٝكيحص ٣ٜٞى٣ش‬
                           ‫هي طويٓض ٫كظ٬ٍ حُٔٞحهغ حُظ٢ طوِ٠ ػٜ٘خ حُـ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬

    ‫هزَ ٣ٞٓ٤ٖ ٖٓ حٗظٜخء ح٫ٗظيحد ػويص حُِـ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش حؿظٔخػخ ك٢ ػٔخٕ، أًيص ك٤ٚ إٔ ً٬ ٖٓ‬
 ‫ُز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم َٜٝٓ ًخٗض ٓظََٓ هٞحص اُ٠ كِٔط٤ٖ، اٟخكش اُ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝهطغ ح٧ٓ٤ٖ حُؼخّ‬
   ‫ُِـخٓؼش، ػِحّ رخٗخ، ٝػيح رظوي٣ْ ػ٬ػش ٓ٬٣٤ٖ ؿ٘٤ٚ اُ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٝأػط٠ ؿِٞد ٓزِؾ (000052) ؿ٘٤ٚ‬
  ‫ٗويح ٓزخَٗس ك٢ ح٫ؿظٔخع. أٓخ ػزي هللا كوي كون حٗظٜخٍح ٛخث٬ اً طٔض طٔٔ٤ظٚ هخثيح ُِوٞحص حُؼَر٤ش، ٌُٖٝ طِي ُْ‬
  ‫طٌٖ ا٫ طٔٔ٤ش ىٕٝ أ٣ش ٝظ٤لش، ٧ٕ ٓخثَ حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش ظِض طؤطَٔ رؤٝحَٓ هخىطٜخ ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش أ١ ط٘ٔ٤ن ك٤ٔخ‬
                                                                                                 ‫(27)‬
                                                                                                      ‫ر٤ٜ٘خ.‬

   ‫ًخٕ حُٜـّٞ حُ٤ٜٞى١ ك٢ كِٔط٤ٖ ٌٓ٘ آًحٍ هي أىٟ اُ٠ طٜؼ٤ي ٓ٘خػَ حُـ٠ذ حُؼَر٤ش، ٝرخُظخُ٢ اُ٠ ىكغ حُؼَد‬
     ‫ٗلٞ ح٫ُظِحّ رخُلَد. ك٢ حُزيح٣ش طٔوٞ حكظٔخٍ حُظيهَ حُٔزخَٗ ُـ٤ٕٞ ػَر٤ش أهَٟ ك٢ كِٔط٤ٖ ػٖ اػخٍس‬
‫حٓظ٤خء ػزي هللا، ٧ٗٚ ًُي أُو٠ ظ٬٫ ٖٓ حُ٘ي ػِ٠ ٓطخُزٚ حُوخٛش ًخٕ ٓ٤ؼَٝ ُِوطَ حٓظَحط٤ـ٤ظٚ حُٜخىكش اُ٠‬
           ‫حُزوخء ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش حُٔليىس ك٢ هطش طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس ُِوطَ. ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ، ٫كوخ، ؿَحء‬
‫ح٫ٗظٜخٍحص حُ٤ٜٞى٣ش، ٝهٜٞٛخ طِي حُظ٢ طٔض ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش، إٔ أٛزق ٣و٘٠ حُوٞس حُؼٌَٔ٣ش ٝحُ٘ٞح٣خ‬
 ‫(37)‬
       ‫حُ٤ٜٞى٣ش ػِ٠ كي ٓٞحء. رخص ٌٓػٍٞح ٖٓ حكظٔخٍ طؼَٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُِِٜ٣ٔش اًح ٓخ ىهَ حُلَد ٝك٤يح.‬
        ‫ٝرخُظخُ٢ كوي ٗؼَ آهَ حُٔطخف رخ٫ٍط٤خف ك٤ٖ ٍأٟ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ، ك٢ ظَ ظَٝف ٗ٤ٔخٕ ـ أ٣خٍ‬
  ‫(8491 ّ) حُٔظزيُش َٓٗلخ ٧ٕ ٣زو٠ حُلخٓ٢ حُٞك٤ي ُلِٔط٤ٖ. ٝػ٘٤ش ح٫ٗٔلخد حُزَ٣طخٗ٢ حُٜ٘خث٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬
            ‫ًخٕ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ حُوٞط٤ٖ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔٔظ٘لَط٤ٖ ُِؼَٔ ٣ويٍ رٔؼيٍ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ ٍهٔ٢ (00291‬
                                                                              ‫(47)‬
                                                                                   ‫ٝ00047) ػِ٠ حُظٞحُ٢.‬

 ‫ك٤ٖ أرلَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ه٤َ ُلِٔط٤ٖ ٖٓ ك٤لخ ُ٤ِش 41 أ٣خٍ ػخّ (8491 ّ) طْ ٍك٤ِٚ ىٝٗٔخ ٟـ٤ؾ. ؿخء‬
  ‫حٗظٜخء ح٫ٗظيحد رويٍ ٟج٤َ ٖٓ ح٧ُؼخد حُ٘خٍ٣ش ٓغ ٛظخكخص (حُِْٜ حكلع حُِٔي!) حَُٓٔ٤ش ٝطل٤ش ٛخٓظش. ُْ ٣ٌٖ‬
‫ػٔش أ١ طِٔ٤ْ حكظلخُ٢ كو٤و٢ ُِِٔطش ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي أهلوض ك٢ أىحء ٝحؿزخطٜخ ح٫ٗظيحر٤ش. ًخٗض هي أهلوض ك٢‬
                               ‫هِن ٓئٓٔخص كٌْ ًحط٢ طٔؼَ كِٔط٤ٖ ًِٜخ ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش ٖٓ ٣ظْ طِٔ٤ٔٚ حُِٔطش.‬

     ‫ىهِض حُـخُ٤ظخٕ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔظًَٝظخٕ ك٢ حُزِي َٓكِش ؿي٣يس ٖٓ َٛحػٜٔخ حُٔٔظَٔ ٌٓ٘ ػ٬ػ٤ٖ ػخٓخ.‬
 ‫ٝحُ٤ٜٞى حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي كَٛٞح ػِ٠ ح٩ػيحى رؼ٘خ٣ش ٌُٜح حُ٤ّٞ أػِ٘ٞح ػٖ ه٤خّ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش. أٓخ ػَد كِٔط٤ٖ كِْ‬
      ‫٣زخىٍٝح، ٍؿْ طلٞهْٜ حُؼيى١ رٔؼيٍ حُ٠ؼق، اُ٠ اٛيحٍ اػ٬ٕ ٓ٘خكْ، رَ طًَٞح ٓٔظوزِْٜ، ؿَحء ػـِْٛ‬
        ‫حُ٘خؿْ ػٖ ٓ٘ٞحص حُظًَّ٘ ٝحُظِٔم حُٔ٤خٓ٤٤ٖ ك٢ ٓٞحؿٜش حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٍٛ٤٘ش طلض ٍكٔش حَُػخ٣ش‬
                                                                  ‫حُٔظَىىس ٝحُٔ٘زٞٛش ُِيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔـخٍٝس‬

‫ر٤ٖ ٓخثَ ٍإٓخء حُيٍٝ حُؼَر٤ش ًخٕ ػزي هللا ٓٔظٌِخ ُِلٌَس ح٧ًؼَ ٟٝٞكخ ػٔخ ًخٕ ٣َ٣يٙ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝػٖ ؿِٔش‬
‫ح٫ػظزخٍحص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔو٤يس ٧ٛيحكٚ. كَؿزظٚ حُؼخرظش ٌٓ٘ أ٣خٓٚ ح٧ُٝ٠ ك٢ ػٔخٕ طٔؼِض رظٞٓ٤غ ىحثَس كٌٔٚ ٝطؼِ٣ِ‬


                                                  ‫901‬
‫ٌٓخٗظٚ ك٢ حُٔ٘طوش. أٓخ طًَِ ٍؿزظٚ ٓغ كٍِٞ ػخّ (8491 ّ) ػِ٠ كِٔط٤ٖ كِْ ٣ٌٖ ا٫ ٗظخؽ حُظخٍ٣ن حُلَ٣ي ٌُُي‬
‫حُزِي حُٔ٠طَد. أٓخ ه٤ٞى طلًَخطٚ حُٔ٤خٓ٤ش، كٔذ طٍٜٞٙ، ٛز٤لش حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ كِْ طٌٖ ا٫ طِي حُظ٢‬
 ‫كَٟٜخ ٝحهغ حػظٔخىٙ حُؼٌَٔ١ ٝح٫هظٜخى١ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ُٝ٠ٔخٕ ػيّ ٗٔ٤خٗٚ ُظِي حُو٤ٞى رخىٍ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠‬
     ‫طًٌ٤َ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ رؤٕ »كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ًخٗض ٓظ٠طَ، رٍٜٞس ٓئًيس اُ٠ اػخىس حُ٘ظَ رٔٔؤُش حُظٔٞ٣َ‬
 ‫ٝػِٔ٤ش ح٩ػخٍس حُوخٛش رخُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، اًح ٓخ أهيّ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ طـخُٝ حُوطش ك٤ٔخ ٣ظؼِن رخُٔ٘خ١ن‬
 ‫حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ«. (57) ٝك٢ حُلو٤وش كبٕ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٍٖٛ حُظـي٣ي ًخٗٞح ِٓٝى٣ٖ رؤٝحَٓ‬
 ‫ىحثٔش طو٠٢ رخ٫ٗٔلخد ٖٓ حُوظخٍ، ك٢ كخٍ ه٤خّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ريهٍٞ حُٔ٘خ١ن حُظ٢ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس ػِ٠‬
                                                                       ‫(67)‬
                                                                            ‫أٜٗخ ٓ٘خ١ن ٣ٜٞى٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ.‬

    ‫ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ ًخٗض ػٔش ه٤ٞى أهَٟ ػِ٠ طلًَخص ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ، ه٤ٞى أًؼَ طؼو٤يح ٝأهَ هخرِ٤ش ُِلْٜ ٖٓ‬
‫هزِٚ. كل٢ ٌٛح حَُٜحع حٌُ١ ٫ْٓ ٓخثَ حُؼَد اُ٠ كي ٓخ ُؿي ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ، ٓؼ٬، ٓٔئٝ٫ أٓخّ حَُأ١ حُؼخّ‬
        ‫حُؼَر٢ رطَ٣وش ُْ ٣ؼٜيٛخ ه٢ ك٢ ك٤خطٚ ٖٓ هزَ. ُْ ٣ٌٖ ٣٘ظَ اُ٠ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ا٫ ٖٓ ٓ٘ظٍٞٙ‬
‫حُ٘وٜ٢. كَٜٔ، ٓؼ٬، ًخٗض كخٍٝم ر٘ظَٙ، ٓؼِٔخ ًخٗض أُٔخٗ٤خ ٛ٢ "ٝ٣ِ٢" (ؿِ٤ّٞ حُؼخٗ٢) ر٘ظَ حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ‬
 ‫طٔخٓخ. ٝرخُظخُ٢ كوي ظَ ٓ٤خ٫ اُ٠ حػظزخٍ أٝؿٚ ح٫هظ٬ف حُٔ٤خٓ٢ كٍٞ كِٔط٤ٖ حٗؼٌخٓخص ُو٬كخص ٗوٜ٤ش ر٤٘ٚ‬
                                ‫(77)‬
                                     ‫ٝر٤ٖ حُِػٔخء حُؼَد ح٥هَ٣ٖ، ري٫ ٖٓ حػظزخٍٛخ ٗخؿٔش ػٖ أٗ٤خء أًؼَ ػٔوخ.‬

    ‫ٝرٌَ٘ هخٙ رخص ػزي هللا ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٤ٖ أٛزق طيٍ٣ـ٤خ، ٗظ٤ـش ؿ٤خد حُزي٣َ ٝحُوٜي ػِ٠ كي‬
       ‫ٓٞحء، ٓ٠طِؼخ رخُٔٔئُٝ٤ش ػٖ ٓٔظوزِْٜ. ُْ طٌٖ كيٝى ٓٔئُٝ٤ظٚ َٓٓٞٓش رٟٞٞف ٧ٕ ًُي ًخٕ ٓظؼٌٍح؛‬
‫كخَُأ١ حُؼخّ حٌُ١ ٌِٜٗخ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ ٟزخر٤خ ؿخٓ٠خ ٝٓظوِزخ، ك٠٬ ػٖ ُٜٓٞش آخءس كْٜ ٍٓخُظٚ ُٜٓٞش ٓلَ١ش.‬
  ‫ُوي ًخٕ ػزي هللا هي حػظخى ٝٛٞ ٓلٔ٢ ك٢ هٞهؼش َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ طـخَٛ حَُأ١ حُؼخّ ٝحُظَٜف ًٔخ ٣لِٞ ُٚ ك٢‬
      ‫ؿٔ٤غ ح٧كٞحٍ. ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ ح٩كٔخّ رخُٔ٘خػَ حُؼخٓش، ٝهٜٞٛخ ك٤ٖ طٌٕٞ طِي ٓظ٘خه٠ش ٓغ ططِؼخطٚ‬
      ‫ٝ١ٔٞكخطٚ، ًٔخ طـِ٠ ك٢ كِٔظٚ حٍُٔٞ٣ش حُظ٢ أهٌص ٓ٘ٚ ػَٔٙ ًٝخٗض ريٕٝ ؿيٟٝ. ُْ طٌٖ ٗظخثؾ طٍٜٞحطٚ‬
  ‫حٍُٔٞ٣ش حُوخ١جش هط٤َس،ُْ ٣ظـخُٝ ح٧َٓ اٗلخم ح٧ٓٞحٍ ٝطزي٣ي حُٔٔؼش ػِ٠ َٓ٘ٝع ؿ٤َ هخرَ ُِظلو٤ن ك٢ أٓٞأ‬
       ‫ح٧كٞحٍ. أٓخ ك٢ كِٔط٤ٖ كبٕ حٗظٜخًخطٚ حُٔظَحًٔش ُِٔ٘خػَ حُؼخٓش، ٝآخءحطٚ حُٔٔظَٔس ُظطِؼخص ػخٓش حُ٘خّ‬
                                                                 ‫طٔو٠ض ك٢ حُٜ٘خ٣ش ػٖ ُٝحُٚ ٖٓ حُٞؿٞى.‬

‫ُيٟ ه٤خّ ػزي هللا رظوي٣ْ ٜٗخثلٚ ح٧ه٤َس اُ٠ هٞحطٚ كـَ ٣ّٞ 41 أ٣خٍ، ًخٗض ٜٓٔظٚ حُٔزخَٗس ٝحٟلش أٓخٓٚ؛ ًخٗض‬
‫حُٜٔٔش ٓظٔؼِش رظلو٤ن طٞحؿي ػٌَٔ١ ك٢ كِٔط٤ٖ ٣٠ل٢ حُٜلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ١ٔٞكخطٚ حُ٘وٜ٤ش ٛ٘خى. ٝٗظ٤ـش‬
     ‫حُظوط٤٢ حُٔٔزن ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٛٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ ىهَ كِٔط٤ٖ ػزَ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش‬
‫ُِؼَد كو٢. طْ ػزٍٞ ؿَٔ حُِ٘ز٢ ك٢ حُلـَ، ٝٓظخرؼش حُظويّ ٖٓ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ىٕٝ أ٣ش ٓوخٝٓش اُ٠ َٓطلؼخص ٗخرِْ‬
     ‫ٍٝحّ هللا حُٞحهؼظ٤ٖ ك٢ هِذ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش. إ ١َ٣وخ طَحر٤ش، طْ طٞٓ٤ؼٜخ كي٣ؼخ ط٘ل٤ٌح ٧ٝحَٓ ؿِٞد، أطخكض‬
  ‫ُِوٞحص كَٛش طـ٘ذ حُطَ٣ن حَُث٤ٔ٤ش حُؼخرَس ُٔي٣٘ش حُويّ حُِٔىكٔش ر٠ـ٤ؾ أػٔخٍ ح٫ٓظؼيحى ُِوظخٍ. طْ كَُ‬
       ‫َٓ٣ظ٢ ٓ٘خس ٖٓ حُـْٔ حَُث٤ٔ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢، َٝٗ٘ٛٔخ ػِ٠ ؿزَ حُِ٣ظٕٞ ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ حَُٜ٘،‬
‫ٌُٜٝ٘ٔخ ُْ طيه٬ حُويّ. ًخٕ حُوظخٍ هي ٗ٘ذ ٛ٘خى هزَ ٣ّٞ ُيٟ حٗٔلخد حُٞكيحص حُزَ٣طخٗ٤ش ح٧ه٤َس ٝه٤خّ حُوٞحص‬
  ‫حُ٤ٜٞى٣ش، حُظ٢ ًخٗض هي ػِٔض ٓٔزوخ رلو٤وش ح٫ٗٔلخد، رخهظلخّ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش ك٢ ٓلخُٝش ٜٓ٘خ ُ٬ٓظ٤٬ء ػِ٠‬
                                                                                      ‫(87)‬
                                                                                           ‫حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش.‬

‫ًخٕ ؿِٞد ٣ؤَٓ ك٢ طـ٘ذ حُوظخٍ ك٢ حُويّ. كوي ًخٗض ٛ٘خى ٓٔخكخص ٗخٓؼش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ طؼ٤ٖ ػِ٠ حُـ٤ٖ‬
 ‫حُؼَر٢ إٔ ٣ـط٤ٜخ ك٢ ح٧ٓخًٖ ح٧هَٟ، ًٔخ إٔ هزَس ٌٛح حُـ٤ٖ ٝٓٞحىٙ حُظٔٞ٣٘٤ش ًخٗض ٓليٝىس، ك٠٬ ػٖ أٗٚ‬
     ‫ُْ ٣ٌٖ ٓيٍرخ ػِ٠ كٕ٘ٞ حُوظخٍ ك٢ حُٔيٕ. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًَ ًُي ٛٞ أٗٚ ٛٞ ٝػزي هللا ُْ ٣ٌٞٗخ ٝحػو٤ٖ ٖٓ ػٞحهذ‬
         ‫حُظٍٞ١، ٧ٕ حُويّ، كٔذ هطش حُظؤ٤ْ حُٜخىٍس ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس، ًخٗض َٓٗلش ُظزو٠ ٓ٘طوش ىُٝ٤ش.‬

 ‫٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٝأهَٟ ػٌَٔ٣ش ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ طـخَٛ أٛٔ٤ش حُٔؼًَش ٖٓ أؿَ حُويّ. ًخٗض حَُٓخثَ‬
    ‫هي ريأص طظيكن ػِ٠ ػٔخٕ هزَ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ٍحؿ٤ش ٓ٘ٚ اٗوخً حُٔي٣٘ش. ٝٓغ طٜخػي كيس حُوظخٍ ٫كوخ ٓخ‬
     ‫ُزغ إٔ أٛزق ٗخكٌ حُٜزَ ٗي٣ي ح٫ٟطَحد رٍٜٞس ٓظِح٣يس. كل٢ حُٔخرغ ػَ٘ أَٓ ؿِٞد رخُظيهَ ػِ٠ ٍأّ‬
 ‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٗط٬هخ ٖٓ ٍحّ هللا، ٌُٖٝ ح٧ه٤َ ظَ ٣ٔخ١َ أٓ٬ ك٢ كَٝ ٝهق ٩١٬م حُ٘خٍ. ٝك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘‬
‫هخّ ؿِٞد رظٔ٤٤َ اكيٟ َٓ٣ظ٢ حُٔ٘خس ٖٓ ؿزَ حُِ٣ظٕٞ، كٞحُ٢ ٓجش ػَٜ٘، ُظُٞ٢ كَحٓش أٓٞحٍ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش.‬
  ‫ٌُٖٝ ُيٟ ٗؼٍٞٙ رٔٞؿش ح٫ٗظوخى حُؼخّ حُٜخػيس ٝرخ٫ٟطَحد حُٔظ٘خٓ٢ ىحهَ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخٌُحص، ُْ‬
    ‫٣ؼي رخٓظطخػش ؿِٞد إٔ ٣ٔظَٔ ك٢ طـخَٛ أٝحَٓ ػزي هللا حُٔظٌٍَس. ٝػ٘ي ًُي رخىٍ ؿِٞد ك٢ حُظخٓغ ػَ٘ ٖٓ‬
                           ‫حَُٜ٘ اُ٠ حُظيهَ رخُوٞس. (97) ٝهي ؿخء ك٢ ٍٓخُش رؼغ رٜخ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ ُ٘يٕ ٓخ ٣ِ٢:‬


                                                   ‫011‬
‫طؼ٤ٖ ػِ٠ ؿِٞد إٔ ٣وظخٍ ر٤ٖ حُظٞؿٚ اُ٠ حُوخٍؽ، ٝحُو٤خّ رؼِٔ٤خص طوٞىٙ ك٢ حُٜ٘خ٣ش اُ٠ ٓ٘طوش ٣ٜٞى٣ش ٖٓ ؿٜش،‬
 ‫ٝر٤ٖ حُظٞؿٚ اُ٠ حُيحهَ َُكغ حُ٠ـ٢ ػٖ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش ٖٓ حُويّ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝهغ حهظ٤خٍٙ ػِ٠ ح٫كظٔخٍ‬
‫حُؼخٗ٢، ًٝخٕ كٌ٤ٔخ ك٢ حهظ٤خٍٙ رخػظوخى١. كبٗوخً ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش ك٢ حُويّ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٌٔذ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫ٓ٤ِس ػظ٤ٔش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٓغ طٞك٤َ آٌخٗ٤ش اػطخء حُـ٘ٞى كَٛش هٞٝ حُٔؼًَش حُظ٢ ٍكؼٞح أٛٞحطْٜ‬
   ‫ٓطخُز٤ٖ روٟٜٞخ، ىٕٝ حُظؼَٝ ُوطَ حُظٍٞ١ ك٤ٔخ ًخٕ ٣ٌٖٔ ٝٛلٚ رؤٗٚ ػَٔ ػيٝحٗ٢ ٟي حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش.‬
                                                                                                        ‫(12)‬



      ‫ىحٓض حُـُٞش ح٧ُٝ٠ ٖٓ حُلَد َٜٗح ٝحكيح. ٝك٢ أػ٘خء طِي حُلظَس هخطَ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠ ك٢‬
      ‫حُويّ ٝحُِطَٕٝ، ػِ٠ حُطَ٣ن حَُث٤ٔ٤ش حُٔٔظيس ٖٓ طَ أر٤ذ اُ٠ حُويّ. ٝرخُلؼَ كبٕ ٗظَس ٓيهوش اُ٠ ٗٔ٢‬
  ‫ح٫ٗظزخى ر٤ٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش طز٤ٖ إٔ ح٧ٍٝ كَٜ حٛظٔخٓٚ رخُيكخع ػٖ حُويّ، ٓٞحء أًخٕ ًُي‬
     ‫٣ؼ٘٢ حُوظخٍ ىحهَ حُٔي٣٘ش أّ كٔخ٣ش ٟٞحك٤ٜخ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش. ٝ٣٘٤َ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ُ٤ْ كو٢ رؤٕ هطش هظخُ٤ش طٌٖٔ‬
‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ حُزوخء ك٢ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ًخٗض هي حٗزؼوض كؼ٬ ٖٓ حؿظٔخع ر٤لٖ رؤر٢ حُٜيٟ ك٢ ٗزخ١، رَ ٝرؤٕ‬
         ‫ػزي هللا طٔٔي رخُوطش رٔويحٍ ٓخ ًخٗض حُظَٝف حُـخٓ٠ش آٌٗحى ك٢ حُويّ طٔٔق رٚ. كٌٔ٘ أٝحثَ أ٣خٍ ًخٕ‬
 ‫ً٤ًَزَح٣ي هي ٗزٚ اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ح٩هلخم ك٢ حُظَٞٛ اُ٠ ٛيٗش ك٢ حُويّ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طؼط٤َ »حُوطش ح٧ِٛ٤ش‬
     ‫حُٔؼوُٞش ُلِٔش ريأ َٗم ح٧ٍىٕ رٜخ«. (72) ٝك٤ٔخ رؼي، ك٢ ُكٔش حُوظخٍ، هخّ حُٔل٤َ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ ُ٘يٕ رظؤً٤ي‬
                                                                               ‫ٛلش طلِ٤َ ً٤ًَزَح٣ي هخث٬:‬

‫ٗيٍى إٔ حُ٤ٜٞى ًخٗٞح ٣ؼِٕٔٞ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ ٓ٤يهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش، ٝإٔ ٌٛح ُْ ٣ٌٖ ؿ٤َ َٓكذ رٚ ٖٓ‬
‫هزِْٜ. ُْ ٣يهَ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش ًٔخ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس. أٓخ حُٜـّٞ ػِ٠ أؿِحء ٖٓ حُويّ كِْ‬
      ‫٣ٌٖ ا٫ ٗظ٤ـش هَم حُ٤ٜٞى ُٞهق ا١٬م حُ٘خٍ. اٗ٘خ ٝحػوٕٞ ٖٓ إٔ حُٜـّٞ ٓخ ًخٕ ُ٤لَٜ ُٞ إٔ حُ٤ٜٞى هزِٞح‬
                                                                                     ‫(22)‬
                                                                                          ‫رخُٜيٗش ك٢ حُويّ.‬

     ‫ك٤ٔخ ٗلٌ َٗم ح٧ٍىٕ هطظٚ حُظ٢ طؼويص ؿَحء ح٫ٗ٘ـخٍ ك٢ حُويّ، كَٛض ًَ ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حطزخع‬
    ‫حٓظَحط٤ـ٤ظٜخ حُوخٛش، ك٢ ؿ٤خد ٗزٚ ًخَٓ ُٔخ ٣٘٤َ اُ٠ ٝؿٞى أ١ اكٔخّ رو٠٤ش ٓ٘ظًَش ك٤ٔخ ر٤ٜ٘خ. رخٓظؼ٘خء‬
   ‫حُؼَحم حٌُ١ طؼخٕٝ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، اً أٍَٓ هٞحص اُ٠ ىحهَ ٗخرِْ ك٢ ٓز٤َ طٌٔ٤ٖ هٞحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ‬
  ‫حُوظخٍ ك٢ حُويّ، حًظلض حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رؼزٍٞ كيٝىٛخ حُٔزخَٗس ٝحٍُٞٛٞ اُ٠ ح٧ؿِحء ح٧هَد اُ٤ٜخ ٖٓ‬
  ‫كِٔط٤ٖ. طًَِ ٛيف حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُظٔٔي رٔخ ط٤َٔ ُٜخ ٖٓ أٍٝ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس.‬
    ‫ُْ طلون ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ا٫ طويٓخ رٔ٤طخ ك٢ حُ٘ٔخٍ، ًٔخ إٔ حؿظٔخػخ ٗخىٍح ر٤ٖ ػزي هللا ٍٝث٤ْ ؿٍٜٔٞ٣ش ٍٓٞ٣ش‬
      ‫ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ ريٍػخ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ ُْ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش هطش ٓ٘ٔوش. أٓخ َٜٓ كوي طويٓض ػِ٠ حٓظيحى‬
‫حُٔخكَ كظ٠ أٗيٝى، ًٔخ أٍِٓض ١خرٍٞح آهَ اُ٠ حُيحهَ، اُ٠ ًَ ٖٓ حُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ ك٤غ أػخٍص كِع ػزي هللا‬
   ‫اً طليص ٛ٬ك٤ظٚ ك٢ طٔٔ٤ظٚ كخًٔخ ػٌَٔ٣خ. ٝهي طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ إٔ ػزي هللا ٝكخٍٝم ًخٗخ ٣ظٔخروخٕ ػِ٠‬
‫أىحء ٛ٬س حُـٔؼش ك٢ حُويّ حُٔلٍَس أٝ٫. (32) ٖٓ حُٔئًي إٔ ػزي هللا ُْ ٣٠٤غ ٝهظخ ُْٝ ٣ظؤهَ ك٢ حُو٤خّ رخَُكِش.‬
        ‫كل٢ حُٔخرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ، ُيٟ حُظَٞٛ اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُـٔٞى ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُظ٢‬
  ‫هٔٔض حُٔي٣٘ش اُ٠ ٜٗل٤ٖ، ٓخٍع ػزي هللا اُ٠ ُ٣خٍس هطخػخص حُٔي٣٘ش حَُ٘ه٤ش، رٔخ ك٤ٜخ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش ٝكُٞحطٜخ‬
                                                              ‫حُي٣٘٤ش حُظ٢ ًخٗض هخٟؼش ُٔ٤طَس حُـ٤ٖ حُؼَر٢.‬

    ‫ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش أ٣خٍ ًخٗض ٓلخُٝش ؿي٣ش ُظَط٤ذ ٝهق ٩١٬م حُ٘خٍ ٣ـَ١ رٌُٜخ. ًخٕ ٝٓ٤٢ ىُٝ٢ ٖٓ ح٧ْٓ‬
    ‫حُٔظليس ٛٞ حٌُٞٗض كٌُٞٚ ر٤َٗخىٝص هي طْ طؼ٤٤٘ٚ ٝا٣لخىٙ اُ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ُٝظٜٔ٤َ ٍَٓٝ هَحٍٛخ حُوخٙ‬
‫رٞهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس كَٟض رَ٣طخٗ٤خ، رٍٜٞس ٓ٘لَىس، كظَح ػِ٠ ٗل٘خص ح٧ِٓلش حُول٤لش ٝٛ٢‬
‫ٗل٘خص ٜٗض ػِ٤ٜخ ٓؼخٛيحطٜخ ٓغ ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ َٜٝٓ ٝحُؼَحم، ُْٝ طٌٖ ىحهِش ك٢ حُلظَ حٌُ١ كَٟظٚ‬
   ‫ح٧ْٓ حُٔظليس.) ٝأػِ٘ض ػٖ حػظِحٜٓخ ٓلذ ٟزخ١ٜخ حُٔلَُٝ٣ٖ ٖٓ حُويٓش حُلؼِ٤ش ك٢ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬
  ‫رلِٔط٤ٖ، ٝاػخىس حُ٘ظَ ك٢ حُؤ٢ حَُرؼ٢ حُٔوٜٚ ُظٔٞ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔٔظلن ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ.‬
   ‫(42) ٓخ ُزغ حُوَحٍ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔظ٠ٖٔ ٛيٗش ُٔيس أٍرؼش أٓخر٤غ إٔ َٓ، ٌُٖٝ ح٧٣خّ حُؼَ٘س حُظ٢ ٓزوض ٟٝؼٚ‬
   ‫ٟٓٞغ حُظطز٤ن حُلؼِ٢ ًخٗض أ٣خٓخ ٓ٘لٞٗش رخُوِن ك٢ ػٔخٕ، ك٤غ ًخٕ ًَ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي ٝؿِٞد ٣و٘٤خٕ ٖٓ‬
 ‫حكظٔخٍ حٟطَحٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٔلَّٝ ٖٓ حُٔئٕ اُ٠ طَى حُِطَٕٝ، ٝا١٬م ِِٓٔش ٖٓ ح٫ٗٔلخرخص حُؼَر٤ش‬
    ‫حُظ٢ »ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼ٤ي حُوٞحص حُؼَر٤ش اُ٠ رِيحٜٗخ ح٧ِٛ٤ش« (52) ٝاُ٠ طيٓ٤َ ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حَُ٘م‬
                                                                                             ‫ح٧ٝٓ٢ أ٣٠خ.‬

    ‫ػخٍ ؿ٠ذ ػزي هللا اُحء حُو٤ٞى حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي حػظزَٛخ حٗظٜخًخ ُظلخْٛ ٓخرن ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ، ٝػِن رَٔحٍس‬
   ‫هخث٬ ٌُ٤ًَزَح٣ي: إ »حُلِلخء حٌُ٣ٖ ٣ٍٞ١ٞٗ٘خ ك٢ كَد، ػْ ٣وطؼٕٞ آيحىحط٘خ ح٧ٓخٓ٤ش ُ٤ٔٞح أٛيهخء َٓؿٞرخ‬


                                                   ‫111‬
‫رْٜ«. (62) ُٝزؼٞ حُٞهض رؼي ًُي طْ حٓظزؼخى ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ ىحثَس ػوظٚ حٌُخِٓش. ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ‬
‫ٓخ ٣ِحٍ ك٢ ٓٞحهؼٚ ػ٘يٓخ طْ أه٤َح ط٘ل٤ٌ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُلخى١ ػَ٘ ٖٓ كِ٣َحٕ؛ أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ ًخٕ‬
   ‫هي كون ٓخ ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هي ط٘زؤ رٚ ٖٓ هزَ، اً ًخٕ هي طٌٖٔ ٖٓ طزَ٣َ ٓٔخٍ طلًَٚ ػٖ ١َ٣ن اٗوخً ح٧ٓخًٖ‬
                                                      ‫حُٔويٓش ىٕٝ ػزٍٞ كيٝى حُظؤ٤ْ اُ٠ حُٔ٘طوش حُ٤ٜٞى٣ش.‬

 ‫رل٠َ ىكخع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ حُويّ، هَؽ ػزي هللا ٖٓ حَُٜ٘ ح٧ٍٝ ُِلَد ٓظٔظؼخ رٌٔخٗش ٫ رؤّ رٜخ رَ كظ٠‬
   ‫ٓيٛ٘ش. ٫ ٗي إٔ أٛيحكٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض ٫ طِحٍ طؼ٤َ ٓ٘خػَ حَُ٣زش ٝػيّ حُؼوش، ٌٛٙ حُٔ٘خػَ حُظ٢ أؿـظٜخ‬
  ‫طَٜ٣لخص ٝح٣ِٖٓ ك٢ ٓئطَٔ ٛلل٢ ػويٙ رزخٍ٣ْ ٓغ ريح٣ش ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، ػٖ حؿظٔخػخص ػزي هللا رـُٞيح‬
      ‫ٓخث٤َ هزَ حُلَد. ؿ٤َ إٔ ٛيكٚ حُٔزخَٗ حُٔظٔؼَ رظلو٤ن ٝؿٞى ٓو٘غ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ هي ٗزغ طلووخ، رل٠َ‬
                                                     ‫(72)‬
                                                          ‫حٟط٬ع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش حُيكخع ػٖ حُويّ.‬

‫ه٬ٍ ٛيٗش ح٧ٓخر٤غ ح٧ٍرؼش حُظخُ٤ش حٜٗذ ٗ٘خ١ ػزي هللا ػِ٠ ؿزٜش أهَٟ، ؿزٜش ٓ٤خٓ٤ش رؼ٤يس ػٖ كِٔط٤ٖ، أٍحى‬
‫ٜٓ٘خ طزي٣ي حُٔوخٝف حُؼَر٤ش ٖٓ أٛيحكٚ. ٝهي أريٟ كَٛخ ٝهيٍح ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُ٘ـخػش ك٢ حهظ٤خٍ أٍٝ حُٔؼًَش،‬
       ‫اً ٓخكَ اُ٠ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُؼَحم. ًخٗض َٜٓ حُوٞس حُو٤خى٣ش ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ٝحُزِي‬
‫حُؼَر٢ حُٞك٤ي، اٟخكش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، حٌُ١ ًخٕ ؿ٤٘ٚ ٣لظَ أؿِحء ًحص ٗؤٕ ٖٓ كِٔط٤ٖ. طٔض حٓظ٠خكش ػزي‬
    ‫هللا رٔوخء ك٢ حُوخَٛس ٖٓ هزَ حُِٔي كخٍٝم حٌُ١ أهخّ ُٚ، ٓوِيح ُٛٞ٤ٞى، حكظلخ٫ ك٠َٙ ٗـّٞ حَُٔٔف ٝحُٔ٤٘ٔخ‬
       ‫حَُٜٔ٣٤ٖ رٖٔ ك٤ْٜ أّ ًِؼّٞ، اكيٟ أػظْ ٗـّٞ حُـ٘خء ك٢ ٌٛح حُؼَٜ. ٝك٢ أػ٘خء اهخٓظٚ حُظو٠ ػزي هللا َٓح‬
    ‫رخُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٓخ ىحٍ ر٤ٜ٘ٔخ ريهش ُ٤ْ ٓؼَٝكخ. طَى ػزي هللا حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ٓغ‬
 ‫حُلٌٞٓش حَُٜٔ٣ش ٌَُ ٖٓ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ظٚ كُٞ١ حُِٔو٢ ٝٛخكذ أػِ٠ ٍطزش ٖٓ حُؼَد ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ػزي‬
  ‫حُوخىٍ حُـ٘ي١. ٝهي ٗخه٘خ أَٓ طٔي٣ي كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ٝكخٝ٫، ىٕٝ ٗـخف، اه٘خع َٜٓ رخ٩كَحؽ ػٖ ٗل٘ش‬
              ‫(82)‬
                   ‫رخهَس ٖٓ حٌُهخثَ ٝح٧ِٓلش حُزَ٣طخٗ٤ش حَُِٔٓش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٗض هي َٓهض هز٤َ حُلَد.‬

‫ٖٝٓ حُوخَٛس طٞؿٚ ػزي هللا اُ٠ حَُ٣خٝ ك٤غ حرظِغ ًزَ٣خءٙ حٌُِٔ٢، ٝأهيّ أه٤َح ػِ٠ ٓٞحؿٜش هٜٔٚ حُِيٝى ه٬ٍ‬
 ‫ك٤خطٚ ًِٜخ حرٖ ٓؼٞى. حٛطلذ ٓؼٚ كخٗ٤ش ًز٤َس ؿيح ؿِٜخ ٓئُق ٖٓ حُِػٔخء حُوزِ٤٤ٖ ٝحُؼ٘خثَ٣٤ٖ، ًٝخٕ ٛيكٚ‬
    ‫ٜٓ٘خ اهخٓش ػ٬هخص أك٠َ رٍٜٞس ػخٓش أًؼَ ٖٓ ٓ٘خه٘ش طو٘٤خص حُلَد ٝٓ٤خٓخطٜخ. ٝػِ٠ حُطَ٣ن ّ،ٓغ ٝٛٞ‬
  ‫٣ـٔـْ ٓظٌَٓح ٖٓ إٔ ٖٓ ٗؤٕ َٗحء ٛيح٣خ ٧كَحى حُؼخثِش حٌُِٔ٤ش حُٔؼٞى٣ش، حٌُؼَ »إٔ ٣ٌِلٚ ٓزِـخ ٫ ٣ٔظٜخٕ رٚ«.‬
    ‫ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ ُيٟ ٍك٤ِٚ إٔ طْ اؿَحهٚ رل٤ٞ ٖٓ حُٜيح٣خ حُؼٔ٤٘ش، رٔخ ك٤ٜخ ٓجش أُق ُ٤َس ًٛز٤ش ٍىح ػِ٠ طؼِ٤وٚ‬
   ‫حٌُ١ َٝٛ اُ٠ أٓٔخع حُٔؼٞى٣٤ٖ ٝحٌُ١ هخٍ ك٤ٚ: »إ ٖٓ حُٔئٓق إٔ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ُْ طٌٖ ٟٓٞ كل٘ش ٖٓ‬
  ‫حَُٓخٍ«. (92) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حَُكِش ٌِٗض ٓ٘ؼطلخ ك٢ حُؼ٬هخص ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔؼٞى٣ش، كبٕ ػزي هللا‬
 ‫ُْ ٣ٔظطغ ٫كوخ ٓوخٝٓش اؿَحء حٗظوخى ٓيٟ حطٔخع حَُٔحكن ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٢ حُظَٜحٕ، ك٢ طِٔ٤ق ٓ٘ٚ اُ٠ إٔ حرٖ ٓؼٞى‬
                                 ‫(13)‬
                                      ‫ًخٕ هي هطغ ٗٞ١خ ًز٤َح ػِ٠ حُطَ٣ن حُٔئى٣ش اُ٠ إٔ ٣ٜزق ىٓ٤ش أَٓ٣ٌ٤ش.‬

  ‫ًخٗض رـيحى ٓلطش ػزي هللا ح٧ه٤َس ك٤غ طٞكَص ُٚ أك٠َ كَٙ حُؼؼٍٞ ػِ٠ آًحٕ ٓظؼخ١لش. ٝٓغ ًُي كبٜٗخ ًخٗض‬
  ‫حُٔلطش ح٧ٛؼذ ٖٓ رؼٞ حُ٘ٞحك٢ ٧ٕ حُ٘ـخٍ ىحهَ حُؼخث٬ص أًؼَ كيس ٝأٗي هٔٞس ٖٓ حُٔ٘خٍٝحص حُلٌٍس ك٤ٔخ‬
      ‫ر٤ٖ حُـَٓخء ٝحُٔظ٘خكٔ٤ٖ. ًخٕ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢ ٣ٞحؿٚ أُٓش ىحهِ٤ش ؿؼِض ٜٓخُلٚ طظ٘خهٞ ٓغ ٜٓخُق ػزي هللا.‬
  ‫كؤر٘خء ػٔٞٓظٚ ًخٗٞح رلخؿش اُ٠ حٓظج٘خف حُوظخٍ ُيكغ طْٜ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُ٘ؼٍٞ حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ ػٖ أٗلْٜٔ؛ ك٢ ك٤ٖ‬
    ‫ًخٕ ٛٞ رلخؿش اُ٠ حٓظَٔحٍ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، ٧ٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي حٌُهخثَ حُ٬ُٓش ُٔظخرؼش حُوظخٍ.‬
           ‫طزخىٍ ػزخٍحص كخىس ٓغ ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُؼَحه٢ حٌُ١ رخىٍ ٫كوخ، ك٢ حؿظٔخع حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حٌُ١ ػوي ك٢‬
‫حُوخَٛس ُزلغ ٟٓٞٞع طٔي٣ي كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، اُ٠ حُيكخع ػٖ كٌَس حٓظج٘خف حُوظخٍ. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي هللا‬
         ‫طٌٖٔ ٖٓ طلو٤ن حٗظٜخٍ ٝؿ٤ِ ٝحكي. كل٤ٖ ػزَ حُوخثْ رخ٧ػٔخٍ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ رـيحى ػٖ حٓظؼيحىٙ ا٣ٜخٍ أ٣ش‬
   ‫ٍٓخثَ ٣َ٣ي ا٣ٜخُٜخ اُ٠ ٝحٗ٘طٖ، ٓخٍع اُ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ػيّ ٓٞحكوظٚ ػِ٠ حُٔ٤خٓش ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٤ٖ ٍى هخث٬: إ‬
                                                    ‫(73)‬
                                                         ‫حُل٤خى حُلو٤و٢ ٛٞ ًَ ٓخ ًخٕ ٣َ٣يٙ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس.‬

‫أهلن ػزي هللا ٓغ حُلٌخّ حُؼَد ك٢ ًٔذ ٓخ أٍحىٙ ٖٓ طؤ٣٤ي ٓ٠َٔ ٧ٛيحكٚ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝأكي ح٧ٍٓٞ حُظ٢ أُلوض‬
    ‫حُ٠ٍَ رٔلخٝ٫طٚ ٛٞ حهظَحف رَٗخىٝص حُوخٟ٢ رخٗ٘خء ً٤خٗ٤ٖ ٖٓ كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ، ً٤خٕ ػَر٢ ٝآهَ‬
  ‫٣ٜٞى١. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَٗخىٝص أرو٠ ٓٔؤُش حُليٝى ٓلظٞكش ُِٔ٘خه٘ش، كبٕ حٌُ٤خٕ حُؼَر٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ‬
 ‫٣ظؤُق ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ًِٚ، ٖٝٓ ٗؤٕ حٌُ٤خٕ حُ٤ٜٞى١ إٔ ٣وّٞ ػِ٠ رخه٢ كِٔط٤ٖ ك٤غ ًخٕ حٌُٔخٕ حُ٤ٜٞى أًؼَ‬
    ‫طًَِح، ٝرخُظخُ٢ ًخٗض ح٧ًؼَ٣ش حُؼَر٤ش أهَ ١ـ٤خٗخ. ًٝخٕ حٌُ٤خٗخٕ ٓ٤وٞٓخٕ رخُظؼخٕٝ ك٢ ٓـخ٫ص ٓليىس ًحص‬
    ‫ِٜٓلش ٓ٘ظًَش، ٝ٫ ٓ٤ٔخ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُؼَٔ ح٫هظٜخى١. ٍحهض حُلٌَس ُؼزي هللا حٌُ١ حػظزَٛخ كَٛش ُظٞٓ٤غ‬
  ‫ىحثَس كٌٔٚ طلض ٓظِش ح٧ْٓ حُٔظليس. ؿ٤َ أٜٗخ هٞرِض رخَُكٞ ٝحُؼيحء ك٢ ٓخثَ ح٧ٓخًٖ ح٧هَٟ. أىص حُلٌَس‬


                                                    ‫211‬
‫(23)‬
       ‫اُ٠ ط٘ز٤ٚ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝطلٌ٣َٛخ ٖٓ ١ٔٞكخطٚ، ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٕ ٣ٔؼ٠ ك٤ٚ اُ٠ طـَ٣يٛخ ٖٓ حُٔ٬ف.‬
      ‫ٝرؼ٤ي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ، رخىٍص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ ا٣ـخى ٓـِْ اىحٍ١ كِٔط٤٘٢ ٣ظُٞ٠ حُِٔطش حُٔيٗ٤ش ك٢‬
                                                                    ‫(33)‬
                                                                         ‫كِٔط٤ٖ، ك٢ طلي ٓزخَٗ ُظطِؼخطٚ.‬

 ‫ٝٓخ ًخٕ أًؼَ اُلخهخ ُِ٠ٍَ رظطِؼخص ػزي هللا ٖٓ ه٤خّ حُـخٓؼش رظٌ٘٤َ ٓـِْ اىحٍ١ كِٔط٤٘٢ ٛٞ ٍك٠ٜخ ُظٔي٣ي‬
     ‫ٛيٗش حَُٜ٘. كخُـخٓؼش حُظ٢ حؿظٔؼض ك٢ حُوخَٛس أٝحثَ َٜٗ طُٔٞ ٛٞطض رخُٔٞحكوش ػِ٠ حٓظج٘خف حُوظخٍ ُيٟ‬
   ‫حٗو٠خء كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُظخٓغ ٖٓ طُٔٞ. ًٝخٗض حُيٍٝ ح٧هَ طٍٞ١خ ك٢ حُٔؼخٍى حُوظخُ٤ش ٝٛ٢ ُز٘خٕ‬
       ‫ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ح٧ًؼَ ؿ٘ٞكخ اُ٠ حُلَد. أٓخ ىُٝظخ َٜٓ َٝٗم ح٧ٍىٕ، ٝهي ًخٗظخ أػٔن طٍٞ١خ ٝأًؼَ‬
‫طؼَٟخ ٫كظٔخٍ حُؤخٍس، كٌخٗظخ ٍحؿزظ٤ٖ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٛيٗش. ؿ٤َ إٔ َٜٓ حُوخثلش ٖٓ ح٫ٗؼٌخٓخص حُيحهِ٤ش‬
‫طَىىص ٝٗؤص ر٘لٜٔخ ػٖ حطوخً ٓٞهق هٞ١ ٣ٌٕٞ ٓئ٣يح ُٔخ ريح هزٞ٫ ربَٓحث٤َ، ُْٝ ٣ٔظطغ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكيٙ إٔ‬
 ‫٣لؼَ ٗ٤جخ. ُْ ٣زي َٗم ح٧ٍىٕ ٗ٘خ١خ ِٓلٞظخ ك٢ ٓ٘خه٘خص حُـخٓؼش، ً٢ ٫ ٣ظَٜ ٗي٣ي حُظٞم ٫ٓظٜيحٍ حهظَحف‬
‫ٛيٗش ٝطٔٞ٣ش ٫ ٣ل٤ي ؿ٤َٙ. ٝٓخ إ رخطض حُؼٞح١ق ٓخثِش رٟٞٞف ُٜخُق حُلَد، كظ٠ أىُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ رٜٞطٚ‬
  ‫ٓغ ح٧ًؼَ٣ش حٗٔـخٓخ ٓغ ٓ٤خٓش ٍث٤ْ حٍُُٞحء طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حُوخثٔش ػِ٠ طـ٘ذ أ٣ش هط٤ؼش ٓغ حُـخٓؼش ٜٓٔخ‬
                                                                                       ‫ًخٗض حُظٌخُ٤ق.‬

   ‫هزَ حٗظٜخء ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ رٔض ٝػ٬ػ٤ٖ ٓخػش، ػِْ ػزي هللا أٗٚ ًخٕ ك٢ ٓٞحؿٜش حكظٔخٍ ٗ٘ٞد أػٔخٍ هظخُ٤ش‬
 ‫ؿي٣يس. ٝهي ٍحٝىٙ حُ٘ي رؤٕ هَحٍ حٓظج٘خف حُوظخٍ ًخٕ هي طْ حطوخًٙ ك٢ ٟٞء ٓؼَكش حكظوخٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٌُِه٤َس‬
    ‫ٝرٜيف اكزخ١ ١ٔٞكخطٚ، ٝهخف ٖٓ اهلخّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ ٓؼًَش ٣لظَٔ إٔ طٌٕٞ ًخٍػ٤ش، ٧ٕ ٌٛح حُـ٤ٖ‬
‫ًخٕ ٣ٌَ٘ حُؼٔٞى حُلوَ١ رخُ٘ٔزش ُ٘ظخٓٚ، ٜٝٓيٍ أٛٔ٤ظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش. ٝك٢ كخُش ٖٓ حٌُػَ ىػخ رَٗخىٝص اُ٠ ػٔخٕ‬
  ‫٩ر٬ؿٚ رؤٗٚ ًخٕ ٓٔظؼيح ُوزٍٞ حهظَحكٚ ٓغ طؼي٣٬ص ٓؼ٤٘ش، ُٝ٤طِذ ٓ٘ٚ اؿزخٍ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُظَحؿغ ػزَ‬
   ‫حٓظويحّ ؿٔ٤غ أٌٗخٍ حُ٘لًٞ حُظ٢ طظٔظغ رٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس رٔخ ك٤ٜخ حُظيهَ حُِٔٔق. ٝهي أرِؾ ً٤ًَزَح٣ي أ٣٠خ رؤٗٚ‬
‫ًخٕ ٓٔظؼيح ٩ػ٬ٕ ٛيٗش ٖٓ ١َف ٝحكي. (43) ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخىٍ، ُيٟ حٗظٜخء أٓخر٤غ ٝهق ا١٬م‬
    ‫حُ٘خٍ ح٧ٍرؼش، اُ٠ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُوظخٍ، ُؼـِٙ ػٖ حُزوخء ػِ٠ حُل٤خى رؼي ه٤خّ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رخٓظج٘خف‬
                                                                                                        ‫حُوظخٍ.‬

  ‫ًخٕ حُطَكخٕ ً٬ٛٔخ هي حٗظٌٜخ َٗ١ حُللخظ ػِ٠ ح٧َٓ حُٞحهغ ه٬ٍ كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ. ٛل٤ق إٔ ً٬ ٖٓ‬
     ‫َٜٓ ٝحُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ هخٓض رل٘ي حُِٔ٣ي ٖٓ حُـ٘ٞى، ٌُٖٝ اٟخكش أػيحى ؿي٣يس ٖٓ حَُؿخٍ ُْ طليع‬
    ‫طؤػ٤َح ًح ٗؤٕ ك٢ ؿ٤خد ح٧ِٓلش ٝحٌُهخثَ ح٥ط٤ش ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ، حُٔٔٞٗش حُٞك٤يس ٌُٜٙ حُيٍٝ، حُظ٢ كَٛض ػِ٠‬
  ‫حُظلِ٢ رخُظ٘يى ك٢ َٓحػخس حُلظَ حُٔلَٝٝ ػِ٠ ح٧ِٓلش ٖٓ ؿخٗذ ح٧ْٓ حُٔظليس. ًٌُي هخٓض آَحث٤َ رِ٣خىس‬
‫كـْ هٞطٜخ حُزَ٘٣ش حُِٔٔلش. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أٜٗخ حٓظطخػض، ػزَ ٛ٬طٜخ حُٔظ٘ٞػش ك٢ أٍٝٝرخ ٝهٜٞٛخ ك٢‬
   ‫ط٘٤ٌِٞٓٞكخً٤خ، طؼٞ٣ٞ رَ ُٝ٣خىس أِٓلظٜخ ٝٓؼيحطٜخ حُؼٌَٔ٣ش ٓليػش حهظ٬٫ ٓؼ٤َح ك٢ ٓ٤ِحٕ حُوٞس حُؼٌَٔ١‬
‫ُٜخُلٜخ. ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُ١ ؿؼَ حُـُٞش حُؼخٗ٤ش هٜ٤َس، ٌُٜٝ٘خ َٓس حٌُٔحم رخُ٘ٔزش ُِؼَد حٌُ٣ٖ هَٔٝح أٍٟخ‬
    ‫ػِ٠ ؿٔ٤غ حُـزٜخص. كخُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٔلظوَ اُ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حٌُه٤َس ٝحُٔلَّٝ ٖٓ حُؼ٘خَٛ ح٫كظ٤خ١٤ش طِو٠‬
     ‫أَٓح ٣و٠٢ رؼيّ ا١٬م حُ٘خٍ ا٫ ك٢ كخُش حُيكخع. ٝهي طوِ٠ ٌٛح حُـ٤ٖ ػٖ ٓٞحهؼٚ حُٔظويٓش ك٢ حُِي ٝحَُِٓش‬
              ‫حُٔ٬ثٔش ُِيكخع ػٖ حُِطَٕٝ ٝ١َ٣ن حُويّ. ٝك٢ ؿ٠ٕٞ أ٣خّ هِ٤ِش ٓخ ُزؼض حُِي ٝحَُِٓش إٔ ٓوطظخ.‬

    ‫ٌَٗ ٓوٞ١ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ٝ١َى ٌٓخٜٗٔخ حٌُ١ ًخٕ طؼيحىْٛ ٣ظَحٝف ر٤ٖ هٔٔ٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ أُق ٗٔٔش، ىٕٝ إٔ ٣زو٠‬
      ‫ْٜٓ٘ ك٤ٜٔخ ٟٓٞ أُق ٗٔٔش كو٢، ٓززخ ُظيٍٛٞ ٌٓخٗش ػزي هللا ٝٓوٞ١ٜخ ٖٓ حٌٍُٝس حُظ٢ ًخٗض هي رِـظٜخ ؿَحء‬
   ‫حٟط٬ع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش حُيكخع ػٖ ٓي٣٘ش حُويّ ك٢ أ٣خٍ. ًٝخٕ هَحٍ آَحث٤َ حُوخٟ٢ رطَى حٌُٔخٕ هي‬
       ‫حٓظٜيف، ك٢ ؿخٗذ ٓ٘ٚ، ػَهِش طلَى حُوٞحص ٝاٟؼخف حُطخهش حُلَر٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ. كخُطَم حُِٔىكٔش‬
‫رخُ٬ؿج٤ٖ ًخٗض ٓظلٍٞ ىٕٝ أ١ ٛـّٞ ٓؼخًْ ٖٓ ؿخٗذ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ (ُْ ٣ٌٖ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ٓطِؼ٤ٖ ػِ٠ هَحٍ‬
   ‫ؿِٞد حُوخٟ٢ رظَى حُٔي٣٘ظ٤ٖ)، ًٔخ ًخٕ َٗم أٍىٕ ٓؼوَ رؼذء ح٫ٛظٔخّ رخُ٬ؿج٤ٖ حُزخثٔ٤ٖ ٍٝػخ٣ظْٜ ٓ٤زو٠‬
       ‫ٓغ هيٍ أهَ ٖٓ حُٔٞحٍى حُٔوٜٜش ُ٪ٗلخم ػِ٠ حُـ٤ٖ. (53) ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ حُٔ٠خػلخص حُٜخٓش ًخٗض‬
      ‫ىحهِ٤ش؛ ٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ ح٩َٟحرخص ٝحُٔظخَٛحص إٔ طلـَص ك٢ رِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حَُ٘ه٤ش،‬
  ‫ٝطؼَٟض ٓ٤خٍس ؿِٞد َُِٗن رخُلـخٍس، ًٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤٤ٖ طؼَٟخ ُِ٠َد حُٔزَف ك٢ ٗٞحٍع ػٔخٕ. حٜٗذ‬
  ‫ؿ٠ذ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، ٝهٜٞٛخ ػِ٠ ؿِٞد حٌُ١ طْ طلٔ٤َ هَحٍٙ حُوخٟ٢ رؼيّ‬
    ‫حُيكخع ػٖ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ػِ٠ أٗٚ ػَٔ طوَ٣ز٢ ٓظؼٔي ٖٓ أؿَ كَٝ ٛيٗش ؿي٣يس. ػْ ؿخء ح٩ػ٬ٕ حُزَ٣طخٗ٢ ػٖ‬
   ‫ٝهق ح٧هٔخ١ حُٔزَٓـش ُظٔٞ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔليى طخٍ٣ن ىكؼٜخ ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ُ٤زيٝ ًٔخ ُٞ ًخٕ‬
    ‫طؤً٤يح ُظٞح١ئ ٝحٟق. ٝٓخ ُزؼض ٓٔؼش رَ٣طخٗ٤خ حُِٔطوش إٔ ٓخٍٓض طؤػ٤َٛخ حُِٔز٢ ػِ٠ ٟٝغ ػزي هللا أ٣٠خ.‬
                         ‫(63)‬
                              ‫ٛخٍص ٛٔٔخص ٛخىٍس ػٖ ر٤َٝص طظليع ػٖ ٝؿٞى ٓئحَٓحص طٔظٜيف حؿظ٤خُٚ.‬


                                                    ‫311‬
‫ٓخٛٔض ػِٔ٤ش آٍخٍ ًظ٤زش ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓغ ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ػَحه٤ش ػزَ ٗٞحٍع ػٔخٕ رخطـخٙ حُليٝى ك٢‬
   ‫طول٤ق رؼٞ ٓظخَٛ ح٫ٓظ٤خء حُوخٍؿ٤ش. ٝأػزض ػزي هللا أٗٚ هخىٍ ػِ٠ كٔخ٣ش ٓٔؼظٚ حُوخٛش. طٌٖٔ ٖٓ ًَٔ‬
   ‫ٓظخَٛس ًخٗض ؿخٍ٣ش أٓخّ حُوَٜ ػٖ ١َ٣ن ٛلغ أكي هخىطٜخ. ٝك٢ ُلظخص حُٜٔض حُ٘خؿْ ػٖ حُٜيٓش حُظ٢‬
‫أػوزض كخىػش حُٜلغ هخّ ػزي هللا رظٞؿ٤ٚ ح٫ٗظوخىحص ٝحُظٞر٤وخص حُؼ٘٤لش اُ٠ حُٔظظخَٛ٣ٖ، ١خُزخ ْٜٓ٘ ح٫ٗوَح١ ك٢‬
   ‫ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اًح أٍحىٝح اٗوخً كِٔط٤ٖ، ٝريأ ٣ٔـَ أٓٔخء حُٔظطٞػ٤ٖ. (73) ًٌُٝي هخّ رظٞك٤َ كَٛش‬
        ‫طلٔ٤َ ؿِٞد حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش، ىحػ٤خ ا٣خٙ اُ٠ طوي٣ْ كٔخد ٟ٤خع حُِي ٝحَُِٓش أٓخّ ٍُٝحثٚ.‬

    ‫أٛ٤ذ ؿِٞد رلَؽ ػٔ٤ن ؿَحء حطٜخٓخص ػزي هللا رؤٗٚ ًخٕ هي طؼٔي كـذ حٌُه٤َس ػٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٜٝٓي‬
 ‫رخُظخُ٢ ُٔوٞ١ حُِي ٝحَُِٓش. ؿ٤َ إٔ حُطخرغ ٗزٚ حُؼِ٘٢ ُِؼَٝ حَُٔٔك٢ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ حُٔٔؤُش ُْ طٌٖ ا٫ ٓٔؤُش‬
  ‫طٔؼ٤ِ٤ش ٖٓ ٛ٘غ ػزيهللا. ٓخٛٔض ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ طؼ٘٤ق ؿِٞد، ٝحُظ٢ ط٘خهِٜخ أُٝجي حٌُ١ ك٠َٝح، ك٢‬
  ‫كَف حطـخٙ ح٫ٗظوخىحص ػٖ ػزي هللا ٗلٔٚ. ٝرؼي َٜٗ ٝحكي طْ ػَٝ َٓٔك٤ش أهَٟ ًحص ػ٬هش. كل٢ ٓ٘ظٜق‬
    ‫آد ؿَٟ ارؼخى ؿِٞد اُ٠ ُ٘يٕ. ٍٓٔ٤خ ه٤َ اٗٚ ًخٕ ك٢ اؿخُس، ؿ٤َ إٔ ح٫ٗطزخع حُٔخثي ًخٕ ٣وٍٞ رؤٗٚ ًخٕ هي‬
‫أٛزق ٗوٜخ ؿ٤َ َٓؿٞد ك٤ٚ ٝهي ٫ ٣ؼٞى ػخٗ٤ش اُ٠ ػٔخٕ. أٓخ حُلو٤وش حٌُخٓ٘ش ٍٝحء حَُٝح٣ش حَُٓٔ٤ش ٝح٫ػظوخى‬
‫حُؼخّ ػِ٠ كي ٓٞحء كوي ًخٗض أٗٚ هي طْ آٍخُٚ اُ٠ ُ٘يٕ ٖٓ هزَ ػزي هللا، ِٓٝىح رَٓخُش ٗوٜ٤ش ٓٞؿٜش اُ٠ ر٤لٖ‬
  ‫ٌِٝٓلخ رؼَٝ ٍٛٞس حُٔؼخٗخس حُٔخُ٤ش ُِل٤ِن حُؼَر٢ ػِ٠ ُٝحٍس حُلَد. (83) ٛل٤ق إٔ ح٧ُٓش ًخٗض هي ٛيأص‬
   ‫ك٢ ح٧ٝٓخ١ حُلٌٞٓ٤ش ك٤ٖ ػخى ؿِٞد اُ٠ ػٔخٕ ك٢ أ٣ٍِٞ؛ ؿ٤َ إٔ ٓٔؼظٚ ُْ طظْ حٓظؼخىطٜخ ه٢ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ‬
                                                                 ‫حُ٘ؼز٢، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬

 ‫ًخٗض حُـُٞش حُؼخٗ٤ش ٖٓ حُوظخٍ ًخٍػ٤ش رخُ٘ٔزش ُِوٞحص حُؼَر٤ش. كل٢ ؿ٠ٕٞ ػَ٘س أ٣خّ هَٔص ٌٛٙ حُوٞحص أٍٟخ‬
   ‫ػِ٠ ؿٔ٤غ حُـزٜخص، ٝرٌَ٘ هخٙ هَٔص حُـِ٤َ ًِٜخ.ٝرخُظخُ٢ كبٕ ِٓحؽ حُ٘خٍع حُؼَر٢ طـ٤َ ٗلٞ ح٧ٓٞأ‬
      ‫(93)‬
           ‫أ٣٠خ؛ كخُـٍٜٔٞ حٌُ١ ًخٕ ٓٞػٞىح رخَُٜ٘ ُْ ٣لَٜ ا٫ ػِ٠ ِٛ٣ٔش ٓخكوش ٓلؼٔش رخٌٍُ ٝحُٜٔخٗش.‬

   ‫ك٤ٖ ػويص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حؿظٔخػخ ك٢ ػخُ٤ٚ ُِ٘ظَ ك٢ حهظَحف ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ حُـي٣ي حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ‬
  ‫حُٔظليس، ظِض ٓزظِ٤ش رِِٔٔش ٓظِٜش، ٓخػش رؼي أهَٟ، ٖٓ حُٔوخرَحص حُٜخطل٤ش ٖٓ ػزيهللا هللا حٌُ١ ًخٕ ٣و٘٠‬
 ‫ٟ٤خع كَٛش حُٜيٗش ٌٛٙ ٓؼَ ٓخروظٜخ. ٌُٖٝ حُـخٓؼش أهيٓض ٌٛٙ حَُٔس ػِ٠ هزٍٞ حَُٔ٘ٝع، ٝأٛزق هَحٍ ٝهق‬
   ‫ا١٬م ٗخٍ ؿي٣ي ٗخكٌح ك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ. طْ ح٧َٓ ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ طٔخٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. كخُـ٤ٖ‬
    ‫حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٓظؼَٟخ ُ٠ـ٢ ٗي٣ي ك٢ حُِطَٕٝ كو٢، رَ ٝهي ًخٕ ٓطِٞرخ ك٢ ػٔخٕ ُِٔ٤طَس ػِ٠ ٓٞؿش‬
                                                                                ‫(14)‬
                                                                                     ‫ح٫ٓظ٤خء حُٔظٜخػيس.‬

‫ٓخ إ طٞهق حُوظخٍ كظ٠ رخطض حُظوخٍ٣َ طظليع ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ، ٍؿْ حُؤخثَ حُؼَر٤ش، »ك٢ ِٓحؽ ؿ٤ي ؿيح...‬
‫ٓٔظٔظؼخ رلِْ حٌُِٔٔش حٌُزَٟ حُٔئحط٢«. (74) ٝرخُلؼَ كبٕ حُلَد ًخٗض هي ؿؼِظٚ أهَد اُ٠ ٛيكٚ؛ ًخٗض هي ٗٔلض‬
 ‫ٝكيس كِٔط٤ٖ ح٩هِ٤ٔ٤ش، ٝأطخكض ُِل٤ِن حُؼَر٢ كَٛش حكظ٬ٍ ؿِء ٜٓ٘خ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي كون ًَ ٓخ ًخٕ هخىٍح‬
‫ػِ٠ إٔ ٣ؤَٓ ك٢ طلو٤وٚ ػِ٠ أٍٝ حُٔؼًَش. كخُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض هي أٌٓٔض رِٓخّ حُٔزخىٍس، ًٝخٕ كويحٕ حُِي‬
       ‫ٝحَُِٓش هي هلٞ ٓوق أٜٓٔٚ، ٝؿؼِٚ أىٗ٠ رٌؼ٤َ ٖٓ ٓٔظٞحٙ حُؼخُ٢ حُٔخرن. ٖٝٓ ح٥ٕ كٜخػيح طؼ٤ٖ ػِ٠‬
  ‫ٓؼًَظٚ حُٜخىكش اُ٠ ْٟ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ إٔ طوخٝ ك٢ حُٔ٤يحٕ حُٔ٤خٓ٢. ٝٛ٘خى ًخٕ ػزي هللا‬
‫٣ٞحؿٚ ػيىح ٓظزخ٣٘خ ٖٓ ح٧ػيحء حُٔظٔؼِ٤ٖ رخُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔؼخى٣ش، ٝربَٓحث٤َ حُٜـٞٓ٤ش ك٢ ىكخػٜخ، ٝرخُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬
‫حَُٔطزٌ٤ٖ ٝحُٔخهط٤ٖ. أٓخ ك٢ ؿزٜش حُٔئ٣ي٣ٖ ُٚ كوي ًخٕ ٣ٔظط٤غ حُظؼٞ٣َ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝػِ٠ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬
                                                                                          ‫ُٝٞ رٍٜٞس أرؼي.‬

         ‫٧ٓزخد ًحص ػ٬هش رخُٔزخىة أٝ حٌُزَ٣خء، رخُؼيحء حُظخٍ٣و٢ ُؼزي هللا أٝ حُوٞف ٖٓ حَُأ١ حُؼخّ ٝحُوِن ر٘ؤٕ‬
 ‫ح٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢، ُْ طٌٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش هخىٍس ػِ٠ ح٩ًػخٕ ػِ٘خ ُظؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، أٝ ٌُِٔٔذ حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا‬
‫ٓ٤لووٚ ٖٓ ٓؼَ ٌٛح حُظؤ٤ْ. كَٜٔ حُظ٢ ًخٗض هي رخُـض ك٢ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ٗؼخٍ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٢ ٓز٤َ حُٜ٤ٔ٘ش‬
  ‫ػِ٠ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ه٘٤ض ٖٓ طيٍٛٞ ه٤ٔش ًُي حُ٘ؼخٍ، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض حُٔ٘خكٔش حُٞك٤يس َُ٘م ح٧ٍىٕ‬
  ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي ك٤خُس أٍحٝ كِٔط٤٘٤ش. أٓخ حُ٘ظخٓخٕ حٍُٔٞ١ ٝحُؼَحه٢ حٌُِحٕ ًخٗخ ٣ٞحؿٜخٕ حٟطَحرخص ىحهِ٤ش كوي‬
                                                                                       ‫ٍ‬
    ‫ًخٗخ ٓ٠طَ٣ٖ ُِظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔئ٣ي ٫ٓظَٔحٍ حُ٘٠خٍ، أٓ٬ ك٢ حُِلخم رطٞكخٕ ح٫ٓظ٤خء حُٔظلـَ ك٢ رِي٣ٜٔخ‬
    ‫ٝططٞ٣ؼٚ. ًٌُٝي كبٕ ٍٓٞ٣ش، ٓؼِٜخ ٓؼَ ُز٘خٕ، ًخٗض أ٣٠خ ٓٔظخءس ٖٓ أك٬ّ ػزي هللا حُوخٛش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ‬
   ‫حُظ٢ ُْ ٣ٌٖ طِٔ٣ن كِٔط٤ٖ ا٫ هطٞطٜخ ح٧ُٝ٠. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُٜٔخُلش حُظخَٛ٣ش ر٤ٖ حرٖ ٓؼٞى ٝػزي هللا،‬
        ‫كبٕ ح٧ٍٝ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ؿ٤َ ٓطٔجٖ اُ٠ ١ٔٞكخص حُؼخٗ٢ ٝٓطخٓؼٚ حُٔظٔؼِش رخُظٞٓغ ح٩هِ٤ٔ٢، ٝ٣ؼظزَ ه٤خٓٚ‬
                                                                 ‫رخكظ٬ٍ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش طٜي٣يح ٓلظٔ٬ ُِلـخُ.‬



                                                   ‫411‬
‫ٌٌٝٛح كبٕ ؿٔ٤غ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ًخٗض، ريٍؿخص ٓوظِلش ٝىٝحكغ ٓظزخ٣٘ش، ٓؼخٍٟش ُلٌَس طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ ًٔذ‬
 ‫ح٧ٍٝ ك٢ كِٔط٤ٖ. ًخٗض ٗي٣يس حُوِن رٌَ٘ هخٙ اُحء ٓخ حٗطٞص ػِ٤ٚ ٓ٤خٓظٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن حطلخم ٓزٌَ‬
    ‫ٓغ آَحث٤َ. ٝهي طْ حُظؼز٤َ ػٖ ٌٛٙ حُٔٞحهق هطخر٤خ ٌُٖٝ روٞس، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٗ٤جخ ًح ١خرغ ِّٓٔٞ ًخٕ‬
 ‫٣ظؼٌٍ كؼِٚ اُحء ٝؿٞى آَحث٤َ، أٝ ػِ٠ ٛؼ٤ي طٌٔ٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ ا٣ـخى ري٣َ ُِلٌْ حُٜخٗٔ٢ ػِ٠ كي ٓٞحء.‬

   ‫ريص آَحث٤َ ٗزٚ ٓئ٣يس ُلٌَس ه٤خّ ىُٝش ػَر٤ش ٓٔظوِش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٧ٜٗخ ٍأص إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛٙ حُيُٝش إٔ‬
  ‫طٌٕٞ ً٤خٗخ ٟؼ٤لخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢ ٣َٜٔ اه٠خػٜخ ُٔ٤طَطٜخ، (24) ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض‬
 ‫كٌَس ٛ٤ٔ٘ش أٝ حٓظ٤ؼخد َٗم ح٧ٍىٕ ُلِٔط٤ٖ ؿٌحرش رخُ٘ٔزش اُ٠ آَحث٤َ اً ًخٗض ٌٛٙ حَُإ٣ش ط٘طٞ١ ػِ٠ ٓ٤ِس‬
     ‫اُحُش حْٓ كِٔط٤ٖ ٖٓ هخٍ١ش حُوخٕٗٞ حُيُٝ٢. ٝهي ًخٕ حُزؼٞ ٣ل٠ِٕٞ اه٠خع كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ُلٌْ َٗم‬
    ‫ح٧ٍىٕ، ٧ْٜٗ ًخٗٞح ٣ؼظزَٕٝ حُؼذء ح٫هظٜخى١ ًز٤َح اُ٠ ىٍؿش طـؼَ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓغ ٍَٓٝ حُِٖٓ، ىُٝش‬
     ‫طخرؼش ٩َٓحث٤َ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢. (34) ا٫ إٔ حُٔ٤خٓش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ُْ طـؼَ ٟٝغ ػزي هللا‬
‫ٜٓ٬. رَ ٝٓخ ُزغ إٔ حط٠ق طيٍ٣ـ٤خ إٔ آَحث٤َ ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُٔوخ٣٠ش ح٧ٍٝ ٓوخرَ طٔٞ٣ش. ٌُُٝي رخطض كٌَس‬
  ‫ػزي هللا إٔ ٣ٔظويّ ٓؼخٛيس كٍٞ ح٧ٍحٟ٢ حُٔلظِش ً٢ ٣زٍَ ٓ٤خٓظٚ أٓخّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحُيٍٝ حُؼَر٤ش رخطض ؿ٤َ‬
                                                                                         ‫ٝحٍىس ُِزلغ.‬

   ‫ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُٔ٘ؤٕٔٞ ٝحُٔ٘ظظٕٞ هزَ حُلَد، أٗي حٗؤخٓخ ٝطِٔهخ رؼيٛخ رٔزذ ٜٓخثَْٛ حُٔظزخ٣٘ش. رو٢‬
   ‫رؼ٠ْٜ أهِ٤ش ٜٓيىس ك٢ آَحث٤َ. ٝأٛزق آهَٕٝ، ْٝٛ ح٧ًؼَ ػيىح، ٫ؿج٤ٖ طْ ٓٞهْٜ اُ٠ ح٧ؿِحء حُلِٔط٤٘٤ش‬
 ‫حُظ٢ ُْ طظؼَٝ ُ٬ؿظ٤خف ٝح٫كظ٬ٍ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، أٝ اُ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔـخٍٝس حُظ٢ ٛ٢ َٗم ح٧ٍىٕ َٜٝٓ‬
   ‫ٍٝٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. ٝػٔش كجش ػخُؼش رو٤ض ك٢ ٓ٘خُُٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔلظِش، ٌُٜٝ٘خ ُْ طِْٔ ٖٓ ح٧ًٟ ٧ٕ ٓ٤ٍٞ‬
 ‫حُ٬ؿج٤ٖ طيكوض ػِ٠ ٓ٘خ١وٜخ، ٝ٧ٕ ؿيحٍح كيٝى٣خ ٓؼخى٣خ ٓخ ُزغ إٔ حٗظٜذ ر٤ٜ٘خ ٝر٤ٖ حُلوٍٞ ٝح٧ٓٞحم، ر٤ٜ٘خ‬
                               ‫ٝر٤ٖ حُٔٞحٗت ٝحَُٔحًِ حُل٠َ٣ش حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ ٗٔ٤ؾ حهظٜخىٛخ ٝٓـظٔؼٜخ.‬

   ‫ٌِٗض حُلجش ح٧ُٝ٠ حُٔئُلش ٖٓ كٞحُ٢ ٓجش ٝٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُزخه٤ٖ ك٢ آَحث٤َ، (44) رٔـَى ٝؿٞىٛخ‬
   ‫رخٌُحص، طٜي٣يح ُلٌَس حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش. ٝك٤خس حُؼَد حٌُ٣ٖ ٝؿيٝح أٗلْٜٔ كـؤس طلض حُلٌْ ح٩َٓحث٤ِ٢ ٝٓؼ٤٘ظْٜ‬
‫ًخٗظخ ٓو٤يط٤ٖ ٝرخُـظ٢ حُٜ٘خٗش ٗظَح ٧ٕ طيحر٤َ، هل٤ش ٝٓؼِ٘ش، حطوٌص ُيكؼْٜ اُ٠ حَُك٤َ. (54) أٟق اُ٠ ًُي إٔ‬
        ‫حُٔ٤خٓش ح٩َٓحث٤ِ٤ش كَٛض، ٌٓ٘ حُزيح٣ش، ػِ٠ طل٠٤َ ٓـٔٞػظ٤ٖ، ٛٔخ ٓـٔٞػظخ حُزيٝ ٝحُيٍُٝ، ُظلَ٣ن‬
                                                                ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ آَحث٤َ ُٝـؼَ كٌْٜٔ أَٜٓ‬

  ‫ًخٗض حُلجش حُؼخٗ٤ش حُٔئُلش ٖٓٔ َٛرٞح ٖٓ ر٤ٞطْٜ رؤػيحى ِٝٛض اُ٠ كٞحُ٢ ٓزؼٔجش أُق (64) ٓظٔخ٣ِس رخُؼَٝس ٖٓ‬
‫ؿٜش، ٝرخُــَحك٤خ ٝكوخ ُِزِي حٌُ١ حٗظٜٞح اُ٤ٚ رؼي حُلَد ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كٖٔ ٫ ٣ٌِٕٔٞ ٗ٤جخ أٝ ٫ ٣ٌِٕٔٞ ا٫ حُوِ٤َ‬
 ‫أٛزلٞح ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ك٢ حُٔو٤ٔخص؛ أٓخ ٖٓ ًخٕ ٓؼٚ ٗ٢ء ٖٓ ٍأّ حُٔخٍ أٝ ًخٗض ُْٜ ٍٝحر٢ ػخثِ٤ش هخٍؽ كِٔط٤ٖ‬
          ‫كوي ًخٗٞح أهيٍ ػِ٠ ح٫ٗيٓخؽ ٓغ أٓخًٖ حُ٘ل٢. ٝهي ًخٕ حُـٔ٤غ ِٓٔه٤ٖ ر٤ٖ حَُؿزش ك٢ حُؼٞىس اُ٠ حُز٤ٞص‬
   ‫ٝحُٔٔظٌِخص ٝر٤ٖ حُلخؿش اُ٠ ريء ك٤خس ؿي٣يس. ٝأُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٌِٕٔٞ أٓٞح٫ حٗؤٔٞح ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ كٍٞ ٓٔؤُش‬
    ‫حُظؼٞ٣ٞ. ػٔش أهِ٤ش أُلض، أٓ٬ ك٢ طوِ٤ٚ هٔخثَٛخ، ػِ٠ حُٔطخُزش رظٔٞ٣ش ػخؿِش ٓغ آَحث٤َ طٌٕٞ ٓظ٠ٔ٘ش‬
‫كن طٜل٤ش ٓٔظٌِخطٜخ. أٓخ ح٧ًؼَ٣ش كَك٠ض حُظ٘خٍُ ػٖ كوٞهٜخ ك٢ حُؼٞىس ٓوخرَ طؼٞ٣٠خص طخكٜش. ًخٕ حُـٔ٤غ ك٢‬
      ‫ٟٝغ ؿ٤َ آٖٓ ـ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓطٔج٘٤ٖ اُ٠ أْٜٗ ًخٗٞح ٓ٤ِوٕٞ حُظَك٤ذ ك٢ حُيٍٝ حُٔـخٍٝس، ًٝخٗٞح هخثل٤ٖ ٖٓ‬
              ‫حُظؼَٝ ُِِٔ٣ي ٖٓ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش، ًٔخ ًخٗٞح ٓلظوَ٣ٖ اُ٠ أٓزخد حُؼ٤ٖ حُٔ٠ٔٞٗش.‬

   ‫أٓخ حُلجش حُؼخُؼش حُٔئُلش ٖٓ أٍرؼٔجش ٝٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ ٌٓخٕ كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔلظِش كوي حًظٔلٜخ ك٤ٞ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ.‬
‫كخٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش ُٔخ ٛخٍ ٣ؼَف رخْٓ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٓؼ٬، ٓخ ُزؼض إٔ ط٠خػلض ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ. ٝحكظ٘ي ٓخ‬
     ‫٣وَد ٖٓ ٓجظ٤ٖ ٝهٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ ك٢ هطخع ؿِس حُظ٢ ٍحكٞح ٣ظوخٜٓٔٞٗخ ٓغ ٌٓخٜٗخ ح٧ِٛ٤٤ٖ حُزخُؾ‬
       ‫ػيىْٛ ٓظ٤ٖ أُلخ. (74) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُ٬ؿج٤ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ ٣ِوٕٞ طؼخ١لخ، كبٕ طٞطَحص ٗ٘ؤص رٍٜٞس‬
‫١ز٤ؼ٤ش ٓغ ط٘خٓ٢ حُظ٘خكْ ػِ٠ أٓخًٖ ح٩هخٓش حُ٘خىٍس ٝحُٔٞحٍى ح٧ًؼَ ٗيٍس. ًٝخٕ ػٔش ٜٓيٍ أًزَ ُِظٞطَ أ٫ ٝٛٞ‬
      ‫حُوٞف ٖٓ إٔ طل٠٢ ٓلخٝ٫ص حُ٬ؿج٤ٖ حَُحٓ٤ش اُ٠ حٓظؼخىس ر٤ٞطْٜ ٝٓٔظٌِخطْٜ اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ ح٫ػظيحءحص‬
  ‫ح٩َٓحث٤ِ٤ش. رخص حٌُٔخٕ ح٧ِٛ٤ٕٞ ك٢ ًَ ٖٓ حُ٠لش حُـَر٤ش ٝهطخع ؿِس ِٓٔه٤ٖ ر٤ٖ حَُؿزش ك٢ حٓظؼخىس رخه٢‬
‫كِٔط٤ٖ ك٢ ٓز٤َ حٓظَؿخع حُ٘ٔ٤ؾ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝح٫هظٜخى١ ُِز٬ى ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ حُلخؿش اُ٠ حُظٔٞ٣ش ٓغ آَحث٤َ‬
                       ‫ُِل٤ُِٞش ىٕٝ هٔخٍس حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ ٝىٕٝ آٌخٗ٤ش ١َىْٛ ٖٓ ٝ١ْٜ٘ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُ٠خثؼٕٞ ٝحُِٔٔهٕٞ، حُوخثلٕٞ ٖٓ حُؼيٝحٕ ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔٔظَٔ، ٝحُٔلظوَٕٝ، ك٢ كخ٫ص‬
   ‫ًؼ٤َس، اُ٠ ٓظطِزخص حُل٤خس ح٧ٓخٓ٤ش، هخىٍ٣ٖ ػِ٠ ا٣ٜخٍ أ١ ٛٞص ٓٞكي اُ٠ حُٔخكش حُيُٝ٤ش ك٤غ ًخٕ ٣ظْ‬


                                                   ‫511‬
‫طوَ٣َ ٓٔظوزِْٜ. ٝك٢ طِي حُٔخكش ُْ طٌٖ ٓٔؤُش اػخىس ؿٔ٤غ أٍحٟ٤ْٜ اُ٤ْٜ ٓطَٝكش رخُطزغ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬
     ‫ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ًخٗظخ طَ٣يحٕ ٍإ٣ش آَحث٤َ ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ رؼٞ حُظ٘خُ٫ص ح٩هِ٤ٔ٤ش؛ رـ٤ش‬
‫طٞك٤َ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ اُ٠ ٓ٬ّ ىحثْ. ًخٗض حُو٠٤ش حُٔطَٝكش ٓظٔؼِش رٔٔؤُش ٜٓ٤َ ح٧ٍٝ حُظ٢ رو٤ض كِٔط٤٘٤ش.‬
 ‫ريح حُلِٔط٤٘٤ٕٞ أٗلْٜٔ ٓ٤خُ٤ٖ اُ٠ طل٠٤َ كٌٞٓش ٓٔظوِش، ٌُٖٝ ٌٛٙ حَُؿزش ٓخ ُزؼض إٔ طؼيُض ؿَحء حُوٞف ٖٓ‬
        ‫حُِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ٝحُلخؿش، رخُظخُ٢، اُ٠ ٟٔخٗش كٔخ٣ش رِي ٓـخٍٝ ٣ِٔي ؿ٤٘خ ٝطلخُلخ ىكخػ٤خ ٓغ‬
 ‫رَ٣طخٗ٤خ، كٔخ٣ش آخ َٗم ح٧ٍىٕ أٝ َٜٓ طلي٣يح. إ كخُش حُظ٘ظض ك٢ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٓوَٝٗش روٞكْٜ ٖٓ‬
      ‫آَحث٤َ، ٌٓ٘ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ طـخَٛ ح٧ٛٞحص حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ ػخٍٟض حَُؿزش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ْٟ ح٧ؿِحء‬
                                                                       ‫حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ.‬

 ‫ػخٍٟض رَ٣طخٗ٤خ ه٤خّ كٌٞٓش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش ٧ٕ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛٙ حُلٌٞٓش إٔ طظلٍٞ رخُظؤً٤ي، كٔذ ٍأ٣ٜخ،‬
 ‫اُ٠ »رئٍس طؼٜذ ػَر٢ ؿ٤َ كؼخٍ، ُٖ طِزغ، رؼي حُظٔزذ رويٍ ًز٤َ ٖٓ ح٫ٟطَحد ٝحُظٕ٘ٞ ك٢ ػ٬هخط٘خ ٓغ‬
     ‫حُؼَد، إٔ طظؼَٝ، آهَ حُٔطخف،ُؼِٔ٤ش ح٫ٓظ٤ؼخد ٝح٩ًحرش ك٢ رٞطوش حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش، ٓٔخ ٣ِ٣ي ٖٓ ٓٔخكش‬
‫ىحثَس حُ٘لًٞ حَُٝٓ٢ حُٔلظَٔ، ٝ٣ِـ٢ آٌخٗ٤ش كُٜٞ٘خ ػِ٠ أ٣ش ٓظطِزخص آظَحط٤ـ٤ش ك٢ أ١ ٖٓ أؿِحء كِٔط٤ٖ«.‬
  ‫(84) ٝؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُٞ٫٣خص حُٔظليس، ٍرٔخ ٓخٍٓض رَ٣طخٗ٤خ طؤػ٤َح ػِ٠ رَٗخىٝص ػِ٠ ٛؼ٤ي اه٘خػٚ رب٣َحى‬
    ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُظٞٛ٤ش ك٢ حُظوَ٣َ ح٧ُٝ٢. ٝهي ًخٕ طوَ٣َ رَٗخىٝص حٌُ١ هيّ ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ أ٣ٍِٞ، هزَ ه٤خّ‬
                                          ‫ٓظطَك٤ٖ ٣ٜٞى رخؿظ٤خُٚ ك٢ حُويّ ر٤ّٞ ٝحكي ٣ظ٠ٖٔ حُظٞٛ٤ش حُظخُ٤ش:‬

 ‫٣ـذ طَى ٓٔؤُش حُظَٜف رخ٧ٍحٟ٢ حُلِٔط٤٘٤ش ؿ٤َ حُُٔ٘ٔٞش رليٝى حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش ُلٌٞٓخص حُيٍٝ حُؼَر٤ش،‬
‫رخُظ٘خٍٝ حٌُخَٓ ٓغ ٌٓخٕ كِٔط٤ٖ حُؼَد، ٝح٩ٗخٍس، ٓغ ًُي، اُ٠ ٝؿٞى أٓزخد ٓٞؿزش ُيٓؾ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش ٖٓ‬
    ‫كِٔط٤ٖ رؤٍحٟ٢ َٗم ح٧ٍىٕ... (94) ٗظَح ُِظَحر٢ حُظخٍ٣و٢ ٝحُِٜٔلش حُٔ٘ظًَش ر٤ٖ ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ‬
                                                                                          ‫ٝكِٔط٤ٖ«.‬

   ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ظٞهغ، ٍؿْ ًؼَس ؿَٓخثٚ، إٔ ٣لَٜ ػِ٠ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رخ٫ٓظ٘خى اُ٠‬
                                     ‫حُٔٔخػيس حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝك٢ ؿ٤خد أ١ ري٣َ آهَ ٣ـَ١ ح٩ػيحى ُٚ ر٘٘خ١.‬

‫ؿ٤َ إٔ هِن كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ طلض ٍػخ٣ش حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ٓخ ُزغ، ٝهي طْ حهظ٤خٍ ؿِس ًَِٓح ُٜخ رٔخ ؿؼِٜخ‬
      ‫ٍٛ٤٘ش ر٤ي َٜٓ، إٔ ُـْ طٞهؼخص ػزي هللا. ٝحُلِٔط٤٘٤ٕٞ حٌُ١ أٝؿيٝح ٌٛٙ حُلٌٞٓش حٓظٜيكٞح »طٌٔ٤ٖ ػَد‬
       ‫كِٔط٤ٖ ٖٓ حٓظ٬ى ٟٝغ َٗػ٢ هخٗٞٗ٢.. ٝطوي٣ْ حُيُ٤َ ػِ٠ حػظِحْٜٓ ٓظخرؼش حُوظخٍ...«. أٓخ حُوخىس حُؼَد‬
   ‫ح٥هَٕٝ كوي أ٣يٝٛخ، ًٔخ هخٍ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُِز٘خٗ٢ كٔ٤ي كَٗـ٤ش »طؼز٤َح ػٖ ٓؼخٍٟظْٜ ُؼزي هللا... ٖٓ أؿَ‬
        ‫اكزخ١ ١ٔٞكخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ اُلخم ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ً٤خٕ حطلخى١ ٝح٫ػظَحف ربَٓحث٤َ‬
                                                                                             ‫(15)‬
                                                                                                  ‫رخُظخُ٢«.‬

      ‫حػظزَص ػٔخٕ كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ٗظ٤ـش حُٔئحَٓحص حُظ٢ كخًٜخ ك٢ حُوخَٛس حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، »ًُي‬
  ‫حُ٘٤طخٕ حُوخٍؽ ٖٓ هِذ حُـل٤ْ« ر٘ظَ ػزي هللا (75) حٌُ١ ٍكٞ ح٫ػظَحف رٜخ ٧ٓزخد ٝحٟلش، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ‬
   ‫هخىٍح ػِ٠ طـخِٜٛخ رخ١ٔج٘خٕ، ٧ٕ َٜٓ ريأص طِٔق ٝط٘ظْ ٝكيحص ؿ٤َ ٗظخٓ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ‬
 ‫َٗم ح٧ٍىٕ. كل٢ هَٟ كٍٞ ٍحّ هللا ٍحكض طِي حُوٞحص ؿ٤َ حُ٘ظخٓ٤ش طٌَ٘ حُٔلخًْ ٝطـز٢ حُ٠َحثذ، رطَ٣وش‬
   ‫طًٌَ رٔخ كَٜ ك٢ أػ٘خء حُؼٍٞس حُلِٔط٤٘٤ش ٖٓ ػخّ (6391 ـ 9391 ّ). (25) أ١ِن ػزي هللا طَٜ٣لخص ٛٞؿخء‬
      ‫كٍٞ ٓوخطِش َٜٓ، ٍٝحف ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، رؤِٓٞد ُْ ٣ٌٖ حًؼَ حطِحٗخ، "ك٤ٔخ ٣وٚ طلو٤ن‬
   ‫١ٔٞكخص ػزي هللا ػِ٠ ح٧هَ" ٣ظ٬ػذ رلٌَس ٓلذ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًِ٤خ، ٝاؿ٬م ِٓق "حُٔـخَٓس حُلِٔط٤٘٤ش".‬
  ‫(35) ٝػِ٠ ٓٔظٟٞ أًؼَ حطٜخكخ رخُٞحهؼ٤ش هخّ ػزي هللا رظ٘ظ٤ْ ٓئطَٔ كِٔط٤٘٢ ك٢ ػٔخٕ ٓخ ُزغ إٔ ٗـذ كٌٞٓش‬
 ‫ؿِس، ٝىػخ اُ٠ طٞك٤ي كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ إٔ ٓئطَٔ ػٔخٕ ًخٕ ٛـ٤َح، اً ُْ ٣ل٠َٙ ٟٓٞ‬
         ‫حُٔؼَٝك٤ٖ رٞ٫ثْٜ ُ٨َٓس حُٜخٗٔ٤ش، ًٔخ ُْ ٣ٌَ٘ طؼز٤َح ٓو٘ؼخ ؿيح ػٖ طٔظغ ػزي هللا رخُظؤ٣٤ي ر٤ٖ ٛلٞف‬
                                                                                              ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ.‬

    ‫ٝٓٔخ أُلن ِٓ٣يح ٖٓ حُ٠ٍَ رٔٔخػ٢ ػزي هللا إٔ ٓـَ اىحٍطٚ ُلِٔط٤ٖ كظ٠ ًُي حُٞهض ًخٕ ٟؼ٤لخ. كلِٔط٤ٖ‬
   ‫حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض، كٔذ طوخٍ٣َ حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، طيحٍ رٌَ٘ أهَ ؿٞىس ٖٓ حُوطخػ٤ٖ‬
 ‫حَُٜٔ١ ٝحُؼَحه٢ ًِ٤ٜٔخ. ًخٗض ػٔش ًؼَس ٖٓ حٌُ٘خٟٝ، ٓؼ٬، كٍٞ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ؼَهَ ؿٜٞى ح٩ؿخػش،‬
‫ٝ٣ؼٞم حُلؼخُ٤خص حُظـخٍ٣ش ٝحُٜٔ٘٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ أٓ٬ ك٢ حؿظٌحد حَُٓخٓ٤َ ٝح٧ػٔخٍ اُ٠ ػٔخٕ. ٝهي ٓخْٛ ػزي هللا‬
      ‫ك٢ ُ٣خىس كيس ٌٛٙ حٌُ٘خٟٝ رؤٓخُ٤زٚ حُلٞه٤ش ح٫ٓظزيحى٣ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔخػ٤ٖ اُ٠ حُظٜخُق ٓؼٚ.‬



                                                   ‫611‬
‫كزي٫ ٖٓ حُظَك٤ذ رٜئ٫ء، ًخٍ ُْٜ حُ٘ظخثْ حُٜٔ٤٘ش ؿَحء حػظَحكْٜ حٌُ١ ؿخء ٓظؤهَح، ٖٝٓ ٓ٘طِن ٗلؼ٢ هخُٚ‬
                      ‫(45)‬
                           ‫(ٝإ ُْ ٣وَِ ًُي ٖٓ كخثيطٚ رخُ٘ٔزش ُٚ)، رؤٛٔ٤ظٚ حُـي٣يس ك٢ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش.‬

   ‫كؼِض رَ٣طخٗ٤خ ٓخ حٓظطخػض ُيػْ ٓطخُزٚ، ٝحُظؤػ٤َ ػِ٠ حُلٌٞٓخص حُؼَر٤ش ُٔ٘ؼٜخ ٖٓ ح٫ػظَحف رلٌٞٓش ؿِس.‬
   ‫ؿ٤َ إٔ ٗوطش حُوٞس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٞك٤يس حُٔظٔؼِش رؤٕ أ٣ش كِٔط٤ٖ ػَر٤ش ٓٔظوِش ُٖ طظْ طـط٤ظٜخ رٔؼخٛيس ىكخػ٤ش ُْ‬
     ‫طظَى أػَح ًح ٗؤٕ ػِ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. ُْٝ ٣زن أٓخّ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ ٟٓٞ ح٫ٗظظخٍ، أٓ٬ ك٢ حكظٔخٍ طلطْ‬
                       ‫كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ٛوَس حُظ٘خكْ حُؼَر٢، ٝؿَهٜخ طلض ٝ١ؤس ػـِٛخ حُوخٙ.‬

 ‫ؿخء حُو٬ٙ ٖٓ ؿٜش ؿ٤َ ٓظٞهؼش. ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٛخؿٔض هٞحص ٣ٜٞى٣ش ٓٞحهغ َٜٓ٣ش ك٢‬
     ‫حُ٘وذ، ٝك٢ ؿ٠ٕٞ أٓزٞع ٖٓ حُوظخٍ طٌٔ٘ض ٖٓ ١َى حَُٜٔ٣٤ٖ ٖٓ حُـِء حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ حُ٘وذ ٖٝٓ حَُ٘٣٢‬
  ‫حُٔخكِ٢ اُ٠ أٓخًٖ هَ٣زش ٖٓ ؿِس. ٓخ ٖٓ ؿ٤ٖ ػَر٢ ٛذ اُ٠ ٓٔخػيس حَُٜٔ٣٤ٖ، ُٝيٟ كَٝ ٝهق ٩١٬م‬
‫حُ٘خٍ ك٢ حُؼخٗ٢ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ًخٕ حَُٜٔ٣ٕٞ هي هَٔٝح ٓٔخكخص ًحص ٗؤٕ ٖٓ ح٧ٍٝ. ًخٕ ؿِء‬
    ‫ٖٓ حُـ٤ٖ حَُٜٔ١ هي رخص ٓوطٞػخ ك٢ حُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ. ٓخٍع ؿِٞد اُ٠ حٓظـ٬ٍ حُٟٞغ ٝأٍَٓ هٞس ٖٓ‬
  ‫(053) ػَٜ٘ح ٖٓ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٌٍ٣ؼش اٗوخً حُـ٤ٖ حَُٜٔ١، ٌُٖٝ رٜيف أًؼَ أٛٔ٤ش ٖٓ ًُي ٛٞ‬
      ‫طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٞؿٞى حُٔ٤خٓ٢ ٛ٘خى. (55) ٓخ ُزؼض كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ك٢ ؿِس إٔ حٗٔلزض اُ٠ حُوخَٛس‬
‫ح٥ٓ٘ش. ٝٗظ٤ـش ٩هلخم حُيٍٝ حُؼَر٤ش ك٢ طوي٣ْ حُيػْ حُٔٔظَٔ ُٜخ، ُٝلَٙ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ حٓظزؼخىٛخ ٖٓ‬
 ‫حُٔ٘خرَ حُيُٝ٤ش، ٍحكض طِي ح٩ىحٍس طظيٍٛٞ رؼي ًُي كظ٠ طٞهلض ٗ٤جخ ك٘٤جخ ػٖ إٔ طٌٕٞ طلي٣خ ؿي٣خ ُٔطخُذ ػزي‬
                                                                                 ‫هللا أٝ ُٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ.‬

 ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ حُٜيف حُظخُ٢ ُِؼيٝحٕ ح٩َٓحث٤ِ٢، كوي ًخٕ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هي‬
  ‫ؿ٘٠ كٞحثي ًز٤َس ٖٓ حَُٜحع حُؼَر٢ ـ حُؼَر٢، ٖٝٓ حٌُ٘ٔش حُظ٢ أٛخرض َٜٓ. ٝٓخ ُزؼض ٌٓخٓزٚ إٔ ط٠خػلض‬
      ‫ك٤ٖ هخٓض آَحث٤َ رظًَ٤ِ ؿٜٞىٛخ ػِ٠ ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ ³ح٩ٗوخً‪ µ‬حُؼَر٢ ك٢ حُـِ٤َ حُ٘ٔخُ٢، ىحكؼش ا٣خٙ ٓغ‬
  ‫حُوٞحص حُِز٘خٗ٤ش ٝحٍُٔٞ٣ش اُ٠ ٓخ ٍٝحء حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش، ٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ).‬
  ‫ٝٓغ ط٬ٗ٢ حكظٔخٍ ه٤خّ أ٣ش ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش ٝطِح٣ي حكظٔخ٫ص ح٩ُلخم رَ٘م ح٧ٍىٕ، كيع طلٍٞ ِٓلٞظ‬
 ‫ك٢ حَُأ١ ُٜخُلٚ. ؿ٤َ أٗٚ أػزض َٓس أهَٟ أٗٚ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ أٓٞأ أػيحثٚ. كزي٫ ٖٓ ٓـخُُش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝهطذ‬
 ‫ٝىْٛ، أًحع هطخرخ هخٍ ك٤ٚ: اٗٚ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ ٓ٘لْٜ ِٓ٣يح ٖٓ حُٔؼٞٗش ح٫هظٜخى٣ش. أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ حٓظَٔ‬
  ‫ك٢ ؿَف ًَحٓش ُحثَ٣ٚ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، اً ظَ ٣ٌٍَ ػِ٠ ٓٔخٓؼْٜ أٗٚ ًخٕ ٓ٤خ٫ اُ٠ ػيّ طٜي٣ن أٌٗخٍ طؼز٤َْٛ‬
                                                            ‫(65)‬
                                                                 ‫حُلخُ٢ ػٖ حُٞ٫ء ك٢ ٟٞء "طوِزْٜ" حُٔخرن.‬

  ‫رٔٞؿذ حطلخم ٓٔزن ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ًخٗض حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش حُٔ٘لَىس ك٢ كِٔط٤ٖ ٓٔئُٝش ػٖ حُٔ٘خ١ن حُظ٢‬
‫ٗـق ًَ ٜٓ٘خ ك٢ كٔخ٣ظٜخ ٖٓ ح٫كظ٬ٍ ح٩َٓحث٤ِ٢، ١ٞحٍ ٓيس روخء ح٫ٗظزخًخص ٓٔظَٔس. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ًخٕ،‬
     ‫ٌٓ٘ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ، ٓغ ىهٍٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ ٍحّ هللا ٝٗخرِْ، حُويّ حَُ٘ه٤ش، ر٤ض ُلْ، ٝطويٓٚ‬
 ‫ؿ٘ٞرخ اُ٠ حُوِ٤َ، هي حطوٌ هَحٍحص آٗ٤ش كٍٞ اىحٍس ح٧ٍحٟ٢ ٝح٧ٛخُ٢ حُظ٢ طٜزق هخٟؼش ُِٔطظٚ. ًخٕ كَ٣ٜخ‬
 ‫ػِ٠ طلٞ٣َ اىحٍطٚ ٖٓ اىحٍس حكظ٬ٍ ػٌَٔ١ اُ٠ اىحٍس ٓظٔظؼش رخُظؤ٣٤ي حُ٘ؼز٢ طٜٔ٤يح ُِ٠ْ حَُٓٔ٢. ٝرظلَ٣ٞ‬
  ‫ٓ٘ٚ طْ ػوي ٓئطَٔ كِٔط٤٘٢ ك٢ ح٧ٍٝ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ك٢ ٓي٣٘ش أٍ٣لخ، ٝك٢ ظَ ظَٝف ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ حُٔظزيُش‬
  ‫ًخٕ ٓئطَٔ أٍ٣لخ ـ ٝهي هيٍ ػيى ٖٓ ك٠َٝٙ رلٞحُ٢ ػ٬ػش آ٫ف ـ كيػخ أًزَ رٔخ ٫ ٣وخّ ٖٓ ٓئطَٔ ػٔخٕ هزَ‬
                                                                                                ‫َٜٗ٣ٖ.‬

 ‫ًخٕ حُٜيف ٖٓ حهظ٤خٍ أٍ٣لخ ٓظٔؼ٬ ربٟلخء حُٜلش حُوخػي٣ش حُ٘ؼز٤ش ػِ٠ حُظلَى رخطـخٙ ح٫طلخى ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ أٗلْٜٔ، ؿ٤َ إٔ حُيحكغ اُ٠ حُٔئطَٔ ؿخء ٖٓ ػزي هللا. ًخٕ ػوي حُٔئطَٔ ٖٓ ر٘خص كٌَٙ‬
   ‫ٛٞ، ٓخْٛ رـِء ٛـ٤َ ٖٓ ٗلوخطٚ، ٝطُٞض اًحػش ٍحّ هللا حُوخٟؼش ُِل٤ِن حُؼَر٢ ٜٓٔش حُيػخ٣ش ُِٔئطَٔ، ًٔخ إ‬
     ‫ػَٔ رخٗخ ٓطَ، حُلخًْ حُؼٌَٔ١ ُلِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٕ هي طِو٠ أَٓح ه٠٠ ر٠ٔخٕ‬
       ‫ك٠ٍٞ أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُٔٞظل٤ٖ حُلٌٞٓ٤٤ٖ ٝؿ٤َ حَُٓٔ٤٤ٖ ٝحُ٠زخ١ ٝح٧ػ٤خٕ، ُٝٞ ًِق ًُي حُوٞس.‬
      ‫حٗطِن أٜٗخٍ ػزي هللا ٖٓ ح٧ٛيهخء ٝحُلِلخء اُ٠ حُوَٟ ٝحُٔو٤ٔخص ٩ه٘خع ًٝ١ حَُأ١ ٖٓ حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ‬
 ‫ٝحُٔظ٘لٌ٣ٖ رؤٕ حُل٠ٍٞ ًخٕ ك٢ ٛخُلْٜ. ٝك٢ حُ٤ّٞ حٌُ١ ٓزن ٣ّٞ ػوي حُٔئطَٔ طَٞٛ َٗم ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ‬
 ‫اُ٠ ػوي حطلخه٤ش ٛيٗش ٜٓٔٔش ُظؼِ٣ِ حُٜيٗش حُٔلَٟٝش ٖٓ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٓٔخ ٌٖٓ ػزي هللا ٖٓ حُظٔظغ رلظَس ٍحكش‬
‫ٓئهظش ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ًخرّٞ ٛٞحؿٔٚ كٍٞ ٗٞح٣خ آَحث٤َ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (75) ٝػ٘٤ش حُٔئطَٔ حؿظٔغ رٚ ٓئ٣يٙ‬
            ‫(85)‬
                 ‫ٌٓ٘ ُٖٓ ١ٞ٣َ ٍٝث٤ْ رِي٣ش حُوِ٤َ حُ٘٤ن ٓلٔي ػِ٢ حُـؼزَ١ ك٢ حُ٘ٞٗش ُٟٞغ هخثٔش ٓوٍَحص.‬




                                                   ‫711‬
‫ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢ ٓخٍ حُٔئطَٔ ٝكن ٓخ ٛٞ َّٓٓٞ ُٚ، اً طْ حٗظوخد حُـؼزَ١ ٍث٤ٔخ، ًٔخ ؿَص حُٔٞحكوش ػِ٠‬
  ‫ؿِٔش حُوَحٍحص حُيحػ٤ش اُ٠ حُظٞك٤ي. ًٝٔخ حط٠ق ك٤ٔخ رؼي إٔ ٌٛٙ حُوَحٍحص ُْ طٌٖ هي ١زوض ٓٔزوخ كو٢، رَ ٝهي‬
 ‫ؿَص اػخىس طٔو٤ٜ٘خ ك٤ٔخ رؼي أ٣٠خ. ًخٗض ِِٓٔش ١ٞ٣ِش ٖٓ حُ٘ٔن حُٔظزخ٣٘ش حُٜٔ٘زش ؿٔ٤ؼخ ػِ٠ ططٞ٣َ ٟٓٞٞع‬
         ‫حُظٞك٤ي هي ٕ،َٗص. كبكيٟ حُ٘ٔن أٍٝىص ػزخٍس اٟخك٤ش طًٌَ رلو٤وش إٔ كِٔط٤ٖ ًخٗض ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش‬
 ‫حُطز٤ؼ٤ش، ػزخٍس أكيػض هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ُيٟ ً٤ًَزَح٣ي، حٌُ١ ًخٕ آٓ٬ ك٢ إٔ طظٌٖٔ كِٔط٤ٖ ٖٓ َٛف‬
  ‫ػزي هللا ػٖ كِٔٚ حٍُٔٞ١ حَُٔحر٢ اُ٠ ح٧ري. ٝٗٔوش أهَٟ ٍكزض رؼزي هللا رٞٛلٚ كخًْ كِٔط٤ٖ ًِٜخ، ٝىػظٚ‬
       ‫اُ٠ ٓظخرؼش ؿٜٞىٙ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلَ٣َ ح٧ؿِحء حُزخه٤ش ٖٓ حُز٬ى. (95) ٝٓخٍػض رَ٣طخٗ٤خ، ِٓظوطش ٓخ ؿخء ك٢‬
    ‫حُؼخٗ٤ش، اُ٠ طًٌ٤َٙ رؤٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣لوي حُظؤ٣٤ي حُزَ٣طخٗ٢ ٓخ ُْ ٣لَٜ ططِؼخطٚ رليٝى كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش، ًٔخ طْ‬
‫طلي٣يٛخ روَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس ك٢ ػخّ (7491 ّ). ػزَ ح٩٣لخء رٞؿٞى ٗٞع ٖٓ حُظؤ٣٤ي حُ٘ؼز٢،‬
‫ًخٕ حُٔئطَٔ ٣ٔظٜيف اٟلخء ٛلش حَُٔ٘ٝػ٤ش ػِ٠ ٓطخٓغ ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. ٖٓ حُٔئًي أٗٚ ًخٕ ٣ظٞهغ كيٝع‬
          ‫حُظٞك٤ي حَُٓٔ٢ َٓ٣ؼخ ـ ؿ٤َ إٔ ًُي ُْ ٣ٌٖ ُ٤ظْ رٔزذ حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش ٖٓ ٗخك٤ش، ٝحُظؼوَ حُزَ٣طخٗ٢‬
   ‫ٝح٧َٓ٣ٌ٢ ٖٓ ٗخك٤ش أهَىٞٓخ ُ٤ْ ٓلخؿجخ ٛٞ إٔ ٓئطَٔ أٍ٣لخ أ١ِن ؿُٞش ؿي٣يس ٖٓ كٔ٬ص حُ٘ظخثْ ك٢ حُؼخُْ‬
  ‫حُؼَر٢ ًخٗض رو٤خىس َٜٓ. رخىٍ حُِٔي كخٍٝم اُ٠ اُوخء هطخد ػِ٘٢ ٟٔ٘ٚ طٞر٤وخ ُؼزي هللا، حٌُ١ حهظَف ح٫ٗظوخّ‬
     ‫ػٖ ١َ٣ن اًحػش ِِٓٔش ك٠خثق ػٖ حُِٔٞى حُـ٘ٔ٢ ُِؼخثِش حُٔخٌُش حَُٜٔ٣ش حُظ٢ ًخٗض ك٤خطٜخ ٗزٚ حٌُٔ٘ٞكش‬
‫ػِ٠ أُٔ٘ش حُ٘خّ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، (16) ٌُٖٝ حهظَحكٚ هٞرَ رخَُكٞ. ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ إٔ حٛظيٟ اُ٠ أِٓٞد ٓخًَ‬
 ‫ُٞهِ َٜٓ، ك٤ٖ أٍَٓ رَه٤ش طٜ٘جش اُ٠ ػزي حَُكٖٔ حُٜٔي١، كخَٓ ُٞحء كِد ح٧ٓش حُٔٞىحٗ٢ حٌُ١ ًخٕ ٣يػٞ‬
 ‫اُ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُخَٓ ػٖ َٜٓ، ُيٟ كُٞٙ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حُٔٞىحٗ٤ش. ِٝٛض حُؼ٬هخص اُ٠ حُل٠٤ٞ ك٤ٖ هخٓض‬
 ‫١خثَس ٓـُٜٞش حُٜٞ٣ش ربٓوخ١ ٓض ه٘خرَ كٞم ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ حُ٘ٞٗش. ًخٗض ٗظخ٣خ ٖٓ حُو٘خرَ طلَٔ ًظخرش ػَر٤ش‬
    ‫طوٍٞ (ٖٓ حُِٔي كخٍٝم اُ٠ ّ. َٗطٞى)، اٗخٍس اُ٠ ٓٞٗ٢ َٗطٞى، حَُث٤ْ حُٔخرن ُِؤْ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حًُٞخُش‬
 ‫حُ٤ٜٞى٣ش، ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٢ ح٧ٍٝ. ٝٓلظَٟخ إٔ َٜٓ ٛ٢ حُظ٢ هخٓض رخُؼَٔ أكْ ػزي هللا رويٍ ًز٤َ‬
      ‫ٖٓ ح٩ٛخٗش اُحء ٓلخُٝش ٍُع حَُػذ ك٢ هِزٚ. ٍأٟ حَُٔحهزٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝح٧َٓ٣ٌخٕ إٔ حُلخىع ٍرٔخ ًخٕ‬
  ‫هيحػخ آَحث٤ِ٤خ حٓظٜيف طؼٔ٤ن ح٫ٗؤخٓخص حُٔل٤يس ٩َٓحث٤َ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٌُٖٝ رَٛخٗخ هخ١ؼخ ٣ؼزض أ٣خ ٖٓ‬
                                                                                   ‫(76)‬
                                                                                        ‫ح٫كظٔخُ٤ٖ ُْ ٣لَٜ.‬

       ‫ٌُٖٝ ٓخ أكز٢ ٓوططخص ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رٔؼخٍٟش حُؼَد حُٜخهزش ُؼِٔ٤ش حُيٓؾ أٝ رٌٜٙ حُٔؼخٍٟش‬
 ‫ٝكيٛخ. كوي طْ، رخ٧كَٟ، طؤؿ٤َ ٓوططخطٚ ٧ٕ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس، ُـِٔش ٖٓ ح٧ٓزخد حُٔوظِلش،‬
  ‫ًخٗض طؼظوي رؤٕ ػِ٤ٚ إٔ ٣ظويّ ٓظلِ٤خ رويٍ أًزَ ٖٓ حُل٤طش ٝحُلٌٍ. رخىٍص ُ٘يٕ، ٝػ٤ٜ٘خ ػِ٠ ػ٬هخطٜخ ٓغ رخه٢‬
        ‫أؿِحء حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝهٜٞٛخ ٓغ َٜٓ، اُ٠ حُظَحؿغ ك٢ ٓٞحؿٜش حُـيٍ حُيحثَ كٍٞ حُٔئطَٔ ك٢ حُؼخُْ‬
      ‫حُؼَر٢. ٝٗظ٤ـش ٌُٜح حُـيٍ ٓخ ُزغ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ ُؼزي هللا إٔ أٛزق ٟٓٞغ حٛظٔخّ ٝٗوخٕ كخى ر٤ٖ حُزؼؼخص‬
   ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ًٝخٕ ٌٛح حُ٘وخٕ ٣ؼٌْ ٗظ٤َٙ حُيحثَ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٝ٫ ٣وَ ػ٘ٚ ر٘خػش. كٌَ‬
‫ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي ك٢ ػٔخٕ ٝحُٔ٤َ ٛ٤ٞ ىحٝ ك٢ حُويّ ىأرخ ػِ٠ حُيكخع ػٖ ػزي هللا، ٓٞؿٜ٤ٖ ٜٓخّ ٗويٛٔخ اُ٠ ُػٔخء‬
      ‫ػَد آهَ٣ٖ، ك٢ ك٤ٖ أريٟ ىرِٞٓخٓ٤ٕٞ ك٢ حُوخَٛس ٓؼخٍٟش ٗي٣يس ُو٤خّ ً٤ًَزَح٣ي رخُل٢ ٖٓ هيٍ حُـخٓؼش‬
       ‫حُؼَر٤ش، ُٝٔزخُـش ىحٝ ك٢ طوٞ٣ْ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ حػظزَٙ »حُلِ٤ق حُٞك٤ي حُؼخرض ٝحُو٤ْ ػٌَٔ٣خ ك٢ حَُ٘م‬
‫ح٧ٝٓ٢« رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ. أٓخ ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُوخَٛس حُٔ٤َ ؿٕٞ طَٝطزي كوي حػظزَ ٓ٘خػَ حُؼَد‬
   ‫طـخٙ ػزي هللا ًَٛخ "ُٖٔ حؿظٜذ أٍٟخ" َٟٝد ػَٝ حُلخث٢ رٔزخىة حَُٜحع. ٝهي ًخٕ حَُؿَ رِ٤ـخ ر٬ؿش‬
 ‫حٓظؼ٘خث٤ش ك٢ ىكخػٚ ػٖ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش: ... اٗ٘٢ ٗي٣ي ح٫هظ٘خع رؤٕ ح٧ِٓٞد حٌُ١ طْ حطزخػٚ ك٢ ١َىْٛ ٖٓ ٓٞهغ‬
     ‫ٓلٜٖ اُ٠ آهَ ـ أه٬ه٤خ ـ حٗؼٌخٌّ رخُؾ حُـي٣ش ٝحُوطٍٞس ُل٠خٍط٘خ حُـَر٤ش. ٝأػظوي إٔ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء‬
       ‫طؼخ١ل٢ ٓغ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حُُٞ٤يس حٌُٔ٤لش (ٓوظزٔخ ػزخٍحص ً٤ًَزَح٣ي) (26) ٛٞ إٔ ػِحّ، ٍؿْ ًَ أٌٗخٍ‬
               ‫ؿٔٞكٚ، ٣ٔظِي حُ٘ٞع ٗلٔٚ ٖٓ حُ٘ؼٍٞ طـخٙ حُٔٔؤُش، ك٢ ك٤ٖ إٔ ػزي هللا ُ٤ْ ُي٣ٚ ٓؼَ ٌٛح حُ٘ؼٍٞ‬

‫طًَِ حُٔلٍٞ حَُث٤ٔ٢ ُِلٞحٍ ػِ٠ إٔ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٣َ٣ي ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طويّ هيٍح أًزَ ٖٓ حُيػْ ُؼزي هللا، ك٢‬
     ‫ك٤ٖ ًخٕ حُيرِٞٓخٓ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ حُوخَٛس ٣٘ؼَٕٝ ر٠ٍَٝس حُللخظ ػِ٠ طٞحُٕ أًؼَ ىهش؛ ٛل٤ق إٔ‬
       ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ػِ٤ٜخ إٔ طيػٔٚ، ٌُٖٝ ُ٤ْ اُ٠ كيٝى طـؼِٚ ٓظـطَٓخ ٝؿ٤َ ٓزخٍ رؼ٬هخطٚ ٓغ حُيٍٝ حُؼَر٤ش‬
  ‫ح٧هَٟ. ًٝٔخ كيع ك٢ أػ٘خء ٓـخَٓحص ػزي هللا حٍُٔٞ٣ش، كبٕ أٓخّ حٌُِٔ٘ش ًخٕ ًخٓ٘خ ك٢ حػظزخٍ ًَ ٓخ ٣لؼِٚ‬
‫طؼز٤َح ػٖ ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤ش ر٘ظَ حُؼَد ح٥هَ٣ٖ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ ٜٝٓيحه٤ظٜخ ك٢‬
       ‫حُٔ٘طوش. ٝرٞٛلٜخ ٓظـٌٍس ك٢ ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ كبٕ حٌُِٔ٘ش ُْ طـي ُٜخ ك٬. كخُٝض رَ٣طخٗ٤خ ط٘ـ٤ؼٚ ػِ٠‬
     ‫حُظوخٍد ٓغ َٜٓ هزَ ح٩هيحّ ػِ٠ حطوخً أ٣ش هطٞحص ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ؿ٤َ أٜٗخ أهلوض؛ ٝري٫ ٖٓ ًُي كبٕ‬
   ‫حُظ٘خكْ حَُٜٔ١ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ ٓخ ُزغ آهَ حُٔطخف إٔ ٓخػي آَحث٤َ ك٢ كَٝ حُٔ٤طَس ػِ٠‬
‫حُ٘وذ. ٝاٟخكش اُ٠ حُو٬ف حَُٔطز٢ رٌَ ٓخ ٫ٓٔٚ ػزي هللا هخٍؽ رِيٙ ٛٞ، ًخٗض ػٔش حػظزخٍحص ٛخٓش أهَٟ طِٔ٢‬
‫طل٠٤َ رَ٣طخٗ٤خ ُ٠ز٢ حُ٘لْ. ًٝخٗض ُـِٔش ٌٛٙ ح٫ػظزخٍحص ػ٬هش رظوٞ٣ْ رَ٣طخٗ٤خ ٫كظٔخٍ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ ػِ٠‬


                                                   ‫811‬
‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش اًح ٓخ رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ٟٜٔخ، ٝٝرخُظخُ٢ اُ٠ هيٍس ٌٛح حُـ٤ٖ ػِ٠ حُيكخع ػٖ‬
   ‫ٗلٔٚ، ٝهيٍس رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓي ٣ي حُٔٔخػيس َُ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ كخٍ طْ ح٩ٗخٍس اُ٠ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م‬
     ‫أٍىٗ٤ش. كل٢ أػ٘خء ٓئطَٔ أٍ٣لخ ٝه٬ٍ ر٠ؼش أَٜٗ رؼيٙ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ٗخػَس رؤٕ حكظٔخ٫ص كيٝع ٛـّٞ‬
         ‫آَحث٤ِ٢ ًخٗض هٞ٣ش، ٝهيٍس حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػِ٠ كٔخ٣ش ٗلٔٚ ٟؼ٤لش (رٔزذ حٌُه٤َس حُظ٢ ًخٗض ٓخ طِحٍ‬
  ‫ٓلظٍٞس)، ك٠٬ ػٖ إٔ هيٍطٜخ ٛ٢ ٗلٜٔخ، ٝٛٞ ٓخ ٣ؼ٤َ ح٫ٓظـَحد، ػِ٠ ٓٔخػيس حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ كِٔط٤ٖ‬
‫ًخٗض أ٣٠خ ٟؼ٤لش، كظ٠ ٝإ طْ آٍخٍ هٞحص رَ٣ش رَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش أٝحثَ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ُلٔخ٣ش طِي حُٔي٣٘ش ٖٓ‬
                              ‫(36)‬
                                   ‫هطَ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ ٝٗ٤ي ٓغ طلَى حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش ؿ٘ٞرخ ٫كظ٬ٍ حُ٘وذ.‬

   ‫ٖٝٓ ٓ٘ظٍٞ ح٫ٗظوخرخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش حُٞٗ٤ٌش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هِوش أ٣٠خ اُحء إٔ ٣ظٔوٞ ْٟ حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠‬
   ‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٛح حُٞهض، ػٖ حكظٔخٍ طلٍٞ حُ٘خهز٤ٖ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ٗلٞ طؤ٣٤ي ٓ٘خك٤ْ ر٤ـٖ، حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ‬
     ‫ا٣ٔخٗٚ حُيٝؿٔخث٢ حُـخٓي رلن آَحث٤َ حُظخَٛ ك٢ ًَ كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ إٔ ٣زيى أ١ أَٓ ك٢ حُظَٞٛ اُ٠‬
‫حُظٔٞ٣ش حُظلخٟٝ٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. (46) ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس، ًِظخٛٔخ، أه٤َح، طل٠٬ٕ كٍٜٞ ػزي هللا‬
 ‫ػِ٠ ٓؼظْ أٝ ًَ ٓخ رو٢ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ًـِء ٖٓ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ٓظٌٕٞ ٓظ٠ٔ٘ش طؼٞ٣٠خ، اهِ٤ٔ٤خ أٝ ؿ٤َٙ،‬
         ‫ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ. ًٝخٗظخ طو٘٤خٕ ٖٓ إٔ ٣ئى١ طلًَٚ حُٔٔظوَ ػٖ ٓؼَ ٌٛٙ حُظٔٞ٣ش اُ٠ اُـخء كٍٜٞ ٓؼَ ًُي‬
                                                                                          ‫(56)‬
                                                                                               ‫حُظؼٞ٣ٞ.‬

‫طِي ٛ٢ ح٧ٓزخد حُظ٢ ىػض اُ٠ ط٘ـ٤غ ػزي هللا ػِ٠ طؤؿ٤َ ػِٔ٤ش حُ٠ْ حَُٓٔ٤ش، ٝٛ٢ أٓزخد ُْ ٣ظْ ً٘لٜخ ؿٔ٤ؼخ‬
      ‫أٓخٓٚ. ُٝلٖٔ كع ً٤ًَزَح٣ي ُْ ٣ظطِذ ح٧َٓ هيٍح ًز٤َح ٖٓ حُ٠ـ٢ ٧ٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ًخٕ ٓظ٘يىح ك٢‬
    ‫حُظٔٔي رٔزيثٚ حُٔظٔؼَ رظـ٘ذ حُوط٤ؼش حٌُخِٓش ٓغ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ٍكٞ حػظٔخى حُظَ٘٣غ حُ٠ٍَٝ١ رٍٜٞس‬
‫ٓزخَٗس ػِ٠ أ٣ش كخٍ؛ ؿ٤َ إٔ ٓـِْ حٍُُٞحء، كَٛخ ٓ٘ٚ ػِ٠ طـ٘ذ كٍٜٞ هط٤ؼش ًخِٓش ٓغ ػزي هللا، هخّ كؼ٬‬
                                                          ‫رخطوخً هَحٍ ػخّ ٣َكذ رٔوٍَحص ٓئطَٔ أٍ٣لخ.‬

     ‫ُْ طظٞحكَ ُؼزي هللا كَٛش حُظٌَٓ حُطٞ٣َ ٖٓ اهلخم ٓئطَٔ أٍ٣لخ ك٢ طلو٤ن حُٞكيس حُلٍٞ٣ش، ٧ٕ ه٠خ٣خ ٛخٓش‬
   ‫أهَٟ ًخٗض ط٘ـِٚ ٝط٠ـ٢ ػِ٤ٚ ربُلخف. كٔغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ًخٗض ح٧ْٓ حُٔظليس‬
     ‫ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس طيكغ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝآَحث٤َ روٞس ٗلٞ ١خُٝش حُٜيٗش. ٝاًح ًخٕ ٓئطَٔ أٍ٣لخ هي‬
    ‫هٌُٚ، كوي ًخٗض ػٔش ١َم أهَٟ ُـؼَ هز٠ظٚ ػِ٠ حُ٠لش حُـَر٤ش أهٟٞ، ٜٓ٘خ حُٔؼ٢ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُظلخْٛ ٓغ‬
   ‫آَحث٤َ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٓٔظؼيح طٔخٓخ ُ٤ٌٕٞ ح٧ٍٝ ك٢ ٓزخكؼخص حُٜيٗش. ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬
  ‫طو٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ إٔ ٣ئى١ ٓؼَ ٌٛح حُظلَى اُ٠ اهلخّ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٟٝغ رخُؾ حُٜ٘خٗش، ٝطل٠َ ري٫ ٓ٘ٚ،‬
      ‫آخ إٔ طٔؼ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٓـظٔؼش اُ٠ حُٜيٗش أٝ إٔ طوّٞ َٜٓ حُظ٢ ٛ٢ أًزَٛخ ٝأٝٓؼٜخ ٗلًٞح رخُٔ٤َ ك٢‬
                                                                                                   ‫حُٔويٓش.‬

  ‫ػٔش ٓزخكؼخص ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ ؿَص كؼ٬ ه٬ٍ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ)،‬
       ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ػيّ ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض َٜٓ ٛ٢ ح٧هَٟ طؼوي حؿظٔخػخص َٓ٣ش ٓغ‬
   ‫ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ. (66) ٌُٖٝ هظخ٫ ٓخ ُزغ إٔ حٗيُغ ػخٗ٤ش ر٤ٖ َٜٓ ٝآَحث٤َ ك٢ حُؼخٗ٢ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ.‬
    ‫ًخٗض ػِٔ٤ش آَحث٤ِ٤ش ػِ٠ حُليٝى حَُٜٔ٣ش ٝػزَٛخ هي كخَٛص حُـ٤ٖ حَُٜٔ١ ٝهطؼظٚ ػٖ َٜٓ، ٝك٢‬
                                     ‫حُٔخرغ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٝحكوض َٜٓ ػِ٠ حُيهٍٞ ك٢ ٓلخٟٝخص ٛيٗش.‬

  ‫ًخٗض حُ٠َرخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش ك٢ حُؼٔن حَُٜٔ١ هي أٍػزض رَ٣طخٗ٤خ حُظ٢ ٛيىص رخُٔزخىٍس اُ٠ حُيكخع ػٖ َٜٓ‬
 ‫رٔٞؿذ ر٘ٞى ٓؼخٛيس (6391 ّ) ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُٜٔ٣ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخ ُزغ ٟٝغ هط٤َ ٓٔخػَ إٔ ٗ٘ؤ ر٤ٖ‬
    ‫آَحث٤َ َٝٗم ح٧ٍىٕ. طٞؿِض هٞحص آَحث٤ِ٤ش ك٢ حُ٘وذ حُـ٘ٞر٢، ٓ٘خٝٗش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػزَ كيٝى َٗم‬
        ‫ح٧ٍىٕ ك٢ ٝحى١ ػَرش ٝٓظويٓش رخطـخٙ حُؼوزش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ حػظٔيص آَحث٤َ ُٜـش ٓلؼٔش رخُظٜي٣ي ك٢‬
      ‫حُٔزخكؼخص حُـخٍ٣ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ هي أػِ٘ض كخُش ح٫ٓظ٘لخٍ ٖٓ أؿَ‬
‫َٜٓ، ؿَحء حُظيهَ ح٧َٓ٣ٌ٢ حٌُ١ أه٘غ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ رخ٫ٗٔلخد ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حَُٜٔ٣ش، كبٜٗخ رخىٍص ح٥ٕ اُ٠‬
    ‫حطوخً هطٞحص »رخطـخٙ حُٞكخء رخُظِحٓخطٜخ حُٞحٍىس ك٢ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُٔٞهؼش ك٢ حُوخْٓ‬
    ‫ػَ٘ ٖٓ آًحٍ ػخّ (8491 ّ) ك٢ كخٍ كيٝع حُِٔ٣ي ٖٓ حُؼيٝحٕ حُ٤ٜٞى١ حُٜٔيى ُٞكيس َٗم ح٧ٍىٕ«. ٝهي‬
   ‫حٗظِٔض ٌٛٙ حُوطٞحص ػِ٠ ٗوَ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٔؼيحص اُ٠ ػٔخٕ، ُظٌٕٞ طلض طَٜف حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى،‬
       ‫ًٌُٝي ُٜخُق حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٍؿْ أٜٗخ ُْ طِٜٔٔخ ُ٨ه٤َ حٗٔـخٓخ ٓغ كظَ ح٧ْٓ حُٔظليس طٍٞ٣ي ح٧ِٓلش،‬
   ‫ِٝٗٔض ٌٛٙ حُوطٞحص أ٣٠خ ٟٝغ ٝكيس ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كخُش ح٫ٓظؼيحى، طلٔزخ ٫كظٔخٍ ه٤خّ‬
‫كٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ رطِذ حُلٔخ٣ش ٝكوخ ُِٔؼخٛيس. (76) ٝك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ هخّ َٗم ح٧ٍىٕ كؼ٬ رطَم‬
                                                     ‫(86)‬
                                                          ‫رخد حُٔؼخٛيس كظْ آٍخٍ ًظ٤زش رَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش.‬


                                                  ‫911‬
‫ًخٕ ػخّ (8491 ّ) هي ريأ َٓ٘هخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓغ اًػخٕ رَ٣طخٗ٤خ ُوطش َٗم ح٧ٍىٕ حُوخٟ٤ش ربٍٓخٍ حُـ٤ٖ‬
    ‫حُؼَر٢ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ حٗٔـخٓخ ٓغ َٓ٘ٝع طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٝأٓ٬ ك٢ آٌخٗ٤ش ط٘ل٤ٌ ح٧َٓ رؤىٗ٠ كي ٖٓ‬
    ‫ح٧ػٔخٍ حُوظخُ٤ش. ٝحٗظٜ٠ ًُي حُِوخء رزوخء ؿ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ حُوٞس حُؼَر٤ش حُٞك٤يس حُلخػِش ك٤ٔخ رو٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬
     ‫حُؼَر٤ش. ؿ٤َ إٔ ٌٓخٗش َٗم ح٧ٍىٕ ٌٛٙ ُْ طٌٖ هي طلووض ا٫ ٓوخرَ ػٖٔ رخٛع. رؼي أَٜٗ ٖٓ ح٧ػٔخٍ حُوظخُ٤ش‬
 ‫حُٔظوطؼش، طٔو٠ض حُلَد ػٖ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ ك٤خُس ؿٔ٤غ ح٧ٍحٟ٢ حُُٔ٘ٔٞش رليٝى ح٧ْٓ حُٔظليس، اٟخكش‬
‫اُ٠ ٓٔخكخص هخٍؽ طِي حُليٝى، ك٢ ك٤ٖ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ، ٖٓ ؿخٗزٚ، هي طؼَٝ ُِ٠ؼق ؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠‬
   ‫حُٔ٬ف، رٔزذ ػُِظٚ حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝٗظ٤ـش ح٩كٔخّ رخ٩هلخم ٝحُِٜ٣ٔش حٌُ١ ًخٕ ٫ ري ك٢ ٓخثَ‬
         ‫ح٧كٞحٍ ٖٓ إٔ ٣ظوخٓٔٚ ٓغ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٍؿْ حُ٘ـخف حُ٘ٔز٢ ُِـ٤ٖ حُؼَر٢. ٌٝٛح حُظزخ٣ٖ ك٢ حُُٕٞ ر٤ٖ‬
          ‫آَحث٤َ َٝٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ظـخُٝ ٓـَى حهظ٬ٍ حُظٞحُٕ ك٢ هٞطٜٔخ حُؼٌَٔ٣ش اُ٠ ٓ٤خى٣ٖ أهَٟ ًؼ٤َس.‬
  ‫كبَٓحث٤َ ًخٗض هي كِٜض ػِ٠ حػظَحف ًَ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝح٫طلخى حُٔٞك٤٤ظ٢؛ أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ‬
‫أ١ ٖٓ حُطَك٤ٖ هي حػظَف رٚ، طلض ًٍ٣ؼش روخثٚ ٓزخُـخ ك٢ حُـَم ر٤ٖ أك٠خٕ رَ٣طخٗ٤خ. ٝٓغ إٔ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬
       ‫حػظَكض رَ٘م ح٧ٍىٕ رؼي َٜٗ ٝحكي، كبٕ ح٫طلخى حُٔٞك٤ظ٢ ُْ ٣لؼَ ًُي كظ٠ ػخّ (5591 ّ) ٌٓٔ٘خ َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ، أه٤َحَ، ٖٓ ىهٍٞ ح٧ْٓ حُٔظليس. ٝػ٘يٓخ ِٝٛض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش ٝحطٌخٍ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠‬
      ‫كٔخ٣ظٜخ ػخى حُظٍٜٞ اُ٠ حٌُحًَس ٖٓ حُٔخٟ٢ (ك٢ حُؼَ٘٣٘٤خص) رظزؼ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ُزَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ ٓيٟ‬
   ‫حُظٜي٣ي حُؼٌَٔ١ ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔلظَٔ ح٥ٕ أٛزق أًزَ ٝأٝٓغ رٌؼ٤َ ٖٓ هطَ حُـخٍحص حُٞٛخر٤ش ك٢ طِي حُلوزش.‬

   ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ رلخؿش ٓخٓش اُ٠ ح٫طلخم ٓغ آَحث٤َ ُلٔخ٣ش ٓٞهؼٚ ك٢ كِٔط٤ٖ، رَ ٝكظ٠ ٝكيطٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش‬
   ‫رخٌُحص، ًٔخ أٗخٍص حُٔوخٝف، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رظلٞم ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ طلو٤ن ًُي حُ٘ٞع ٖٓ ح٫طلخم حُوخىٍ ػِ٠‬
     ‫كٔخ٣ش ٌٓخٗظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش ػِ٠ حُٔيٟ حُطٞ٣َ. ٝرٍٜٞس هخٛش رو٢ ٜٓ٤َ حُويّ حٌُ١ ١خُٔخ ًخٕ ٗوطش ه٬ف‬
 ‫اهِ٤ٔ٤ش ىحثٔش ه٠٤ش ٓؼِوش ٝٓؼخٍ ِٗحع. ٝهي ًخٕ حُٔٔظوزَ ٓللٞكخ رويٍ ًز٤َ ٝٓظِح٣ي ٖٓ ح٧هطخٍ ٖٓ ٝؿٜش ٗظَ‬
                                                                                             ‫ػزي هللا.‬




                                                   ‫021‬
‫77) واَطفأ انطًىح‬
   ‫طويّ َٗم ح٧ٍىٕ كخً٣خ كٌٝ َٜٓ ٗلٞ ١خُٝش حُٜيٗش ك٢ آًحٍ ػخّ (9491 ّ). ؿ٤َ إٔ ح٫ؿظٔخػخص ُْ طٌٖ ا٫‬
 ‫ٌِٗ٤ش، ٧ٕ ٓؼظْ حُٔلخٟٝخص طٔض َٓح ك٢ حُ٘ٞٗش ر٤ٖ ػزي هللا ٝح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس. (7) ٝطِي حُِوخءحص‬
    ‫حُظ٢ طٔض هخٍؽ ا١خٍ حَُٔحهزش ٗزٚ حُؼِ٘٤ش ٝح٩َٗحف حُيُٝ٢ ًخٗض رخٛظش حُظٌخُ٤ق. ًٌُي ٗخٍ حُظ٘خكْ حَُ٘م‬
‫أٍىٗ٢ ـ حَُٜٔ١ هٔطٚ حُٔ٘ئّٝ ٖٓ ح٧ٍٝ حُلِٔط٤٘٤ش. ًخٕ كْٔ ٓٔؤُش حُ٘وذ أكي حُو٠خ٣خ حَُث٤ٔ٤ش حُٔطَٝكش‬
 ‫ػِ٠ ٓلخٟٝخص حُٜيٗش. كوَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس ك٢ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ هي ؿؼَ حُ٘وذ ؿِءح ٖٓ‬
      ‫حُؤْ حُ٤ٜٞى١ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ حٓظَحط٤ـ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ٓخ ُزؼٞح، رؼي إٔ ًخٗض هٞحص آَحث٤ِ٤ش هي حكظِض‬
   ‫حُـِ٤َ حُـَر٢ ٓظلي٣ش هَحٍ حُظؤ٤ْ، إٔ ىػٞح اُ٠ ٛلوش ٣ٌٜٔ٘خ إٔ طٌَ٘ ح٧ٓخّ حُٔ٘خٓذ ُظٔٞ٣ش طلخٟٝ٤ش ٣ظْ‬
 ‫ٖٓ ه٬ُٜخ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ ح٫كظلخظ رخُـِ٤َ حُـَر٢ ٓوخرَ طوِ٤ٜخ ػٖ حُ٘وذ ؿِث٤خ أٝ ًِ٤خ. ٝكظ٠ َٜٗ طَ٘٣ٖ‬
‫ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ُْ طٌٖ حُوٞحص ح٩َٓحث٤ِ٤ش هي ٍٓوض أ١ ٝؿٞى ُٜخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ رجَ حُٔزغ ٓٔخ ؿؼَ‬
                                                                                ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُٜلوش هخرِش ُِظ٘ل٤ٌ.‬

              ‫ٌٝٛح حُ٘ٞع ٖٓ حُظٔٞ٣ش ًخٕ ٓظٔٔخ رل٠٤ِش اُحُش حُظيحهَ ر٤ٖ حُؤٔ٤ٖ حُ٤ٜٞى١ ٝحُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬
 ‫»حُٔظ٠خكَ٣ٖ ك٢ ػ٘خم ػيحث٢ ٓؼَ ػؼزخٗ٤ٖ ٓظٜخٍػ٤ٖ« (2) ػٖ ١َ٣ن ؿؼِٜٔخ، ًِ٤ٜٔخ، أًؼَ طٔخٌٓخ. ًٝخٕ ٖٓ‬
  ‫ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ِز٢ كخؿخص رَ٣طخٗ٤خ ح٩ٓظَحط٤ـ٤ش ػٖ ١َ٣ن طٌٔ٤ٖ حُوٞحص ٝحَُٔحكن حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٓ٘طوش حُو٘خس‬
   ‫ٖٓ ح٫ٍطزخ١ رَح ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ إٔ حُؼِٔ٤خص حُؼٌَٔ٣ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ٟي َٜٓ ك٢ َٜٗ١ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ‬
       ‫ًٝخٕٗٞ ح٧ٍٝ، ٝػِٔ٤ش حُِكق رخطـخٙ حُؼوزش ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ًخٗض هي أىهِض حُٞكيحص‬
 ‫ح٩َٓحث٤ِ٤ش اُ٠ حُٔ٘طوش. ُْ طٌٖ َٜٓ، رٔزذ ٟؼلٜخ حُؼٌَٔ١، ٝ٫ َٗم ح٧ٍىٕ، رٔزذ ٓ٤خٓظٚ حُِٔظِٓش رؼيّ‬
 ‫حُوظخٍ ىحهَ ح٧ؿِحء حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ، كٔذ هَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس، هخىٍس ػِ٠ حُيكخع ػٖ‬
      ‫حُ٘وذ، ًٔخ ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ هخىٍس ػِ٠ حُظيهَ ػٌَٔ٣خ اُ٠ ٓخ رؼي كٔخ٣ش ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُؼوزش‬

 ‫ٝرٔزذ ػـِ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظلَى رٍٜٞس ٓزخَٗس، هخٓض رظ٘ـ٤غ كِ٤لظ٤ٜخ َٜٓ َٝٗم ح٧ٍىٕ رخػظٔخى ٓٞهق‬
   ‫طلخٟٝ٢ ٓٞكي ك٢ ٍٝىّ ك٤ٔخ ٣وٚ حُ٘وذ، ٌُٖٝ حُؼ٬هخص حُٔظيٍٛٞس ر٤ٖ حُزِي٣ٖ كخُض ىٕٝ حُؼَٔ حُٔ٘ٔن.‬
 ‫ًٝخٕ ػيحء َٜٓ ُؼزي هللا هي ط٘خٓ٠ ؿَحء حطٜخٓخص رؤٕ ح٧ه٤َ ًخٕ هي طٞح١ؤ ٓغ آَحث٤َ ك٢ ٛـٔخطٜخ ٟي حُوٞحص‬
  ‫حَُٜٔ٣ش ك٢ حُ٘وذ ه٬ٍ َٜٗ١ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ًٝخٕٗٞ ح٧ٍٝ. (3) ًٔخ إٔ َٜٓ ُْ طٌٖ طَ٣ي ٍإ٣ش طؼخظْ ٌٓخٗش‬
‫ػزي هللا، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ حَُؿَ ًخٕ ٗي٣ي "حُظوِذ" ٝؿ٤َ ؿي٣َ، رخُظخُ٢، رخُؼوش ًَ٘٣ي طلخٟٝ٢.‬
         ‫أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كوي ٍكٞ حُظؼخَٓ ٓغ حَُٜٔ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح، رخػظوخىٙ، ٣ئ٣يٕٝ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢‬
    ‫ٝ٣يػٔٞٗٚ. ٝك٤ٔخ ًخٗض َٜٓ طلخٝٝ ر٘ؤٕ ٛيٗظٜخ ٓغ آَحث٤َ أُق ػزي هللا، كٔذ ٓخ ؿخء ك٢ حُظوخٍ٣َ، ػِ٠‬
                                              ‫(4)‬
                                                  ‫ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ١خُزخ ْٜٓ٘ اػطخءٙ ؿِس ري٫ ٖٓ طوي٣ٜٔخ َُٜٔ.‬

  ‫ٓغ ٍٝٛٞ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ٍٝىّ ك٢ آًحٍ، ًخٗض آَحث٤َ هي ٟٔ٘ض حُلٍٜٞ ػِ٠ حُـِء حُـَر٢ ٖٓ حُ٘وذ‬
   ‫ٖٓ َٜٓ، ٝأٛزلض رخُظخُ٢ ك٢ ٓٞهق أهٟٞ اُحء َٗم ح٧ٍىٕ. ٝرخُلؼَ كبٕ آَحث٤َ أٍؿؤص ػِٔ٤ش طٞه٤غ أ٣ش‬
        ‫حطلخه٤ش ٝهق ا١٬م ٗخٍ؛ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طلٌْ ٓٞهل٢ حُيُٝ٤ظ٤ٖ ه٬ٍ ٓزخكؼخص حُٜيٗش، اُ٠ ك٤ٖ حٓظٌٔخٍ‬
‫حكظ٬ُٜخ ُِ٘وذ. ٍٝىح ػِ٠ ًُي رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ آٍخٍ حُظؼِ٣ِحص اُ٠ حُؼوزش ُلٔخ٣ش ٓ٘لٌ َٗم ح٧ٍىٕ حُٞك٤ي‬
  ‫ػِ٠ حُزلَ. (5) ٝرظَٓ٤ن ٝؿٞىٛخ ك٢ حُ٘وذ هخٓض آَحث٤َ ػِٔ٤خ ربهَحؽ طِي حُزوؼش ٖٓ ىحثَس ٓلخٟٝخص حُٜيٗش،‬
    ‫حُظ٢ ُْ طٌٖ ٜٓظٔش ا٫ رظؤٓ٤ٖ حُليٝى ًٔخ ًخٗض ُيٟ طٞهق حُوظخٍ. ٝرخُظخُ٢ كوي طْ اٍؿخء رلغ ٍؿزش ػزي هللا ك٢‬
          ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ َٓٔ اُ٠ ٓخكَ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ػزَ حُ٘وذ اُ٠ ك٤ٖ حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ِٓٔ٤ش ك٢‬
   ‫حُٔٔظوزَ. ٝهي ٓخػيص ٍؿزظٚ حُـخٓلش ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُظؼي٣َ ػِ٠ ىكؼٚ اُ٠ ٓخ رؼي ٓزخكؼخص حُٜيٗش‬
                                                          ‫رخطـخٙ ٓلخٟٝخص ِٓٔ٤ش هخثٔش ػِ٠ ٓوخ٣٠خص اهِ٤ٔ٤ش.‬

  ‫ُْ ٣ٌٖ حُ٘وذ حٌُٔخٕ حُٞك٤ي حٌُ١ طْ ك٤ٚ ح٫ُظلخف ػِ٠ ػزي هللا ك٢ ٓلخٟٝخص حُٜيٗش. كل٢ حُ٘ٔخٍ ك٘يص آَحث٤َ‬
   ‫هٞحطٜخ ػِ٠ حُـزٜش حُؼَحه٤ش ر٤ٖ ؿ٘٤ٖ ٝ١ٌَُّٞ، ك٤غ ًخٗض ٝكيس ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هٞحٜٓخ أُلخٕ ٌٓٞٗش ػِ٠‬
        ‫إٔ طلَ ٓلَ حُوٞحص حُؼَحه٤ش حُٔئُلش ٖٓ ػَ٘٣ٖ أُلخ. (٧ٓزخد ًحص ػ٬هش رخ٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢، ًخٕ حُ٘ظخّ‬
  ‫حُؼَحه٢ هي ٍكٞ طٞه٤غ أ٣ش ٛيٗش ٓغ آَحث٤َ. ٝهي ك٠َ ح٫ٗٔلخد ٖٓ كِٔط٤ٖ ٓلخكظخ ػِ٠ كخُش كَد ٍٓٔ٤ش‬
        ‫ٝإ ر٬ ٓؼ٘٠، ػِ٠ ح٫ػظَحف رخُِٜ٣ٔش). ٝك٢ ٓزخكؼخص َٓ٣ش رخُ٘ٞٗش أرِؾ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ػزي هللا أْٜٗ ًخٗٞح‬
‫٣ؼظزَٕٝ اريحٍ حُوٞحص حُؼَحه٤ش روٞحص ػخثيس َُ٘م ح٧ٍىٕ حٗظٜخًخ ُٞهق ا١٬م حُ٘خٍ، ًٝخٗٞح ٓ٤َىٕٝ ػِ٤ٚ رخُوٞس‬
 ‫ٓخ ُْ ٣ٞحكن ػزي هللا ػِ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ َٗ٣٢ رؼٔن ػَ٘س أٓ٤خٍ ػِ٠ حٓظيحى حُـزٜش. ٛل٤ق إٔ ؿِٞد ىػخ ػزي هللا‬
                ‫اُ٠ (حطٜخّ آَحث٤َ رخُوي٣ؼش) ٝهخّ ً٤ًَزَح٣ي رؼوي حُٔوخٍٗخص ر٤ٖ أكؼخٍ آَحث٤َ ٝطلًَخص ٛظَِ ك٢‬



                                                   ‫121‬
‫ط٘٤ٌِٞٓٞكخً٤خ، ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٔظطغ إٔ طظيهَ، ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُِو٤خّ رٔؼَ ٌٛح حُظيهَ.‬
‫ٝرخُلؼَ كبٕ حُٔٔؼَ ح٧َٓ٣ٌ٢ رؼٔخٕ حٌُ١ ًخٕ هي ًظذ اُ٠ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٗخؿزخ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش روٞس،‬
      ‫ًخٕ هي طْ طًٌ٤َٙ، ك٢ حَُٓخُش حُـٞحر٤ش، رَٔطزظٚ حُيٗ٤خ ٝرِـش رخُـش حُليس. ٝأه٤َح ٝحكن ػزي هللا حُوخثق ػِ٠‬
   ‫ٜٓ٤َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٗي٣ي ح٫كظوخٍ اُ٠ حٌُه٤َس، ػِ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ َٗ٣٢ رؼٔن ػ٬ػش أٓ٤خٍ‬
           ‫ٝرطٍٞ أٍرؼ٤ٖ ٓ٤٬ ك٢ حُٔخػش حُؼخُؼش ٖٓ كـَ حُ٤ّٞ حَُحرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آًحٍ ُلظش حٗظٜخء ٓيس ح٩ٌٗحٍ‬
                                                                                                   ‫ح٩َٓحث٤ِ٢.‬

   ‫ًٝ٘ٞع ٖٓ حُٔؼخِٓش رخُٔؼَ طٔض حُٔٞحكوش ػِ٠ طٔٞ٣ش حٌُٔ٘٬ص حُليٝى٣ش ك٢ ٓ٘طوش حُوِ٤َ رٔخ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ‬
     ‫٣ل٠٢ اُ٠ طٌٔ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ طلو٤ن ٌٓٔذ ٛـ٤َ ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٧ٍٝ، ٌُٖٝ ٌٛح ُْ ٣ئى رؤ١ ٌَٗ ٖٓ‬
 ‫ح٧ٌٗخٍ اُ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ كويحٕ ٓ٘طوش ١ٌَُّٞ ـ ؿ٘٤ٖ حٌُ١ أػَ ِٓزخ ػِ٠ ٓض ػَ٘س هَ٣ش ٝهْٔ ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ‬
                                                                                         ‫(6)‬
                                                                                             ‫ٖٓ حٌُٔخٕ.‬

 ‫ٓخ إ طْ اػ٬ٕ َٗٝ١ حُٜيٗش كظ٠ طلـَص حُظظخَٛحص ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٝهي أكْ حُوَٝ٣ٕٞ ٝحُل٬كٕٞ حٌُ٣ٖ‬
‫رو٤ض أٍحٟ٤ْٜ كـؤس ك٢ حُـخٗذ ح٩َٓحث٤ِ٢ ٖٓ حُليٝى رَٔحٍس حٓظؼ٘خث٤ش هخٛش. أٌَٗٝح ػِ٠ ػزي هللا كن حُظلخٝٝ‬
‫ر٘ؤٕ أٍٝ ُ٤ٔض ُٚ، ٝٛ٢ ح٧ٍٝ حُظ٢ كَٛٞح ػِ٠ كٔخ٣ظٜخ ه٬ٍ حُلَد، ٝهي كخُٝٞح، ػزؼخ اػخىس حُ٘ظَ ك٢‬
   ‫حُٜيٗش. ٝٓخ ُزؼٞح إٔ طِٞٛٞح اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ أًؼَ كَٛخ ػِ٠ ح٫طلخم ٓغ آَحث٤َ ٓ٘ٚ ػِ٠‬
‫ٍهخثْٜ ْٛ، ٝحطٜٔٞح ٝكي َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓزخكؼخص حُٜيٗش رؼيّ حٌُلخءس ك٢ طو٘٤خص هَحءس حُوَحث٢. ًٝخٗض ٝؿٜخص‬
‫ٗظَ حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ ٓظلوش. كوي ػِن ؿٞ رَحٕٝ، ٗ٤خرش ػٖ حُوَٜ٘ حُؼخّ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُويّ،‬
          ‫ٓظليػخ ػٖ (حٗطزخع حُـزخء ٝح٫ٓظٜظخٍ حُؼخّ) حٌُ١ طًَٚ حَُ٘م أٍىٗ٤ٕٞ، ًٔخ هخٍ ٓخٍى ا٣ؼَ٣يف، حُؼ٠ٞ‬
‫ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ ٛ٤جش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش، إ ٜٓٔظٚ حُٜؼزش أٓخٓخ أٛزلض أًؼَ ٛؼٞرش ؿَحء (ه٤خّ ػزي هللا رز٤غ‬
                                                                                ‫(7)‬
                                                                                    ‫ًَ ٗ٢ء ك٢ حُلُٞس).‬

   ‫طٔؼِض حُلٜ٤ِش حُٜخك٤ش ُِٜيٗش رؤخٍس حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ، ٝحُظٔزذ ك٢ أػيحى أًزَ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ. ًٌُٝي كبٕ‬
   ‫حُٜيٗش أُِٓض َٗم ح٧ٍىٕ رلَحٓش حُليٝى ر٤ٖ آَحث٤َ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش حُظ٢ ًخٕ رؼٞ أِٜٛخ حُـيى ٣ـٜيٕٝ‬
    ‫ُؼزٍٞٛخ ك٢ ٓز٤َ حٓظؼخىس ٓٔظٌِخطْٜ حُٜٔـٍٞس ٍُٝحػش أٍحٟ٤ْٜ، ك٤ٔخ ًخٕ رؼ٠ْٜ ح٥هَ ٣ؤِٕٓٞ ك٢ ٓظخرؼش‬
    ‫حُ٘٠خٍ ٟي آَحث٤َ. ٌٌٝٛح كوي ريح ػزي هللا ٝكٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ ٟي ٜٓخُق حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔظًَٝ٤ٖ طلض‬
                                                                                          ‫ٍػخ٣ظٜٔخ.‬

   ‫ٌِٗض حُٜيٗش َٟرش هخٓ٤ش ُؼِٔ٤ش طؼِ٣ِ ٌٓخٗش ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ح٧ٗظخٍ طلُٞض ػ٘ٚ رؼٞ حُ٘٢ء‬
‫ؿَحء ح٫ٗو٬د حُؼٌَٔ١ حٌُ١ طْ ك٢ ٍٓٞ٣ش ك٢ حُلخى١ ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٖٓ آًحٍ ػخّ (9491 ّ) ٝحٌُ١ أُحف ػٖ حُلٌْ‬
 ‫هٜٔٚ حُِيٝى ك٢ ىٓ٘ن ٌٓ٘ أٓي ١ٞ٣َ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢، ُٜخُق ٗظخّ ػٌَٔ١ رو٤خىس حُؼو٤ي كٔ٘٢ حُِػ٤ْ. ٝػِ٠‬
‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٛح حُليع حُيحٍ ػِ٠ ػيّ ح٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢ (8) أػخى ا٣وخظ حٛظٔخٓٚ رٍٔٞ٣ش، كبٕ ح٫ٗو٬د أىٟ اُ٠‬
     ‫ارَحُ ح٧هطخٍ حُٔظٞهؼش ك٢ حُٔٔظوزَ رٟٞٞف ٗي٣ي. ٓخْٛ، ٓؼ٬، ك٢ اٗخػش حُلٌَس حُوخثِش رؤٕ حُؼٌَٔ٣٤ٖ هي‬
  ‫٣ٌٕٞٗٞ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُلٌْ أك٠َ ٖٓ حُٔيٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي حٟطِؼٞح رٜٔٔش ٍثخٓش ػِٔ٤ش ٟ٤خع كِٔط٤ٖ. ٝهي‬
    ‫ه٤َ إ ٓؼَ ٌٛح حٌُ٬ّ حٗظَ٘ ر٤ٖ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حُٞكيحص حُؼٌَٔ٣ش حُؼَحه٤ش ٝكِٔط٤٘٤٤ٖ‬
      ‫ٓخهط٤ٖ. ٝك٢ ؿ٠ٕٞ َٜٗ ٝحكي رؼي حٗو٬د حُِػ٤ْ حُ٘خؿق ١ـض اٗخػخص ػٖ حٗو٬د ٝٗ٤ي ٟي ػزي هللا‬
     ‫٣ـَ١ طير٤َٙ ٖٓ هزَ ػَد حُ٠لش حُـَر٤ش، رخُظٞح١ئ ٓغ رؼٞ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ١خؿ٤ش. ٝهي طْ ُٕٝ‬
  ‫ٝطوٞ٣ْ ٌٛٙ حُ٘خثؼخص رٌؼ٤َ ٖٓ حُلَٙ ٝحُؼ٘خ٣ش ك٢ ًَ ٖٓ ػٔخٕ ُٝ٘يٕ، ٝؿَٟ حطوخً طيحر٤َ ػٌَٔ٣ش ٝهخث٤ش،‬
 ‫ػٖ ١َ٣ن َٗ٘ حٌُظخثذ حُزيٝ٣ش حُوخٟؼش ُو٤خىحص رَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُل٤ِن حُغءر٢ حُظ٢ ًخٗؾ طؼظزَ ٓٞحُ٤ش ك٢ حُٔٞحهغ‬
                                                                                               ‫(9)‬
                                                                                                   ‫حُٔ٘خٓزش.‬

    ‫ٝٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ هي ّ،ٗغ ٖٓ ْٟ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ٓزخَٗس ه٬ٍ ٓئطَٔ أٍ٣لخ؛ كبٕ ػزي هللا رخىٍ اُ٠‬
     ‫حػظٔخى ٓخ رخص ٣ؼَف ٌٓ٘ ًُي حُٞهض رخْٓ ٓ٤خٓش »حُ٠ْ حُِحكق« (17) حُظ٢ ًخٗض هخثٔش ػِ٠ ػِٔ٤ش طـ٤٤َ‬
    ‫ٓ٤خٓ٢ ٝحهظٜخى١ طئى١ اُ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس اىحٍطٚ ٝٗلًٞٙ، ػزَ ٓخثَ أٍؿخء كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم‬
       ‫ح٧ٍىٕ، ػٖ ١َ٣ن طؼ٤٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ ٝأٜٗخٍٙ ك٢ حُٔ٘خٛذ حُلٔخٓش ٝه٘ن ح٧ٛٞحص ٝحُظ٘ظ٤ٔخص حُٔ٤خٓ٤ش‬
   ‫حُٔٔظوِش. ٝهي ىأد ػزي هللا ػِ٠ حٓظويحّ حُٜ٬ك٤خص حُظ٢ ًخٕ ٣ظٔظغ رٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ٌُٔخكؤس ح٧ٛيهخء حُويحٓ٠‬
    ‫ري٫ ٖٓ ًٔذ أٛيهخء ؿيى. ٝرٔخ إٔ ٓئ٣ي٣ٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ػِ٠ حُيٝحّ ٟٓٞ كل٘ش أهِ٤ش ٛـ٤َس، كبٕ‬
   ‫ؿٜخُٙ ح٩ىحٍ١ ًخٕ ِٛ٣٬ ٟٝ٤وخ ٖٓ حُزيح٣ش، ٌٝٛح حُـٜخُ طْ ا٣ـخىٙ ُلَٝ اٍحىطٚ ػِ٠ كِٔط٤ٖ، ٫ ٖٓ أؿَ‬
                            ‫ططٞ٣َ ٝحٓظليحع هٞحػي طؤ٣٤ي ؿ٤يس ك٢ ا١خٍ حُظَٝف حُٔظـ٤َس ُِٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش.‬



                                                    ‫221‬
‫ٝٗظ٤ـش ُـِٔش ٌٛٙ حُظيحر٤َ، رخ٩ٟخكش اُ٠ ؿ٤خد حُزيحثَ، ٝحُلٟٞ٠ حُٔ٬ُٓش ُِلَد ٝٓخ طَطذ ػِ٤ٜخ ٖٓ حهظ٬ع‬
      ‫ٌُِٔخٕ، ُحى اىٍحى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُلظٔ٤ش حُو٠ٞع ُلٌْ ػزي هللا. ؿ٤َ إٔ حُلظٔ٤ش ُْ طـؼَ حُلٌَس أًؼَ ؿخًر٤ش.‬
  ‫كخُلِٔط٤٘٤ٕٞ ْٝٛ أًؼَ طؼِ٤ٔخ ٝططٍٞح ٖٓ أًؼَ٣ش أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ػخٓش،ًخٗٞح ٣٘ظَٕٝ اُ٠ ػزي هللا‬
      ‫ٍُٝٝحثٚ "ٍػخس حُٔخػِ" ٗظَس حكظوخٍ ٝحُىٍحء. ٝٓؼِْٜ ٓؼَ رؼٞ ح٧ٍىٗ٤٤ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ ٣ؼظزَٝٗٚ ٓٔظزيح،‬
‫ٝ٣َٕٝ كٌٔٚ كٌٔخ كَى٣خ ٓظطَكخ. ٝهي أىٟ ح٫ٓظزؼخى حُٜٔ٘ـ٢ ٖٓ ح٧ؿِٜس ُٔئ٣ي١ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حُٔخرو٤ٖ‬
       ‫اُ٠ طؤً٤ي ٓوخٝكْٜ، ٝطؤ٣٤ي ح٫ٗؤخٓخص حُؼٔ٤وش ر٤ٖ ٛلٞكْٜ. ٝك٢ ؿ٤خد كَ٣ش ح٫هظ٤خٍ ك٤ٔخ ٣وٚ ٓٔظوزِْٜ‬
                          ‫حٟطَ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ُ٬ٗل٘خء أٓخّ ٓخ ٛٞ ٓلظّٞ رخٓظ٤خء ٝٗلٍٞ ُْ ٣ٌٞٗخ هخك٤٤ٖ ػِ٠ أكي.‬

 ‫ًخٕ ػزي هللا آٓ٬ ك٢ طلو٤ن حُٔلظّٞ رَٔػش، رٔؼ٘٠ ٍِٓ١، ػٖ ١َم حُظَ٘٣غ ُ٘ٞع ٖٓ حُظٞك٤ي حُِـٞ١ ُِٜٞ٣ش.‬
‫رخص حٓظويحّ ح٧ٍىٕ ري٫ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٝخٕ هي ظَٜ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢ ىٓظٍٞ (7491 ّ) ٓؼظٔيح ك٢ حُٞػخثن‬
 ‫حُزَ٣طخٗ٤ش رؼي حُٜيٗش. أٓخ ػزخٍطخ كِٔط٤٘٢ َٝٗم أٍىٗ٢ طْ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ ٗزٌٛٔخ، كظ٠ ؿَٟ أه٤َح كظَٛٔخ ك٢‬
      ‫حُٔؼخٓ٬ص حَُٓٔ٤ش هز٤َ حٗظوخرخص (0591 ّ) ك٢ ٓٔؼ٠ ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ ٛ٤خؿش ٛٞ٣ش أٍىٗ٤ش ٝحكيس. ٝطوٍَ‬
   ‫حُلي٣غ، ٖٓ ًُي حُظخٍ٣ن ٝٛخػيح، ػٖ ؿِأ١ حٌُِٔٔش رٞٛلٜٔخ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ٝحُ٠لش حُـَر٤ش. (77) ُوي ًخٕ‬
‫ًُي طـ٤٤َح ك٢ ح٧ٓٔخء ُْ ٣ٌظذ ُٚ أ١ ٗـخف. ٛل٤ق إٔ ح٧ٍىٕ كَ رُٜٔٞش ٓلَ َٗم ح٧ٍىٕ حُؼو٤َ ػِ٠ حُِٔخٕ‬
‫ٝح٧ًٕ، ٌُٖٝ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ظِٞح ٣ؼظَزََٕٝ ٝ٣ؼظزَٕٝ أٗلْٜٔ كِٔط٤٘٤٤ٖ. ٓخ ُزؼض ػزخٍس حُ٠لش حُـَر٤ش إٔ أٛزلض‬
    ‫ػزخٍس ُِظٔ٤٤ِ، ك٢ ك٤ٖ رو٤ض ػزخٍس حُ٠لش حَُ٘ه٤ش، ٍؿْ حٓظويحٜٓخ ك٢ حُيٝحثَ حَُٓٔ٤ش، ػخؿِس ػٖ حُظٞؿَ‬
 ‫حُلؼِ٢ ك٢ حُوخّٓٞ حُ٘ؼز٢. ٝرخُلؼَ كبٕ حُـٍٜٔٞ ُْ ٣ٌٖ ٣ظليع ا٫ ػٖ "حُ٠لش" رٔؼ٘٠ حُ٠لش حُـَر٤ش رخػظزخٍ‬
 ‫طلي٣ي حُـٜش أَٓح ُحثيح ٝؿ٤َ ٍَٟٝ١. (ٖٝٓ ح٥ٕ ٣ظْ حٓظويحّ ػزخٍس َٗم ح٧ٍىٕ ُِي٫ُش كَٜح ػِ٠ حُٔ٘طوش‬
                                                              ‫ح٧ٍىٗ٤ش حُٞحهؼش اُ٠ حَُ٘م ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ.)‬

   ‫ٍرٔخ ًخٕ حُو٠ٞع ُلٌْ ح٧ٍىٕ أَٓح ٓلظٞٓخ، ٌُٖٝ حُظوِ٢ ػٖ حُٜٞ٣ش ُْ ٣ٌٖ ٜٓ٬. كوي حٓظَٔ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ‬
‫٣َٕٝ أٗلْٜٔ كِٔط٤٘٤٤ٖ، ٖٝٓ حُٔلخٍهخص حُٔخهَس إٔ ٓ٤خٓخص ػزي هللا ح٫هظٜخى٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حُظٔ٤٤ِ، ك٠٬ ػٖ‬
 ‫ٍَٟٝس ط٘ظ٤ْ اؿخػش ح٧ًؼَ٣ش حُظ٢ رخطض ح٥ٕ رخثٔش ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ طو٠٢ رخُ٘ظَ اُ٤ْٜ رٞٛلْٜ كِٔط٤٘٤٤ٖ.‬

      ‫حٓظَٔص ػِٔ٤خص ١َى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ آَحث٤َ ه٬ٍ ػخّ (9491 ّ) (27) ٌُٖٝ حُظلَى حُـٔخٛ٤َ١ حٌُؼ٤ق‬
‫ُ٬ؿج٤ٖ ًخٕ، ٓغ حُٜيٗش، هي طزخ١ؤ كزخص طوٞ٣ْ أػيحىْٛ ٝكخؿخطْٜ رويٍ أًزَ ٖٓ حُيهش أَٓح ٌٓٔ٘خ. كل٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ‬
 ‫(9491 ّ) هيٍ ٛ٘يٝم ١ٞحٍة ح٧١لخٍ حُظخرغ ُ٨ْٓ حُٔظليس حُؼيى ح٩ؿٔخُ٢ ُ٬ؿج٤ٖ حُلخِٛ٤ٖ ػِ٠ ح٩ؿخػش ك٢‬
   ‫ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رـ (884815) ٗٔٔش. ًٝخٕ كٞحُ٢ ٓجش أُق ٖٓ ٛئ٫ء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬
‫رخٌُحص، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حُزخهٕٞ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (37) (طزخ٣٘ض ح٧ػيحى ك٢ ح٧َٜٗ حُ٬كوش رٔويحٍ ػَ٘٣ٖ أُلخ ؿَحء‬
     ‫حُظ٘و٬ص حُٔٔظَٔس ٌُِٔخٕ، ٝٗظ٤ـش ٗـخف حُزؼٞ ك٢ حُؼؼٍٞ ػِ٠ أٓزخد ٓؼ٤٘ش ٌٓ٘ظْٜ ٖٓ ٗطذ أٓٔخثْٜ ٖٓ‬
   ‫ٓـ٬ص ح٩ؿخػش). (47) حٓظوَ حُ٬ؿجٕٞ ر٤ٖ (000334) ٗٔٔش ٖٓ ٌٓخٕ حُ٠لش حُـَر٤ش ح٧ِٛ٤٤ٖ ٝ(000674)‬
  ‫ٗٔٔش ٖٓ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗٞح ٓزؼؼَ٣ٖ ك٢ ٓوظِق أٍؿخء حُ٠لش حُـَر٤ش ًٝخٗض أًزَ طـٔؼخطْٜ ك٢ رِيحص‬
    ‫حُوِ٤َ ٍٝحّ هللا ٝٗخرِْ ٝكُٜٞخ أٝ هَ٣زخ ٜٓ٘خ، ك٢ ك٤ٖ ًخٗض ح٧ػيحى ح٧ًزَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظًَِس ك٢ اٍري‬
‫ك٢ حُ٘ٔخٍ، ٝك٢ ػٔخٕ حُظ٢ ط٠وْ كـْ ٌٓخٜٗخ ُ٤ٜزق (000021ّ) ٓغ كٍِٞ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0591 ّ)‬
 ‫رؼي إٔ ًخٕ (00005) ريح٣ش ػخّ (8491 ّ) ٝك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ ٓوَ اهخٓش ػزي هللا حُ٘ظٞ١ ك٢‬
                                                                                                ‫(57)‬
                                                                                                     ‫حُ٘ٞٗش.‬

 ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُزيح٣ش هي ٝكَ حُوزِ ُِٔؼُٞ٣ٖ، ٓ٘لوخ ٓزِـخ ٖٓ حُٔخٍ ٓخ ٣َٜ اُ٠ كٞحُ٢ ػٔخٗ٤ش آ٫ف ؿ٘٤ٚ‬
   ‫ك٢ حُ٤ّٞ. (67) ٝٓخ ُزغ ٌٛح حُٔزِؾ، ٝهي ًخٕ ػزجخ ػو٤٬ ػِ٠ ٓ٤ِحٗ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ حُٔظٞحٟؼش، إٔ حٍطلغ ٓغ ه٤خّ‬
   ‫َٗم ح٧ٍىٕ رظٞٓ٤غ ٝؿٞىٙ ك٢ كِٔط٤ٖ، ؿَحء ٟٔٚ ُٔ٘خ١ن ًخٗض ٖٓ هزَ طيحٍ ٖٓ هزَ حُؼَحم َٜٝٓ، ٝٓغ‬
   ‫طِح٣ي أػيحى حُ٬ؿج٤ٖ. كٔغ كٍِٞ هَ٣ق ػخّ (8491 ّ) هيٍ ً٤ًَزَح٣ي إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣٘لن ٓزِؾ أٍرؼ٤ٖ‬
  ‫أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ك٢ حَُٜ٘. (77) ٌُٖٝ ٌٛح حُٔزِؾ، ٍؿْ طٌ٘٤ِٚ ػزجخ ػو٤٬ ؿيح ػِ٠ حُٔٞحُٗش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ًخٕ‬
      ‫ِٛ٣٬ رخُٔوخٍٗش ٓغ كخؿخص حُ٬ؿج٤ٖ حٌُ٣ٖ »ٓخ ُزؼض رطخُظْٜ حُؤَ٣ش ٝآكخم حٓظويحْٜٓ حُٔٔيٝىس حُٜٔلٞرش‬
          ‫رخُوِن ٝحُوٞف ٖٓ حُٔٔظوزَ، ٖٝٓ آٌخٗ٤ش حٓظَٔحٍ حُٔٔخػيحص حُٔلِ٤ش إٔ طٔو٠ض ػٖ هيٍ ٓظِح٣ي ٖٓ‬
     ‫ح٫ٟطَحد، ٝػيّ ح٫ٍط٤خف ٝػٖ ط٘خٓ٢ حُٔو٢ ٝح٫ٓظ٤خء«. (87) ٝهي ؿَٟ حُظول٤ق ٖٓ ٝ١ؤس حُٟٞغ رؼٞ‬
   ‫حُ٘٢ء ك٤ٖ أهيّ ٛ٘يٝم اؿخػش ٟلخ٣خ حٌُٞحٍع حُظخرغ ُ٨ْٓ حُٔظليس ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رخُٜٔٔش ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢‬
     ‫ٖٓ ػخّ (8491 ّ)، ٍٝحف ٣ويّ ٓؼٞٗش رٔ٤طش اُ٠ إٔ أٛزلض ًٝخُش حُـٞع ٝحُظ٘ـ٤َ حُيُٝ٤ش حُظ٢ طْ ا٣ـخىٛخ‬
                                ‫كي٣ؼخ هخىٍس ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رٜٔٔش ح٩ؿخػش ٝحُظٞ١٤ٖ ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ).‬




                                                   ‫321‬
‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓٔخػيس ح٧ْٓ حُٔظليس ُْ طٌٖ ح٥كخم ح٫هظٜخى٣ش رخُ٘ٔزش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ٓ٘ـؼش،‬
     ‫ٗظ٤ـش حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُؼخُ٤ش ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٝٓليٝى٣ش ح٧ٍٝ حٍُِحػ٤ش، ٝٗيٍس حُٔ٤خٙ ك٢ ًَ ٌٓخٕ. ٝهي‬
‫ٌَٗ كويحٕ حُٔخكَ حُلِٔط٤٘٢ رٞٛلٚ ٓٞهخ ُِٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش ٝحُٔ٘لٌ ح٧هَد ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٓززخ‬
  ‫اٟخك٤خ ُِظ٘خإّ. ٌُٖٝ رؼؼش حُٔٔق ح٫هظٜخى١ حُيُٝ٤ش (رؼؼش ً٬د) حُظ٢ ًخٗض أٝحهَ ػخّ (9491 ّ) ٗؼَص رؤٕ‬
 ‫آكخم حُظ٘ٔ٤ش ح٫هظٜخى٣ش رخُ٘ٔزش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ُْ طٌٖ رخُـش حُٔٞء ػِ٠ حُٔيٟ حُطٞ٣َ، َٗ١ ه٤خّ‬
  ‫ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ رٍٜٞس ٓ٘ظًَش رظطٞ٣َ كٞٝ ح٧ٍىٕ ٝحٓظـ٬ُٚ، (97) ٌُٖٝ أٓخٓخ ًح ٗؤٕ ٧١ طلخإٍ ُْ ٣زي‬
   ‫ٓٞؿٞىح ك٢ ؿ٤خد ٓؼَ ٌٛح حَُٔ٘ٝع حٌُ١ ُْ ٣ظلون ه٢ ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ. (ٝٓغ ًُي كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ظَ ٓلؼٔخ‬
    ‫رخ٧َٓ ٗظ٤ـش ا٣ٔخٗٚ رؤٕ »ح٧َٓ ُْ ٣ٌٖ ٓٔظل٤٬ رخُ٘ٔزش ُزِي َٗه٢...« ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ »إٔ حُٟٞغ ح٫هظٜخى١‬
      ‫(12)‬
           ‫ٝهٜٞٛخ ٓ٤ِحٕ حُٔيكٞػخص ك٢ ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٣٘طٞ١ ػِ٠ أ١ ٓؼ٘٠ رخُٔؼخ٣٤َ حُـَر٤ش ح٫ػظ٤خى٣ش...«.‬

         ‫كون رؼٞ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ حُىٛخٍح ك٢ ظَٝف ح٧ُٓش. كوي حٍطلؼض أٓؼخٍ ح٧ٍٝ حٍطلخػخ ؿ٘ٞٗ٤خ،‬
 ‫ٝهٜٞٛخ ك٢ حُؼوخٍحص حُل٠َ٣ش. ٝهي أريص ُٝؽ ػزي هللا حُؼخُؼش، ٗخٛيس، حُظ٢ ًخٗض طِٔي أٜٓٔخ ك٢ ًَٗش حُ٘وَ‬
 ‫حَُ٘م أٍىٗ٤ش ـ حُؼَحه٤ش حٓظؼيحىح ُِٔٔخػيس ك٢ طٜٔ٤َ ٍَٓٝ حُ٤ٜٞى حُؼَحه٤٤ٖ حُٔظٞؿٜ٤ٖ اُ٠ آَحث٤َ ػزَ َٗم‬
‫ح٧ٍىٕ ٓوخرَ ػٖٔ. (72) أٓخ أًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، رَٜف حُ٘ظَ ػٖ أٟٝخػْٜ حُٔخروش، كوي ًخٗض ح٥ٕ رخُٔوخرَ، ك٢‬
                                                                                   ‫كخُش ٖٓ حُزئّ ٝحُؼُٞ.‬

    ‫ُ٤ْ ػٔش أ١ ٓٔق ػخّ ٧ٓزخد حُٔؼ٤٘ش أٝ حُٜٖٔ حُٔخروش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ٝؿيٝح أٗلْٜٔ طلض ٍكٔش حَُػخ٣ش‬
  ‫ح٧ٍىٗ٤ش. ًخٕ حُزؼٞ ٓ٤ٍٕٔٞٝ ٌُٝح ُْ ٣زخىٍٝح اُ٠ طٔـ٤َ أٓٔخءْٛ ك٢ هٞحثْ ح٩ؿخػش حُظ٢ ٌِٗض أٓخّ طيٝ٣ٖ‬
‫ػيى حُ٬ؿج٤ٖ؛ كخَُٓخٓ٤َ حُٔلُٔٞش ٖٓ حُز٘ٞى حُلِٔط٤٘٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هخٍرض ٓزِؾ ػَ٘س ٓ٬٣٤ٖ ؿ٘٤ٚ، ك٤ٔخ‬
   ‫رخص ح٥ٕ ٣ؼَف رخْٓ آَحث٤َ كظ٠ ػخّ (6591 ّ) أٝ رؼيٙ. ؿ٤َ إٔ ػِؼ٢ ٓٔظٌِخص حُ٬ؿج٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗض‬
 ‫أٍٟخ ٝٓٔظٌِخص ؿ٤َ هخرِش ُِ٘وَ، ٝرخُظخُ٢ كوي كويص اُ٠ ؿ٤َ ٍؿؼش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ظِٞح‬
                                                                      ‫(22)‬
                                                                           ‫ُزؼٞ حُٞهض ٣ؤِٕٓٞ رخُظؼٞ٣ٞ.‬

  ‫ٓخ ُزؼض ه٤زش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ح٫هظٜخى٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش إٔ ػٔوض حٓظ٤خءْٛ حُٔ٤خٓ٢، حٌُ١ رخص‬
  ‫ٓ٤خ٫ رخُٔؼَ اُ٠ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ٗوٚ ػزي هللا، حٌُ١ أىص ٓ٤خٓخطٚ ح٫هظٜخى٣ش اُ٠ ٓ٠خػلش كيس ٓ٘خػَ حُ٠٤خع‬
       ‫ٝح٫ٗٔ٬م ػٖ ح٧ٍٝ ٝحُـَرش ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓٔئٝ٫ ػٖ حُٔٞحٍى‬
    ‫ح٫هظٜخى٣ش حُٔليٝىس ٌَُ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ًٔخ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣لؼَ ٗ٤جخ ر٘ؤٜٗخ. ًخٗض‬
     ‫هط٢ حُظ٘ٔ٤ش ٝآٌخٗ٤خص طٞك٤َ حُوَٝٝ طل٠َ َٗم ح٧ٍىٕ ٝأِٛٚ؛ كخُزِيحص حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُٜـ٤َس ًٝحص‬
   ‫حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُٔظيٗ٤ش كِٜض ػِ٠ ٓ٤ِحٗ٤خص رِي٣ش ٓٔخٝ٣ش ُ٘ظ٤َطٜخ ًٝحص حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُؼخُ٤ش ك٢ حُ٠لش‬
‫حُـَر٤ش. (42) ٝرٍٜٞس ػخٓش ُْ ٣ٌٖ حُظـخٍ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ٣ٔظط٤ؼٕٞ حُلٍٜٞ ػِ٠ اؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى، ػِ٠ حَُؿْ‬
     ‫ٖٓ ٓزِؾ حُٔ٬٣٤ٖ حُؼَ٘س ٖٓ حُـ٘٤ٜخص حٌُ١ ؿِزٚ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ، ك٠خػلٞح رٚ كـْ ًظِش ح٧ٓٞحٍ حُٔظٞحكَس ك٢‬
                                                                                            ‫َٗم ح٧ٍىٕ.‬

 ‫ٝك٢ طَهذ ٜٓ٘خ ُؼِٔ٤ش حُيٓؾ حُ٬كوش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ٓغ اكٔخٜٓخ حُلخى رـ »ٍَٟٝس طـِ٤ق‬
  ‫كزش حُيٝحء حَُ٘م أٍىٗ٤ش رطزوش ٖٓ حٌَُٔ« (52) هٍَص رَ٣طخٗ٤خ، رٜيف طلٔ٤ٖ ح٧ٟٝخع ح٫هظٜخى٣ش، اهَحٝ‬
   ‫ح٧ٍىٕ ٓزِؾ ِٓ٤ٕٞ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص، ًٔٔخػيس ط٘ٔٞ٣ش ُظٞ١٤ٖ حُ٬ؿج٤ٖ ػِ٠ أٓخّ أًؼَ ىٝحٓخ ٖٓ رَحٓؾ ح٩ؿخػش‬
      ‫حُٔؼظٔيس كظ٠ ًُي حُٞهض. ًخٕ ح٧َٓ ٓؼوٞىح ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظ٘ٔ٤ش ح٫هظٜخى٣ش، اًح ٓخ طْ حٓظويحّ حُوَٝ‬
  ‫ًؤٓخّ، إٔ طـِذ ٓؼٜخ كٞحثي ٓ٤خٓ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُوَٝ ٓخ ُزغ إٔ طٔوٞ ػٖ ٗظخثؾ ٓ٘خه٠ش ُِ٘ٞح٣خ حُزَ٣طخٗ٤ش،‬
 ‫٧ٕ اٗلخهٚ حٓظٜيف َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش، ٫كظخ ح٧ٗظخٍ اُ٠ اٛٔخٍ ح٧ٍىٕ ُِ٠لش حُـَر٤ش. كزؼي ػخٓ٤ٖ‬
      ‫ٖٓ حُٔٞحكوش ػِ٠ هط٢ اٗلخهٚ حػظَف أكي حُظوخٍ٣َ رؤٕ »حُوَٝ حُزَ٣طخٗ٢.. حُٔٔ٘ٞف أٓخٓخ ٩ػخىس طٞ١٤ٖ‬
    ‫حُ٬ؿج٤ٖ ُْ ٣وْ رؼي رظٞ١٤ٖ أ١ ٫ؿت رٍٜٞس ٓزخَٗس ٖٓ ك٤غ حٌُٖٔ أٝ ح٫ٓظويحّ«. (62) ٝري٫ ٖٓ ًُي كبٕ‬
    ‫حُٔخٍ ًخٕ هي طْ اٗلخهٚ ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٗن حُطَم ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، حٌُ١ ٝكَ ػٔ٬ ٓئهظخ ُلٞحُ٢ ػ٬ػش‬
 ‫آ٫ف ػخَٓ ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ. ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ حُطَم حُظ٢ ٗوض ًخٗض هي أىص اُ٠ طزي٣ي أٓٞحٍ ًخٕ ٖٓ‬
      ‫حٌُٖٔٔ اٗلخهٜخ رٌَ٘ أك٠َ ك٢ ٓـخ٫ص أهَٟ؛ ٝهي حػظزَٛخ ٓي٣َ ح٧ٍحٟ٢ ٝحُٔٔخكش ؿٍٞؽ ٝحُزٍٞ ًحص‬
    ‫طٌخُ٤ق كخهض كيٝىٛخ رؼَ٘حص ح٥٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص. (72) ٝػِن أكي حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ػِ٠ ٗيٍس حُوط٢ ٝح٧ٓٞحٍ‬
      ‫حٌَُٔٓش ُظ٘ٔ٤ش حُ٠لش حُـَر٤ش رٌؼ٤َ ٖٓ حَُٔحٍس هخث٬: »إ حُ٘٢ء حُٞك٤ي حٌُ١ ٓٔلٞح رظطٞ٣َٙ ٛٞ حُ٘٘خ١‬
                                                              ‫(82)‬
                                                                   ‫حُٔ٤خك٢ ٧ْٜٗ ُْ ٣ٔظط٤ؼٞح ٗوَ حُويّ«.‬

‫ًٌُي كبٕ حُٔ٤خٓخص حُظـخٍ٣ش ح٧ٍىٗ٤ش، ُْ طزيأ رظول٤ق ه٤ٞى حُــَحك٤ش حُٔ٤خٓ٤ش حُٜخٍٓش، حُظ٢ رخطض ط٠غ حُويّ‬
 ‫ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ك٢ ٜٗخ٣ش حُو٢ حُظٔٞ٣٘٢ حُزخىة رز٤َٝص ٝحُِٔظق ىحثَ٣خ ػزَ ػٔخٕ. ًٝخٗض حُٔ٤خٓخص حُظـخٍ٣ش‬


                                                  ‫421‬
‫حُٜخىٍس ػٖ ػٔخٕ ك٢ ٛخُق ػٜخرش ٖٓ طـخٍ ػٔخٕ، ٝطؼَٔ ٟي حُظـخٍ ٝحُٔٔظٌِٜ٤ٖ ك٢ ٓيٕ ٝرِيحص حُ٠لش‬
   ‫حُـَر٤ش. ُْ ٣ٌٖ ُيٟ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ ٛخكذ حهظٜخى أٛـَ ًؼ٤َح ٖٓ حهظٜخى كِٔط٤ٖ ٓخ هزَ حُلَد، ا٫‬
‫ٓٞحٍى ٓليٝىس ٖٓ حُؼِٔش حُٜؼزش؛ ٝرخُظخُ٢ كبٕ ح٫ٓظ٤َحى طْ اه٠خػٚ ُ٘ظخّ اٛيحٍ ح٩ؿخُحص حٌُ١ ٣ؼَٔ ُٜخُق‬
    ‫ػٔخٕ. ٝهي أىٟ ٌٛح اُ٠ اؿزخٍ حُظـخٍ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ػِ٠ حُؼَٔ ٖٓ ه٬ٍ ٓٔظٍٞى٣ٖ ك٢ ػٔخٕ، ٓٔخ ٍكغ‬
    ‫أٓؼخٍ حُِٔغ حُٔٔظٍٞىس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ر٘ٔزش (52%) رخُٔوخٍٗش ٓغ ٗظ٤َحطٜخ ك٢ ػٔخٕ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ‬
        ‫طؼَٟض أٓؼخٍ حُز٠خثغ حُلِٔط٤٘٤ش، ٝٛ٢ ٓ٘ظـخص ٍُحػ٤ش هخرِش ُِظِق رٌَ٘ ٍث٤ٔ٢ ٓؼَ: ُ٣ض حُِ٣ظٕٞ‬
   ‫ٝحُٜخرٕٞ ُ٬ٗولخٝ. كخ٫طـخٍ رٌٜٙ حُز٠خثغ رخص ٣َٝحف ر٤ٖ حًَُٞى ٝحُـٔٞى حٌُخَٓ، رؼي حٗؼِحٍ حُظـخٍ ػٖ‬
 ‫ح٧ٓٞحم حُؼخى٣ش حُظ٢ ٛخٍص ىحهَ آَحث٤َ، ٝػٖ ح٧ٓٞحم حُزؼ٤يس ػزَ ٓٞحٗت حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ حُوَ٣زش.‬
  ‫أٓخ طـخٍ ػٔخٕ كوي كووٞح حُىٛخٍح ًز٤َح ك٢ ح٫طـخٛ٤ٖ، اً ػِٔٞح ٝٓطخءح ُيٟ ٓٔظٍٞى١ حُ٠لش ٖٓ ؿٜش ٝر٤ٖ‬
                                                     ‫حُٔ٘ظـ٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝح٧ٓٞحم حُؼَر٤ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬

     ‫ؿ٤َ إٔ حُظـخٍ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حٓظطخػٞح إٔ ٣٘ظٔٞح أٗلْٜٔ ك٢ ا١خٍ ٍحرطش ؿَف حُظـخٍس حُلِٔط٤٘٤ش حُؼَر٤ش،‬
‫ٝكخُٝح ك٢ ػخّ (0591 ّ) رٜ٘ق ٓـٔٞع ح٧ٓٞحٍ حُٔظٞحكَس. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗظ٘خٍ اؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى ُْ ٣ؼٖ آهَ‬
 ‫حُٔطخف أ١ طٞٓ٤غ أٝ ط٘ٞ٣غ ُِظـخٍس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش؛ كبؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى ٌٛٙ ٓخ ُزؼض، ٛ٢ ًحطٜخ، إٔ أٛزلض‬
 ‫ِٓغ ٣ز٤ؼٜخ ٛـخٍ حُظـخٍ اُ٠ ًزخٍْٛ ٓوخرَ ٍرق ٣زِؾ ػَ٘س رخُٔجش. (92) ٌٌٝٛح كبٕ ٓيٕ حُ٠لش حُـَر٤ش طيٍٛٞص‬
 ‫ٗظ٤ـش حُو٬كخص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔظؼٜ٤ش ٓغ آَحث٤َ، ٝٛٞ ح٧َٓ حٌُ١ أىٟ اُ٠ حُظ٘يى ك٢ كٔخ٣ش حُليٝى، ٝحُوٞف‬
    ‫ٖٓ حُِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش. ٌُح ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔيٕ إٔ أٛزلض ٓيٗخ ٛخٓ٘٤ش ٓؼُِٝش رخُٔوخٍٗش ٓغ ػٔخٕ‬
  ‫حُِٔىَٛس. ٝهخّ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ، ٧ٓزخد ٓخُ٤ش ٝإ ُْ ٣ٌٖ ريٝحكغ ٓ٤خٓ٤ش، رظٞظ٤ق ٍٓخٓ٤ِْٜ ك٢ ٓ٤خى٣ٖ ح٧ػٔخٍ‬
                                  ‫ٝحُز٘خء ك٤ٔخ ٍٝحء حَُٜ٘ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ري٫ ٖٓ طٞظ٤لٜخ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش.‬

     ‫أػَ حُلَٓخٕ ح٫هظٜخى١ ػِ٠ حُل٤خس حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حطـخٛ٤ٖ ٓظ٘خه٠٤ٖ. أىٟ، أٝ٫، ىٕٝ أىٗ٠ ٗي، اُ٠ طؼٔ٤ن‬
‫ٝطؼِ٣ِ حُٔؼخٍٟش ٝح٫ٓظ٤خء حُٔ٤خٓ٤٤ٖ طـخٙ ػزي هللا؛ ؿ٤َ أٗٚ طٔوٞ ػخٗ٤خ، ػٖ كَٝ هيٍ ٖٓ ح٩ًػخٕ حُٔ٤خٓ٢‬
‫ػِ٠ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗض ك٤خطْٜ حُ٤ٞٓ٤ش ٝأٓزخد ٓؼ٤٘ظْٜ هي طؼَٟض ُ٬ٜٗ٤خٍ حٌُخَٓ ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ، ٝحٌُ٣ٖ‬
   ‫أٛزلٞح، رخُظخُ٢، ٓؼظٔي٣ٖ ك٢ ك٤خطْٜ ػِ٠ ٓخ طـٞى رٚ حُلٌٞٓش ػِ٤ْٜ. ٝكٌٞٓش ػزي هللا ُْ طَٜٔ طوي٣ْ ٌٓخكآص‬
  ‫ٓؼ٤٘ش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ئ٣يٜٝٗخ؛ كٔؼ٬ ػٔش رَٗخٓؾ ٍٖٛ ٍُحػ٢ طْ ا١٬هٚ ك٢ ػخّ (0591 ّ)، ًخٕ ٓغ‬
  ‫كٍِٞ ػخّ (4591 ّ) هي ٓ٘ق هَٟٝخ ُحىص ػٖ ػ٬ػش ٓ٬٣٤ٖ ٖٓ حُيٗخٗ٤َ، ًٛزض رؤًؼَ٣ظٜخ اُ٠ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢‬
     ‫حُٔٞحُ٤ٖ ُ٨َٓس حُٜخٗٔ٤ش ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (13) كٌٜح حُظير٤َ ٓغ طيحر٤َ أهَٟ ٓ٘خرٜش ٓخػيص ػزي هللا ػِ٠‬
    ‫طؼِ٣ِ ٓٞحهغ ٓـٔٞػش ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٝح٧ػ٤خٕ حُظ٢ ٌِٗض ٗٞحس حُـزٜش حُٔئ٣يس ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش‬
    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ طيحر٤َ ػزي هللا ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُِـٞ١ ٝح٫هظٜخى١ ُْ طلون ا٫ هيٍح ِٓظزٔخ ٖٓ حُ٘ـخف، رَ‬
    ‫ًٝخٗض، أك٤خٗخ، طظؼخَٓ ٓغ أٛيحف ٓظ٘خكَس، كبٕ ػِٔ٤ش "حُ٠ْ حُِحكق"، ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُوخٗٞٗ٢، كخكظض ػِ٠‬
          ‫َٓػظٜخ. ٝهي ًخٗض حُٔؼخُْ حَُث٤ٔ٤ش ػِ٠ ٌٛح حُطَ٣ن طظٔؼَ روطٞحص ٛ٢: ٓ٘ق حُـ٘ٔ٤ش ح٧ٍىٗ٤ش ُـٔ٤غ‬
     ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُؼَد ك٢ ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (9491 ّ)، حٓظزيحٍ حُلٌْ حُؼٌَٔ١ ك٢ آًحٍ رلٌْ ٓيٗ٢ ٓٔئٍٝ أٓخّ‬
    ‫حُُٞحٍحص ًحص حُؼ٬هش ك٢ ػٔخٕ، رظؼ٤٤ٖ ػ٬ػش ٍُٝحء كِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ حُلٌٞٓش ك٢ أ٣خٍ، ٝرخُٔزخىٍس أه٤َح، ك٢‬
     ‫ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (9491 ّ) رؼي ٓئطَٔ أٍ٣لخ رؼخّ ٝحكي، اُ٠ اٛيحٍ هخٕٗٞ طُٞ٠ ػزي هللا رٔٞؿزٚ ؿٔ٤غ‬
  ‫حُٜ٬ك٤خص ٝحُِٔطخص حُظ٢ ًخٗض ِٓطش ح٫ٗظيحد ك٢ كِٔط٤ٖ طظٔظغ رٜخ ٖٓ هزَ. ٝػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼِٔ٢ كبٕ ٌٛح‬
 ‫حُوخٕٗٞ ًخٕ ٣ؼ٘٢ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي حٟطِغ رـٔ٤غ ٓٔئُٝ٤خص حُلٌْ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. ٝٓغ ًُي كوي طوٍَ ػيّ‬
    ‫اٛيحٍ ر٤خٕ ٍٓٔ٢ اُ٠ إٔ طظٞكَ آٌخٗ٤ش ػوي حٗظوخرخص رَُٔخٗ٤ش ك٢ حُ٠لظ٤ٖ حَُ٘ه٤ش ٝحُـَر٤ش ًِظ٤ٜٔخ. ًخٗض‬
   ‫حُلٌَس طوٍٞ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٗظوخرخص إٔ ط٠ل٢ ٗٞػخ ٖٓ حُظلٞ٣ٞ حُ٘ؼز٢ ػِ٠ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ٝرؤٕ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ،‬
    ‫رؼي ٓ٘خًٍظْٜ ك٢ حهظَحف طَط٤زخص كٌْ ؿي٣يس، ٓ٤ٌٕٞٗٞ أهَ ِٗٝػخ اُ٠ حَُؿزش ك٢ ٍإ٣ش طِي حُظَط٤زخص ٝٛ٢‬
  ‫طولن. طوٍَ اؿَحء ح٫ٗظوخرخص ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ). ٝطٜٔ٤يح ُٜخ طْ حػظزخٍ ؿٔ٤غ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُوخٟؼ٤ٖ‬
        ‫ُِلٌْ ح٧ٍىٗ٢ ٓٞح١٘٤ٖ أٍىٗ٤٤ٖ رٍٜٞس آُ٤ش، ٗظَح ٧ٕ حُٔ٘ق حُٔخرن ُِـ٘ٔ٤ش ح٧ٍىٗ٤ش ُْ ٣ٌٖ، ك٢ ٓؼظْ‬
                                                                           ‫ح٧كٞحٍ، هي هٞرَ رؤ١ ٍى ا٣ـخر٢.‬

 ‫ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ك٢ حُ٠لظ٤ٖ هي ريإٝح، ك٢ طِي ح٧ػ٘خء، ٣ظآُلٕٞ ٓغ كٌَس حُو٠ٞع ُلٌْ ػزي هللا، ُِٔزذ حُزٔ٤٢‬
      ‫حٌُخٖٓ ك٢ ػيّ ٝؿٞى أ١ ه٤خٍ آهَ هخرَ ُِظ٘ل٤ٌ. كخُؼي٣ي ٖٓ ٛلٞف حُ٘وزش حُلخًٔش ٖٓ أػ٤خٕ حُٔيٕ ٝٓ٬ى‬
  ‫ح٧ٍحٟ٢ ًخٗٞح هي ٗوِٞح ٝ٫ءْٛ اُ٠ ػزي هللا رؼي ٓئطَٔ أٍ٣لخ ِٝٛ٣ٔش َٜٓ. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ حٓظَٔٝح ك٢ طؤ٣٤ي‬
  ‫ه٤خّ ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش أٝ ك٢ ىػْ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ٖٓ ر٤ٖ أػ٠خء حُ٘وزش كوي طْ ٓ٘ؼْٜ، رؤًؼَ٣ظْٜ، ٖٓ‬
                                                                ‫ىهٍٞ حُٔ٘خ١ن حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس ح٧ٍىٗ٤ش.‬




                                                 ‫521‬
‫ٍٝؿْ حُظلٍٞ اُ٠ حُلٌْ حُٔيٗ٢، حٓظَٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حكظ٬ُٚ ُِ٠لش حُـَر٤ش ًٝخٕ، رخُظخُ٢، هخىٍح ػِ٠ ُـْ‬
   ‫حُٔؼخٍٟش هزَ ح٫ٗظوخرخص ٝه٬ُٜخ. ُٝيٟ كٍِٞ ٓٞػي ح٫ٗظوخرخص ًخٕ حُلِد حُٔ٤خٓ٢ حُٞك٤ي ك٢ حُٔخكش ٛٞ‬
     ‫حُلِد (حُِ٤زَحُ٢) حُٔئ٣ي ُؼزي هللا (كِد ح٧كَحٍ)، حٌُ١ حطلي ٓغ كِد حُٜ٘٠ش حَُ٘م أٍىٗ٢ حٗٔـخٓخ ٓغ‬
‫ٓ٤خٓش ػزي هللا حُؼخٓش حُوخثٔش ػِ٠ ىٓؾ حٌُظِظ٤ٖ حٌُٔخٗ٤ظ٤ٖ، ٝػِ٠ ػيّ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ حُظ٘ظ٤ْ حُٔ٤خٓ٢ كٍٞ ه٠خ٣خ‬
                                                         ‫كِٔط٤٘٤ش (أٝ َٗم أٍىٗ٤ش) رٍٜٞس ىه٤وش ٝٓليىس.‬

  ‫ًخٗض ٗظَس أًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ اُ٠ ػزي هللا هخثٔش ػِ٠ ٗٞع ٖٓ حَُ٣زش حُٔ٘ئٝٓش. ٝهي ػِن ً٤ًَزَح٣ي هخث٬: اْٜٗ‬
          ‫ًخٗٞح رؤًؼَ٣ظْٜ ٓ٤َىٕٝ رـ (٫) ُٞ ٓجِٞح ػٔخ اًح ًخٗٞح ٣َ٣يٕٝ إٔ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظوِ٤ٖ، أٝ إٔ ٣ٜزلٞح ٍػخ٣خ‬
‫هخٟؼ٤ٖ ُلٌْ حُِٔي ػزي هللا، أٝ إٔ ٣وزِٞح رلٌْ آَحث٤َ. (73) ٝك٢ ؿ٤خد أ١ أهزخٍ ك٢ حُٔٔؤُش، أًػ٘ٞح ُلٌْ ػزي‬
       ‫هللا، ٌُْٜٝ٘ ُْ ٣لؼِٞح ًُي ٓـخِٓش أٝ حٗط٬هخ ٖٓ أ٣ش ٗٞح٣خ ١٤زش رخُ٠ٍَٝس. ٝك٢ ك٤ٖ أْٜٗ ريٝح ٓظـخٝر٤ٖ ٓغ‬
         ‫ُ٣خٍحص ػزي هللا حُظ٢ ُحى طٌَحٍٛخ، كبٕ ػيحء ٓو٤ٔخ ٍٝحٓوخ ًخٕ ٣ٌٖٔ طلض هَ٘س حُٔظخَٛ. ًٝٔخ ر٤ٖ أكي‬
    ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُِوَٜ٘ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ حُويّ كبٕ »حُٔٞظل٤ٖ ٝح٧ػ٤خٕ ٝحُ٘خّ ٣ظٔخروٕٞ ػِ٠ طوز٤َ ٣ي ؿ٬ُظٚ، ك٢‬
         ‫ك٤ٖ إٔ حُؼي٣ي ْٜٓ٘ ٣ل٠ِٕٞ ًَٔٛخ«. (23) ٝػٔش َٓحهذ رَ٣طخٗ٢ ٝٛق رخٗٔجِحُ، ٝحهلخ كٞم أػخُ٢ هْٔ‬
         ‫ح٫ٓظوخٓش ح٧ه٬ه٤ش ٝحُظلٞم حُؼَٜ٘١، ً٤ل٤ش ه٤خّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ ٓخثَ حُطزوخص »رلِٔش ر٘ؼش رخػؼش ػِ٠‬
  ‫ح٫ٗٔجِحُ ُِوخثٚ، ٍٝإ٣ظٚ، ٝحُظِٜ٤َ ٝحُظٜل٤ن ُٚ، ٝ٩ؿَحهٚ رخُٔيحثق ٝح٫١َحءحص حُِحٛ٤ش، ٫ ُ٘٢ء ا٫ ُ٤ؼزَٝح‬
  ‫(33)‬
        ‫ػٖ ًَْٜٛ حُ٘ي٣ي ُٚ كٍٞ ػٞىطْٜ اُ٠ ٓ٘خُُْٜ. ٖٓ حُٔئًي إٔ ٛئ٫ء حُ٘خّ ٣ؼَكٕٞ ٖٓ أ٣ٖ طئًَ حٌُظق«.‬

    ‫ُْ طظؤػَ أًؼَ٣ش حُلٔخرخص حُزَ٣طخٗ٤ش رـِٔش ٌٛٙ حُظ٤خٍحص حُظلظ٤ش ٖٓ حُؼيحء حٌُ١ ىٍؽ ً٤ًَزَح٣ي، ٍؿْ اىٍحًٚ‬
  ‫ُٔيٟ ٓؼخٍٟش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُؼزي هللا، ػِ٠ ح٫ٓظولخف رٜخ ػخُ٣خ ا٣خٛخ اُ٠ ٓلَٟ٤ٖ هخٍؿ٤٤ٖ، أٝ اُ٠ ٗوٜ٤ش‬
  ‫حُؼَر٢ حُلِٔط٤٘٢ »حُٔؼَٝف ربىٓخٗٚ ػِ٠ ػخىس حُظٌَٓ حُٜخٍم«. (43) كزَأ٣ٚ ُْ ٣ٌٖ حُٔطِٞد ُؼ٬ؽ ح٫ٓظ٤خء‬
  ‫حُلِٔط٤٘٢ ا٫ حُِٔ٣ي ٖٓ حُ٘ظخّ ٝحُ٠ز٢؛ ًِٝٔخ ريح حُلِٔط٤٘٤ٕٞ أًؼَ طَٔىح ٝػ٘خىح ُحى ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ اَٛحٍٙ‬
                 ‫ػِ٠ حُٞكيس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ٓز٤٬ ُلْٔ حُـيٍ حُيحهِ٢ كٍٞ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ َٓس ٝاُ٠ ح٧ري.‬

 ‫أٓخ ك٢ ُ٘يٕ كوي طًَِص حُٔوخٝف حَُث٤ٔ٤ش ػِ٠ ػ٬هخص ػزي هللا ٓغ ؿ٤َٙ ٖٓ حُوخىس حُؼَد ٝػِ٠ ٟٝغ ح٧ٍىٕ‬
    ‫ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢. ٝهي ًخٗض ٌٛٙ حُٔوخٝف ٛ٢ حُ٘ظخؽ حُطز٤ؼ٢ َُؿزش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُللخظ ػِ٠ ٌٓخٗظٜخ ٛ٢ ك٢‬
‫حُٔ٘طوش، ٓغ روخء ططِؼخص حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًحص أٛٔ٤ش ػخٗٞ٣ش.ٝك٤ٖ هخّ ػزي هللا رِ٣خٍس ُ٘يٕ ك٢ آد ٖٓ ػخّ (9491 ّ)‬
    ‫١ٔؤٗظٚ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٍٞ طؤ٣٤ي رَ٣طخٗ٤خ ُؼِٔ٤ش اىٓخؽ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رَ٘م ح٧ٍىٕ. ٝهي ًخٗض حُلٔخرخص‬
 ‫حُزَ٣طخٗ٤ش، ٌٓ٘ ٓئطَٔ أٍ٣لخ ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ حُٔخرن، هي طـ٤َص طـ٤َح ؿٌٍ٣خ ُٜخُق ػزي هللا. كوي رخطض رَ٣طخٗ٤خ‬
‫ط٘ؼَ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظٞك٤ي إٔ ٣ـؼَ حكظٔخٍ أ١ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ أهَ، ٫ أًؼَ، ٗٔزش إٔ ٣لَٜ ٝإٔ حُظٞك٤ي ٓ٤٠غ‬
   ‫كيح ُ٬طـخٛخص حَُحٛ٘ش حُٔطخُزش رخ٫ٓظو٬ٍ ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٝإٔ ٣ٞكَ ٓ٘طِوخ ػخرظخ ِٝٛزخ ُِلَ حُٜ٘خث٢ ُِِ٘حع‬
      ‫حُلِٔط٤٘٢، ري٫ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ ٛٞ ٗلٔٚ ٓؼظٔيح ػِ٠ طٔٞ٣ش ٗخِٓش. ًٌُٝي كبٕ ٍكغ حُلظَ حُيُٝ٢ ػٖ طٍٞ٣ي‬
    ‫ح٧ِٓلش ٝحٓظج٘خف ٗل٘خص ح٧ِٓلش ك٢ آد ٖٓ ػخّ (9491 ّ) أىٟ اُ٠ طٞحكَ آٌخٗ٤ش ُ٣خىس حُؼوش رويٍس حُـ٤ٖ‬
       ‫حُؼَر٢ ػِ٠ كٔخ٣ش ٗلٔٚ ٝح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ُٔ٤طَطٚ. ؿ٤َ إٔ ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ ظِٞح ٓؼِو٤ٖ أٛٔ٤ش ػِ٠ ٓزيأ‬
    ‫حُظؼٞ٣ٞ ح٩هِ٤ٔ٢، ٝحٓظَٔٝح ٣ؼظويٕٝ رؤٕ آَحث٤َ هي طظ٘خٍُ كٍٞ ٌٛٙ حُ٘وطش. ٝرخُظخُ٢ كوي طْ طوي٣ْ حُٜ٘٤لش‬
                                                                     ‫(53‬
                                                                         ‫ُؼزي هللا رؤٕ ٣٘ؤٟ ر٘لٔٚ ُلظَس اٟخك٤ش.‬

‫ٓخ ُزؼض ح٥ٓخٍ ح٧َٓ٣ٌ٤ش حُٔؼِوش ػِ٠ حُظٔٞ٣خص ح٩هِ٤ٔ٤ش إٔ طزيىص ه٬ٍ هَ٣ق ػخّ (9491 ّ) ك٢ ٟٞء حُظ٘يى‬
 ‫ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔطَّى. ٝٓغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ رخطض حُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝرَ٣طخٗ٤خ، ًِظخٛٔخ، ٓٔظؼيط٤ٖ ُِٔٞحكوش‬
         ‫ػِ٠ ػِٔ٤ش حُيٓؾ، ٝطْ ا١٬م ػِٔ٤خص حُظٜٔ٤ي ُ٬ٗظوخرخص حُظ٢ ًخٗض ٓظلظق حُطَ٣ن أٓخّ ح٩ػ٬ٕ حُٜ٘خث٢‬
  ‫ٝحَُٓٔ٢ ُِظٞك٤ي. ؿَٟ اػيحى هٞحثْ حُٔوظَػ٤ٖ حًٌٍُٞ ٖٓٔ رِـٞح حُؼخٓ٘ش ػَ٘س ك٢ َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ًٝخٗض‬
    ‫حُ٠لظخٕ حُـَر٤ش ٝحَُ٘ه٤ش ٓظٔخٝ٣ظ٤ٖ ٖٓ ك٤غ ػيى حُٔٔـِ٤ٖ ك٢ حُوٞحثْ ح٫ٗظوخر٤ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٓخٕ‬
                                                       ‫(63)‬
                                                            ‫حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗٞح ٟؼق ٌٓخٕ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش.‬

  ‫ٓخى ػٔخٕ ٗٞع ٖٓ حُوٞف ٖٓ إٔ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٤وخ١ؼٕٞ ح٫ٗظوخرخص. ُٝظ٘ـ٤ؼْٜ ػِ٠ حُٔ٘خًٍش أهيّ ػزي‬
  ‫هللا ػِ٠ حُوطٞس ؿ٤َ حُٔٔزٞهش حُٔظٔؼِش رخ٩ػ٬ٕ ػٖ إٔ حُيٓظٍٞ ًخٕ، رؼي حؿظٔخع حُزَُٔخٕ حُـي٣ي، ٓ٤ظْ طؼي٣ِٚ‬
     ‫رٔخ ٣ـؼَ ٓـِْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُزَُٔخٕ، ري٫ ٖٓ إٔ ٣زو٠ ػِ٠ كخُٚ ٓٔئٝ٫ أٓخٓٚ ٛٞ. ٝهي ًخٕ ًُي‬
      ‫طير٤َح ىأد أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٩ُلخف ك٢ حُٔطخُزش رٚ ٌٓ٘ ح٫ٗظوخرخص ح٧ُٝ٠ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ‬
  ‫(8291 ّ). ٌَٝٗ ظٍٜٞٙ رٔظَٜ حُٔٔظؼي ٧ٕ ٣وطٞ ٌٛٙ حُوطٞس كيػخ ٣زَ٘ رظـ٤٤َحص هخىٓش ػِ٠ حُطَ٣ن. أٓخ‬
       ‫حُلٜ٤ِش ؿ٤َ حُٔخٍس، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٌُٜٙ حُيحثَس حُٔٞٓؼش كوي طٔؼِض رظٞحُٕ ىحهِ٢ أًؼَ ُثزو٤ش اً ُْ ٣ؼي‬
           ‫ٓ٠ٔٞٗخ إٔ ٣َؿق ىحثٔخ ُٜخُلٚ ًٔخ ك٢ حُٔخرن، ٌُُٝي رخص ٌٛح حُٟٞغ ٣ظطِذ هيٍح أًزَ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ.‬


                                                    ‫621‬
‫ؿَص ح٫ٗظوخرخص ك٢ ٗ٤ٔخٕ. ًخٕ حُظ٘خكْ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ر٤ٖ ٓئ٣ي١ ػزي هللا ٝٓؼخٍٟ٤ٚ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي هٍَٝح‬
      ‫إٔ ػِ٤ْٜ حٓظويحّ حُٔئٓٔخص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔظٞكَس ٩ٓٔخع أٛٞحطْٜ؛ ١خُٔخ إٔ حُٞكيس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض‬
  ‫كظٔ٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٝؿٞى حطٜخٓخص رؤٕ حُٔٔخٍٓخص ح٫ٗظوخر٤ش ؿخءص ُٜخُق َٓٗل٢ ػزي هللا، كبٕ َٓٗل٤ٖ‬
  ‫ٓؼخٍٟ٤ٖ طْ حٗظوخرْٜ ك٢ رؼٞ ح٧ٓخًٖ، ٓٔخ ؿؼَ حُزَُٔخٕ حُـي٣ي أهَ طزؼ٤ش ٖٓ ٓـِْ حُ٘ٞحد حُوي٣ْ ك٢ َٗم‬
  ‫ح٧ٍىٕ. طْ حٗظوخد ػَ٘٣ٖ ٓ٘يٝرخ ٖٓ ًَ ٖٓ ٟلظ٢ حَُٜ٘. ٝهي ًخٕ حُلَم ر٤ٖ ٓـٔٞػظ٢ حُ٘ٞحد ِٓلٞظخ. كٖٔ‬
         ‫َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض كجش ح٩هطخػ٤٤ٖ ٛ٢ ح٧ًزَ، اً ٟٔض حُٔـٔٞػش حػ٘٢ ػَ٘ اهطخػ٤خ، ٝهٔٔش ٜٓ٘٤٤ٖ‬
  ‫(ٓٞظلخٕ، ٓلخٓ٤خٕ، ٝ١ز٤ذ أٓ٘خٕ ٝحكي) ٝطخؿَ٣ٖ. أٓخ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش كِْ ٣ظـخُٝ ػيى ح٩هطخػ٤٤ٖ رخُيٍؿش‬
‫ح٧ُٝ٠ حُٔزؼش، ك٢ ك٤ٖ حػظزَ حػ٘خٕ ٖٓ أٛلخد ح٧ٍحٟ٢ طـخٍ أ٣٠خ. ًخٕ أًؼَ٣ش أُٝجي حٌُ٣ٖ حٗظوزٞح ك٢ حُ٠لش‬
     ‫حُـَر٤ش ٖٓ حُٜٔ٘٤٤ٖ ًٝ١ حُٔٔظٟٞ حُظؼِ٤ٔ٢ حُؼخُ٢ ـ ٖٓ حُٔلخٓ٤ٖ ٝحُٔٞظل٤ٖ ٝٓؼِٔ٢ حُٔيحٍّ ٝحُٜلل٤٤ٖ‬
    ‫ٝح٧١زخء. ٖٝٓ ر٤ٖ ٛئ٫ء ًخٕ حػ٘خٕ ٖٓ أػ٠خء كِد حُزؼغ حُؼَر٢ حُٔلظٍٞ، ٝػ٬ػش ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ٗ٘طخء‬
                                                 ‫(73)‬
                                                      ‫حُوٞٓ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ك٤ٔخ ٓ٠٠ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ حُلٔ٤٘٤٤ٖ.‬

    ‫حكظظق حُزَُٔخٕ ٣ّٞ حَُحرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (0591 ّ). ًٝٔخ ًخٕ ٓوططخ، (83) رخىٍص ك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢‬
  ‫ٓـٔٞػش ٖٓ حُ٘ٞحد حُلِٔط٤٘٤٤ٖ اُ٠ طوي٣ْ حهظَحف ٣و٠٢ رظٞك٤ي (ٟلظ٢ ح٧ٍىٕ)، طٔض حُٔٞحكوش ػِ٤ٚ رخ٩ؿٔخع.‬
   ‫حػظَكض رَ٣طخٗ٤خ رؼِٔ٤ش حُظٞك٤ي رؼي ػ٬ػش أ٣خّ. أُلض حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ػِ٢ ػزي هللا ١خُزش ٓ٘ٚ اٛيحٍ ر٤خٕ ٣ؼِٖ‬
    ‫ك٤ٚ إٔ اىحٍطٚ ُِ٠لش حُـَر٤ش ُْ طٌٖ ا٫ ٓئهظش (كلخظخ ػِ٠ ٓزيأ ٝؿٞى ىُٝش حٜٓٔخ كِٔط٤ٖ ٣ظٔظغ أِٜٛخ رلوٞم‬
 ‫ٓؼ٤٘ش)، ؿ٤َ أٜٗخ (حُـخٓؼش حُؼَر٤ش) ُْ طَٜ اُ٠ كيٝى حُظٜي٣ي رطَى ح٧ٍىٕ ك٢ كخٍ حٓظ٘خػٚ ػٖ ط٘ل٤ٌ حُٔطِٞد.‬
                                                                                                        ‫(93)‬



    ‫ًخٕ أٓخّ ٗؼٍٞ حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش َُؿزش ػزي هللا ك٢ ْٟ حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هخثٔخ ػِ٠ هٞف‬
      ‫كو٤و٢ رؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ ُ٤ٔظط٤غ طلو٤ن ٓؼَ ٌٛٙ حَُؿزش ا٫ رخ٫طلخم ٓغ آَحث٤َ. ٝهي ًخٕ ٓؼَ ٌٛح حُظِٔ٤ْ حَُٜٔ‬
     ‫ٝحُلٍٞ١ رِٝحٍ كِٔط٤ٖ هزٍٞ حُلَٓخٕ حُٜخثَ ٧كي حُ٘ؼٞد حُؼَر٤ش ٣٘طٞ١ ػِ٠ ٓ٠خػلخص رخُـش حُوطٍٞس‬
 ‫رخُ٘ٔزش اُ٠ ؿٔ٤غ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ِو٢ رظ٬ٍ حُ٘ي ػِ٠ حُؼ٬هخص حُٔظٞطَس أٛ٬ ر٤ٖ حُلٌخّ‬
       ‫ٝحُٔلٌٞٓ٤ٖ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝإٔ ٣ٌَ٘ حٗظٜخًخ ٛخٍهخ ُٔزخىة حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُظ٢ ىأرض ؿٔ٤غ ح٧ٗظٔش‬
    ‫حُؼَر٤ش، ُٝٞ اُ٠ كيٝى ٓؼ٤٘ش، ػِ٠ ر٘خء َٓ٘ٝػ٤ظٜخ ػِ٤ٜخ. ُْ ٣ٌٖ ٌٛح ٣ؼ٘٢ ٗل٢ ٝؿٞى أ٣ش ُوخءحص ر٤ٖ حُؼَد‬
‫ٝح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ـ كٔؼَ ٌٛٙ حُِوخءحص ًخٗض ٓٞؿٞىس ٝٓظٌٍَس طٌٍَح ٓيٛ٘خ ـ ا٫ إٔ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ حُظ٢ ٓزن‬
     ‫ُٜخ إٔ رخُـض ك٢ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ٗؼخٍحص حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ُْ طٌٖ طٔظط٤غ أٝ طَ٣ي إٔ طظ٘خٍُ ػٖ ٓزيأ حُلوٞم‬
‫حُٞ١٘٤ش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ. ُوي طزخكؼض ٓغ آَحث٤َ ُ٠ٔخٕ كيٝىٛخ حُوخٛش ىٕٝ حُٔٔخٝٓش ػِ٘خ ػِ٠ ٛٞ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬
‫ٝكوٞهْٜ. كلظ٠ َٜٓ حُظ٢ حكظلظض روطخع ؿِس رٔٞؿذ حطلخه٤ش حُٜيٗش ٓغ آَحث٤َ كؼِض ٓخ كؼِظٚ ىٕٝ أ١ ٓٔخّ‬
      ‫ٝحٟق رٔٔظوزَ كِٔط٤ٖ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ أًؼَ حُٔٞحهق حُؼَر٤ش كَٛض، ٗظَ٣خ ػِ٠ ح٧هَ، ػِ٠ ػيّ حُٔٔخّ‬
‫رخُلوٞم حُلِٔط٤٘٤ش، ٓ٠َٔس حٓظَٔحٍ حَُٜحع ٓغ آَحث٤َ، ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُيرِٞٓخٓ٢ ٝح٫هظٜخى١، إ ُْ ٣ٌٖ‬
 ‫ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُؼٌَٔ١، كظ٠ طزخىٍ آَحث٤َ أ٣٠خ، رطَ٣وش أٝ أهَٟ، اُ٠ ح٫ػظَحف رظِي حُلوٞم. ؿ٤َ إٔ طِي‬
      ‫حُلوٞم رخٌُحص ٛ٢ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا طٞحهخ اُ٠ حُظ٘خٍُ ػٜ٘خ، ٧ٕ ١ٔٞكخطٚ ًخٗض طظطِذ رخُظؤً٤ي، ٓؼِٜخ ٓؼَ‬
                                                             ‫ح٧ٛيحف حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ُٝحٍ كِٔط٤ٖ ٖٓ حُٞؿٞى.‬

     ‫ٓخ ُزؼض ػِٔ٤ش اٟخكش حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٓخ ٣وَد ٖٓ ِٓ٤ٕٞ كِٔط٤٘٢ اُ٠ ٌٓخٕ َٗم ح٧ٍىٕ‬
    ‫حُزخُؾ طؼيحىْٛ (000674) ٗٔٔش إٔ كؼِض أٗ٤خء ؿَ٣زش ك٤ٔخ ٣وٚ حُظٌ٘٤َ حُيحهِ٢ ُِٔطش ػزي هللا. ًخٕ حهظَحف‬
   ‫حُظٞك٤ي حُظَ٘٣غ ح٧ٍٝ ٝح٧ه٤َ طوَ٣زخ حٌُ١ أهَٙ حُزَُٔخٕ حُـي٣ي. كو٬ٍ حُؼخّ حٌُ١ ٓ٠٠ ػِ٠ ٝؿٞىٙ ُْ ٣ٜيٍ‬
    ‫ػ٘ٚ أ١ طَ٘٣غ ؿي٣ي، ػيح هخٕٗٞ حُٞكيس ٓغ طيحر٤َ ٓؼ٤٘ش ٛخىكش اُ٠ طٞك٤ي حُظَ٘٣ؼخص حُٔٞؿٞىس. ٛل٤ق إٔ ػزي‬
       ‫هللا ًخٕ، رؤهٌٙ ُِ٠لش حُـَر٤ش، هي كَٜ ػِ٠ ٗ٢ء ٓٔخ أٍحىٙ، ػِ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ طلي٣يح، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ هي‬
    ‫كَٜ ػِ٠ ٓخ ٛٞ أًؼَ ٓٔخ ٓخّٝ ػِ٤ٚ ك٢ ٓـخ٫ص أهَٟ. كِ٣خىس حٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش اُ٠ ػ٬ػش أٟؼخف ٓخ ُزؼض إٔ‬
‫أرَُص ػ٤ٞد أِٓٞرٚ ح٧رٞ١ حُؼ٘خثَ١ ك٢ حُلٌْ. ُْ ٣ؼي هخىٍح ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ ؿ٤خد حُي٣ٔوَح١٤ش حُٔئٓٔخط٤ش‬
     ‫ػٖ ١َ٣ن حُٜ٬ص حُ٘وٜ٤ش حُ٘ز٤ٜش رظِي حُلخِٛش ك٢ ٓـخُٔٚ أ٣خّ حُـٔؼش، ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ ٓؼَ ٌٛٙ ح٧ػيحى‬
  ‫حٌُز٤َس ٖٓ حٌُٔخٕ. ًخٕ ٓلظٞٓخ إٔ ٣وّٞ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حٌُ٣ٖ ْٛ أًؼَ ط٘ٞػخ ُْٜٝ كخؿخص ٜٝٓخُق ٓظزخ٣٘ش رظٞٓ٤غ‬
  ‫ىحثَس حُلٞحٍ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حُز٬ى. كوي ًخٗٞح أٛلخد ه٠٤ش ٌٟٝٗٞ، ٝؿ٤َ ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣٠ؼٞح ػوظْٜ ٫ رؼزي هللا‬
     ‫ٝ٫ رب١خٍ كٌٔٚ. ًٔخ ًخٗٞح، ٗٔز٤خ أك٠َ طؼِ٤ٔخ ٝأًؼَ ططٍٞح ٓ٤خٓ٤خ ٖٓ أًؼَ٣ش أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٍٝحكٞح،‬
‫رؼي طٞك٤ي ؿٜٞىْٛ ٓغ حُٔؼخٍٟش ح٧ٍىٗ٤ش حُٔظ٘خٓ٤ش، ٣طخُزٕٞ رخُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔ٤ٍَٝحص حُٔ٤خٓ٤ش، رويٍ أًزَ ٓٔخ‬
      ‫ًخٕ ٓظخكخ كظ٠ ًُي حُٞهض ٧ٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٌُٝي كوي ًخٗض ُْٜ، رٍٜٞس ٓٔظوِش ػٖ ػٔخٕ، ٛ٬ص ٓغ‬
      ‫ىٍٝ ػَر٤ش أهَٟ، ك٠٬ ػٖ ه٠٤ظْٜ حُظ٢ طَىىص أٛيحإٛخ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ ُٝٞ ُلظَس ٝؿ٤ِس. كٔخ ًخٕ‬
           ‫٣لَٜ ُْٜ ٖٓ ح٥ٕ كٜخػيح، ه٤َح أّ َٗح، ًخٕ ٫ري ُٚ ٖٓ إٔ ٣ليع أٛيحء ك٤ٔخ ٍٝحء حُليٝى ح٧ٍىٗ٤ش.‬


                                                   ‫721‬
‫ًخٕ ػزي هللا هي ك٘٠ ٍأٓٚ أٓخّ حُلٔخٓ٤خص حُٔ٤خٓ٤ش حُلِٔط٤٘٤ش، ك٤ٖ أػِٖ ػٖ اػخىس ٛ٤خؿش حُيٓظٍٞ رٔخ ٣ـؼَ‬
‫ٓـِْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُزَُٔخٕ، ري٫ ٖٓ روخثٚ ٓٔئٝ٫ أٓخٓٚ ٛٞ، ًٔخ ٛ٢ حُلخٍ ح٥ٕ، رؼي حؿظٔخع حُزَُٔخٕ‬
      ‫حُـي٣ي حُٔٞٓغ. ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ق رخُٞػي حٌُ١ هطؼٚ هزَ ح٫ٗظوخرخص، ٓٔخ ؿؼَ ٓٔؤُظ٢ حُـٜش حُظ٢ ٓ٤ٌٕٞ ٓـِْ‬
‫حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخٜٓخ، ًٝ٤ل٤ش طـ٤٤َ حُُٞحٍحص ٝٓٞحػ٤يٙ رئٍس َٛحع ك٢ حُزَُٔخٕ ر٤ٖ ػزي هللا ٝحُط٤ق حُٔظٔغ‬
      ‫ُِٔؼخٍٟش. ًظذ ً٤ًَزَح٣ي رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس هخث٬: »اٗ٘خ ر٤ٖ رَحػ٤ٖ حُؼٍٞس ٛ٘خ« ٝط٘زؤ رليٝع »ٓؼًَش‬
  ‫ًزَٟ ك٢ حَُٜحع ػِ٠ حُِٔطش ر٤ٖ حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش حُٔ٘لٞٗش رلِٔط٤٘٤٤ٖ ٓ٤خٓ٤٤ٖ، ٝحُِٔطش حُظ٘ل٤ٌ٣ش حُٔئُلش‬
       ‫ٖٓ حُِٔي ػزي هللا ٍُٝٝحثٚ«. ٝٓخ ُزغ طلي١ ِٓطش ػزي هللا إٔ أػَّ ػِ٠ ٗلًٞ ً٤ًَزَح٣ي أ٣٠خ، ٧ٕ »ٗلًٞ١‬
‫حُٔؼَٝف« ـ ًٔخ ٓخٍع اُ٠ ح٫ػظَحف ـ »ًخٕ ٣ٔخٍّ ػِ٠ ػيى ٖٓ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ، رٖٔ ك٤ْٜ حُِٔي ٗلٔٚ، ٌُٖٝ‬
 ‫ٖٓ ٗؤٕ كويحٕ أُٝجي حٌُ٣ٖ أٓظط٤غ حُظؤػ٤َ ػِ٤ْٜ ُويٍطْٜ حُوخٛش ػِ٠ طٞؿ٤ٚ ح٧كيحع إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ إٔ أرو٠ أٗخ‬
                                                                                        ‫(14)‬
                                                                                             ‫ح٥هَ ػخؿِح«.‬

  ‫ٌِٗض ىٍؿش حُظلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ رخُ٘ئٕٝ ح٧ٍىٗ٤ش ٟٓٞٞع ِٗحع ًح ػ٬هش. كخُزَُٔخٕ حٌُ١ ًخٕ هي ؿؼَ حُظٞك٤ي‬
      ‫ٌٓٔ٘خ ٓخ ُزغ ػزي هللا إٔ هخّ رلِٚ رؼي ػخّ ٝحكي ٖٓ حٗظوخرٚ، ٧ٗٚ ١َف ٓٔؤُش حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش ػِ٠ حُـ٤ٖ‬
‫حُؼَر٢، ٝحَُٝحطذ حُؼخُ٤ش حُٔيكٞػش ُِوزَحء ح٧ؿخٗذ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ػخٍٝ رؼٞ َٓ٘ٝػخص ػزي هللا حُٔل٠ِش،‬
‫ٓؼَ حٌُظ٤زش حُٜخٗٔ٤ش حٌُ١ ًخٕ ٣٠طِغ رٜٔٔش كَحٓظٚ ٗوٜ٤خ، ٝا٣ـخى ٓـِْ ٧َٛ حُوزَس ك٢ حُي٣ٖ. ٝهي ُوٚ‬
 ‫ً٤ًَزَح٣ي كخٍ رَُٔخٕ (0591 ّ) هخث٬: »ٛ٤جش أٗخّ ٫ طظلِ٠ رؤ١ هيٍ ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش، ٣وّٞ ك٤ٜخ ٓ٘خؿزٞ حُ٠لش‬
       ‫حُـَر٤ش رظ٠ِ٤َ ػ٘خَٛ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ح٧ًؼَ ػو٬ٗ٤ش« ًٔخ ٍحٖٛ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ػزي هللا، ػِ٠ هيٍس‬
     ‫ح٫ٗظوخرخص حُـي٣يس ػِ٠ اكَحُ »ٗٔ٢ أك٠َ ٖٓ حُٔ٘يٝر٤ٖ«، (74) ٌُٖٝ اٟخكش حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗض هي ؿ٤َص‬
   ‫َٗم ح٧ٍىٕ حُوي٣ْ اُ٠ ؿ٤َ ٍؿؼش. ُوي أٟل٠ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُٔظِٕٞٓٞ ٝأٛلخد ح٧ٛٞحص حُؼخُ٤ش هيٍح ًز٤َح‬
‫ٖٓ حُُٕٞ ٝحُ٘ؼٍٞ روطٍٞس حُٟٞغ اُ٠ حُٔؼخٍٟش حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُزيحث٤ش، ٓؼَهِ٤ٖ رٌُي حُ٘ظخّ حُوي٣ْ حُوخثْ ػِ٠‬
‫ح٩كظٌخٍ حُؼ٬ػ٢ ُِِٔطش ر٤ٖ حُِٔي ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ حُ٘ظخّ حٌُ١ ١خُٔخ ٗظَ اُ٠ ٜٓخُق‬
                                                                    ‫حُ٘ؼذ حُوخٟغ ُلٌْٜٔ رزظَس كٞه٤ش هزِ٤ش‬

     ‫ريأ ػخُْ ػزي هللا حُٔؤُٞف ٣ظ٬ٗ٠ ٓغ أكيحع ػخّ (8491 ّ) ٝٓخ طزؼٜخ ٖٓ ػٞحهذ. ًخٗض هٟٞ ؿي٣يس طظلخػَ‬
 ‫ٝطظٜخػي ك٢ ٓوظِق أٍؿخء حُٔ٘طوش طلض طؤػ٤َ حٌُخٍػش حُظ٢ ٝهؼض ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُوٟٞ إٔ أ١خكض‬
  ‫روّٜٞ ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش ك٢ ػخّ (9491 ّ) ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ أًؼَ هَرخ ٓ٘ٚ ٖٝٓ أٓؼخُٚ. أٓخ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢ كِْ‬
                             ‫٣٘ؾ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ح٧ِٛ٤ش ك٢ ًُي حُؼَحم ك٢ ػخّ (8491 ّ) ا٫ رٜؼٞرش ًز٤َس.‬

  ‫ريأص حُوٞٓ٤ش طٜزق كٌَح هطَح. كخُو٤خىحص حُؼَر٤ش حُظ٢ ًخٗض هي ىٍؿض ػِ٠ حٓظيحى حُٔ٘ٞحص حُؤْ ٝحُؼَ٘٣ٖ‬
     ‫حُٔخٟ٤ش، ػِ٠ حٓظويحّ حُ٘ؼخٍحص حُوٞٓ٤ش ُظؼزجش حُ٘ؼذ حُؼَر٢ ٟي حُظيهَ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُلَٗٔ٢، ٝك٢ ٓز٤َ‬
    ‫طيػ٤ْ ٓٞحهؼٜخ ٝحٓظ٤خُحطٜخ ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش، ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ٟلخ٣خ ٗٞع ؿي٣ي ٖٓ حُوطخد حُوٞٓ٢،‬
  ‫هطخد ط٠ٖٔ ػ٘خَٛ اٛ٬ك٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝح٫هظٜخى١، ٝأُو٠ ٓٔئُٝ٤ش ٟ٤خع كِٔط٤ٖ ػِ٠‬
‫حُلجخص حُوٞٓ٤ش حُو٤خى٣ش حُوي٣ٔش. ٝٗظَح ُيٍٝ ػزي هللا حُٔ٘زٞٙ ك٢ ح٧ُٓش حُلِٔط٤٘٤ش، ٝطٔخٛ٤ٚ حُطٞ٣َ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬
    ‫ٝأكٌخٍٙ حُوي٣ٔش حُزخُ٤ش كٍٞ حُلٌْ حٌُِٔ٢، كبٗٚ ًخٕ ٛيكخ ٌٓ٘ٞكخ أٓخّ ٜٓخّ حُظ٤خٍ حُـي٣ي ٖٓ ح٩ؿٔخع حُوٞٓ٢.‬

  ‫ٝٓؼ٤خ ٓ٘ٚ ٫ٓظزيحٍ ٓخ ًخٕ ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣ٜزق كٌَح ًح كي٣ٖ، َٛد اُ٠ حٍُٞحء ُ٤ًِٞ روطخد ح٩ٓ٬ّ ٍٝحف‬
     ‫٣ؼع ٍػخ٣خٙ رظـ٘ذ: (طوِ٤ي حُؼخىحص حُِحثلش) حُظ٢ هٜي رٜخ ً٬ ٖٓ حُ٘٤ٞػ٤ش ٝحُي٣ٔوَح١٤ش ٝرخُلَٙ ػِ٠:‬
                                         ‫(24)‬
                                              ‫»حُللخظ ػِ٠ طوخُ٤يًْ ٝػخىحطٌْ حُوي٣ٔش... ٝػِ٠ آ٬ٌْٓ«.‬

     ‫كخٍٝ ػزي هللا أ٣٠خ، ػزَ حٓظويحّ ٗؼخٍ ح٩ٓ٬ّ، إٔ ٣َٜ اُ٠ ٓخ ٍٝحء ١ٞم حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔؼخى٣ش ٝحُ٘ظْ‬
‫حُؼَر٤ش حُٔظيحػ٤ش، ك٢ ٓز٤َ ا٣ـخى ًظِش ٓؼخى٣ش ُِ٘٤ٞػ٤ش، ٝحؿظٌحد ح٫ٛظٔخّ ٝحُيػْ حُـَر٤٤ٖ. كل٢ ػخّ (9491 ّ)‬
        ‫هخّ رِ٣خٍس آزخٗ٤خ، ك٤غ ُؼذ ىٍٝ ُػ٤ْ ِْٓٔ، ٝحُظْٔ حَُكٔش ٖٓ كَحٌٗٞ ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ ِٓٔٔ٢ حُٔـَد‬
‫ح٩ٓزخٗ٢ ًٔخ ُحٍ ا٣َحٕ. ٝٗـق أه٤َح ك٢ ػخّ (1591 ّ) ك٢ ُ٣خٍس طًَ٤خ حُظ٢ ُْ ص،رْي ٗٞهخ اُ٤ٚ ًٔٞح١ٖ ػخى١.‬
   ‫ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف ِّٓٔٞ. كب٣َحٕ ٝطًَ٤خ ًخٗظخ كخطَط٤ٖ اُحء كٌَطٚ ػٖ طلخُق ىكخػ٢ ٓٞحٍ ُِـَد هخثْ‬
    ‫ػِ٠ ُلٔش ح٩ٓ٬ّ. أٓخ ك٢ آزخٗ٤خ كوي أكَؽ رَ٣طخٗ٤خ، رٌٞٗٚ ٍث٤ْ حُيُٝش ح٧ٍٝ حٌُ١ ٣ٍِٝ كَحٌٗٞ ٖٓ ؿٜش،‬
  ‫ٝرلٔخٓٚ حُٞحٟق ُِ٘ظخّ حُلخٗ٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ٝٛق كَحٌٗٞ هخث٬: »اٗٚ ٍؿَ ٓزيأ ٣ٌٖٔ‬
      ‫حُظَٞٛ ٓؼٚ اُ٠ حطلخم ػِٔ٢ ك٢ ؿٔ٤غ ح٧ٝهخص« كبٕ ٗ٤جخ ًح ٗؤٕ ُْ ٣ظـ٤َ ك٢ حُٔـَد ح٩ٓزخٗ٢ ك٢ أػوخد‬
 ‫حُظٔخٓخص ػزي هللا ٝٝٓخ١ظٚ. ؿ٤َ أٗٚ ٗـق ك٢ اه٘خع حُلخًْ حُؼخّ ُِٔـَد ح٩ٓزخٗ٢ رؼيّ ؿٞحُ اػطخء ٓزِؾ ػَ٘س‬
   ‫آ٫ف ؿ٘٤ٚ طْ ؿٔؼٚ ٛ٘خى ُٜخُق حُ٬ؿج٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُِلخؽ أٓ٤ٖ. (34) ٝك٢ ٓزخىٍس ٓ٘خرٜش ٍٓض اُ٠ ٓـخُُش‬
       ‫حُيٍٝ حُـَر٤ش، ٝهٜٞٛخ ُِلض أٗظخٍ أَٓ٣ٌخ ٝح٧ْٓ حُٔظليس، ػَٝ آٍخٍ هٞحص اُ٠ ًٍٞ٣خ (ٍرٔخ طوِ٤يح‬


                                                   ‫821‬
‫٩َٓحث٤َ). ٌُٖٝ ػَٟٚ هٞرَ رخَُكٞ. (44) ُْ ٣ٌٖ ػٔش ك٤ٔخ ٣زيٝ أ١ ٜٓيٍ ؿخِٛ ُ٬ػظَحف ٝحُيػْ حُ٬ُٓ٤ٖ‬
                                                                 ‫ُلي ػُِظٚ أٝ ٩ٓ٘خى ػخُٔٚ حُٔظيحػ٢.‬

  ‫ُْ ٣زن ُؼزي هللا ٟٓٞ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ آَحث٤َ. كخُيُٝظخٕ ًخٗظخ هخىٍط٤ٖ ٝكيٛٔخ ػِ٠ طوَ٣َ ٜٓ٤َ‬
 ‫حُ٠لش حُـَر٤ش، ٟٝٔخٕ أٜٓ٘خ ػٖ ١َ٣ن اهَحؿٜخ ًِ٤خ ٖٓ ىحثَس ح٫ٛظٔخّ حُيُٝ٢. ٍٝرٔخ ٗؼَ، ٝٛٞ حُٔ٘زًٞ ػِ٘خ‬
       ‫ٖٓ ؿخٗذ حُيٍٝ حُؼَر٤ش، رؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ ٓخ ٣ؤَٙ، ك٢ ك٤ٖ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٌٔذ ٗ٤جخ ػِ٠ ٛؼ٤ي حٍُٞٛٞ‬
     ‫حُٔزخَٗ اُ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٝحُٔزخًٍش حُـَر٤ش. ٝهي ٣ٌٕٞ أ٣٠خ هي كٔذ إٔ رؼٞ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٣ٌٖٔ‬
      ‫حؿظٌحرْٜ رخُظؼٞ٣ٞ، أٝ رلَٛش طٜل٤ش ٓٔظٌِخطْٜ رؤٗلْٜٔ حؿظٌحرخ ٣ٌل٢ ُ٘ن حُٜلٞف حُلِٔط٤٘٤ش، ٝاٟؼخف‬
                                                            ‫حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ًخٗض طٞحؿٚ ٓ٤خٓخطٚ ٝٓوططخطٚ.‬

   ‫ٌٓ٘ هَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ك٢ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي كخكع ػِ٠ ٛ٬ص ٓظوطؼش ٓغ ٍٓٔ٤٤ٖ ٜٛخ٣٘ش،‬
  ‫آَحث٤ِ٤٤ٖ ك٤ٔخ رؼي. ٝٓغ إٔ ح٧كؼخٍ ح٩َٓحث٤ِ٤ش ًخٗض ٓ٘طٞ٣ش ك٢ حُـخُذ ػِ٠ حُظٜي٣ي، كبٕ ح٧هٞحٍ ح٩َٓحث٤ِ٤ش‬
    ‫ًخٗض طِٔق رؤٗٚ ربٌٓخٗٚ حُللخظ ػِ٠ ٓ٬ٓش ٗظخٓٚ ػزَ حُظلخٝٝ، ٖٝٓ ه٬ٍ حُظَٞٛ ٫كوخ اُ٠ حطلخه٤ش ٓ٬ّ.‬
‫كظ٠ ك٢ ُكٔش كَد ػخّ (8491 ّ) ًخٕ هي ٗـق ك٢ ار٬ؽ آَحث٤َ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣ظَٞٛ اُ٠ طلخْٛ.‬
 ‫(54) ٝهي حػظزَ ٛيٗش ػخّ (9491 ّ) حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ حُطَ٣ن ٗلٞ طٔٞ٣ش ٜٗخث٤ش ٓغ آَحث٤َ، ٝهي ًخٕ طٞحهخ‬
 ‫اُ٠ حُٔ٤َ هيٓخ ك٢ طلو٤ن ِٛق ٓ٘لَٜ. ٌُٖٝ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ طٌٞٗخ ٓئ٣يط٤ٖ ُـٜٞىٙ ك٢‬
     ‫ًُي حُٞهض، ٧ٜٗٔخ ًخٗظخ طَ٣يحٕ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ك٢ حُٔ٘طوش، ٝأكٔظخ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٓلخٝ٫ص ػزي هللا حُلَى٣ش إٔ‬
‫طؼَٝ ًُي حُٜيف ُِوطَ؛ ٝأكٔظخ أ٣٠خ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ رظلًَٚ ٝكيٙ ٣وخ١َ رلويحٕ ٓٔخكش ٫ ٣ٔظٜخٕ رٜخ ٖٓ‬
  ‫ح٧ٍٝ، ًٔخ كؼَ ك٢ أػ٘خء ٓزخكؼخص حُٜيٗش. ُوي أكٔض أَٓ٣ٌخ ٝرَ٣طخٗ٤خ رؤٗٚ ُٞ حٟطَ اُ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ أٍحٝ‬
 ‫ٓـيىح كبٕ ًُي ٓ٤ٜيى هيٍطٚ ػِ٠ ح٫كظلخظ رؼَٗٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ ـ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ـ‬
    ‫ًخٗخ هي ٗـؼخٙ ػِ٠ حُظلَى كو٢ ٖٓ ه٬ٍ ٛ٤جش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ أٝؿيطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٫ٓظٌ٘خف‬
 ‫آٌخٗ٤خص حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ٗخِٓش. ٌُٖٝ ٛ٤جش حُٜٔخُلش ًخٗض ٗي٣يس حُز٢ء ر٘ظَ ػزي هللا ٓٔخ ىكؼٚ اُ٠ حُللخظ‬
      ‫ػِ٠ ٛ٬ص ٓزخَٗس ٓغ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، أٓ٬ ك٢ حُظلٌْ رٔ٠ٕٔٞ حُٔلخٟٝخص ٝٝط٤َطٜخ رويٍ ٓخ ًخٕ هي طلٌْ‬
                                                   ‫رٔزخكؼخص حُٜيٗش ك٢ ٍٝىّ ٖٓ ٓ٘ظـؼٚ حُ٘ظٞ١ ك٢ حُ٘ٞٗش.‬

        ‫ػٔش ٛ٤جش أهَٟ ٛ٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش ًخٗض أ٣٠خ هي ٗ٘ؤص طلض ٍػخ٣ش ح٧ْٓ حُٔظليس. ٝهي ًخٕ ٛيكٜخ‬
   ‫حُٔٔـَ ك٢ حطلخه٤ش حُٜيٗش ٓظٔؼ٬ رخُظٞٓ٢ كٍٞ أ٣ش ٌِٓ٘ش ط٘٘ؤ ػِ٠ ح٧ٍٝ ك٢ ططز٤ن حُٜيٗش ٍْٝٓ هطٞ١ٜخ.‬
 ‫ًخٗض حُِـ٘ش ٓئُلش ٖٓ هٔٔش أػ٠خء ْٛ آَحث٤ِ٤خٕ ٝأٍىٗ٤خٕ ًخٗٞح ٣ؼطِٕٞ أٛٞحص رؼ٠ْٜ رؼ٠خ ػِ٠ حُيٝحّ،‬
         ‫ٍٝث٤ْ ٓؼ٤ٖ ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس ًخٕ ٣ظوٌ ؿٔ٤غ حُوَحٍحص ٗظ٤ـش ؿ٤خد حُٔؼخٍٟش. ٝك٢ ؿ٤خد ح٫طلخم‬
‫حُٔ٘ظَى ُْ ٣وق ح٧َٓ ػ٘ي ًٕٞ ٓٔؼَ ح٧ْٓ حُٔظليس ٓٔئٝ٫ ػٖ ٓخثَ هَحٍحص ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش، رَ ًٝخٗض‬
‫ح٧ْٓ حُٔظليس ٛ٢ حٌُِٔلش ر٠ٔخٕ ط٘ل٤ٌ طِي حُوَحٍحص. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ًَ ه٠٤ش ٓطَٝكش ػِ٠ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش‬
 ‫ًخٗض ٫ طِزغ إٔ طظلٍٞ اُ٠ ٓؼًَش ىرِٞٓخٓ٤ش ٣ظؼ٤ٖ حُلٌْ ػِ٤ٜخ، ٫ رٞٛلٜخ ه٠٤ش ٓ٘لَىس، رَ رخػظزخٍٛخ ؿِءح‬
                                                                             ‫(64‬
                                                                                 ‫ٖٓ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ٌٓٔ٘ش.‬

     ‫ٌٌٝٛح كبٕ ٜٓٔخص حُِـ٘ظ٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ، ُـ٘ش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش ُٝـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش، رخطض ٗي٣يس حُظيحهَ‬
    ‫ٝحُظؼو٤ي. ًٝخٕ ػزي هللا رٞٛلٚ حُطَف حًَُِٔ١ ك٢ ؿٔ٤غ حُٔزخكؼخص ٓغ آَحث٤َ حُ٘وٚ حُٞك٤ي حٌُ١ ًخٕ‬
      ‫حُٔٔؼِٕٞ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ٣ٔظط٤ؼٕٞ حَُؿٞع اُ٤ٚ، ٝ٣َؿٕٞ حٗل٘خثٚ ػ٘يٓخ ًخٕ حُٔ٘يٝرٕٞ ح٧ٍىٗ٤ٕٞ ٣ظ٘يىٕٝ‬
      ‫ٍحك٠٤ٖ ح٫ٗل٘خء. ٝأٓ٬ ك٢ حُظٜٔ٤ي ُظٔٞ٣ش أٝٓغ (ٌٝٓخٓذ أًزَ ُ٘وٜٚ كٔذ حػظوخىٙ) ط٘خٍُ ر٘ؤٕ ٗوخ١‬
 ‫ٛـ٤َس ٗٔز٤خ، طٔض اػخٍطٜخ ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش؛ ٝطٌٖٔ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ أُٔلٞح اُ٠ ط٘خُ٫ص ك٢ حطلخه٤ش‬
‫ِٛق ٓٔظوزِ٤ش ٖٓ طلو٤ن حٗظٜخٍحص اهِ٤ٔ٤ش ٛـ٤َس آٗ٤ش. ٝر٘ظَ حُؼَد ظِض ٌٛٙ حُؤخثَ حُ٘خؿٔش ػٖ طَٜكخص‬
‫ػزي هللا ىحثزش ػِ٠ طؼِ٣ِ حٌُ٘ٞى ٝحَُ٣ذ حُٔل٤طش ريٝحكؼٚ ٝٗ٘خ١خطٚ ك٢ كِٔط٤ٖ.ٝهي أىص ؿَرظٚ حُٔٔظَٔس ػٖ‬
    ‫حُؼخُْ حُؼَر٢ ريٍٝٛخ اُ٠ طوِ٤ٚ كخثيطٚ ٩َٓحث٤َ ًَ٘٣ي ٓلخٝٝ، ٝاُ٠ ٛذ حُٔخء ك٢ ١خكٞٗش أُٝجي حٌُ٣ٖ‬
    ‫ًخٗٞح ٟي ح٫طلخم ٓؼٚ ك٢ آَحث٤َ. ٝٓغ طيٍٛٞ ٓٞهق ػزي هللا ًخٕ ٫ري ُِؼٖٔ حٌُ١ ٣ٌٖٔ ٩َٓحث٤َ إٔ طيكؼٚ‬
                                                                     ‫ٓوخرَ أ٣ش طٔٞ٣ش ٖٓ إٔ ٣ظيٍٛٞ رخُٔؼَ.‬

   ‫ٝرخُظخُ٢ كوي ٝؿي ػزي هللا ٗلٔٚ ك٢ ٓظخٛش ر٘ؼش. كزؼ٤ي ٛيٗش آًحٍ ػخّ (9491 ّ) هخّ ٓٞٗ٢ ٗخٍ٣ض رِ٣خٍطٚ ك٢‬
  ‫حُ٘ٞٗش ُ٤ؼَٝ ٓٞهق آَحث٤َ ٖٓ رؼٞ حُو٠خ٣خ حُزخٍُس حُٔطَٝكش أٓخّ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش. أًػٖ ػزي هللا‬
    ‫ُـٔ٤غ ٓطخُذ ٗخٍ٣ض؛ ًؤٗٚ طْٞٛ رؤٗٚ رخص ٣وخ١ذ ٗوٜخ ٓظؼخ١لخ ٍحف ٣ظليع ػٖ ٓطخُزٚ ك٢ ػِٔ٤ش حُٔ٬ّ‬
    ‫حُوخىٓش، ٓؼَ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓ٘لٌ ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ َٝٓٔ ٣َٞٛ اُ٤ٚ، ٝحٓظؼخىس حَُِٓش ٝحُِي. ٝحكن‬
   ‫ٗخٍ٣ض ٖٓ ك٤غ حُٔزيأ ػِ٠ آٌخٗ٤ش اٗ٘خء َٓكؤ كَ ٣ٔظويٓٚ ح٧ٍىٕ ٌُٖٝ ٫ ٗ٢ء أًؼَ ٖٓ ًُي. (74) ُْ ٣ـٖ‬


                                                 ‫921‬
‫ػزي هللا ٗ٤جخ ٖٓ ط٘خُ٫طٚ؛ ِٝٓيٝؿخ رخُظـَرش ريأ ٣ظلخٗ٠ ٓٔؼِ٢ آَحث٤َ. ؿ٤َ إٔ آَحث٤َ ريص ٓٔظؼيس ك٢ ؿ٤خد‬
‫حُظلَى ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش ٝؿ٤خد ٓزخكؼخص أٝٓغ إٔ طٔظويّ حُوٞس ك٢ ٓز٤َ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓخ ًخٗض طَ٣يٙ،‬
    ‫ٖٓ ٝؿٜش حُ٘ظَ ح٧ٍىٗ٤ش ػِ٠ ح٧هَ. (84) ٝهي ًخٕ ح٧ٍىٕ ٗي٣ي حُٜ٘خٗش أٓخّ حُظٜي٣ي رخُوٞس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش‬
      ‫ك٤غ ًخٕ ٓ٤ِحٕ حُوٞس حُؼٌَٔ٣ش ٍحؿلخ رٟٞٞف ُٜخُق آَحث٤َ ًحص حُوٞس حُٔئُلش ٖٓ (00058) ِٓٔق ك٢‬
‫ٓٞحؿٜش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ هٞحٓٚ (00531)؛ (94) ُْٝ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ هي أًيص رؼي ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼخٛيطٜخ‬
 ‫ٓغ ح٧ٍىٕ إٔ ط٘طزن ػِ٠ ح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس ح٧ٍىٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ؛ ًٔخ إٔ حُلظَ حُيُٝ٢ ػِ٠ ٗل٘خص‬
                                           ‫ح٧ِٓلش كظ٠ رؼي ًُي حُظخٍ٣ن ظِض هخٟؼش َُهخرش رَ٣طخٗ٤ش ٛخٍٓش.‬

 ‫ٝرؼي ر٠ؼش أَٜٗ ُْ طٜ٘ي ا٫ ػيىح هِ٤٬ ٖٓ ح٫طٜخ٫ص حُٜخٓ٘٤ش، كخٍٝ ه٬ُٜخ ػزي هللا طؼِ٣ِ ٓٞهلٚ ػٖ ١َ٣ن‬
  ‫حُو٤خّ رخطٜخ٫ص ىُٝ٤ش، طْ حٓظج٘خف ُوخءحص ٓزخَٗس ر٤ٖ ػزي هللا ٝٓٔؼِ٤ٖ آَحث٤ِ٤٤ٖ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢‬
   ‫ٖٓ ػخّ (9491 ّ). كل٢ ًُي حُظخٍ٣ن حطَٜ اّ. ا١. ٗٞكٞٓٞ٣ٌٔ٢ ٓئْٓ ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش ٝٓي٣َٛخ،‬
     ‫ٝأكي أٛيهخء ػزي هللا حُويحٓ٠ رخ٧ه٤َ آٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓٞحكوظٚ ػِ٠ طِٝ٣ي حَُٔ٘ٝع رخُٔ٤خٙ حُؼٌرش ٖٓ‬
     ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي ػَٝ رخُٔوخرَ اػخىس رؼٞ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ح٥ٕ ُلٌْ آَحث٤َ ٖٓ حُويّ، ك٢‬
 ‫ٛلوش ُػْ إٔ حُِٔطخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش ًخٗض ٓٞحكوش ػِ٤ٜخ. ٝٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ هي أهٌ ىٍٓخ ٖٓ ُوخثٚ حُٔخرن ر٘خٍ٣ض،‬
 ‫ُْ ٣َؿذ ػزي هللا ك٢ حُظٍٞ١ رٔوخ٣٠خص ؿِث٤ش ٖٓ ٌٛح حُ٘ٞع، ٝحهظَف ري٫ ٜٓ٘خ، حُزيء رٔ٘خه٘ش ٍحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن‬
   ‫طٔٞ٣ش ػخٓش، طظ٤ق ُٚ كَٛش حٓظؼخىس ٓٔخكش ًخك٤ش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش، طٌٔ٘ٚ ٖٓ اه٘خع ٍػخ٣خٙ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬
  ‫ٝحُؼخُْ حُؼَر٢ ػٔٞٓخ رٔ٬ّ ٓ٘لَٜ. ٝهي أٝؿِ ٓطخُزٚ ػِ٠ ٓٔخٓغ ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢ هخث٬: حٓظؼخىس ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش‬
   ‫ٖٓ حُويّ، ٝطؼي٣َ حُليٝى ك٢ حُـ٘ٞد رٌَ٘ ٣زو٢ ر٤ض ؿزَ٣ٖ ٝرجَ حُٔزغ ك٢ حُـخٗذ حُؼَر٢، ٝحٍُٞٛٞ اُ٠‬
      ‫هطخع ؿِس. ػَٝ ػِ٠ آَحث٤َ َٓكؤ كَح ػِ٠ حُؼوزش ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠ طٜٔ٤٬ص ٓٔخػِش ك٢ ك٤لخ. ٝهخّ‬
           ‫رظؼ٤٤ٖ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ُٝ٣َح ُِوَٜ ٝٓظَؿٔخ ُٚ ك٢ أػ٘خء ٌٛح حُِوخء، ُ٤ٌٕٞ ٓٔؼِٚ حُ٘وٜ٢ ك٢ ا١٬م‬
       ‫حُٔزخكؼخص. (15) ٓخٍع حَُكخػ٢ حُٔظ٘ٞم ٧ٕ ٣ٜزق ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُوخىّ اُ٠ حُوزٍٞ رخُٜٔٔش. أٓخ رَ٣طخٗ٤خ‬
          ‫ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس حُِظخٕ ًخٗظخ هي ريأطخ طلويحٕ ح٧َٓ ك٢ ٓيٟ كخثيس ُـ٘ش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش، ٝطوِظخ ػٖ‬
   ‫اَٛحٍٛٔخ ػِ٠ حُظٔٞ٣ش، حُِٔٔ٤ش حُ٘خِٓش كوي رخىٍطخ رلٌٍ اُ٠ طؤ٣٤ي ٌٛٙ حُٔزخكؼخص رٞٛلٜخ أك٠َ ٖٓ ٫ ٗ٢ء‬
                                                                                                ‫ػِ٠ ح٩١٬م.‬

‫ريأص حُٔزخكؼخص ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (9491 ّ) ٝىحٓض كظ٠ َٜٗ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) (75) ك٤ٖ‬
‫هخٓض ٛلخكش طَ أر٤ذ رظَٔ٣ذ أٗزخثٜخ ػ٘٤ش ح٫ٗظوخرخص حُظ٢ ًخٗض ٓظل٠٢ اُ٠ حُظٞك٤ي. ك٢ حُزيء ؿَص ٓلخىػخص‬
‫ٛخىكش اُ٠ طلي٣ي ؿيٍٝ ح٧ػٔخٍ ٝٓؼخ٣٤َ حُ٘وخٕ ر٤ٖ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ًَٝ ٖٓ ٓي٣َ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ُٝحٍس‬
        ‫حُوخٍؿ٤ش اُ٤خٛٞ ٓخٕٓٞ ٝٛٞ حُيٓ٘و٢ ح٧َٛ ٍٝٝكٖ ِٗٞحف (ُحٓ٬ٗ٢ ٓخروخ)، أكي أهَد ٓٔظ٘خٍ١ رٖ‬
   ‫ؿٍٞ٣ٕٞ. ٝٗخٍى ك٢ حُٔلخٟٝخص حَُٓٔ٤ش حُظ٢ ؿخءص رؼي ًُي ًَ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ح٧ٍىٗ٢ كُٞ١ حُِٔو٢‬
     ‫ٝكِٔط٤٘٤٤ٖ ٛٔخ: هِٞٛ٢ حُو٤َ١ ٝؿٔخٍ ١ٞهخٕ. ٝهي ٗخٍى ػزي هللا ك٢ حُؼي٣ي ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُظ٢ طٔض،‬
                         ‫رؤًؼَ٣ظٜخ ك٢ حُ٘ٞٗٚ، ٓظيه٬ ٌَُٔ حُـٔٞى، ٌُٖٝ ٓزخُـخ ك٢ ح٩ًػخٕ ٥ٍحء حَُكخػ٢.‬

‫رِـض ح٫ؿظٔخػخص حُظٜٔ٤ي٣ش ًٍٝطٜخ ك٢ حُؼخُغ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ، ك٤ٖ ٝحكن حُطَكخٕ ػِ٠ حُ٘وخ١ حُظخُ٤ش‬
   ‫حُظ٢ ًخٗض ٓظٌَ٘ ؿَٞٛ حُظٔٞ٣ش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُظلخٟٝ٤ش ر٤ٜ٘ٔخ. ٝحكوض آَحث٤َ ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞى ٓ٘لٌ ػِ٠‬
  ‫حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ إٔ ٣ٌٕٞ ِٜٓلش ك٤ٞ٣ش رخُ٘ٔزش ُ٨ٍىٕ ٝػَٟض حُظ٘خٍُ ػٖ َٓٔ ٣َر٢ حُوِ٤َ ر٘وطش‬
‫ػِ٠ ٓخكَ ؿِس، َٗ١ حُٔٔخف ٩َٓحث٤َ رخ٫كظلخظ ر٘وخ١ ػزٍٞ ٓليىس ػِ٠ حٓظيحى حَُٔٔ، َٝٗ١ إٔ ٣زو٠ ِٓ٘ٝع‬
‫حُٔ٬ف، َٝٗ١ ػيّ ططز٤ن ر٘ٞى حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧ٍىٗ٤ش ػِ٤ٚ. ٝٓوخرَ ًُي ٝحكن ح٧ٍىٕ ػِ٠ ٓ٘ق آَحث٤َ‬
      ‫١َ٣وخ ػِ٠ حٓظيحى ٓخكَ حُزلَ حُٔ٤ض، طٌٖٔ ٖٓ ٍر٢ ٓ٘٘آص ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ حُطَف حُ٘ٔخُ٢‬
       ‫رخ٧ٍحٟ٢ ح٩َٓحث٤ِ٤ش ك٢ حُطَف حُـ٘ٞر٢. ًخٗض حُ٘وخ١ حُ٘خثٌش حَُث٤ٔ٤ش ٓظؼِوش رؼَٝ حَُٔٔ حُٞحَٛ اُ٠‬
      ‫حُٔخكَ ٝرؼزخٍس "ٓخكَ ؿِس" حُظ٢ هٜي ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ رٜخ حُٔ٘طوش حُظ٢ ًخٗض هخٟؼش َُٜٔ، طخًٍ٤ٖ ٓٔؤُش‬
 ‫طَط٤ذ طٜٔ٤٬ص ح٧ٍىٕ حَُٔكج٤ش َُِٜٔ٣٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ح٧ٍىٕ ٣ؼ٘٢ رخُؼزخٍس هطخػخ ٓخكِ٤خ ٝحهؼخ اُ٠ حُ٘ٔخٍ‬
         ‫ٖٓ حُٔ٘طوش حُوخٟؼش َُٜٔ. أٓخ ك٤ٔخ ٣وٚ ٓٔؤُش حُويّ كبٕ حُطَك٤ٖ ًخٗخ ٣ل٠٬ٕ حُظؤ٤ْ ػِ٠ حُظيٝ٣َ.‬
       ‫كخ٧ٍىٕ ٝحكن ػِ٠ حُظوِ٢ ػٖ حُل٢ حُ٤ٜٞى١ ك٢ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش، ٝػٖ كخث٢ حُٔزٌ٠ ٩َٓحث٤َ ٝػِ٠ طٌٔ٤ٖ‬
 ‫آَحث٤َ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ ؿزَ ٌٓٞرّٞ، ك٢ ك٤ٖ ٝحكوض ح٧ه٤َس ػِ٠ ٍر٢ ١َ٣ن ر٤ض ُلْ رخُـِء حُؼَر٢ ٖٓ‬
  ‫حُويّ. ٝطْ طَى كيٝى حُظؤ٤ْ حُٜ٘خث٤ش ٝحُٔٔخثَ حُٔظؼِوش رخُظؼٞ٣ٞ ٓلظٞكش ُ٬طلخم ر٘ؤٜٗخ ػِ٠ أْٓ "ػِٔ٤ش".‬

      ‫ريأص حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ػِ٠ أٓخّ ٌٛٙ حُ٘وخ١ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ٌُٖٝ ٌٛٙ حُٔزخكؼخص ٓخ ُزؼض،‬
 ‫رٍٜٞس ٗزٚ كٍٞ٣ش، إٔ طؼؼَص كٍٞ ٓٔؤُش حُويّ. ٍأٟ ح٧ٍىٕ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٗ٢ء ٖٓ حُظزخىٍ ح٩هِ٤ٔ٢ ك٢ حُويّ‬
  ‫إٔ ٣ـؼَ كيٝى حُظؤ٤ْ أًؼَ ُٜٓٞش ٝ٣َٔح، ٌُٖٝ آَحث٤َ ػخٍٟض هخثِش: إ ؿٔ٤غ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش حُؼخثيس ُٜخ‬


                                                   ‫031‬
‫ًخٗض ٓ٘ـُٞش ٖٓ هزَ ٓلظِ٤ٖ ٣ٜٞى ٣ظؼٌٍ اهَحؿْٜ ٜٓ٘خ. ٝأَٛص آَحث٤َ ػِ٠ ك٤خُس حُل٢ حُ٤ٜٞى١ ك٢ حُٔي٣٘ش‬
        ‫حُوي٣ٔش؛ ًٝخٕ ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء هي رخص ٣و٘٠ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش. ُْ ٣ظْ‬
    ‫حُظَٞٛ اُ٠ أ١ كَ، ٌُٖٝ ح٫ٜٗ٤خٍ ؿَٟ طـ٘زٚ ػٖ ١َ٣ن ح٫طلخم ػِ٠ ح٫هظ٬ف ك٢ حُِلظش حَُحٛ٘ش ٝػِ٠‬
                                                                    ‫ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ حُظلٌ٤َ رخٌُِٔ٘ش ٓٔظوز٬.‬

  ‫ٝرؼي ح٩هلخم ك٢ طلو٤ن أ١ طويّ ك٢ ٓٔخثَ حُويّ حُ٘خثٌش حُظلض حُطَكخٕ حُٔظلخٟٝخٕ اُ٠ ه٠خ٣خ اهِ٤ٔ٤ش أٝٓغ،‬
    ‫ؿ٤َ إٔ طويٓخ ُْ ٣ظلون ٛ٘خ أ٣٠خ. كخ٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ رخطٞح ٣ؼَٟٕٞ َٗحء ح٧ٍحٟ٢ ري٫ ٖٓ حُٔزخىُش ػِ٤ٜخ‬
   ‫هخٓٞح رَكٞ هخٍ١ش هيٜٓخ ح٧ٍىٗ٤ٕٞ ٍك٠خ هخ١ؼخ. ؿ٤َ إٔ ح٧ٍىٕ ٝػزي هللا ًخٗخ رلخؿش اُ٠ ح٧ٍٝ ٫ حُٔخٍ‬
 ‫ُظزَ٣َ هزُٜٞٔخ رٔ٬ّ ٓ٘لَٜ. ٝرـ٤ش ًَٔ حُـٔٞى طيهَ ػزي هللا ٝحهظَف (أٓخٓخ طلخٟٝ٤خ) ؿي٣يح، ط٠ٖٔ ٓؼخٛيس‬
   ‫ػيّ حػظيحء ٓيطٜخ هْٔ ٓ٘ٞحص، كَ٣ش حٍُٞٛٞ اُ٠ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، ٝهيٍس آَحث٤َ ػِ٠ حٍُٞٛٞ اُ٠ ؿزَ‬
 ‫ٌٓٞرّٞ، ٝهيٍس ح٧ٍىٕ ػِ٠ حٍُٞٛٞ اُ٠ ر٤ض ُلْ، ٝحٓظج٘خف حُظـخٍس، ٝٓ٘طوش كَس ُ٨ٍىٕ ك٢ ك٤لخ. ًٝخٗض‬
‫ُـخٕ ٓظٌَ٘ ُيٍحٓش طٞك٤َ َٓكؤ ٝٓؼزَ ٣َٞٛ اُ٠ ح٧ٍىٕ، ًٝ٤ل٤ش ىكغ حُظؼٞ٣ٞ ٧ٛلخد حُٔٔظٌِخص ك٢ حُويّ‬
      ‫حٌُ٣ٖ ًخٗض ٓٔظٌِخطْٜ هي رو٤ض طلض ٓ٤طَس حُطَف ح٥هَ، ٝحُٞٓخثَ حٌُل٤ِش رظٜل٤ش حُٔٔظٌِخص حُؼَر٤ش ك٢‬
  ‫آَحث٤َ ٝحُٔٔظٌِخص حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ح٧ٍىٕ (حُٔ٘٘آص حٌَُٜرخث٤ش ك٢ ؿَٔ حُٔـخٓغ ٝٓ٘٘آص حُزٞطخّ ػِ٠ حُطَف‬
‫حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض). ٝهغ حُٔٔؼِٕٞ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ًٌَٓس ػزي هللا، ٝطْ رٜؼٞرش اه٘خع ٍث٤ْ حٍُُٞحء ح٧ٍىٗ٢‬
                                          ‫طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ روزُٜٞخ ػِ٠ أٜٗخ ٗوطش حٗط٬م ُِِٔ٣ي ٖٓ حُٔزخكؼخص.‬

‫ٌُٖٝ ؿَحثي طَ أر٤ذ ٓخ ُزؼض، رؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ك٢ ح٧ٍٝ ٖٓ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) إٔ َٗ٘ص طوخٍ٣َ ىه٤وش ػٖ‬
   ‫حُٔزخكؼخص. (25) ٝهي ٛيىص أٗزخء حُٔلخٟٝخص ر٘ٔق هط٢ ح٫ٗظوخرخص حُوخىٓش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش‬
‫ٝطٞك٤يٛٔخ حُ٬كن. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هخّ ػزي هللا حُظَ، ٝٛٞ كخًْ ػٌَٔ١ ٓخرن ُِويّ، رخٌُ٘ق ػٔخ ًخٕ ٣ؼَكٚ‬
      ‫ػٖ حطٜخ٫ص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ كظ٠ ٜٗخ٣ش ػخّ (9491 ّ) (35) ك٢ حُٜلخكش حَُٜٔ٣ش. ٛ٘خ رخىٍ حٍُُٞحء‬
  ‫حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُؼ٬ػش ك٢ ٓـِْ حٍُُٞحء اُ٠ ح٫ٓظوخُش حكظـخؿخ، ٓ٘٤َ٣ٖ هٜٞٛخ اُ٠ ٓؼخٍٟظْٜ ٫ٓظؼخىس ر٘ي‬
  ‫حُظـخٍس، ًٔخ حٓظوخٍ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ريٍٝٙ. ؿ٤َ إٔ ٌٛح ح٧ه٤َ طْ اه٘خػٚ رخُزوخء ك٢ ٜٓ٘زٚ ك٤ٖ أهلن ؿَ٣ٔٚ‬
       ‫ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ك٢ طٌ٘٤َ كٌٞٓش ٓٔظؼيس ُظؤ٣٤ي حُظلخٝٝ ٓغ آَحث٤َ رخَُ٘ٝ١ حُلخُ٤ش. رو٢ أرٞ حُٜيٟ ك٢‬
      ‫حُٜٔ٘ذ رَ٘١ ػيّ حُٔؼ٢ اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٔلخٟٝخص هزَ ح٫ٗظوخرخص. (45) ػْ ح٫ُظِحّ رٌٜح حَُ٘١، ًٔخ إٔ‬
‫ح٫ٗظوخرخص ٝػِٔ٤ش ح٩ػ٬ٕ ػٖ حُٞكيس ؿخءص ٓ٘ٔـٔش ٓغ ٍؿزخص ػزي هللا. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ح٫طٜخ٫ص ٓغ آَحث٤َ‬
 ‫ػِ٠ ٓٔظٟٞ حُلٌٞٓش ُْ طٔظؤٗق ا٫ ٓخ رؼي ػخّ ٝحكي ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ػخّ (1591 ّ)، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ روخء ػزي‬
                                                              ‫هللا ػِ٠ ِٛش رٍٜٞس َٓ٣ش ه٬ٍ طِي حُلظَس.‬

   ‫ٍىح ػِ٠ ح٧ٗزخء حُظ٢ طليػض ػٖ حُٔلخٟٝخص حطوٌص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش هَحٍح ٣و٠٢ رطَى أ٣ش ىُٝش ػَر٤ش طيهَ‬
‫ك٢ ٓلخٟٝخص ٓغ آَحث٤َ، ٖٓ أؿَ حُظَٞٛ اُ٠ ٓ٬ّ ٓ٘لَٜ، أٝ اُ٠ أ١ ٗٞع ٖٓ أٗٞحع حُظَط٤ذ حُٔ٘لَٜ ػِ٠‬
‫ح٧ٛؼيس حُٔ٤خٓ٤ش أٝ ح٫هظٜخى٣ش أٝ حُؼٌَٔ٣ش، رٍٜٞس آُ٤ش. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ أ٣ش ىُٝش طظؼَٝ ُِطَى رٌٜٙ حُطَ٣وش‬
  ‫إٔ طٞحؿٚ أ٣٠خ ػوٞرخص حهظٜخى٣ش ٝػِ٫ ىرِٞٓخٓ٤خ. (55) ٝٓغ إٔ ػزي هللا ٗوٜ٤خ ًخٕ هي ١َف كٌَس ح٫ٗٔلخد‬
     ‫ٖٓ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ك٢ أًؼَ ٖٓ ٓ٘خٓزش، كخٕ أًؼَ أػ٠خء كٌٞٓظٚ ٗظَٝح اُ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُوط٤ؼش ٗظَس ٍػذ‬
    ‫ًٝػَ. أٓخ رخُ٘ٔزش ٧ُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٔوظٕٞ حُظلخٝٝ ٓغ ػزي هللا ٜٓٔخ ًخٕ ٌِٗٚ ك٢ آَحث٤َ، كوي ؿخء طٜي٣ي‬
   ‫حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ُ٤ئًي ػِ٠ إٔ حُٔ٬ّ ٓغ ح٧ٍىٕ ُٖ ٣ٌٕٞ ٓيه٬ اُ٠ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش حُظول٤ق ٖٓ‬
                                                 ‫ػُِش آَحث٤َ ح٩هِ٤ٔ٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢.‬

‫رؼي حُظَٔد ؿَص اػخىس اهلخّ حُٔلخٟٝخص ك٢ ىحثَس حٌُظٔخٕ ٝحَُٔ٣ش. طْ طٌ٘٤َ ُٝحٍس ؿي٣يس ك٢ أػوخد حُظٞك٤ي‬
   ‫رَثخٓش ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ أكي ُػٔخء حُـخُ٤ش حًَُ٘ٔ٤ش ٖٝٓ كِلخء طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حُٔوَر٤ٖ. ٝٓؼِٚ ٓؼَ أرٞ حُٜيٟ‬
                 ‫ًخٕ ٗي٣ي حُلٌٍ ٖٓ حُظلخٝٝ ٓغ آَحث٤َ، ًٔخ كَٛض كٌٞٓظٚ ػِ٠ طـ٘ذ حُظٍٞ١ حَُٓٔ٢.‬

      ‫ٝٓغ كٍِٞ كَٜ حُلَ ُْ طؼي ح٫ؿظٔخػخص طؼوي ك٢ حُ٘ٞٗش رَ ك٢ حُويّ، ك٢ ر٤ض ٓٞظق ٗخد ٖٓ ٓٞظل٢‬
      ‫حُوَٜ ٣يػ٠ ػزي حُـ٘٢ حٌَُٓ٢، (65) أٝ ك٢ ػٔخٕ. ُْ ٣ظْ طلو٤ن أ١ طويّ ػِ٠ ١َ٣ن حُظلخْٛ حُٔظزخىٍ ه٬ٍ‬
‫ح٫ؿظٔخػخص حَُٔ٣ش حُلخِٛش حُظ٢ ريص ؿخ٣ظٜخ، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓظٔؼِش ربُٜخء ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ طٌ٘٤َ‬
   ‫كٌٞٓش ٓٔظؼيس ُِٔ٘خًٍش. ٝك٢ ٓلخُٝش ٓ٘ٚ ٩ه٘خع كٌٞٓظٚ رؤٕ كِٔط٤٘٤٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ ٓ٬ٓخ‬
   ‫ٓ٘لٜ٬، أٍَٓ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ك٢ ٜٓٔش طوٜ٢ كوخثن اُ٠ ٛ٘خى ك٢ ٛ٤ق ػخّ (0591 ّ).‬
   ‫ؿ٤َ إٔ حَُكِش أهلوض اهلخهخ ًٍ٣ؼخ ري٫ ٖٓ اه٘خػٜٔخ. ػخٍ ؿ٠ذ ػزي هللا، ٝحٟطَ ً٤ًَزَح٣ي ُ٬ػظَحف ػِ٠‬
   ‫ٓ٠ٞ رؤٕ »ٓٔخ ٫ ٗي ك٤ٚ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ إٔ ٛ٘خى ـ كظ٠ رؼي أهٌ ٓظخَٛ هلش حُؼوَ ٝحٌُرٌرش ر٘ظَ ح٫ػظزخٍ ـ‬
        ‫(75)‬
             ‫اؿٔخػخ ك٢ حَُأ١ (ًٌح) ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ٟي أ٣ش ٓلخٟٝخص ِٓٔ٤ش ٓزخَٗس ر٤ٖ ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ«.‬


                                                  ‫131‬
‫هِ٤ِٕٞ ك٢ ح٧ٍىٕ ًخٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣ٜزلٞح ٓظٍٞ١٤ٖ، ٓخ ُْ ٣ظْ اه٘خػْٜ ٓٔزوخ رؤٕ آَحث٤َ ًخٗض ٓظويّ‬
  ‫ط٘خُ٫ص ًحص أٛٔ٤ش طٌل٢ ُظٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ ٓٞحؿٜش حٗظوخىحص حُؼخُْ حُؼَر٢، (85) ٝٓؼَ ٌٛٙ حُظ٘خُ٫ص ُْ طٌٖ ٓظٞهؼش.‬
‫كزؼي هطغ حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) طٜخػي حُظٞطَ ػِ٠ حٓظيحى هطٞ١ حُٜيٗش، ٝ١َى حُِٔ٣ي‬
          ‫ٖٓ حُؼَد ٖٓ آَحث٤َ، ٝهخّ حُـ٤ٖ ح٩َٓحث٤ِ٢ رخكظ٬ٍ اكيٟ حُطَم ك٢ حُٔ٘طوش ح٧ٍىٗ٤ش رٞحى١ ػَرش‬
 ‫ٝٓ٘٘آص ًَٗش حٌَُٜرخء حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ ؿَٔ حُٔـخٓغ (ٜٗخٍ٣ْ) ػِ٠ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ ك٢ حُ٘ٔخٍ.‬
‫(95) ٝهي أىص ٓؼَ ٌٛٙ حُلٞحىع اُ٠ طؤر٤ي ؿٞ ٖٓ ح٫ٓظ٤خء حُٔظُٞي ػٖ حُ٘ؼٍٞ رخُظِْ ٝح٩كزخ١ ٝحُؼـِ، كؼَ كؼِٚ‬
   ‫ُِل٤ُِٞش ىٕٝ أ١ هزٍٞ ٫كن ُلٌَس آَحث٤َ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُ٘ؼز٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُلٞحىع طًَض طؤػ٤َح‬
        ‫ٓ٘خرٜخ ػِ٠ ػزي هللا كبٜٗخ طٔو٠ض ػٖ ٍى ٓـخ٣َ. ًٝخٗض حُلٞحىع رٍٜٞس ٣ٞٓ٤ش طِو٢ حُ٠ٞء ػِ٠ ٟؼلٚ‬
  ‫ٝػـِٙ ػٖ كٔخ٣ش ٓٞح١٘٤ٚ أٝ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ، ؿ٤َ أٗٚ طَٞٛ اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ رٞؿٞى ٓوَؽ ٝك٤ي‬
  ‫ٖٓ ٟٝؼٚ حُٔٔظل٤َ ٛٞ ٓوَؽ حُظلخٝٝ. ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء حُى٣خى حطٔخع حُٜٞس حُلخِٛش ر٤ٖ ػزي هللا‬
                                                  ‫ٝأًؼَ٣ش ٓٞح١٘٤ٚ، ٓؼِٜخ ٓؼَ حُٜٞس حُلخِٛش ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ كٌٞٓظٚ.‬

  ‫رؼي إٔ ػـِ ػزي هللا ػٖ ىكغ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ رخطـخٙ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔزخكؼخص حُِٔٔ٤ش، ٗـق أه٤َح ك٢ حؿظَحف طـ٤٤َ‬
    ‫ُٝحٍ١ ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) أٛزق ٓؼٚ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ٍث٤ٔخ ٍُُِٞحء. ًخٕ حٓظؼيحى حَُكخػ٢‬
    ‫ُِيهٍٞ ك٢ حُٔلخٟٝخص ٓؼَٝكخ ؿ٤يح، ٝٓخ ُزغ إٔ طؼَٝ كٍٞح ُِٜـّٞ ك٢ حُزَُٔخٕ كٍٞ حُٟٔٞٞع. ؿ٤َ إٔ‬
‫آهَ٣ٖ ٍكزٞح رخُظؼ٤٤ٖ. ٝرؼي ًُي حؿظٔغ ٍح٣ِ٢ رؼزي هللا ٝأرِـٚ رٞؿٞد حٓظج٘خف حُِوخء ٓغ آَحث٤َ، ُظلخٗ٢ هطَ‬
   ‫حُِٔ٣ي ٖٓ حُٜيحٓخص ػِ٠ هطٞ١ حُٜيٗش. ٝرخىٍص آَحث٤َ اُ٠ ٓظخرؼش ح٧َٓ ربٍٓخٍ ٍٓخُش طٜخُل٤ٚ اُ٠ ػزي‬
   ‫هللا. ٝرؼي ًُي ػوي ػزي هللا ٍٝٝكٖ ِٗٞحف حؿظٔخػ٤ٖ، ٝك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (1591 ّ) ٝحكن حَُكخػ٢ ػِ٠‬
 ‫حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔزخكؼخص ًحص حُٜيف حُٔليٝى حُٔظٔؼَ رظٔٞ٣ش حُو٬كخص حُزخٍُس حُٔؼِوش ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش.‬
                                                                                                          ‫(16)‬



  ‫ؿَص ح٫ؿظٔخػخص ر٤ٖ حَُكخػ٢ ِٝٗٞحف ٝر٤ٖ ػزي هللا ِٝٗٞحف ه٬ٍ ٍر٤غ ػخّ (1591 ّ). ُوي هق حُظٞطَ ػِ٠‬
          ‫حٓظيحى ه٢ حُٜيٗش، ٌُٖٝ أ١ طويّ ً١ ٗؤٕ ػِ٠ ٛؼ٤ي طٔٞ٣ش حُو٬كخص حُزخٍُس ُْ ٣ظلون. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ‬
      ‫حُٔلخٟٝخص إٔ طٞ،ؿض رظزخىٍ ًٌَٓط٤ٖ أٟٝلظخ إٔ حُلَ٣و٤ٖ ًخٗخ، رؼ٤يح ػٖ حُظلَى رخطـخٙ أ٣ش حطلخه٤ش ٓ٬ّ‬
     ‫٫كوش، ٝٓوظِل٤ٖ ؿٌٍ٣خ كٍٞ ٓؼ٘٠ حُز٘ٞى ح٧ِٛ٤ش ٫طلخه٤ش حُٜيٗش. حهظَف حَُكخػ٢ حٓظٜيحٍ طلٔ٤َ ِِّٓ ٖٓ‬
 ‫ٓلٌٔش حُؼيٍ حُيُٝ٤ش، (76) ٌُٝ٘ٚ ُ٤ْ ٝحٟلخ ٓخ اًح ًخٕ ِٗٞحف هي هخرَ حَُكخػ٢ َٓس أهَٟ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ‬
                                                        ‫(26)‬
                                                             ‫حؿظٔغ َٓحص ػي٣يس اٟخك٤ش رؼزي هللا ك٢ َٜٗ أ٣خٍ.‬

      ‫ُْ طظٔوٞ حطٜخ٫ص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ ػٖ أ١ ٗ٢ء. ٝرؼي ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ حؿظ٤خُٚ ًخٕ طوٞ٣ْ حُٔٞظل٤ٖ‬
   ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُٔ٘طوش ٣وٍٞ رؤٕ ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ ًخٗخ هي أٛزلخ هَ٣ز٤ٖ ٖٓ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ك٢ أٝحثَ ػخّ‬
    ‫(0591 ّ) هز٤َ ػِٔ٤ش حُظٞك٤ي. كل٢ حٓظؼَحٝ ً٤ًَزَح٣ي ُِٔزخكؼخص ٖٓ ػٔخٕ ػزَ ػٖ ح٩كٔخّ رؤٕ ط٘خُ٫‬
‫رٔ٤طخ ٖٓ ؿخٗذ آَحث٤َ ك٢ ًُي حُٞهض ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ حطلخم. (36) أٓخ ًْٗٞ ـ ِْٛ ك٢ طَ أر٤ذ كوخّ‬
   ‫رظلٔ٤َ ح٧ٍىٕ ٓٔئُٝ٤ش ٓخ كَٜ، ٧ٗٚ طٔزذ ك٢ هطغ حُٔ٘خه٘خص (ُٝٞ ٧ٓزخد ٓلٜٞٓش). (46) ٝٓغ ًُي ًخٗض‬
 ‫ػٔش ػِ٠ حُطَك٤ٖ ؿِٔش ٖٓ حُؼوزخص حُٔظؼٌٍ طـخُٝٛخ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حٜٗٔخ ٍرٔخ ًخٗخ آٌٗحى هَ٣ز٤ٖ ٖٓ حُظَٞٛ‬
                                                            ‫اُ٠ حطلخم أًؼَ ٖٓ أ١ ٝهض ٓلظَٔ ك٢ حُٔٔظوزَ.‬

 ‫ك٢ ك٤ٖ ريح ػزي هللا ٗوٜ٤خ ٓٔظؼيح ُِظ٘خٍُ ػٖ أٗ٤خء ًؼ٤َس ك٢ ٓز٤َ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ آَحث٤َ، كبٕ هيٍطٚ‬
       ‫ػِ٠ ؿَ هٞحػيٙ ٓؼٚ ُْ طٌٖ ٓئًيس ػِ٠ ح٩١٬م. كخُِٖٓ حٌُ١ »ًخٕ ك٤ٚ حُِٔي هخىٍح ػِ٠ حُظَٜف رٞٛلٚ‬
  ‫كخًٔخ كَىح ه٤َّح ىٕٝ اػخٍس أ٣ش ٓؼخٍٟش ؿي٣ش ُيٟ ٍػ٤ظٚ رخص ٌٓٞٗخ ػِ٠ ٜٗخ٣ظٚ«. (56) رزٔخ١ش ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا‬
      ‫هي حٛظيٟ اُ٠ ٓخ ٣٘خٓزٚ ٖٓ حَُؿخٍ حُٔٔظؼي٣ٖ ٝحُوخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُٞهٞف اُ٠ ؿخٗزٚ ٝطؤ٣٤يٙ ـ كوي ًخٕ ح٥ٕ ٣َأّ‬
‫ً٤خٗخ ٓ٤خٓ٤خ ٓؼويح هخثٔخ ػِ٠ ٜٓخُق ٓظ٠خٍرش ُٔـٔٞػش ٓظزخ٣٘ش ٖٓ حُٜٞ٣خص حُطزو٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش. ٝهي ٌَٗ حُٔخٓش‬
      ‫حَُحك٠ٕٞ ُ٬ٗـَحٍ ٍٝحءٙ ػ٤٘ش ٖٓ ٌٛٙ حٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش حٌُز٤َس ٝحُٔظ٘ٞػش، حُظ٢ ُْ طؼي ٓ٘ٔـٔش ٝٓظ٘خؿٔش ٓغ‬
‫ٗظَس ػزي هللا ح٧رٞ٣ش اُ٠ حُؼخُْ، ٝحُظ٢ ُْ طٌٖ طظوخْٓ ٓغ حُٜخٗٔ٤٤ٖ أ٣ش ٛٞ٣ش ٓليىس. ٝهخٍؽ ح٧ٍىٕ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ‬
       ‫طوخٍد ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ إٔ ٣لويٙ ٛٞ٣ظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش. ٟٝٔخٕ آَحث٤َ ٩كٌخّ هز٠ظٚ ػِ٠ حُ٠لش حُـَر٤ش، رَ‬
 ‫ٝكظ٠ طٞكَ ٓ٘لٌ ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ هٔخٍس ح٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش حُٞحٓؼش‬
                            ‫حهظٜخى٣خ، أٝ كويحٕ ٛٞ٣ظٚ حُؼوخك٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ًحص حُـٌٍٝ حُؼٔ٤وش ك٢ حُِ٘ػش حُؼَٝر٤ش.‬

  ‫ُْ طٌٖ آَحث٤َ، ٖٓ ؿخٗزٜخ، ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ ًُي حُ٘ٞع ٖٓ حُظ٘خُ٫ص ح٩هِ٤ٔ٤ش، حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٌٖٔ ػزي‬
    ‫هللا ٖٓ طٔٞ٣ن َٓ٘ٝع ٓ٬ٓٚ ُيٟ ٓٞح١٘٤ٚ رخٌُحص، أٝ ُيٟ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، أٝ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ رٍٜٞس ػخٓش.‬
 ‫كخَُٛخٕ رخُ٘ٔزش ٩َٓحث٤َ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رخ٧ٍٝ كو٢، رَ رطز٤ؼش حُيُٝش رخٌُحص. ٝآٌخٗ٤ش حُلَ حُٞٓ٢ ح٩هِ٤ٔ٢،‬


                                                    ‫231‬
‫ٓؼِٜخ ٓؼَ ٓٔؤُش حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ، ًخٗض طؼ٤َ ٗزق حُظٜيع حُيحهِ٢ كٍٞ ػ٬هش حُي٣ٖ رخُيُٝش. كخُي٣ٖ ًخٕ ٣ؼظزَ‬
    ‫أٍٝ آَحث٤َ ؿ٤َ هخرِش ُِٔٔخّ ٝٗخِٓش ُلِٔط٤ٖ ًِٜخ َٝٗم ح٧ٍىٕ أ٣٠خ ر٘ظَ حُزؼٞ. ٝرطَهٚ ُٔؼَ ٌٛح‬
  ‫حُزخد ًخٕ رٖ ؿٍٞٝ٣ٖ ٓؼَٟخ ٧ٕ ٣ؤَ ٓخ ٛٞ أًزَ ٖٓ طلخُلٚ حُزَُٔخٗ٢؛ ًخٕ ٓؼَٟخ ٧ٕ ٣طِن أُٓش ٛٞ٣ش‬
       ‫ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼَٝ ُِوطَ حُظ٠خٖٓ حُيحهِ٢ حُٜٖ ٩َٓحث٤َ، ؿخًر٤ظٜخ ُِٜٔخؿَ٣ٖ، ٜٝٓخىٍ ىػٜٔخ‬
       ‫حُوخٍؿ٤ش. ُٝظـ٘ذ ٓؼَ ٌٛٙ ح٧ُٓش ًخٕ ٍْٓ حُليٝى رٍٜٞس ٜٗخث٤ش أَٓح ٓظؼٌٍح، طٔخٓخ ًٔخ ًخٗض ًظخرش أ١‬
                                                                               ‫(66)‬
                                                                                    ‫ىٓظٍٞ أَٓح ٓٔظل٤٬.‬

   ‫ُْ ٣ٌٖ رٖ ؿٍٞٝ٣ٕٞ ٣ؼِن أ١ أَٓ ػِ٠ حُٔزخكؼخص ٓغ حُِٔي ػزي هللا (ًٔخ ًظذ ٓٔظولخ). ًخٕ هي أٍحى إٔ ٣لظَ‬
   ‫حُويّ ٝحُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ رخُوٞس، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ هي ٙ،ُّ ك٢ ٓ٘خه٘خص حُٔـِْ. ٝػٔش آهَٕٝ ٓؼَ ٗخٍ٣ض ٝٓخٕٓٞ‬
    ‫ِٝٗٞحف ًخٗٞح ٣َٕٝ رؼٞ حُلخثيس ك٢ حُظَٞٛ اُ٠ ٓؼخٛيس ٓ٬ّ ٓغ ح٧ٍىٕ. ٌُٖٝ كٔخّ حُلٌٞٓش ُِٔؼ٢ اُ٠‬
‫حُٔ٬ّ ٓخ ُزغ، رؼي حُٜيٗش حُظ٢ ٟٔ٘ض آَحث٤َ ىٕٝ اػخٍس ٓٔخثَ ٛٞ٣ش ٓلَؿش، إٔ طَحؿغ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. كٔغ‬
   ‫كٍِٞ ػخّ (0591 ّ) رو٢ ِٗٞحف حٌُ١ ًخٕ هي ٍحٖٛ رٌَ ٍٛ٤يٙ حُٔ٤خٓ٢ ػِ٠ حُظَٞٛ اُ٠ طٞه٤غ ٓؼخٛيس ٓغ‬
      ‫ػزي هللا ٝكيٙ طوَ٣زخ ك٢ حُٔ٤يحٕ. (76) ريص آَحث٤َ ٓ٤خُش اُ٠ طل٠٤َ ٝؿٞى هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُظٞطَ ػِ٠ حٓظيحى‬
   ‫هطٞ١ حُٜيٗش ٣ٌٖٔ حٓظـ٬ُٚ ُظٞٓ٤غ كيٝىٛخ، آخ ػزَ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش حُٔزخَٗس، أٝ ٖٓ ه٬ٍ ح٫ٓظلخىس ٖٓ‬
                                    ‫كَٙ ػزي هللا ػِ٠ طـ٘ذ حُؼيٝحٕ، رَ ٖٓ حُظَٓ٤ْ حُٜ٘خث٢ ُليٝى ٓطِوش.‬

     ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓظخَٛ حُ٠ؼق ح٫هظٜخى١ ٝحُٜ٘خٗش حُــَحك٤ش كبٕ آَحث٤َ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ حُظَٜف ٓغ‬
 ‫ػزي هللا رويٍ ًز٤َ ٖٓ حُِٜق ٝحُـطَٓش. ٝهي ريح حُٔ٘طن ح٩َٓحث٤ِ٢ هخثٔخ ػِ٠ إٔ آَحث٤َ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ إٔ‬
  ‫طظٞهغ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظ٘خُ٫ص ري٫ ٖٓ طوي٣ٜٔخ، ٧ٕ اٟخكش أ١ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ٌٓخكؤس‬
    ‫ٓـخٗ٤ش ُؼزي هللا؛ ٝحٌُٔٔذ حُٜخك٢ ٌُٜح ح٧ه٤َ ًخٕ ٖٓ ٗخٗٚ إٔ ٣ٌٕٞ أًزَ ٓٔخ ًخٕ ٣ٌٔ٘ٚ حُلٍٜٞ ػِ٤ٚ رؤ٣ش‬
‫١َ٣وش أهَٟ. (86) ًخٕ ػزي هللا رلخؿش ٓخٓش اُ٠ طؼز٤ض ٟٝؼٚ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ٗ٤جخ ًح ه٤ٔش‬
       ‫٣ويٓٚ ػٔ٘خ ٌُُي، ٫ ػِ٠ حُٜؼ٤ي ح٩هِ٤ٔ٢ ٝ٫ ػِ٠ ٓٔظٟٞ طٞك٤َ ٓيهَ ىرِٞٓخٓ٢ ٝحهظٜخى١ اُ٠ حُٔ٘طوش.‬
‫ٓ٤خٓ٤خ ًخٕ ٓؼِٝ٫ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢؛ ٝػٌَٔ٣خ ًخٕ ٛ٘خ أٓخّ طٜي٣ي حُوٞس ح٩َٓحث٤ِ٤ش آٌٗحى. ٝهي حػظزَ ً٤ًَزَح٣ي‬
 ‫ـ ٝٛٞ ٓئ٣يٙ حٌُز٤َ ـ إٔ طٜٔ٤ْ ػزي هللا ػِ٠ حُظلخٝٝ ًخٕ »أٗخٗ٤خ ك٢ ح٧ٓخّ ُْٝ ٣ٌٖ ػِ٠ ح٩١٬م ٛخىٍح ػٖ‬
     ‫أ١ رؼي ٗظَ ٓ٤خٓ٢« (96) رـٞ حُ٘ظَ ػٖ إٔ ٓٞهلٚ حُظٜخُل٢ ٖٓ آَحث٤َ حػظزَ هخٍؽ حُؼخُْ حُؼَر٢ ىُ٤٬‬
                                                                                      ‫ػِ٠ حُٞحهؼ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش.‬

‫ٍؿْ اهلخم ٓلخٟٝخص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ، أٝ ٍرٔخ رٔززٚ، ُْ ٣زن حُِٔي ٓؼِٝ٫ اُ٠ ح٧ري. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (1591‬
  ‫ّ) ريأص ٓٞحهق حُؼَد ٓ٘ٚ طِ٤ٖ. ًخٕ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢، حٌُ١ كَٙ ػِ٠ طـ٘ذ حُٔزخُـش ك٢ حُظوَد ٓ٘ٚ ٌٓ٘ ػخّ‬
     ‫(8491 ّ) رٔزذ ٟٝؼٚ حُيحهِ٢ حُ٠ؼ٤ق، هي طـخُٝ حُؼخٛلش ٝرخص هخىٍح َٓس أهَٟ ػِ٠ ط٘خٍٝ حُٟٔٞٞع‬
‫حُيحثْ حُٔظٔؼَ رخ٫طلخى حُٜخٗٔ٢. ٝهي هخّ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ هي ػخى ٓئهَح رٍٜٞس ٓٔظؼـِش ٖٓ طًَ٤خ ُيٟ طؼَٝ‬
   ‫١٬ٍ ٫ٜٗ٤خٍ ػٜز٢، (17) رطَف حُٟٔٞٞع ٖٓ ٓ٘طِن حُوٞف ػِ٠ ٝ٫٣ش ػَٗٚ. ًٝخٗض كٌَطٚ، ٝٛ٢ ُ٤ٔض‬
 ‫ؿي٣يس ٌُٜٝ٘خ رخطض ِٓلش رٔزذ حُظَٝف، هخثٔش ػِ٠ ٝؿٞد طٞك٤ي ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم رِػخٓظٚ ٛٞ ٝحٗظوخٍ حُؼَٕ‬
   ‫اُ٠ حُلَع حُؼَحه٢ ٖٓ ح٧َٓس رؼي ٝكخطٚ. ٝهي هخّ ًَ ٖٓ حُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ حُؼَحه٢، حرٖ ٗو٤ن ػزي هللا، ػزي‬
       ‫ح٩ُٚ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي رِ٣خٍس ػٔخٕ ك٢ ريح٣ش َٜٗ كِ٣َحٕ ُٔ٘خه٘ش ح٧َٓ. (77) ٝك٢ طُٔٞ هخّ‬
 ‫ٍ٣خٝ حُِٜق، ٍث٤ْ ٍُٝحء ُز٘خٗ٢ ٓخرن ٖٝٓ أٗي ٓ٘ظوي١ ػزي هللا، ٛٞ ح٥هَ رِ٣خٍس ػٔخٕ ٓٔخ ٌَٗ ىُ٤٬ آهَ‬
 ‫ػِ٠ ٝؿٞى ٗٞع ٖٓ حُظلٍٞ ك٢ حُظٞؿٜخص حُٔ٤خٓ٤ش حُؼَر٤ش. ٌُٖٝ ُ٣خٍس حُِٜق حٗظٜض رٌخٍػش. كوي ؿَٟ حؿظ٤خُٚ‬
  ‫ٝٛٞ ك٢ حُطَ٣ن اُ٠ حُٔطخٍ هخٍؽ ٓي٣٘ش ػٔخٕ ٖٓ هزَ أػ٠خء ك٢ حُلِد حُوٞٓ٢ ح٫ؿظٔخػ٢ حٍُٔٞ١، حٗظوخٓخ‬
  ‫٩ػيحّ أٗطٕٞ ٓؼخىس، ٓئْٓ حُلِد، حٌُ١ ًخٕ هي أى٣ٖ رخُو٤خٗش ك٢ ػخّ (9491 ّ) ه٬ٍ كظَس ُٝحٍس حُِٜق.‬

 ‫ًخٕ ٫ؿظ٤خٍ حُِٜق، ًٔخ ًظذ حُِٔي كٔ٤ٖ، كل٤ي ػزي هللا، رؼي ػَ٘ ٓ٘ٞحص »طؤػ٤َ ػٔ٤ن ػِ٠ حُز٬ى... كل٢ ًَ‬
    ‫ٓ٘ؼطق ٖٓ ٓ٘ؼطلخص حُ٘ٞحٍع ًخٕ رٞٓغ حَُٔء إٔ ٣َٟ حُٞؿٞٙ حُٔظـٜٔش، ٝأٌٗخٍ حُٜٔض حُ٘ز٤ٜش رٜٔض‬
   ‫حُوزٍٞ حُٔوظَهش رَٜهخص حُـ٠ذ، أٝ كٞحىع حُؼ٘ق حُٔلخؿجش حٌٍُٔ٘س رِلظش ح٧ُٓش...«. ٝهي ٫كع (حُٞؿٞٙ‬
‫حُٔظـٜٔش حُٔظٌٌ٘ش) ٗلٜٔخ ك٢ حُويّ ٣ّٞ حُـٔؼش حُظخُ٢ حُٞحهغ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طُٔٞ، ك٤ٖ ٍحكن ؿيٙ ك٢ ُ٣خٍطٚ‬
    ‫حُٔؼظخىس ُ٨هٜ٠ ٧ىحء ٛ٬س حُـٔؼش. (27) ًخٗخ هي أٓ٠٤خ حُِ٤ِش حُٔخروش ك٢ حُويّ رٍِٔ٘ ًخٕ ك٢ حُٔخرن ػخثيح‬
‫ُلوَ١ حُ٘٘خٗ٤ز٢، (37) ٝحٓظ٤وظخ كـَح ٣ّٞ حُـٔؼش ُِ٣خٍس ٍحّ هللا، ك٤غ ًخٗض ىحٍس طز٘٠ ُؼزي هللا، ٝٗخرِْ، ك٤غ‬
      ‫حُظو٠ رٍٜٞس ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ٓغ ُػٔخء ٓلِ٤٤ٖ ٝأٛيهخء ك٢ ر٤ض ٍث٤ْ حُزِي٣ش ٓؼُِٝ حَُٜٔ١. ٝػخى حُـي‬
 ‫ٝكل٤يٙ اُ٠ حُويّ ك٢ كٞحُ٢ حُٔخػش حُلخى٣ش ػَ٘س هزَ حُظَٜ، ك٤غ طٟٞؤ حُـي ٝحٓظزيٍ ُ٣ٚ حُؼٌَٔ١ حُ٘ز٤ٚ‬
‫رِ١ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رـِزخرٚ حُٔؤُٞف أًؼَ ٝػٔخٓظٚ. ٝك٢ كٞحُ٢ حُؼخٗ٤ش ػَ٘س ا٫ ٍرؼخ ٜٝٓلٞرخ رلل٤يٙ‬
       ‫ٝهخثي حُويّ حُؼٌَٔ١ ٍحٟ٢ ػ٘خد، ٝكخٗ٤ظٚ ىهَ ػزي هللا حُلَّ، طِي حُزخكش حُلٔ٤لش حُٔل٤طش رخ٧ٓخًٖ‬


                                                   ‫331‬
‫حُٔويٓش ح٩ٓ٬ٓ٤ش ك٢ حُويّ، حُظ٢ ًخٕ هي طْ اه٬إٛخ ٖٓ حُ٘خّ. أٝ٫ هخّ رِ٣خٍس َٟ٣ق أر٤ٚ ػْ طٞؿٚ ٗلٞ ٓيهَ‬
    ‫ح٧هٜ٠. ك٢ حُيحهَ ًخٕ ١،طِ٠ حُوَإٓ ػِ٠ ٓٔخٓغ ٓخ ٣ِ٣ي ػِ٠ ح٧ُق ٖٓ حُِٜٔ٤ٖ. ًخٗض ٌٓزَحص حُٜٞص‬
  ‫ٓلظٞكش، ًٝخٗض حُٜ٬س ص،رغ رٍٜٞس ٓزخَٗس ػزَ ح٩ًحػش. ٝٓخ إ حهظَد ٖٓ حُٔيهَ كظ٠ طويّ ٗ٤ن ُِظَك٤ذ‬
 ‫رٚ ٝطوي٣ْ آ٣خص حُٞ٫ء ُٚ. طَحؿغ كَّ ػزي هللا هِ٤٬ ُ٤لٔلٞح ُٚ ك٢ حُٔـخٍ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ ػزٍٞ ٓيهَ حُٔٔـي أٝ٫.‬
‫ٝك٢ طِي حُِلظش هَؽ ٗخد ٣َطي١ ر٘طخ٫ ٝهٔ٤ٜخ ٖٓ هِق حُزٞحرش حُٔلظٞكش اُ٠ حُوخٍؽ اُ٠ ؿٜش حُ٤ٔ٤ٖ ٖٓ ػزي‬
   ‫هللا. ٍكغ حُ٘خد ٣يٙ ٝأ١ِن حُ٘خٍ ػِ٠ ػزي هللا ٝأٛخرٚ هِق أًٗٚ حُ٤ٔ٘٠ ػِ٠ ٓٔخكش ر٠غ هطٞحص اٛخرش هظِظٚ‬
                                 ‫كٍٞح. (47) ّٝ،ٓغ ىٝ١ طِي حُطِوخص حُ٘خٍ٣ش ػِ٠ ح٩ًحػش ك٢ أٗلخء حُٔ٘طوش.‬




                                                 ‫431‬
‫21) هخطٔش‬
  ‫ك٤ٖ طْ ا١٬م حُ٘خٍ ىحهَ حُلَّ ٓخٍع أكَحى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣وٞىٕٝ ٜٓٔش حُلَحٓش ك٢ حُوخٍؽ اُ٠‬
‫ح٫ٗيكخع ٗلٞ حُيحهَ رز٘خىهْٜ، ٝهي طْ طؼز٤ض حُلَحد ػِ٤ٜخ ٍٝحكٞح ٣طِوٕٞ حُ٘خٍ ىٕٝ طٔ٤٤ِ. ٝك٢ أؿٞحء حُلِع هظَ‬
 ‫كٞحُ٢ ػَ٘٣ٖ ٗوٜخ، ًٔخ ؿَف ٓخ ٫ ٣وَ ػٖ ٓجش. ٝرؼي ًُي حٗطِن حُلٞؽ حُٜخٗٔ٢ حٌُِٔق رلَحٓش حُِٔي ك٢‬
         ‫كخُش ٖٓ حُلٟٞ٠ اُ٠ ٗٞحٍع حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش، ٍٝحف ٣طِن حُ٘خٍ ػِ٠ ًَ ٓخ ٛٞ ٓظلَى، ٝ٣لطْ ٝحؿٜخص‬
 ‫حُٔوخُٕ، ٣ِٔذ ٝ٣ٜ٘ذ ٝ٣٠َد حُ٘خّ ك٢ حُ٘ٞحٍع رؤػوخد حُز٘خىم ٝحُوز٠خص. (7) طْ حكظـخُ أطزخع حُلخؽ أٓ٤ٖ‬
  ‫(2)‬
      ‫حُٔؼَٝك٤ٖ ُِظلو٤ن ٓؼْٜ. ؿَٟ حػظوخٍ ٓزؼ٤ٖ ٗوٜخ ك٢ ًُي حُ٤ّٞ حُـٔؼش، ًٔخ أٝهق حُٔجخص ُ٬ٓظـٞحد.‬
    ‫أٓخ حُِٜٕٔٞ ك٢ ح٧هٜ٠ ػ٘ي ح٫ؿظ٤خٍ كوي طْ كـِْٛ ىحهَ حُٔٔـي، ُْٝ ٣طِن َٓحكْٜ ا٫ رؼي حُظلو٤ن ٓؼْٜ‬
    ‫(3)‬
        ‫كَى٣خ ٝحكيح رؼي ح٥هَ. ٝرؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ًخٕ ٛ٘خى رؼٞ ٖٓٔ ُْ ٣ظْ حُٔٔخف ُْٜ رؼي رخٌُٛخد اُ٠ ر٤ٞطْٜ.‬

‫ًخٗض ح٧ؿٞحء ك٢ ح٧ٍىٕ، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤ٖ ٓظٞطَس ٝٓ٘لٞٗش رخُوٞف ٝحَُػذ. ١ـض ٓ٘خػَ حُـ٠ذ‬
‫ػِ٠ حُؼ٬هخص ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ. رخطض حُ٘خثؼخص ك٢ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش طظليع ػٖ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬
   ‫ًخٕ ٓ٤٘ٔلذ ٖٓ حُويّ، ٝٓ٤ٔٔق ُ٪َٓحث٤ِ٤٤ٖ رخكظ٬ُٜخ ػوخرخ ُٜخ ػِ٠ كؼِظٜخ. (4) طؼَٟض حُٔ٤خٍحص ًٝحص‬
    ‫حُِٞكخص حُلِٔط٤٘٤ش ُِوٜق رخُلـخٍس ك٢ حُِٔ٢ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٗلٔٚ هي ػخٗ٠ ك٤ٜخ، هزَ ٓ٘ٞحص، ٖٓ اً٫ٍ‬
  ‫ٓٔخػَ. ًؼ٤َٕٝ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظخث٤ٖ ٓٔخ كَٜ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أْٜٗ كَٛٞح ػِ٠ ارَحُ ػ٬ثْ‬
    ‫حُليحى حُٔطِٞرش ُلٔخ٣ش أٗلْٜٔ ٝٓٔظٌِخطْٜ. ؿ٤َ إٔ حكظلخ٫ص رٜـش ٗؼز٤ش طٔض ك٢ رؼٞ ٓو٤ٔخص حُ٬ؿج٤ٖ.‬
 ‫م،طَ ػ٬ػش ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ، ٝؽ،ٍف أًؼَ ٖٓ ًُي، ك٢ ٛـٔخص ٜٗ٘خ أٍىٗ٤ٕٞ ؿخٟزٕٞ ػِ٠ ٓو٤ْ هَ٣ذ ٖٓ ك٘يم‬
                                                                                      ‫(5‬
                                                                                         ‫ك٤٬ىُل٤خ رؼٔخٕ.‬

‫طْ ٗوَ ؿؼٔخٕ ػزي هللا ٓزخَٗس اُ٠ ػٔخٕ ػٖ ١َ٣ن حُـٞ. ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي ك٢ اؿخُس ربٗـِظَح ك٢ ًُي حُٞهض، ٌُٝ٘ٚ‬
 ‫ػخى ؿٞح اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ حَُٜ٘. ًٌُٝي كبٕ ١٬٫ ًخٕ ٛٞ ح٥هَ هخٍؽ حُز٬ى، ك٢ ٓٔظ٘ل٠‬
    ‫رٔٞ٣َٔح ك٤غ ًخٕ ٣ظِو٠ حُؼ٬ؽ ُِظؼخك٢ ٖٓ حٟطَحد ػوِ٢ ؿ٤َ ٓليى ٌٓ٘ أ٣خٍ حُٔخٟ٢، ك٤ٖ ًخٕ هي
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن
ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن

ماري ولسن ، عبدالله وشرق الاردن

  • 1.
    ‫انًهك عبدهللا، بريطاَيا‬ ‫وصُع األردٌ‬ ‫د. ياري ويهسىٌ‬ ‫جايعت كًبردج - 7897‬ ‫1‬
  • 2.
    ‫شكر وتمدير‬ ‫٣ط٤ذُ٢ إٔ أػزَّ ػٖ ٛخىم حٓظ٘خٗ٢ ُ٨كَحى ٝحُٔئٓٔخص حُظ٢ ؿؼِض ٌٛح حٌُظخد ٌٓٔ٘خ. ٝكـَ ح٧ٓخّ ُـَ ٓخ‬ ‫ٛٞ ٌٖٓٔ ك٢ ىٗ٤خ حُزلغ حُؼِٔ٢، ًٔخ ك٢ حُؼٞحُْ ًِٜخ، ٛٞ حُيػْ حُٔخى١، ٓٔخ ٣يكؼ٘٢ رخىة ً١ ريء اُ٠ طوي٣ْ‬ ‫حٌَُ٘ ٌَُ ٖٓ ػخثِظ٢ ًَِٝٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رٌِ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢، ٝٛ٘يٝم ؿخٓؼش أًٔلٍٞى، ُٝـ٘ش ؿخٓؼش‬ ‫أًٔلٍٞى ُِيٍحٓخص حُؼِ٤خ ًِٝ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢ ُٝـ٘ش حُيٍحٓش حُؼِ٤خ رـخٓؼش أٝرَِْ َُ٤ٖ، ٝٓـِْ رلٞع حُؼِّٞ‬ ‫ّ‬ ‫ح٫ؿظٔخػ٤ش، ُٔخ هيٓظٚ ُ٢ ٖٓ ىػْ ٓخُ٢ ٓو٢. ًٌُٝي كبٗ٘٢ أٌَٗ ً٬ ٖٓ ٗخظَ ًِ٤ش حُوي٣ْ أٗطٞٗ٢ ٝأػ٠خء‬ ‫ٓـِْ اىحٍطٜخ ٝٓيٍحء ًَِٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ أًٔلٍٞى: ىٍى ٛزٍٞى ٍٝٝرَص ٓخرَٝ ٍٝٝؿَ أٝ٣ٖ ٜٝٓطل٠‬ ‫ِ ِ‬ ‫ريٝ١، ٝٓي٣َ ًَِٓ حُيٍحٓخص حَُ٘م أٝٓط٤ش رـخٓؼش ٛخٍكخٍى ٓلٖٔ ٜٓي١، ٝٓؼخٝٗٚ ىٗ٤ْ ٌٓ٤ٞط٤ْ حٌُ٣ٖ‬ ‫ؿؼِٞح طِي حُٔئٓٔخص َٓحطغ ٓخٍس ٝٓ٬ثٔش ُِيٍحٓش ٝحُ٘وخٕ ه٬ٍ ٓ٘٢ ػِٔ٢ ٓؼْٜ.‬ ‫ٝػٔش رؼي ًُي حُؼي٣ي ٖٓ أُٝجي حُٔـُٜٞ٤ٖ ك٢ حُـخُذ ٖٓٔ ٣٠طِؼٕٞ رٜٔٔش ح٫ٛظٔخّ رخُٔللٞظخص ٝٓـٔٞػخص‬ ‫ح٧ٍٝحم حُوخٛش، ٝ٣ظُٕٞٞ اٍٗخى حُزخكغ حُٞك٤ي، ػزَ ُكٔش ػَ٘حص ح٥٫ف ٖٓ ح٫كظٔخ٫ص اُ٠ حُٔؼِٞٓخص‬ ‫حُٔل٤يس. ٝػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي كبٗ٘٢ أٌَٗ هٜٞٛخ حُؼخِٓ٤ٖ ك٢ ٌٓظذ حُٔـَ حُؼخّ رِ٘يٕ، ٝحُٔ٤ي ك٤ِ٤ذ ٓغ حُؼخِٓ٤ٖ‬ ‫ِ ّ‬ ‫ك٢ حُٔللٞظخص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حًَُِٔ٣ش، ٝحُؼخِٓ٤ٖ ك٢ ٓللٞظخص حُيُٝش ح٩َٓحث٤ِ٤ش، ٝحُٔ٤يس ؿَ رظَٝٝع ك٢‬ ‫ْ ِْ‬ ‫حُٔللٞظخص حُٔٞىحٗ٤ش رـخٓؼش ىٍٛخّ ى٣خٗخ ؿَٓٞٝى ـ ؿِٞٗ حُؼخِٓش حُٔخروش ك٢ ٓللٞظخص حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢‬ ‫أًٔلٍٞى. أٓخ ؿِ٤خٕ ؿَحٗض حُٔٔئُٝش حُلخُ٤ش ػٖ حُٔللٞظخص ك٢ ًَِٓ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ أًٔلٍٞى، كوي ًخٗض‬ ‫ّ ِ‬ ‫ٓلظخكخ ُظـٔ٤غ حٍُٜٞ حُ٠ٞث٤ش حُظ٢ ٍٝىص ك٢ ٌٛح حُٔئُق. ٝ٣َٔٗ٢ أ٣٠خ إٔ أٌَٗ ٍط٘خٍى اّ. ىٝؿ٬ّ ػِ٠‬ ‫ِ‬ ‫ػِٔٚ حُظٜٞ٣َ١. أٟق اُ٠ ًُي أٗ٘٢ ٓخ ً٘ض ٧ٓظط٤غ إٔ أكؼَ ا٫ حُوِ٤َ ك٢ حُٔللٞظخص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حًَُِٔ٣ش‬ ‫ُٞ٫ ٓٔخػيس ًَ ٖٓ ِٓ٤ٔخٕ ر٘٤َ ٝٓخُي هزط٢؛ حٌُِ٣ٖ هخٓخ رظَؿٔش ٓجخص حُٞػخثن ٖٓ حُؼزَ٣ش اُ٠ ح٩ٗـِ٤ِ٣ش. أٓخ‬ ‫ّ‬ ‫كَحٗي ٓظ٤ٞحٍص كوي ُلض ٗظَ١ اُ٠ ًظخد ٓ٘يٍ ًٞٛ٤ٖ: ر٢ ٛظَٔ ِٛٔن ػزي هللا ًٔخ طَؿْ ؿِءح ٓ٘ٚ. ًٔخ إٔ‬ ‫كٖٔ ً٤ّخُ٢ حٛظيٟ ك٢ أػ٘خء ىٍحٓظٚ ُِؼ٬هخص حُؼؼٔخٗ٤ش ـ حُؼَر٤ش هزَ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ اُ٠ ٗٚ ح٩ٍحىس‬ ‫³حُِٔطخٗ٤ش‪ µ‬حُٔظ٠ٖٔ طؼ٤٤ٖ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ َٗ٣لخ ٝٗخًٍ٘٢ حُؼِْ رٚ‬ ‫ُٝوي أؿَ٣ض حُؼي٣ي ٖٓ حُٔوخر٬ص، ٝأٗخ ٗي٣يس ح٫ٓظ٘خٕ ٧ُٝجي حٌُ٣ٖ أريٝح هيٍح ًز٤َح ٖٓ حٌَُّ ٝحُٔوخء ك٢‬ ‫اػطخث٢ أٝهخطْٜ ًًَٝ٣خطْٜ. ٝهي أٍٝىص، هخثٔش أرـي٣ش رؤٓٔخثْٜ ك٢ ػزض حَُٔحؿغ. ٝأٗؼَ رخٓظ٘خٕ هخٙ ٌَُ ٖٓ‬ ‫ُٝ٢ حُؼٜي ح٧ٓ٤َ كٖٔ، ٝح٧ٓ٤َس ٝؿيحٕ، ِٝٓ٤ٔخٕ ٓٞٓ٠ ٝٝىحى هؼٞحٍ ٍٝ٣ظخ ٝحَُٔكّٞ ٓلٔي حُـٍٞ، ٝٓٞٗ٤ٚ‬ ‫ٓخػُٞ ٝٓ٘٤َس ٓؼ٤ي اُحء ٓخ أريٝٙ ٖٓ ًَّ ٟ٤خكش، ٝٓخ هيٓٞٙ ٖٓ ٓٔخػيس ُط٤لش ك٢ حُظَط٤ذ ُِِٔ٣ي ٖٓ حُِوخءحص‬ ‫ٓغ أٛيهخثْٜ ٝٓؼخٍكْٜ. اٗ٢ ٓٔظ٘ش أ٣٠خ ُِ٣٘ش هؼٞحٍ ػِ٠ ٓخ هيٓظٚ ُ٢ ٖٓ ٓٔخػيس ك٢ اؿَحء حُٔوخر٬ص رخُؼَر٤ش،‬ ‫ُٝـ٤ْ رَ ُـٞٛٚ ك٢ رَه٤خطٚ ح٧ِٛ٤ش حَُِٔٓش اُ٠ ٓـِش (طخ٣ْ) ػٖ حؿظ٤خٍ ػزي هللا، َُٝٝؿَ ُٞ٣ْ ػِ٠ ٓٔخكٚ‬ ‫ُ٢ رخ٫١٬ع ػِ٠ كٍٜٞ ٖٓ ًظخرٚ: ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ (5491 ـ 1591 ّ): حُوٞٓ٤ش‬ ‫حُؼَر٤ش ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝآزَ٣خُ٤ش ٓخ رؼي حُلَد هزَ َٗ٘ٙ.‬ ‫ٝأٌَٗ أ٣٠خ ً٬ ٖٓ ٗو٤ن ُٝؿ٢ ؿٍٞؽ هٍٞ١ ٝٗي٣ْ ر٤ز٢؛ حٌُِ٣ٖ طلٔ٬ رٜزَ ػ٘خء حُظَط٤ذ ُـٔ٤غ أٓلخٍ١،‬ ‫ًٝ٬ ٖٓ حُ٤ِحر٤غ رطَّ ٝؿٕٞ رخًٍ٤ٖ ٝٓخٌٗخ ىحُٝ٤٘ؾ ػِ٠ حٓظ٠خكظْٜ حٌَُ٣ٔش ُ٢ ه٬ٍ ٍك٬ط٢ حُزلؼ٤ش‬ ‫حُؼي٣يس اُ٠ ُ٘يٕ. ًٌُٝي كبٗ٘٢ ٓي٣٘ش ٧ٛيهخث٢ ُٝٓ٬ث٢ حٌُ٣ٖ هَإٝح ٝحٗظويٝح ٓوطٞ١ظ٢ ًِ٤خ أٝ ؿِث٤خ؛ ٓؼَ‬ ‫ك٤َُٝ أكٔي ٝؿِٖ رِلٍٞ ـ رخٍٝ ٝك٘خ رطخ١ٞ ٝاُٖ كِظِرخطَى ُٝٝ٤ي حُوخُي١، ٝؿٕٞ ٓخى ٝرخْٓ ِْٓٔ ٍٝٝؿَ‬ ‫أٝ٣ٖ ٝرٍٞ ٓخرخ ٝر٤ِ٢ ٝ٣٘يٍ، ٌَُٝ ٖٓ ٓلٍَط٢ حُ٤ِحر٤غ ٝطٕٞ ٝٓٔخػيطٜخ ٛ٤٬ٍ١ ؿخًٔ٤ٖ ك٢ ًٔزَىؽ‬ ‫ُٝ٘خٓوظ٢ ِٓ٤٘يح ؿ٤يٕ. ٝرٌَ٘ ٣لٞم حُـٔ٤غ ىكجخ ٣ط٤ذ ُ٢ إٔ أػزَ ػٖ ػٔ٤ن حٓظ٘خٗ٢ ٌَُ ٖٓ أُزَص كٍٞحٗ٢‬ ‫ِ‬ ‫ٝحَُٔكٞٓش حُ٤ِحر٤غ َٓٞٗٝ حٌُِ٣ٖ ٝٛزخٗ٢ ىٕٝ أ١ طَىى أٝهخطٜٔخ ٝأكٌخٍٛٔخ ٝٛيحهظٜٔخ ػِ٠ حٓظيحى ٓ٘ٞحص ٌٛٙ‬ ‫حُيٍحٓش، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ػيى ًز٤َ ٖٓ حُٔٔٞىحص.‬ ‫أه٤َح أٗخ ٓي٣٘ش ٧ٓ٢ ٍٗٞٓخ ُٖٝٔ ٧ٜٗخ ىػٔظ٘٢ ٝآٓ٘ض ر٢، ُٝلٔٞ١ أٗـ٤٬ ٝحَُٔكّٞ ٌَٗ١ هٍٞ١ ػِ٠‬ ‫ِ‬ ‫حٛظٔخٜٓٔخ حُيإٝد أ٣٠خ رؼِٔ٢. أٓخ ُٝؿ٢ حُؼِ٣ِ ك٤ِ٤ذ هٍٞ١ كؤٗخ ٓي٣٘ش ري٣ٖ هخٙ ٖٓ حُؼَكخٕ ُٜ٘خثلٚ‬ ‫حُـٔش ًٔئٍم ٓظوٜٚ ك٢ ٌٛٙ حُلوزش ًٝحًَس ُٜزَٙ ٍٝكخرش ٛيٍٙ ػزَ أٗٞحء حُزلغ ٝحُظؤُ٤ق.‬‫ّ‬ ‫2‬
  • 3.
    ‫7) يدخم‬ ‫طِز٤ش ُيػٞس حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش حُظ٢ ًخٗض ٍحؿزش ك٢ حُظلخٝٝ كٍٞ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص حُؼخٗٞ٣ش ػِ٠‬ ‫حُٔؼخٛيس ح٧ٗـِٞ ـ َٗم أٍىٗ٤ش حُٔؼوٞىس هزَ ػخٓ٤ٖ، أٝكي ِٓي ح٧ٍىٕ ػزي هللا (7) ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ‬ ‫(8491 ّ) اُ٠ ُ٘يٕ ً٬ ٖٓ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ٝهخثي حُـ٤ٖ. ػِ٠ ح٧هَ ًخٕ ًُي ٛٞ حُٔزذ حُٔؼِٖ‬ ‫ُِِ٣خٍس. أٓخ حُٔزذ حَُث٤ٔ٢ ٝؿ٤َ حُٔؼِٖ كِْ ٣ٌٖ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٛؼذ حُظؤ٤ٖ. ُوي ًخٕ ح٧َٓ ٓظؼِوخ رلِٔط٤ٖ.‬ ‫كٌٔ٘ حٗظٜخء حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش ظَ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ حُو٠٤ش حُٔ٘لَىس ح٧ْٛ ٝح٧ٛؼذ حُٔ٘ظٜزش أٓخّ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، رٞٛلٜخ ٌِٓ٘ش ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هطَ ٗٔق ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُٔ٘طوش، ٝهخىٍس ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ،‬ ‫ػِ٠ ح٩١خكش رلِلخثٜخ حٌُ٣ٖ ًخٕ ػزي هللا أكيْٛ.‬ ‫حٓظٜيكض ٍكِش حُٔٞظل٤ٖ حُؼ٬ػش: حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ ٝحُوخثي حُزَ٣طخٗ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢ ؿِٞد رخٗخ، اُ٠ ُ٘يٕ، طلي٣ي‬ ‫ىٍٝ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػِٔ٤ش ٍْٓ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ. كخُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش ٌُٜح حُٔٔظوزَ ًخٗض ٓئهَح هي حؿض،ٍكض‬ ‫ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس حُظ٢ أٝٛض رظؤ٤ْ حُز٬ى ر٤ٖ حُـخُ٤ظ٤ٖ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔظوخٛٔظ٤ٖ. ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ‬ ‫طَ٣ي إٔ طظلَٔ ٓٔئُٝ٤ش كَٝ طؤ٤ْ ح٧ٍٝ حُٔو٤ض ٝكٔخ٣ظٚ، كؤػِ٘ض حػظِحٜٓخ حُظوِ٢ ػٖ ح٫ٗظيحد ٝح٫ٗٔلخد‬ ‫ٖٓ كِٔط٤ٖ ًِٜخ ٓغ كٍِٞ ٣ّٞ 51 أ٣خٍ (4891 ّ). ؿ٤َ أٜٗخ، ػِ٠ ػِٝكٜخ حُٔلظَٔ ػٖ ط٘ل٤ٌ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ، ٓخ‬ ‫ًخٗض ُظٔظط٤غ حُظـَى حٌُخَٓ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ رٔٔظوزَ ٌٛٙ حُز٬ى. كٖٔ ٗؤٕ ًَ ٓخ هي ٣ليع ك٢ كِٔط٤ٖ، ٓٞحء‬ ‫أٗل٠ض ٣يٛخ ٖٓ هطش طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس أّ ٫، إٔ ٣ؼِٟ اُ٤ٜخ ٛ٢، ٧ٜٗخ كٌٔض ٌٛٙ حُز٬ى ٓيس هْٔ ٝػَ٘٣ٖ‬ ‫ٓ٘ش ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد.‬ ‫ّ‬ ‫ًخٕ ٛيف رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحٟلخ. ُوي أٍحىص إٔ ط٘ٔلذ ىٕٝ هٔخثَ ك٢ ح٧ٍٝحف ٝرطَ٣وش طٌٜٔ٘خ ٖٓ‬ ‫ح٫كظلخظ رؤًزَ هيٍ ٌٖٓٔ ٖٓ حُوٞس ٝحُ٘لًٞ. ٌُٖٝ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ ٣ؼٞىٝح، رؼي اػ٬ْٜٗ ػٖ حػظِحّ حُظوِ٢ ػٖ‬ ‫ح٫ٗظيحد ٝحَُ٘ٝع رؼِٔ٤ش ح٫ٗٔلخد، هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُظلٌْ رٔـَٟ ح٧كيحع ًٔخ ًخٗٞح ٣لؼِٕٞ ٖٓ هزَ. ُٝؼَ ًُي‬ ‫ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء ططٍٞ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ًٔخ ُٞ ًخٗض ِِٓٔش ٖٓ حُوطٞحص ح٫ٗظوخُ٤ش حُٔئهظش حُٔظـخٝرش‬ ‫ٓغ حُظَٝف، رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓ٤خٓش َٓٓٞٓش رٟٞٞف.‬ ‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس ح٫ٛظٔخّ رٔخ ٓظئٍٝ اُ٤ٚ ٜٓخثَ حُٔ٘خ١ن حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ ٝٛلظٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس رخُؼَر٤ش.‬ ‫ٖٝٓ حُٔئًي أٜٗخ ًخٗض طل٠َ ٍإ٣ش ح٧ٍىٕ ٝٛٞ ٣ٔظُٞ٢ ػِ٠ ٌٛٙ حُٔ٘خ١ن ػِ٠ ٍإ٣ش هِن ىُٝش كِٔط٤٘٤ش، أٓ٬‬ ‫ك٢ طلو٤ن أَٜٓ ٌَٗ ٌٖٓٔ ٖٓ أٌٗخٍ حٗظوخٍ حُِٔطش، ٝك٢ طِٔ٤ْ ُٓخّ ح٧َٓ ُلِ٤ق ٓ٠ٕٔٞ. كٔخ إ ١ِذ ٍث٤ْ‬ ‫ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حؿظٔخػخ ٓـِوخ، ٓٔظزؼيح كظ٠ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ظٚ، ُٔ٘خه٘ش ٌٛح حُٟٔٞٞع‬ ‫ْ ْ‬ ‫حُلٔخّ، كظ٠ ٓخٍع ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُزَ٣طخٗ٢ اٍْٗٔض ر٤لٖ اُ٠ حُٔٞحكوش ػِ٠ حُطِذ. ٝك٢ حُلخى٣ش ػَ٘س‬ ‫ٝحُٜ٘ق ٖٓ ٛزخف حُٔزض حُٞحهغ ك٢ حُٔخرغ ٖٓ َٜٗ ٗزخ١ حؿظٔغ حَُؿ٬ٕ. ٛل٤ق إٔ أ١ ٓل٠َ ُٔخ ىحٍ ك٢‬ ‫ح٫ؿظٔخع ُْ ١،ٓـَ ٗظَح ُلٔخٓ٤ش ٓٞهل٢ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ، ؿ٤َ إٔ ؿِٞد رخٗخ حٌُ١ ١،ُذ ٓ٘ٚ طُٞ٢ ٜٓٔش‬ ‫حُظَؿٔش، ٝحٌُ١ ًخٕ حُ٘وٚ حُؼخُغ حُٞك٤ي ك٢ ح٫ؿظٔخع، ٓخ ُزغ إٔ ًظذ ك٤ٔخ رؼي ٣وٍٞ: إ ر٤لٖ ػِن ٓٞحكوخ‬ ‫ػِ٠ ً٬ّ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ػٖ حػظِحّ َٗم ح٧ٍىٕ آٍخٍ ؿ٤٘ٚ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ رؼي حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ‬ ‫ّ‬ ‫هخث٬: »اٗٚ حُ٘٢ء حُٞحٟق حٌُ١ ٣ٌٖٔ حُو٤خّ رٚ« ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. ؿ٤َ أٗٚ كٌٍ طٞك٤ن ٖٓ ؿِٝ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش‬ ‫(2)‬ ‫ُِيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش حُ٘خٗجش.‬ ‫ٝٓؼَ ٌٛح حُظلخْٛ ُْ ٣ٌٖ ا٫ طلو٤وخ ُلِْ ١خُٔخ ٍحٝى حُِٔي ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٍؿ٬ ١ٔٞكخ، رَ ٝٓزخُـخ ك٢ ١ٔٞكٚ‬ ‫رَأ١ حُزؼٞ. ٝرٔخ إٔ ؿ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔؼَٝف رخْٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ‬ ‫ك٢ حُٔٞحهغ ح٧ٓخٓ٤ش، ٝػِ٠ ح٧ِٓلش ٝحُظـٜ٤ِحص حُزَ٣طخٗ٤ش، اٟخكش اُ٠ طؼٞ٣ِٚ حٌُخَٓ ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ك٢ طٔي٣ي ٗلوخطٚ، كبٕ حُِٔي ًخٕ ػخؿِح ػٖ إٔ ٣لِْ رظـَ٣ي أ٣ش كِٔش ٓ٘خه٠ش َُؿزخص رَ٣طخٗ٤خ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬ ‫إٔ ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ حُظ٢ ًخٕ ٓ٤ظٌٖٔ ٖٓ اُلخهٜخ رٌِٔٔظٚ ًخٗض ٛـ٤َس رخُٔوخٍٗش ٓغ أك٬ٓٚ‬ ‫حُظٞٓؼ٤ش، كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ؼظزَ ٌٛٙ حُل٤خُس ٛيكخ رٌحطٚ، رَ ٗظَ اُ٤ٜخ ػِ٠ أٜٗخ حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن طـٔ٤غ‬ ‫أؿِحء أهَٟ ٖٓ حُؼخُْ حُؼَر٢ طلض ٝٛخ٣ظٚ، ٍٝحف ٣ٔٞؿٜخ رٞٛلٜخ حَُٔكِش ح٧ُٝ٠ ٖٓ َٓحكَ طلو٤ن ٝكيس‬ ‫ّ‬ ‫ػَر٤ش أٝٓغ.‬ ‫ُوي ٌَٗ ٌٛح حُظلخْٛ ٓغ ر٤لٖ هَٝؿخ ػِ٠ ػ٬هخص ػزي هللا حُٔؤُٞكش رزَ٣طخٗ٤خ. ٛل٤ق إٔ ٌٛٙ حُؼ٬هخص ًخٗض‬ ‫طظْٔ، ٍؿْ ػيّ هِٞٛخ ٖٓ حُظٞطَ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، رلٔ٤ٔ٤ش كَ٣يس ُْ ٣ٌٖ ُٜخ أ١ ٗظ٤َ ك٢ أ١ ٌٓخٕ آهَ ك٢‬ ‫3‬
  • 4.
    ‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٌُٖٝرَ٣طخٗ٤خ ُْ ٣ٌٖ هي ٓزن ُٜخ، ٓغ ًُي، إٔ أ٣يص ١ٔٞكخص ػزي هللا ك٤ٔخ ٍٝحء حُليٝى ١ٞحٍ‬ ‫ٓزؼش ٝػَ٘٣ٖ ػخٓخ ٖٓ ح٫ٗوَح١ حُلٔ٤ٔ٢ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫كخُظَحر٢ حُٞػ٤ن ر٤ٖ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ، ك٢ ا١خٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٗظخؽ ٓ٘خكغ ٓظزخىُش، ك٤غ ًخٕ ٓـَى‬ ‫ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ ًيُٝش ٓ٘لِٜش ٣ِز٢ كخؿخص رَ٣طخٗ٤خ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ٖٓ ؿٜش؛ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حٍطزخ١‬ ‫ػزي هللا رزَ٣طخٗ٤خ ٝٓٞهؼٚ ًلـَ ُحٝ٣ش ك٢ حُـَٔ حُوخثْ ر٤ٖ ِٓطش ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُٔـظٔغ حُٔلِ٢، ٛٔخ‬ ‫حٌُِحٕ أى٣خ اُ٠ ٍكؼٚ ٟٝٝؼٚ كٞم ٓٔظٟٞ حُو٤خىحص حُٔلِ٤ش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ٓل٤يح رٞٛلٚ (حُٞحؿٜش حُٞ١٘٤ش) حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طٔظط٤غ إٔ ط٠ٖٔ ٜٓخُلٜخ ٍٝحءٙ ىٕٝ اػخٍس‬ ‫أ٣ش ٓؼخٍٟش ِٓػـش‬ ‫ؿ٤َ إٔ حُٔ٘خكغ حُٔظزخىُش ُْ طٌٖ ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ُظؼ٘٢ حُظٌخكئ. كؼزي هللا، ر٘ظَ رَ٣طخٗ٤خ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٝحكيس ٖٓ‬ ‫كِوخص ِِٓٔش حُلِلخء ٝحُٔظٔظؼ٤ٖ رخُلٔخ٣ش حُٔٔظيس ٖٓ َٜٓ اُ٠ ا٣َحٕ، ٝحُظ٢ ًخٗض ط٠ٖٔ روخء ٓٞحهغ حُظلٞم‬ ‫ٝحُٔ٤خىس ح٩ؿٔخُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُٔ٘طوش. ٛل٤ق إٔ حٍُٜٞس ٓخ ًخٗض ُظٌٕٞ رٌٜح حُٜلخء ىٝٗٚ (ػزي هللا)، ٌُٖٝ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظظَ هخىٍس ٝرٌلخءس ػِ٠ كٔخ٣ش ٜٓخُلٜخ ٌٝٓخٗظٜخ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٜٓيٍ‬ ‫حُيػْ حُٜخّ حُٞك٤ي حٌُ١ أطخف ُٚ كَٛش حُ٘ـخس ٖٓ ِِٓٔش ح٫ٗظلخٟخص ٝحُٜـٔخص حُوزِ٤ش ك٢ حُؼَ٘٣٘٤خص، ٝأرو٠‬ ‫اىحٍطٚ ١خك٤ش ػِ٠ حُٔطق ٍؿْ ؿ٤خد ح٧ٍٛٞ حُوخرِش ُظلٜ٤َ حُ٠َحثذ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬ ‫ح٩ٜٗخف ٝحُؼيٍ ٣و٠٤خٕ ربهَحٍ كو٤وش إٔ ً٬ ٖٓ ػزي هللا َٝٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓ٘ٞحص طٌِ٘ٚ ٓخ ًخٗخ، ً٬ٛٔخ،‬ ‫ٓ٤زو٤خٕ ٓٞؿٞى٣ٖ ُٞ٫ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ػٔ٤ن ح٩كٔخّ رخُوَِ حُ٘خؿْ ػٖ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ٌٛح حُوَِ ٣وٞ ٓ٠ـؼٚ؛ ٝهي طَى،‬ ‫ٓغ حُٔ٘٤ٖ، رٜٔخص ٝحٟلش ػِ٠ ٗوٜ٤ظٚ. كـُٞ٤خٕ ًِٛٞٔ٢ حٌُ١ ُحٍ ػٔخٕ ك٢ ٜٓٔش ُ٨ْٓ حُٔظليس ك٢ ٗ٤ٔخٕ‬ ‫ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ٝؿيٙ: »ٍؿ٬ ًح ىٛخء ؿَ٣ذ، ٣َه٠ أك٤خٗخ اُ٠ ٓٔظٟٞ حُلٌٔش؛ ىٛخء هخثْ ػِ٠ حُـٔغ ر٤ٖ‬ ‫ٗ٢ء ٖٓ حًٌُخء حُلطَ١، ٝهيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حٌُٔحؿش، ٝرؼٞ حٌَُٔ حُٔؼوٍٞ؛ ىٛخء... ٓخ ًخٕ ُ٤ٔظط٤غ إٔ ٣ظطٍٞ ا٫‬ ‫ك٢ ظَٝف ٗز٤ٜش رظَٝكٚ ـ ك٤غ ٣لظَ ٓٞهؼخ ُِِٔطش، ٌُٝ٘ٚ أُؼٞرش ر٤ي هٟٞ هخٍؿ٤ش أػظ٠...«. (4) ٝ١ٞحٍ‬ ‫ّ‬ ‫حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ ك٤خطٚ حُٔ٤خٓ٤ش ظَ ػزي هللا ٣زلغ ػٔخ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ اٛ٬ف ًُي حُوَِ. ٌُٖٝ حُؼ٬ؽ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ًخٓ٘خ ك٢ ٓـَى ح٫ٓظو٬ٍ ٧ٕ ٌِٓٔش ػزي هللا، ًٔخ طْ ا٣ـخىٛخ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ًخٗض ٫ ط٠ْ ّ‬ ‫ا٫‬ ‫(000032) ٗٔٔش، (5) ر٬ ٓي٣٘ش كو٤و٤ش ٝحكيس، ٝر٬ ٓٞحٍى ١ز٤ؼ٤ش، ٝىٕٝ أ٣ش أٛٔ٤ش طـخٍ٣ش، ػيح ًٜٞٗخ ٓؼزَح‬ ‫ٛلَحٝ٣خ. ٝرخهظٜخٍ ُْ ٣ٌٖ ٛ٘خى ٓخ ٣يػٞ ٧ٕ طٌٕٞ ىُٝش رٌحطٜخ ري٫ ٖٓ إٔ طٌَ٘ ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش، كِٔط٤ٖ،‬ ‫حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش، أٝ حُؼَحم، حُِْٜ ا٫ اًح ًخٕ روخإٛخ ػِ٠ كخُٜخ ِٓز٤خ ُٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫ٌٓخٕ حٌُِٔٔش ُحىٝح، ٝحهظٜخىٛخ طٞٓغ رؼٞ حُ٘٢ء ه٬ٍ كظَس ح٫ٗظيحد، كبٕ هخػيس ٓٞحٍىٛخ حُزَ٘٣ش ٝحُٔخى٣ش ُْ‬ ‫طٜ٘ي أ١ طـ٤٤َ ً١ ٗؤٕ. ٝرخُظخُ٢ كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ هي ٣ٌٖٔ ػزي هللا ٖٓ حُظلَى رلَ٣ش رؼ٤يح‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، إٔ ٣زو٤ٚ، ُ٨ٓزخد ًحطٜخ، طلض ٍكٔش ؿ٤َحٗٚ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا ٓخ ُزغ، ك٤ٖ ٝحكوض رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠‬ ‫ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ طوي٣ْ حُيػْ حُٔخُ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢ رؼي كٍٜٞ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حَُٓٔ٢ ك٢ ػخّ (6491‬ ‫(6)‬ ‫ّ) ٍؿْ ٓٞحكوش حُؼَحم حُٔخروش ػِ٠ ٓي حُؼـَس ػ٘ي حُ٠ٍَٝس، إٔ ط٘لْ حُٜؼيحء.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ًُي ًخك٤خ؛ كؼ٬ؽ حُوَِ حُ٘خؿْ ػٖ حػظٔخى ػزي هللا ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ًخٓ٘خ ك٢ أٍٓٞ أهَٟ. طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ،‬ ‫أٝ٫: إٔ ٣ٞٓغ ىحثَس كٌٔٚ اُ٠ ٓخ ٍٝحء كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ ٓز٤َ طٞك٤َ هيٍ أًزَ ٖٓ حُٔٞحٍى حُزَ٘٣ش‬ ‫ٝحُٔخى٣ش. ًٔخ طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ، ػخٗ٤خ: إٔ ٣وِن طٞحُٗخ اهِ٤ٔ٤خ ُِوٟٞ طٌٕٞ ك٤ٚ ِٜٓلظٚ حٌُحط٤ش، اٟخكش اُ٠ ِٜٓلش‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٓ٘ش ك٢ حٓظَٔحٍ ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ ٝحٓظوَحٍٙ. ُوي طٞؿذ ػِ٤ٚ، رخهظٜخٍ، إٔ ٣ِ٣ي ٖٓ ٓٞحٍىٙ‬ ‫حُيحهِ٤ش ٝ٣٘ٞع ٜٓخىٍ ىػٔٚ حُوخٍؿ٢ ك٢ ٓز٤َ طـ٘ذ حُٞهٞع طلض ٛ٤ٔ٘ش أ١ ٜٓ٘ٔخ.‬ ‫ٌٓ٘ ُلظش ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ظَ ه٤خٍ ػزي هللا ٣َحهٚ أٍحٟ٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس:‬ ‫ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش. كـخ٣ظٚ ُيٟ ٓـ٤جٚ اُ٠ ػٔخٕ ُْ طٌٖ ػٔخٕ ًحطٜخ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، رَ ىٓ٘ن.‬ ‫كخُظلخُق ر٤ٖ أر٤ٚ، َٗ٣ق ٌٓش، ٝرَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠، حٌُ١ طٔوٞ ػٖ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش، ُْ ٣لَٔ‬ ‫حُؼٔخٍ حَُٔؿٞس ٫ رخُ٘ٔزش ٧َٓطٚ، ٝ٫ رخُ٘ٔزش ُِؼَد ػٔٞٓخ، اً ُْ ١،ٓٔق رو٤خّ ٌِٓٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش، رَ ؿَٟ،‬ ‫ري٫ ٖٓ ًُي، حهظٔخّ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش حُٔخروش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝاه٠خػٜخ ُ٬ٗظيحد.‬ ‫4‬
  • 5.
    ‫2) بيٍ يكتوإسطًبىل‬ ‫ؿخُزخ ٓخ ٣ٞٛق ػزي هللا ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًٔخ ك٢ حُـَد رؤٗٚ ريٝ١. ٌٝٛٙ حُلٌَس ٓٔظٔيس ٖٓ حُٜ٘ق حُؼخٗ٢‬ ‫ُل٤خطٚ ك٤ٖ أٛزق طخٍ٣وٚ حُ٘وٜ٢ ٓظيحه٬ رؼِٔ٤ش هِن َٗم ح٧ٍىٕ ٝأٛزق ١،ٗظَ اُ٤ٚ، ًٔخ رخص ٛٞ ٗلٔٚ‬ ‫٣٘ظَ اُ٠ ٗلٔٚ، ٓظٔخٛ٤خ ٓغ حُ٘ظخّ حُوزِ٢ حُظَحطز٢ حُٔخثي ك٢ ًُي حُزِي. أٓخ ك٤ٔخ ٣وٚ طَر٤ظٚ كٔخ ٖٓ ٗ٢ء أرؼي‬ ‫ػٖ حُلو٤وش ٖٓ طِي حٍُٜٞس. كوي طَػَع ٝٗ٘ؤ ك٢ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُٔيٕ ح٧ْٛ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ‬ ‫ػَ٘ ٛٔخ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ًخٗض ح٧ُٝ٠ أهيّ حُٔيٕ ح٩ٓ٬ٓ٤ش ًَِٝٓ حُٞػ٢ ٝحُٔٔخٍٓش حُي٣٘٤٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ًخٗض‬ ‫حُؼخٗ٤ش ػخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝٓلٍٞ حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش.‬ ‫ُٝي ػزي هللا رٌٔش ك٢ اهِ٤ْ حُلـخُ حُؼؼٔخٗ٢ ك٢ َٜٗ ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (2881 ّ). ٝهي ًخٕ ح٫رٖ حُؼخٗ٢ ُلٔ٤ٖ رٖ‬ ‫ػِ٢ ٝػزي٣ش ر٘ض ػزي هللا، (7) حٌُِ٣ٖ ًخٗخ أر٘خء ػٔٞٓش ٓزخَٗ٣ٖ، ٝكخِٓ٤ٖ ُِوذ حَُ٘٣ق، حٌُ١ ًخٕ ٣ؼ٘٢ حُظليٍ‬ ‫ٖٓ حُ٘ز٢ ٓلٔي. ٝٗٔذ حَُ٘ف ٌٛح ٣ظليى ػزَ أٌٗخٍ ٓؼويس ٖٓ حُ٘ٔذ حُظ٢ ٣ٌٖٔ، ٝهي طْ رخُلؼَ، حٛط٘خػٜخ،‬ ‫ٝطِٝ٣َٛخ، َٝٗحإٛخ؛ ٝٓغ ًُي كبٕ طوخُ٤ي حُ٘ٔذ ك٢ ٌٓش ٝحُلـخُ ػٔٞٓخ ظِض ٓٔظَٔس ك٢ أٗو٠ أٌٗخُٜخ، ٓٔخ‬ ‫ؿؼَ حٛط٘خع حَُٝحر٢ حُِحثلش رخُ٘ز٢ ٛ٘خى أَٓح رخُؾ حُٜؼٞرش. (2) ٛل٤ق إٔ ح٧َٗحف ٣ظٔظؼٕٞ رخكظَحّ هخٙ‬ ‫ٗظ٤ـش ١ز٤ؼ٤ش ُ٬كظَحّ حٌُ١ ٣ل٤٢ رخُ٘ز٢، ٌُٖٝ حُِوذ ٗلٔٚ ٫ ٣٠ٖٔ ُلخِٓٚ أ٣ش ػَٝس أٝ ِٓطش، ٝ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ‬ ‫ػِ٠ ح٧َٗحف ك٢ ٓخثَ ٓٔظٞ٣خص حُ٘ظخّ ح٫ؿظٔخػ٢ ـ ح٫هظٜخى١. ؿ٤َ إٔ أُٝجي حُٔ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ حُٔ٬٫ص حٌُٔ٤ش‬ ‫ًخٗٞح ٓئِٛ٤ٖ ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ هخٙ ػَف رخْٓ َٗ٣ق ٌٓش، ًخٕ ٣٠ل٢ ػِ٠ ٗخؿِٚ هيٍح ٖٓ حَُٔؿؼ٤ش حُي٣٘٤ش‬ ‫ٝحُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼَٝس. (3) ٝك٢ ٓ٘ش ٓ٤٬ى ػزي هللا ًخٕ ػْ ٝحُيٙ ٗخؿ٬ ٌُٜح حُٜٔ٘ذ.‬ ‫ٝرٞٛلٚ َٗ٣لخ ًٝح ػ٬هش هَر٠ ٝػ٤وش رَ٘٣ق ٌٓش، كوي ُٝي ػزي هللا ك٢ َٗ٣لش ًحص حٓظ٤خُحص ٖٓ حُٔـظٔغ‬ ‫حٌُٔ٢. ٝهي طٔض طَر٤ظٚ ك٢ حُٔي٣٘ش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخىحص ًخٗض طو٠٢ ربٍٓخٍ أر٘خء َٗكخء ٌٓش اُ٠ هزخثَ‬ ‫هَ٣زش ُظ٘٘جظْٜ ك٤ٜخ، رـ٤ش طٞػ٤ن حُؼ٬هخص ٓغ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٕ ٍهخء ٌٓش ٓظٞهلخ ػِ٠ ٗٞح٣خٛخ حُط٤زش. طٞك٤ض أٓٚ‬ ‫ٝٛٞ ك٢ حَُحرؼش ٖٓ حُؼَٔ رؼي ٝ٫ىس ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ ك٤َٜ. ٝرؼي ٝكخطٜخ طُٞض ؿيس أر٤ٚ ٝػٔظٜخ أَٓ ٍػخ٣ظٚ.‬ ‫ٝر٤ٖ أك٠خٕ ٛخط٤ٖ حَُٔأط٤ٖ حُٔ٘ظٔ٤ظ٤ٖ اُ٠ هز٤ِش ر٘٢ َٜٗ، ح١ِغ ػزي هللا ػِ٠ حُظخٍ٣ن حُوزِ٢ ٝح٧ػَحف حُزيٝ٣ش.‬ ‫كوي كَٛظخ ػِ٠ طِو٤٘ٚ حُوٜٚ ٝح٧ؿخٗ٢ ٝح٧ٗؼخٍ حُوزِ٤ش حُزيٝ٣ش، ٝػِ٠ ؿَّ كزٜخ ك٢ ٗلٔٚ، ٝٓخ أًؼَ ٓخ‬ ‫ؿَٟ حُظؼِ٤ن ػِ٠ ٓؼش ح١٬ػٚ ػِ٠ ٌٛٙ ح٧ٍٓٞ ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ.‬ ‫ٝحُوٜٚ حُظ٢ ٓٔؼٜخ ٜٓ٘ٔخ كٍٞ ح٧ُٓخٕ حُٔ٠طَرش ك٢ ريح٣ش حُوَٕ؛ كٍٞ ه٤خّ حُوزخثَ رـِٝ ٌٓش ٝ"طيٗ٤ٜٔخ"‬ ‫ريكغ ٖٓ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، ٝكٍٞ ؿِٝٛخ ٖٓ ؿي٣ي ٖٓ هزَ ٓلٔي ػِ٢ حَُٜٔ١ ٗ٤خرش ػٖ حُِٔطخٕ حُؼؼٔخٗ٢،‬ ‫(4)‬ ‫ٝكٍٞ طٜ٘٤ذ ؿي أر٤ٚ َٗ٣لخ.‬ ‫ًخٕ ٜٓ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش ٝظ٤لش هي٣ٔش، طؼٞى اُ٠ ٓخ هزَ حُـِٝ حُؼؼٔخٗ٢ ُِلـخُ ك٢ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘. ٝك٢ ظَ‬ ‫حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ حكظلع حَُ٘٣ق رٔٞهؼٚ ًوخثي ٓلِ٢ ٝرويٍ ٖٓ كَ٣ش حُلًَش.‬ ‫ٝرخُلؼَ كبٕ ٌٓش، ٌٓخٕ ٝ٫ىس حُ٘ز٢، ٝحُٔي٣٘ش ك٤غ ٣ٞؿي هزَٙ، حُىَٛطخ ك٢ ا١خٍ حُز٘٤ش حٌُِٔ٤ش ـ حُِٔطخٗ٤ش.‬ ‫كخُٔي٣٘ظخٕ ًخٗظخ طظِو٤خٕ َٟحثذ ٝٛيهخص ى٣٘٤ش ٖٓ ٓخثَ أٍؿخء ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٣ظْ طلٜ٤ِٜخ ٝآٍخُٜخ ػٖ ١َ٣ن‬ ‫آطٔزٍٞ، ٝطلظ٤خٕ رخَُػخ٣ش ٝحُلٔخ٣ش حُ٘وٜ٤ظ٤ٖ ٖٓ ؿخٗذ حُِٔطخٕ حٌُ١ ًخٕ ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ ػيّ رَُٝ‬ ‫أ٣ش ٌٓ٘٬ص ك٢ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٔ٢ء اُ٠ ٓٔؼظٚ رٞٛلٚ كخًٜٔخ ح٧ػِ٠. أٟق اُ٠ ًُي إٔ ٌٓخٕ‬ ‫حُٔي٣٘ظ٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٌِٓل٤ٖ رخُ٠َحثذ ًٔخ ُْ ٣ٌٞٗٞح هخٟؼ٤ٖ ُ٘ظخّ حُظـ٘٤ي. ٝٓوخرَ ًُي، ًخٕ حُِٔطخٕ ٣ٔظط٤غ‬ ‫إٔ ٣٠٤ق اُ٠ أُوخرٚ ُوزخ ٣٠ؼٚ كٞم ٓخثَ حُلٌخّ حُِٔٔٔ٤ٖ أ٫ ٝٛٞ ُوذ هخىّ حُلَٓ٤ٖ حَُ٘٣ل٤ٖ.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗ٣ق ٌٓش ًخٕ، ٓغ ٓـ٢ء حُـِٝ حُؼؼٔخٗ٢، هي ٓ٘ق ِٓطخص ٝحٓؼش، كبٕ ٌٓخٗظٚ ٝػ٬هظٚ‬ ‫ربٓطٔزٍٞ ُْ طٌٞٗخ ػخرظظ٤ٖ ٝؿ٤َ هخرِظ٤ٖ ُِظؼي٣َ ٝحُظـ٤٤َ. ٝػِ٠ حٓظيحى حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُلظَس حُؼؼٔخٗ٤ش ظِض‬ ‫ٓ٘طوش حُلـخُ ٓظٔظؼش رويٍ ِٓلٞظ ٖٓ ح٫ٓظو٬ُ٤ش. ؿ٤َ إٔ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ر٤ٖ آطٔزٍٞ ٌٝٓش ٓخ ُزغ إٔ ريأ ٣ظـ٤َ‬ ‫ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ ٌٛح حُظلٍٞ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظِح٣ي رخُٔ٘طوش، إٔ ٣ئػَ‬ ‫رٍٜٞس ىٍحٓخط٤ٌ٤ش ػِ٠ ك٤خس ػزي هللا، رَ ٝػِ٠ طخٍ٣ن حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًِٚ ك٢ حُلو٤وش.‬ ‫5‬
  • 6.
    ‫كل٢ ريح٣ش حُوَٕٗـلض هٞس ٛخػيس ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ك٢ ٗٔق حٓظوَحٍ حُٟٞغ ك٢ حُلـخُ. كل٢ ػخّ (3081‬ ‫ّ) هخّ حُٞٛخر٤ٕٞ، أطزخع ِٜٓق ى٣٘٢ ٝ١َٜ١ ٖٓ أٝحٓ٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، رخُظلخُق ٓغ حُوٞس حُٔ٤خٓ٤ش ُؼخثِش آٍ‬ ‫ٓؼٞى حُلخًٔش ك٢ هِذ حُـِ٣َس، رخكظ٬ٍ ٌٓش ٝ"ططٜ٤َٛخ"، ك٤غ حٓظزيُٞح َٗ٣ق ٌٓش رآهَ ٖٓ حهظ٤خٍْٛ‬ ‫ٓظلي٣ٖ حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُٜ٤ٔ٘ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٓخ ُزؼض إٔ حٓظؼ٤يص ػخّ (9181 ّ) ػٖ ١َ٣ن ٝحُ٢ َٜٓ‬ ‫حُؼؼٔخٗ٢ ٓلٔي ػِ٢، حٌُ١ ػ٤ٖ ؿي ٝحُي ػزي هللا َٗ٣لخ ٌُٔش ٝهي ًخٕ أٍٝ ؿي ٓزخَٗ ُٚ ٣٘ـَ ٌٛح حُٜٔ٘ذ.‬ ‫ٝرٔزذ ٌٛح حُلويحٕ حُٔئهض ٌُٖٝ حَُٔػذ ُِٔ٤طَس أٛزق حُؼؼٔخٗ٤ٕٞ أًؼَ كٌٍح ٝ٣وظش رؼي حُليع. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ‬ ‫حُ٤وظش، ٜٓلٞرش رلًَش حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حَُحٓ٤ش اُ٠ طوٞ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ػٖ ١َ٣ن ح٩ٛ٬ف ٝحًَُِٔس، إٔ‬ ‫طٔو٠ض ػٖ حُظآًَ حُظيٍ٣ـ٢ ٫ٓظو٬ٍ حُلـخُ. كؼزَ حٓظـ٬ٍ حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ حُؼ٘٤َط٤ٖ حَُ٘٣لظ٤ٖ حٌُٝ١ ُ٣ي‬ ‫(5)‬ ‫ٝحُؼزخىُش حُظ٢ ٣٘ظٔ٢ اُ٤ٜخ ػزي هللا، ٓؼض آطٔزٍٞ اُ٠ ُ٣خىس اه٠خع َٗكخء ٌٓش حُٔظؼخهز٤ٖ ٩ٍحىطٜخ.‬ ‫ٝرؼي ٓ٘ظٜق حُوَٕ ٓخػيص ٝٓخثَ حُٔٞحٛ٬ص ٝح٫طٜخ٫ص حُـي٣يس، حُظ٢ ؿؼِض ٌٓش أهَد اُ٠ ًَِٓ حُ٘ئٕٝ‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ػِ٠ اه٠خع حُ٘ئٕٝ حُلـخُ٣ش ُِٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش. كظطٍٞ حَُٔحًذ حُزوخٍ٣ش ٝحٓظٌٔخٍ ه٘خس‬ ‫حُٔٞ٣ْ ك٢ ػخّ (9681 ّ) أى٣خ اُ٠ طٜٔ٤َ ح٫ٗظوخٍ ر٤ٖ آطٔزٍٞ ٌٝٓش.‬ ‫ًٔخ إٔ حُ٘ظخّ حُزَه٢ ٝحُزَ٣ي١ حُٔ٘ظظْ حٌُ١ طؤْٓ ػخّ (2881 ّ) ٓخ ُزغ إٔ ُحى ٖٓ اه٠خع حُلـخُ ُ٪َٗحف‬ ‫حُؼؼٔخٗ٢. ؿ٤َ إٔ ٌٛٙ حُظـي٣يحص حُظو٘٤ش ًخٗض ٓ٬كخ ًح كي٣ٖ، ٧ٜٗخ أىص ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ اُ٠ ُ٣خىس حٍطزخ١‬ ‫حُلـخُ ر٘زٌش ػخُٔ٤ش ٝحٓؼش ػِ٠ ٛؼ٤ي١ ح٫طٜخ٫ص ٝحُظـخٍس. كو٘خس حُٔٞ٣ْ، رٌَ٘ هخٙ، حهظُِض حَُكِش‬ ‫حُزلَ٣ش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝٓخكَ حُٜ٘ي ر٘ٔزش (77%) ؿخػِش ١َ٣ن ه٘خس حُٔٞ٣ْ، حُزلَ ح٧كَٔ حَُ٘٣خٕ ح٩ٓزَ٣خُ٢‬ ‫ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ. ٝحٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظِح٣ي أريح حٌُ١ ريأ ك٢ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٝكون هلِس ِٓلٞظش‬ ‫(6)‬ ‫اُ٠ ح٧ٓخّ رؼي (9681 ّ) أىٟ اُ٠ طؼِ٣ِ حُظٜٔ٤ْ حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٠ كٌْ حُلـخُ روز٠ش كي٣ي٣ش.‬ ‫ُٝيٟ ٝ٫ىس ػزي هللا ك٢ ػخّ (2881 ّ) ًخٕ حُظلي١ حٌُ١ ٝحؿٜٚ حٓظو٬ٍ حُلـخُ، ؿَحء ٝٓخثَ ح٫طٜخ٫ص‬ ‫حُلي٣ؼش ٝحُ٤وظش ٝحَُٔحهزش حُؼؼٔخٗ٤ظ٤ٖ حُٔظِح٣يط٤ٖ، هي ريأ ٣زَُ ػِ٠ حُٔطق ٝ٣ٜزق ِٓٔٞٓخ. ٝك٢ حُؼخّ ٗلٔٚ‬ ‫طؼَٟض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ُٜيٓش ًز٤َس ك٤ٖ هخٓض رَ٣طخٗ٤خ رخكظ٬ٍ َٜٓ. ًٝخٗض ٌُٜح حُليع أٛيحء ػخُ٤ش ك٢‬ ‫ٌٓش، ك٤غ طوِ٠ حُلـخؽ حُوخَٛ٣ٕٞ ػٖ ًزَ٣خثْٜ حُؼيٝحٗ٢ حُٔؼَٝف، ٍٝحكٞح ٣ؼظَكٕٞ رٌٔش ػِ٠ أٜٗخ حُٔ٬ً‬ ‫حُلو٤و٢ ُ٪ٓ٬ّ، رَ ٝأهَٝح ريٝٗ٤ش ٓي٣٘ظْٜ ك٤غ رخص حٌُلخٍ ٣ظيهِٕٞ ك٢ ٗئٕٝ حُٔئٓ٘٤ٖ حُي٣٘٤ش. ٝرؼي ػخٓ٤ٖ‬ ‫طخرغ حُط٬د ك٢ ٌٓش ػٖ ًؼذ أكيحع ح٫ٗظلخٟش ك٢ حُٔٞىحٕ، ٓ٘ظظَ٣ٖ رلَف ُلظش ه٤خّ حُٜٔي١ ربُلخم حُِٜ٣ٔش‬ ‫رزَ٣طخٗ٤خ ٝرؼزٍٞ حُزلَ ح٧كَٔ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ حُٔي٣٘ش حُٔويٓش. (7) ا٫ إٔ حٗظظخٍْٛ ًخٕ ر٬ ؿيٟٝ.‬ ‫كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ِٛٓض ك٢ ػخّ (5881 ّ) كبٕ طويٜٓخ ٓغ حُ٘٤َ ُْ ٣ظٞهق ا٫ ُِلظش. ٝرؼي ػ٬ع‬ ‫ػَ٘س ٓ٘ش طٌٔ٘ض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحَُٜٔ٣ش ٓؼخ ٖٓ اه٠خع حُؼخٛٔش حُٜٔي٣ش أّ ىٍٓخٕ ٜٝٗزٜخ.‬ ‫أىٟ حكظ٬ٍ رَ٣طخٗ٤خ َُٜٔ اُ٠ حٓظٌٔخٍ طلٌٜٔخ رٔ٘خكٌ حُزلَ ح٧كَٔ؛ كؼيٕ حُٞحهؼش ك٢ حُطَف حُـ٘ٞر٢ ًخٗض‬ ‫هي حكظِض ك٢ ػخّ (9381 ّ). ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ ٌٛح ح٫كظ٬ٍ أك٠٠ اُ٠ طوي٣ْ حُٞؿٞى حُلؼِ٢ ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢‬ ‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رؤِٓٞد أهٟٞ ٝأػٔن ٖٓ كظق ه٘خس حُٔٞ٣ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخٗ٢ ًخٕ طٜٔ٤يح ُ٨ٍٝ. أٟق‬ ‫اُ٠ ًُي إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض أ٣٠خ ٜٓظٔش رخُِْٔ ٝحُٜيٝء ك٢ حُٔيٕ حُٔويٓش، رظٜٔ٤َ حُلؾ، ٝرخُظخُ٢ رٔ٤خٓخص‬ ‫َٗكخء ٌٓش، ٧ٕ ػيى حُِٔٔٔ٤ٖ ك٢ آزَح١ٍٞ٣ش حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ ًخٕ ٣لٞم ػيىْٛ ك٢ آزَح١ٍٞ٣ش حُِٔطخٕ‬ ‫حُؼؼٔخٗ٢. ٝٓخ ُزؼض حُِٔطخص حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ حُلـخُ إٔ أٛزلض أًؼَ طٜٔ٤ٔخ ػِ٠ حُظيهَ ؿَحء اىٍحًٜخ ٫ٛظٔخّ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٝهيٍطٜخ ػِ٠ ػٌْ ٜٓخُلٜخ اهِ٤ٔ٤خ. رَ ٝكخُٝض آطٔزٍٞ ًزق ٓٞؿش حُلـخؽ حُٜ٘ٞى حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ هٞكخ‬ ‫(8)‬ ‫ٖٓ إٔ ٣ٜزلٞح ًٍ٣ؼش ُ٬كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢.‬ ‫ا٫ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض كٌٍس ٖٓ حُظيهَ حُٔزخَٗ ك٢ ٗئٕٝ ح٧ٍحٟ٢ حُٔويٓش ح٩ٓ٬ٓ٤ش. ًٔخ إٔ حُٔ٤خٓش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ظِض ٍٓٔ٤خ ِٓظِٓش رخُيكخع ػٖ حُٞكيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش.‬ ‫كَٜٔ، ٍؿْ ه٠ٞػٜخ ُ٬كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢، رو٤ض ٍٓٔ٤خ ؿِءح ٖٓ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ٌُٖٝ طلض ٓخ رخص ٣ؼَف‬ ‫رخْٓ "حُلٔخ٣ش حُٔو٘ؼش" ُزَ٣طخٗ٤خ. ٌٌٝٛح كبٕ ُ٣خىس ح٫ٛظٔخّ ٝحُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ طظـَ ك٢ أ١ طـ٤٤َ هخٍؿ٢ ك٢‬ ‫حُؼ٬هخص حُٔ٤خٓ٤ش، ٍؿْ أٜٗخ ًخٗض هي رخطض ِٓٔٞٓش. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كوي طْ ح٫ػظَحف رخُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ رٞٛلٚ‬ ‫حُوَٜ٘ ح٧ؿ٘ز٢ ح٧ًؼَ ٗلًٞح ك٢ ؿيس. ٝ٧ٕ حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٗض هي أٛزلض ٗي٣يس حُظطلَ ٝحُظيهَ رخص حُ٘خّ‬ ‫ٓلِ٤خ ٣ظٜخٕٓٔٞ هخثِ٤ٖ: إ حُلٔخ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش هي طٌٕٞ أك٠َ ٖٓ حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢، ٝاًح ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس‬ ‫ُِٔٞحكوش ػِ٠ ٓ٘غ حُوٞحص حُؼؼٔخٗ٤ش ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُلـخُ كبٕ ٖٓ حٌُٖٔٔ ١َى ح٧طَحى. (9) ًٌُي طليػض‬ ‫6‬
  • 7.
    ‫حُ٘خثؼخص ػٖ طٍٞ١ػٔ٤َ ػؼٔخٗ٢ ك٢ حؿظ٤خٍ َٗ٣ق ٌٓش هزَ ٝ٫ىس ػزي هللا رؼخٓ٤ٖ، ٝٛ٢ ؿَ٣ٔش حؿظ٤خٍ طْ‬ ‫حهظَحكٜخ، ًٔخ ه٤َ، ٧ٕ حَُ٘٣ق ًخٕ ًح ٓ٤ٍٞ اٗـِ٤ِ٣ش. ٝرؼي حُلخىع ظِض حُ٘خثؼخص حُوخثِش رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ٜٓظٔش‬ ‫(17)‬ ‫ربهخٓش ه٬كش ػَر٤ش ططلٞ ػِ٠ حُٔطق ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ.‬ ‫ُوي ًخٕ حُٞحُ٢ حََُٔٓ ٖٓ آطٔزٍٞ ٝحُٔو٤ْ ك٢ حُؼخٛٔش ح٩هِ٤ٔ٤ش ؿيس أٝ٫، ٌٝٓش ك٤ٔخ رؼي، ٛٞ حٌُ١ ٣ٔؼَ‬ ‫حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ حُلـخُ رٍٜٞس ٓزخَٗس. أٓخ كيٝى حُٜ٬ك٤خص حُلخِٛش ر٤ٖ حُٞحُ٢ ٝحَُ٘٣ق كِْ طٌٖ‬ ‫َٓٓٞٓش ريهش، ٝرخُظخُ٢ كوي ظ٬ ٣ظ٘خكٔخٕ ػِ٠ حُ٘لًٞ حُٔلِ٢. كؤ١ ٝحٍ هٞ١ ٓغ كٌٞٓش ًَِٓ٣ش هٞ٣ش هِلٚ (أٝ‬ ‫ٍ‬ ‫ريٜٝٗخ) ًخٕ ٣ٔظط٤غ حهظِحٍ حٓظو٬ُ٤ش حَُ٘٣ق، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ أ١ َٗ٣ق هٞ١ ح٩ٍحىس هخىٍح ػِ٠ ٓٔخٍٓش حُِٔطش‬ ‫ػِ٠ كٔخد حُٞحُ٢ ٝحُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش.‬ ‫ػٔٞٓخ ًخٕ َٗكخء ٌٓش ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ أهٟٞ ٖٓ حُٞ٫س، ٍؿْ ٓ٤خٓخص حُيُٝش حُوخثٔش ػِ٠ ح٩ٛ٬ف‬ ‫ٝحًَُِٔ٣ش. كـ »ٝ٫٣ش حُلـخُ، ٓؼِٜخ ٓؼَ حُؼي٣ي ٖٓ حُٞ٫٣خص ح٩هِ٤ٔ٤ش ح٧هَٟ، ًخٗض طؼظزَ ٗٞػخ ٖٓ حُٔ٘ل٠‬ ‫٧ُٝجي حٌُ٣ٖ ٣ؤَٕٝ ك٢ ُؼزش حُيٓخثْ حُٔ٤خٓ٤ش ربٓطٔزٍٞ«. (77) ٛل٤ق إٔ حُٞحُ٢ ًخٗض ُي٣ٚ كخٓ٤ش ػؼٔخٗ٤ش‬ ‫ُ٠ٔخٕ ِٓطظٚ ك٢ رِيحص حُلـخُ، ٌُٖٝ حُِٔطش حُوزِ٤ش ظِض ٛ٢ حُٔخثيس ٗظ٤ـش حُٔٔخكخص حُ٘خٓؼش حَُٔػزش‬ ‫حُلخِٛش ر٤ٖ طِي حُزِيحص. أٓخ ٓلٍٞ حُؼ٬هخص حُؼؼٔخٗ٤ش ٓغ ٌٛٙ حُوزخثَ كوي ًخٕ ٓظٔؼ٬ رخَُ٘٣ق. كزل٠َ ٗزٌش ٖٓ‬ ‫ٍٝحر٢ حُٜٔخَٛس ٝحُٞٛخ٣ش حُز٘٤ٞ٣ش ًخٕ حَُ٘٣ق هخىٍح ػِ٠ ٍر٢ حُظ٘ظ٤ٔخص حُوزِ٤ش ر٘وٜٚ ػِ٠ ىٍؿخص ٓظزخ٣٘ش‬ ‫ٖٓ حُوَد.‬ ‫ٝهي ًخٕ حٓظزيحٍ ٌٛٙ حَُٝحر٢ رخٓظويحّ حُوٞس أَٓح ٓظؼٌٍح، ػِ٠ ح٧هَ ػٖ ١َ٣ن حُظ٘ظ٤ْ حُؼٌَٔ١ ٝحُٔٔظٟٞ‬ ‫(27)‬ ‫حُظو٘٢ حٌُِ٣ٖ ًخٗخ ٓظٞكَ٣ٖ ُِؼؼٔخٗ٤٤ٖ ك٢ ًُي حُٞهض.‬ ‫طؼ٤ٖ ػِ٠ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش رٍٜٞس ٓطِوش إٔ طلخكع ػِ٠ حُِٜش ٓغ هزخثَ حُلـخُ، ٝػِ٠ ٗٞع ٖٓ حُٔ٤طَس ػِ٤ٜخ،‬ ‫٧ٕ هٞحكَ حُلؾ حُٔ٘ٞ٣ش حُٔظٞؿٜش اُ٠ ٌٓش ًخٗض طَٔ ػزَ ٓ٘خ١وٜخ. ْٝٓٞٓ حُلؾ ٛٞ حُليع حُي٣٘٢ ح٧ػظْ ك٢‬ ‫حُٔ٘ش ح٩ٓ٬ٓ٤ش. ًٝخٕ أ٣٠خ ٣ٌَ٘ حُليع حُظـخٍ١ ح٧ًزَ ٝه٢ حُل٤خس حَُث٤ٔ٢ حُٞحَٛ ر٤ٖ ٌٓش حُٔولَس ٝحُؼخُْ.‬ ‫ٝك٢ حَُٔحٓ٬ص حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٕ ٣٘خٍ اُ٠ حُلؾ رٞٛلٚ (حُ٘ؤٕ ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش ر٤ٖ ٗئٕٝ حُيُٝش حُؼِ٤خ). كٜ٤زش‬ ‫حُِٔطخٕ َٝٓ٘ٝػ٤ظٚ ًخٗظخ هخثٔظ٤ٖ ؿِث٤خ ػِ٠ هيٍطٚ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ٝطٜٔ٤َ ٍكِش حُلـخؽ حُ٘خهش ىحهَ‬ ‫آزَح١ٍٞ٣ظٚ. (37) ًٔخ إٔ ًٕٞ حَُ٘٣ق ٓ٘خٓزخ ُِٜٔ٘ذ ًخٕ ٛٞ ح٥هَ ٣ظليى رٔيٟ هيٍطٚ ػِ٠ ٟٔخٕ حٍَُٔٝ‬ ‫ح٥ٖٓ ػزَ ح٧ٍحٟ٢ حُوزِ٤ش ُيٟ حهظَحد حُلـخؽ ٖٓ ٌٓش.‬ ‫ًخٕ ْٓٞٓ حُلؾ ٣ٔظيػ٢ ٝؿٞى هيٍحص ط٘ظ٤ٔ٤ش ٛخثِش. كظ٠ ٓغ أٗٔخ١ ٓلَ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حُزيحث٤ش ٗٔز٤خ، ًخٕ‬ ‫حُْٔٞٓ حؿظٔخػخ رخُؾ ح٫طٔخع، ٣ل٠َٙ حُٔئٕٓ٘ٞ ٖٓ ٓخثَ ُٝح٣خ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُٔظزخػيس ٖٝٓ ٓخثَ‬ ‫حُـخُ٤خص ح٩ٓ٬ٓ٤ش حٌُزَٟ هخٍؽ كيٝىٛخ، ك٢ ًَ ٖٓ أكَ٣و٤خ ٝحُٜ٘ي ٝحُٜ٤ٖ ٝؿخٝس. كل٢ ًَ ػخّ ه٬ٍ حَُٜ٘‬ ‫ح٧ه٤َ ٖٓ حُظوٞ٣ْ حُؤَ١ ح٩ٓ٬ٓ٢، ًخٕ َٜٗحٕ ٖٓ حُلـخؽ ٣لظ٘يحٕ ك٢ ٓي٣٘ظ٢ ىٓ٘ن ٝحُوخَٛس. ٝٓخ إ ٣زيأ‬ ‫طيكؤٜخ حُزط٢ء رخطـخٙ ٌٓش كظ٠ ًخٗض حُٔ٘طوش ًِٜخ ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن طـَم ك٢ ٓٞؿخص ٓظ٘خؿٔش ٖٓ حُلًَش.‬ ‫كخُو٬ع حُٔ٘خىس ُلَحٓش حُطَ٣ن، ًخٗض طٕٔٞ ُظٜزق ؿخِٛس ُظٞك٤َ حُٔؤٟٝ ُِوٞحكَ حُٔخٍس. أٓخ حُوَٟ ٝحُٞحكخص‬ ‫كٌخٗض طـٔغ كخث٠ٜخ حُٔ٘ٞ١ ُظوخ٣ٞ ػِ٠ ِٓغ ؿَ٣زش ٓـِٞرش ٖٓ ح٧ٓخًٖ حُزؼ٤يس. كٌَ كخؽ ًخٕ ٣ـِذ ر٠خثغ‬ ‫ٖٓ ٓٞ١٘ٚ، ُ٤ظخؿَ رٜخ ػِ٠ حُطَ٣ن ُظؤٓ٤ٖ ٓؼخٗٚ ٝٓؤٝحٙ. ٝحُظـخٍ حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح أهَ ٍٝػخ ٖٓ حُلـخؽ‬ ‫حُزٔطخء، ٝإ حكظَكٞح حُظـخٍس، ًخٗٞح أ٣٠خ ٣٘ظِٜٕٝ كَٛش ْٓٞٓ حُلؾ ُظٔٞ٣ن ر٠خثؼْٜ ك٢ أٓٞحم رؼ٤يس. أٓخ‬ ‫حُوزخثَ كٌخٗض طؼَٝ ك٤ٞحٗخطٜخ ُِز٤غ أٝ ح٩٣ـخٍ، ٝٓ٘ظـخطٜخ حُل٤ٞحٗ٤ش ٓوخرَ حُٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش ٝح٧ىٝحص‬ ‫حُٜٔ٘ٞػش ح٥ط٤ش ٖٓ كخّ ٝآطٔزٍٞ ٝأٛلٜخٕ ٝروخٍٟ. ًٝخٕ حُظُٞ٣غ حُلٌ٤ْ ُِٔـَ٣خص حُ٘وي٣ش ػِ٠ حٓظيحى‬ ‫١َم حُلؾ حَُث٤ٔش ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ حُـ٘ٞد، ٣ٔخػي ػِ٠ ٟٔخٕ ه٤خّ حُوزخثَ رخ٫طـخٍ ٓغ حُوٞحكَ، ري٫ ٖٓ حُٔطٞ‬ ‫(47)‬ ‫ػِ٤ٜخ ٜٝٗزٜخ.‬ ‫ٌٝٛٙ حُل٘ٞى حُزَ٘٣ش حُٔئُلش ٖٓ ػَ٘حص رَ ٓجخص ح٥٫ف ٖٓ حُ٘خّ حُ٘خ١و٤ٖ رؼَ٘حص حُِـخص ًٝحص حُِٜـخص‬ ‫حُٔظزخ٣٘ش حٌُؼ٤َس، ٓغ حُل٤ٞحٗخص حُٔلِٔش رخُز٠خثغ، ًخٗض طظِحكْ ًظِش ٝحكيس ػِ٠ ٌٓش، ٓٔو٢ ٍأّ حُ٘ز٢، حُٜخؿؼش‬ ‫ك٢ ٝحى٣ٜخ حَُِٓ٢ حُِٔظٜذ حُٔلخ١ رخُـزخٍ حُـَىحء حُوخكِش. ًٝخٕ َٗ٣ق ٌٓش ٣٘ظظَ حُلـخؽ ٫ٓظوزخُْٜ ٝاؿَحء‬ ‫حُطوّٞ حُٔ٘ٞ٣ش، ٝطِو٢ حُظزَػخص حُؼ٤٘٤ش ٝحُ٘وي٣ش حُظ٢ ًخٗض طؤط٢ ٓغ حُلؾ ٓ٘ٞ٣خ، ُظـط٤ش ٗلوخص ٛ٤خٗش حُٔي٣٘ش‬ ‫حُٔويٓش ٝاػخٗش أِٜٛخ. كٔٔو٢ ٍأّ ػزي هللا، ٓؼِٚ ٓؼَ ٌِٓٔظٚ ك٤ٔخ رؼي، ًخٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ ٓٞحٍى حُيػْ حُوخٍؿ٤ش،‬ ‫ؿَحء حكظوخٍٙ اُ٠ حُٔٞحٍى حُطز٤ؼ٤ش حُوخٛش.‬ ‫7‬
  • 8.
    ‫ٌٝٓش كخٍس ػِ٠ٓيحٍ حُٔ٘ش ٝٗي٣يس حُـلخف. (57) ك٬ ٗ٢ء ٣٘زض ٛ٘خى رٔزذ ػيّ ٝؿٞى حُٔخء ٍؿْ ٝؿٞى رؼٞ‬ ‫حُزٔخط٤ٖ ػِ٠ ٓٔخكش ػَ٘س اُ٠ ػَ٘٣ٖ ً٤ِٞٓظَح. أٓخ حُٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش حُطخُؿش ح٧هَٟ كظؤط٢ ٖٓ حُطخثق‬ ‫حُـزِ٤ش حُٞحهؼش ػِ٠ ٓٔخكش ٓٔ٤َس ٣ٞٓ٤ٖ اُ٠ حَُ٘م.‬ ‫ٝح٫طـخٍ ٓغ حُوزخثَ حُٔـخٍٝس ٣ٞكَ حُِلّٞ ٝح٧ُزخٕ. أٓخ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ ٝح٧ٍُ ٝحُلخُٛٞ٤خء كظؤط٢ ًظزَػخص‬ ‫ٗٞػ٤ش ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم. ٝٓي٣٘ش ؿيس حُظ٢ ٛ٢ ٗخكٌس ٌٓش ػِ٠ حُؼخُْ حُوخٍؿ٢، حُٞحهؼش ػِ٠ ٗخ١ت حُزلَ‬ ‫ح٧كَٔ، طزؼي ٓظ٤ٖ ٓ٤٬ اُ٠ حُـَد. ٝهزَ ٓـ٢ء حُٔ٤خٍحص ًخٗض ٌٛٙ حَُكِش طٔظـَم هْٔ ػَ٘س ٓخػش أٝ‬ ‫٣ٞٓ٤ٖ، طزؼخ ُٞحٓطش حُ٘وَ أٛ٢ حُلٔ٤َ أّ حُـٔخٍ. ٌُٖٝ ٌٓش هخىٍس، رل٠َ أٛٔ٤ظٜخ حُي٣٘٤ش، ػِ٠ طـخُٝ ٜٓخػذ‬ ‫ظَٝكٜخ حُِٓخٗ٤ش. كَؿْ رؼيٛخ حُــَحك٢ طلظَ ٌٓخٗخ ُٜخ ك٢ ٓٞ٣يحء حُوِذ ٖٓ ٝػ٢ حُِٔٔٔ٤ٖ؛ ٝاُ٤ٜخ ٣ظٞؿٚ‬ ‫حُٔئٕٓ٘ٞ ٖٓ حُِٔٔٔ٤ٖ ُِٜ٬س هْٔ َٓحص ك٢ حُ٤ّٞ، ًٔخ إٔ أىحء كَ٣٠ش حُلؾ ٝحؿذ ى٣٘٢. ٍٝؿْ اهِ٤ٔ٤ظٜخ‬ ‫كٜ٢ ػخُٔ٤ش، ٧ٕ حُٔئٓ٘٤ٖ ٖٓ ٓخثَ ح٧هٞحّ ٝحُـ٘ٔ٤خص ٣ٍِٜٝٝٗخ، ٝهي ٣ٔظٞ١ٜ٘خ ًؼ٤َٕٝ، ٓٔخ ٣ئى١ اُ٠ اؿ٘خء‬ ‫حُل٤خس حُؼوخك٤ش ٝحُظـخٍس، ُٔخ ًخٕ ٗؤٗٚ ىٕٝ ًُي أ٫ ٣ٌَ٘ أًؼَ ٖٓ رِيس طـخٍ٣ش ٓـٍٔٞس ؿَد حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬ ‫ٝهي ًخٕ حُٜ٘ٞى ٝحُـخٝ٣ٕٞ ٝأٛخُ٢ ؿ٘ٞد حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حُ٤ٔخٗ٤ٕٞ ٝح٧طَحى أًزَ حُـخُ٤خص ح٧ؿ٘ز٤ش. ًٔخ إٔ‬ ‫حَُه٤ن ٖٓ أكَ٣و٤خ حَُ٘ه٤ش ٝحُٔٞىحٕ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠ ًخٗٞح ٣ٔخٕٛٔٞ أ٣٠خ ك٢ اؿ٘خء حُظ٘ٞع حُؼوخك٢ ٝح٩ػ٘٢ ٌُٔش.‬ ‫ًخٕ حُـٔ٤غ ك٢ ٌٓش ٣ؼظٔيٕٝ ػِ٠ ٓـ٢ء حُلـخؽ ُز٤غ ر٠خثؼْٜ ٝهيٓخطْٜ، ُِٝلٍٜٞ ػِ٠ حُٜيهخص ٝحُظزَػخص‬ ‫حٌُل٤ِش ريػْ أٓزخد ٓؼ٤٘ظْٜ. ٝأًؼَ ٛئ٫ء ًخٗٞح ٣ـٔؼٕٞ ر٤ٖ هيٓش حَُد ٝحُظـخٍس ٌُٔذ حَُُم. ػٔش ٛيح٣خ ٗوي٣ش‬ ‫ٝأٗ٤خء ػٔ٤٘ش ًخٗض طؤط٢ ٖٓ حُِٔطخٕ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُلٌخّ حُِٔٔٔ٤ٖ. ٌٝٛٙ حُٜيح٣خ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُٔٞحى حُـٌحث٤ش‬ ‫ح٥ط٤ش ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم ًخٗض طُٞع ػِ٠ أٛخُ٢ ٌٓش حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓؤٔ٤ٖ ٍٓٔ٤خ اُ٠ هْٔ ؿٔخػخص ٌُٜح‬ ‫حُـَٝ. ًخٗض كجش حُو٤خىحص حُي٣٘٤ش طلظَ حَُٔطزش ح٧ُٝ٠ ٝطلَٜ ػِ٠ حُلٜش حٌُزَٟ، ٌٝٛٙ حُلجش ًخٗض ط٠ْ‬ ‫هز٤ِظ٢ ح٧َٗحف ٝح٧ٓ٤خى (ًٍ٣ش حُ٘ز٢ ػزَ كل٤ي٣ٚ حُلٖٔ ٝحُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُظٞحُ٢) ك٠٬ ػٖ أثٔش حُٔٔـي حٌُز٤َ‬ ‫ٝهطزخثٚ. ٝرؼيٛخ ًخٗض طؤط٢ كجش أػ٤خٕ ٌٓش، كويّ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، كؼخٓش حُ٘خّ حُُٔٞٞى٣ٖ ك٢ ٌٓش، ػْ ح٧ؿخٗذ‬ ‫حٌُ٣ٖ حٓظوَٝح ك٢ حُٔي٣٘ش أه٤َح. أٓخ ح٧١لخٍ حُٜـخٍ ٝحُؼز٤ي ٝحُويّ ٝحُظـخٍ ٝٓٞظلٞ هِ٣٘ش حُلـخُ، ٝأُٝجي‬ ‫حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٔٞ ػِ٠ اهخٓظْٜ هْٔ ٓ٘ٞحص كٌخٗٞح ٍٓٔ٤خ (ٝإ ُْ ٣ٌٖ ػِٔ٤خ ىحثٔخ) ٓٔظزؼي٣ٖ ٖٓ ػِٔ٤ش طُٞ٣غ‬ ‫حُٜيح٣خ.‬ ‫ًخٗض َُ٘٣ق ٌٓش ٓٞحٍى ىهَ أهَٟ ػيح حُٔوٜٜخص ٝحُظزَػخص حُو٤َ٣ش. (67) كٔغ إٔ أٛخُ٢ ؿيس ٌٝٓش ُْ‬ ‫٣ٌٞٗٞح ٣يكؼٕٞ أ٣ش َٟحثذ ػٖ أٗوخْٜٛ أٝ ر٤ٞطْٜ أٝ ٓٔظٌِخطْٜ، ًخٗض ػٔش أٓخُ٤ذ ؿ٤َ ٓزخَٗس ُظلٜ٤َ‬ ‫حَُّٓٞ. كَؿخٍ حُي٣ٖ ٝأى٫ء حُلـخؽ ٝحُٔطٞكٕٞ ٝٓؼِٔٞ حُـٔؼ٤خص حُظـخٍ٣ش ٝحُلَك٤ش ٝأػ٠خإٛخ، ًخٗٞح‬ ‫ٓطخُز٤ٖ رؤٕ ٣ٌٞٗٞح كخثِ٣ٖ ػِ٠ ٜٗخىحص أٝ اؿخُحص. ًٔخ إٔ حَُّٓٞ حُٔلِٜش ك٢ ٓ٤٘خث٢ ؿيس ٝ٣٘زغ ػِ٠ حُزلَ‬ ‫ح٧كَٔ ًخٗض طٌٛذ اُ٠ حَُ٘٣ق، ٓؼِٜخ ٓؼَ حَُّٓٞ حُٔلِٜش ػٖ حُل٤ٞحٗخص ٝحُٔئٕ حُٞحٍىس اُ٠ رِيحص حُلـخُ‬ ‫ٖٓ حُيحهَ، ػيح ٓخ ًخٕ ٣ؤط٢ ٓغ هٞحكَ ْٓٞٓ حُلؾ حٌُ١ ًخٕ ٣َٔ ٓـخٗخ. ٝٗظَح ٧ْٜٗ ٖٓ حُ٘٤ؼش كبٕ حُلـخؽ‬ ‫ح٩٣َحٗ٤٤ٖ ًخٗٞح ٣و٠ؼٕٞ َُّٓٞ طٔ٤٤ِ٣ش.‬ ‫ٝرل٠َ ح٧ٓٞحٍ حُٔلِٜش رخُطَم آٗلش حًٌَُ ًخٕ حَُ٘٣ق ٣ٔظط٤غ طوِ٣ٖ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُٔئٕ حُظ٢ طٌٔ٘ٚ ٖٓ‬ ‫حُظؤػ٤َ ػِ٠ ح٧ٓؼخٍ حُ٤ٞٓ٤ش، إ ُْ ٗوَ ٖٓ حُظلٌْ رٜخ، ُلخثيطٚ ٛٞ. ًٌُي أىٟ حُظ٬ػذ رٞٓخث٢ ٝ١َم ٗوَ‬ ‫حُلـخؽ اُ٠ ُ٣خىس ىهَ حَُ٘٣ق. ٝح٧ٓٞحٍ حُٔلِٜش رٌٜٙ حُطَ٣وش ًخٗض ط٘لن ُـؼَ حُل٤خس أ٣َٔ ٝأًؼَ ٍحكش ُٚ‬ ‫ُٝؼ٘٤َطٚ حُٔٞٓؼش، ؿ٤َ إٔ ؿِءح ًز٤َح ٜٓ٘خ ًخٕ ٣ـَ١ اٗلخهٚ ػِ٠ ٟٔخٕ حكظَحّ ٍؿخٍ حُوزخثَ حُزيٝ٣ش‬ ‫ٝىػْٜٔ، ػٖ ١َ٣ن طوي٣ْ حُٞ٫ثْ ٝحُٜيح٣خ حُٔو٤ش.‬ ‫ًٝؤػ٠خء ك٢ حُٔ٬ُش حَُ٘٣لش حُلخًٔش، ًخٕ ػزي هللا ٝأكَحى أَٓطٚ ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ػِ٠ ٓ٘لش ٓظ٘خٓزش ٓغ ٌٓخٗظْٜ ٝٓيٟ‬ ‫هَرْٜ ٖٓ حَُ٘٣ق حُلخًْ. ًٔخ أْٜٗ ًخٗٞح ٣لِٜٕٞ ػِ٠ ىهَ ٣ؤط٤ْٜ ٖٓ أٓ٬ًْٜ ك٢ حُلـخُ َٜٝٓ حُظ٢ ًخٗٞح‬ ‫٣ظُٕٞٞ أٍٓٞٛخ ًؤٝهخف. ٝرٞٛلٚ ٓ٘ليٍح ٖٓ كجش ى٣٘٤ش ك٢ ٌٓخٕ ًخٕ حُظؼِ٤ْ ك٤ٚ ٓخ ٣ِحٍ ٓـخ٫ ى٣٘٤خ، كبٕ ػزي هللا‬ ‫طِو٠ طؼِ٤ٔخ ٫ رؤّ رٚ ٝكوخ ُٔؼخ٣٤َ طِي حُلظَس. كوي ػِٔٚ ك٢ حُز٤ض ٓؼِٕٔٞ هٜٞٛ٤ٕٞ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ أهٞ٣ٚ‬ ‫ػِ٢ (ُٝي ك٢ ػخّ (9781 ّ) ٝك٤َٜ ُٝي ك٢ ػخّ (6881 ّ) ؿِٔش حُٟٔٞٞػخص حُظوِ٤ي٣ش، ٓؼَ ط٬ٝس حُوَإٓ،‬ ‫حُوَحءس، ٝحُو٢. ًٝخٕ ػزي هللا ٣٘ؼْ رلظَس ٍحكش ٖٓ ىٍحٓظٚ ك٢ حُٜ٤ق، ك٤ٖ ًخٗض أَٓطٚ ط٘ظوَ َٗهخ اُ٠ ط٬ٍ‬ ‫حُطخثق حُ٘ي٣ش حُٔ٘ؼ٘ش. ٝٛ٢ ح٧ٍٝ حُظ٢ ًخٗٞح ٣ظٜ٘ٞٗخ هطؼش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ؿِزٜخ هللا، ٝؿَٜٓخ ك٢ حُـِ٣َس‬ ‫حُؼَر٤ش ُظٞك٤َ حَُحكش ُ٠٤ٞف حُلؾ، ًخٕ أكَحى أَٓس ػزي هللا ٝٓؼْٜ ؿٔ٤غ أٛخُ٢ ٌٓش حُوخىٍ٣ٖ ػِ٠ طلَٔ‬ ‫(77)‬ ‫حُ٘لوخص ٣ـيٕٝ حَُحكش ٝحُظلٍَ ٖٓ حُلَ حُ٘ي٣ي ُِٔي٣٘ش حُٔويٓش.‬ ‫8‬
  • 9.
    ‫ك٢ ػخّ (1981ّ) حٓظيص ٣ي حُِٔطخٕ حُطٞ٣ِش اُ٠ حَُ٘ٗوش حُيحكجش ُطلُٞش ػزي هللا رٌٔش ٝريأص طلٌي أُـخُٛخ. ػٔش‬ ‫ِٗحع ًخٕ هي ٗ٘ذ ر٤ٖ َٗ٣ق ٌٓش ٝحرٖ أه٤ٚ كٔ٤ٖ ٝحُي ػزي هللا، ٜٓيىح ر٘ٔق ح٫ٓظوَحٍ ٝحُٜيٝء ك٢ حُلـخُ.‬ ‫ٝػِ٠ ح٧ػَ ٓخٍع حُِٔطخٕ اُ٠ آٍخٍ ٛ٤جش ُِظلو٤ن ك٢ حُلخىع حُٔئٓق ٝطٔٞ٣ظٚ. ٝٓخ ُزغ ح٧َٓ إٔ طٔوٞ‬ ‫ػٖ حٓظيػخء حُلٔ٤ٖ اُ٠ آطٔزٍٞ. (87) ؿخىٍ حُلٔ٤ٖ ٌٓش ٓظٞؿٜخ اُ٠ آطٔزٍٞ ٓزخَٗس. ٝآطٔزٍٞ ٌٛٙ ُْ‬ ‫طٌٖ ؿَ٣زش رخُ٘ٔزش اُ٠ حَُؿَ، اً ًخٕ هي ٝ،ُي ك٤ٜخ ػخّ (3581 ّ). ًٔخ إٔ حٓظيػخء حُِٔطخٕ ُٚ ُ٤و٤ْ ك٢‬ ‫آطٔزٍٞ ٜٗق ٟ٤ق ٜٝٗق ٓـ٤ٖ، طلض ح٩َٗحف حُٔزخَٗ ُْ ٣ٌٖ ٓلخؿجخ. كؼِ٠ حُيٝحّ ًخٕ ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ‬ ‫ػِ٠ رؼٞ َٗكخء ٌٓش ك٢ حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ك٤غ ًخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ ٗٞػخ ٖٓ حُ٠ٔخٕ ٫ٓظَٔحٍ ٝ٫ء َٗ٣ق‬ ‫ٌٓش حَُحٖٛ، ٝطـَ١ ٓـخُُظْٜ ػِ٠ أْٜٗ ريحثَ ٓ٘خٓزٕٞ. (97) ُوي ه٠٠ ػِ٢ ك٤يٍ حُٔ٘خكْ حَُث٤ْ ُِلٔ٤ٖ ػِ٠‬ ‫ٜٓ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش رخٓظَٔحٍ هٔٔش ػَ٘ ػخٓخ، ٛ٘خى‬ ‫ٝرؼي ػخّ ٝحكي حُظلن ػزي هللا ٝأهٞحٙ ػِ٢ ٝك٤َٜ رؤر٤ْٜ ك٢ آطٔزٍٞ. ٝهي حٗطِن ح٩هٞس حُؼ٬ػش ٖٓ ؿيس ك٢‬ ‫ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (3981 ّ) ك٢ ٓٞػي هَ٣ذ ٖٓ ػ٤ي ٓ٤٬ى ػزي هللا حُلخى١ ػَ٘، طلض ٍػخ٣ش ؿيطْٜ (أّ ٝحُيْٛ)‬ ‫رٔٔش ؿ٤ٜخٕ، ٝرَكوش حػ٘ظ٤ٖ ٝػ٬ػ٤ٖ ٓ٤يس ٖٓ حُؼخثِش، ٝكخٗ٤ش ػْ أر٤ْٜ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ َٗ٣لخ آهَ ٓو٤ٔخ ك٢‬ ‫آطٔزٍٞ. ًٝخٗض طِي ٍكِش ػزي هللا حُزلَ٣ش ح٧ُٝ٠. ٝك٢ رٍٞ ٓؼ٤ي ٍأٟ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ٗٔخء ؿ٤َ ٓلـزخص، ٌٝٛٙ‬ ‫ٓٔخٍٓش ٗـزٜخ رؼي إٔ طويّ ك٢ حُٖٔ.‬ ‫ٝٛ٘خى طِٝى ػزي هللا ٝأهٞحٙ رٌٔ٤خص ًز٤َس ٖٓ حُٔ٬رْ حُ٘ظٞ٣ش حُٔٔ٤ٌش، طَهزخ ُٔ٘خم آطٔزٍٞ حُزخٍى ٝحَُ١ذ.‬ ‫ٖٝٓ رٍٞ ٓؼ٤ي طٞؿِٞح ك٢ ػٔن حُزلَ ؿ٤َ أْٜٗ ٓخ ُزؼٞح أه٤َح ٓغ كٍِٞ حُ٤ّٞ حُٔخرغ ٖٓ آًحٍ إٔ ِٝٛٞح اُ٠‬ ‫(12)‬ ‫حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ك٤غ ٍٓخ ًَٓزْٜ أٓخّ ؿَٔ حَُٔح١ ك٤ٖ ًخٕ حُلـَ ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٫ٗز٬ؽ.‬ ‫حٓظوَص حُؼخثِش ك٢ ٍِٓ٘ ٓلَٕٝ هيٓٚ حُِٔطخٕ ػِ٠ ٓ٠٤ن حُزٞٓلٍٞ. ٌٝٛح حُٔؼزَ حُٔخث٢ رٔلٞكٚ حُٔ٘ـَس،‬ ‫ٝٗٞح١جٚ حُِٔ٣٘ش رخُٔ٘ظـؼخص ٝحُوٍٜٞ ًحص حُطَحُ ح٩٣طخُ٢ أرَٜ ػزي هللا. ًخٗض ٓخثَ أٗٞحع حَُٔحًذ طٔوَ‬ ‫ٓ٤خٛٚ ٓؼَ حُٔلٖ حُ٘خهِش ًَُِخد ٖٓ ؿَٔ ؿِطش ك٢ حُـخٗذ ح٧ٍٝٝر٢ اُ٠ حٌٓٞىحٍ، ػِ٠ حُطَف ح٥ٓ٤ٞ١،‬ ‫حُِٝحٍم حُوخٛش حُِٔٞٛش ُِ٘وٜ٤خص حُٜخٓش حٌُِٔ٤ش ٝؿ٤َ حٌُِٔ٤ش اُ٠ هٍْٜٞٛ ٝىحٍحطْٜ، ٝحُوٞحٍد حَُ٘حػ٤ش‬ ‫حُٜـ٤َس ُٝٝحٍم حُٔـخً٣ق حُٔلِٔش رخُلٞحًٚ ٝحُو٠خٍ ٝحُِلّٞ ٝح٧ٓٔخى حُٔؼَٟٝش ُِز٤غ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا‬ ‫حهظ٘غ رؤٕ آطٔزٍٞ ًخٗض ٍحثؼش.‬ ‫كل٢ ًٌَٓحطٚ ٣ٜلٜخ ػِ٠ أٜٗخ ٓٞ١ٖ هٞٓ٤خص ػي٣يس ٝٓخ ٖٓ أكي ٣٘ؼَ ك٤ٜخ رخُـَرش، ًَِٓ طـخٍ١ ٣ظٞحكَ ك٤ٚ ًَ‬ ‫(72)‬ ‫ٗ٢ء ٖٓ ؿٔ٤غ حُزِيحٕ، ٌٝٓخٕ ٓٔظغ ك٢ ٓخثَ حُلٍٜٞ ٌُٖٝ ك٢ حَُر٤غ ك٤غ طٌؼَ حُلٞحًٚ رٍٜٞس هخٛش.‬ ‫ٝه٬ٍ كظَس اهخٓش ػزي هللا ك٢ ٌٛٙ حُٔي٣٘ش حُظ٢ ىحٓض ٓض ػَ٘س ٓ٘ش، ًخٗض آطٔزٍٞ ٓطزٞػش رخُطخرغ حُٔٔ٤ِ‬ ‫ٝحُـِ٢ ُِِٔطخٕ حُؼؼٔخٗ٢ ػزي حُلٔ٤ي حُؼخٗ٢؛ حٌُ١ ًخٕ كخًٔخ حطٜق رخُيٛخء، ٝٗـق ك٢ ؿٔغ ه٤ٞ١ حُِٔطش ر٤ٖ‬ ‫٣ي٣ٚ. كو٬كخ ٧ٓ٬كٚ ح٧هَ، ٓ٬١٤ٖ كظَس حُظ٘ظ٤ٔخص حٌُ٣ٖ طز٘ٞح حُو٤ْ ح٧ٍٝٝر٤ش هخٍؿ٤خ، ًخٕ ػزي حُلٔ٤ي‬ ‫ٛخٍٓخ، ٍُ٣٘خ ٍٝٝػخ أٗخع ٓٞؿش ٖٓ حُظي٣ٖ ١زؼض كظَس كٌٔٚ. ا٫ أٗٚ، ٓؼِٚ ٓؼَ أٓ٬كٚ، ًخٕ ٣َٓ٢ اُ٠ طوٞ٣ش‬ ‫ًَِٓ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٝطوٞ٣ظٜخ. ُٝظلو٤ن ًُي طز٘٠ كٌَ حُيػٞس اُ٠ حُٞكيس ح٩ٓ٬ٓ٤ش، حُٔٔظ٘ي اُ٠ ىػْ ٍؿخٍ‬ ‫حُي٣ٖ ٝحٓظؼيحىْٛ ٩ٟلخء حُٜلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُلٌَ. ًٝؼ٤َٕٝ ٖٓ ٍؿخٍ حُي٣ٖ ٛئ٫ء ًخٗٞح، رخُطزغ،‬ ‫ٖٓ حُؼَد؛ كل٢ كظَس كٌْ ػزي حُلٔ٤ي حًظٔزض ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش، ٓٞح١ٖ حُؼِّٞ ٝحُؼوخكش ح٩ٓ٬ٓ٤ش، أٛٔ٤ش ؿي٣يس‬ ‫ىحهَ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش‬ ‫كخٍٝ ػزي حُلٔ٤ي إٔ ٣ٞحُٕ ٗلًٞ ؿٜخُٙ حُز٤َٝهَح١٢ ر٘زٌش ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ٖٓ حُـٞحٓ٤ْ ٝحُٔوزَ٣ٖ، ٓخ ُزؼض إٔ‬ ‫أٗخػض ؿٞح ٖٓ حُوٞف ٝحُوِن ٝحُلٌٍ. (22) ٝهي ًخٗض ػ٘يٙ أ٣٠خ ُٝحٍس ظَ طؼٞ٣٠خ ػٖ ُٝحٍطٚ حُلؼِ٤ش.‬ ‫ٝػ٘خَٛ حُؼٜزش حُوخٛش ٖٓ ٓٔظ٘خٍ١ ػ٤ي حُلٔ٤ي ؿ٤َ حَُٓٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٖٓ هخٍؽ حُ٘وزش حُظًَ٤ش حُِٔٔٔش‬ ‫حُظوِ٤ي٣ش. كخػ٘خٕ ٖٓ أَْٜٗٛ ٝأًؼَْٛ ٗلًٞح ًخٗخ ٖٓ حُؼَد ٝٛٔخ: أرٞ حُٜيٟ حُٜ٤خى١ (32) ًُي حُِػ٤ْ حُي٣٘٢‬ ‫حُؼٜخٓ٢ ح٥ط٢ ٖٓ ٓ٘طوش كِذ، ٝحٌُ١ ًخٕ ٣ويّ حُٜ٘ق ُؼزي حُلٔ٤ي ك٢ حُ٘ئٕٝ حُي٣٘٤ش، ٝأكٔي ػِص حُؼخري ٖٓ‬ ‫أػ٤خٕ ىٓ٘ن، حٌُ١ ًخٕ ٣٘ـَ ٜٓ٘ذ حٌَُٔط٤َ حُؼخٗ٢ ُؼزي حُلٔ٤ي. ٝكٌَس ٓي ٌٓش كي٣ي ىٓ٘ن ـ ٌٓش ُظٜٔ٤َ‬ ‫حُلؾ ُٝلض أٗظخٍ حُؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢ اُ٠ ػزي حُلٔ٤ي ًخٗض ٖٓ أكٌخٍ أكٔي ػِص. ٝٓخ ُزغ ٌٛح حَُٔ٘ٝع إٔ أٛزق‬ ‫ك٤ٔخ رؼي ٍِٓ ح٫ٗظٜخى حُؼؼٔخٗ٢ حُٔظٜخػي ٫ٓظو٬ُ٤ش حُلـخُ حُٔؤُٞكش، ٝٛيف ٓؼخٍٟش حُلٔ٤ٖ حُؼ٘٤لش ُٔؼَ ٌٛح‬ ‫ح٫ٗظٜخى ك٤ٖ أٛزق َٗ٣ق ٌٓش.‬ ‫9‬
  • 10.
    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓٓوظِق أٌٗخٍ حُْٜٔ ك٢ ح٧ػٔخم، كبٕ آطٔزٍٞ ػزي حُلٔ٤ي ًخٗض ط٘ؼْ رلظَس ٖٓ حُٜ٘٠ش‬ ‫حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼوخك٤ش ه٬ٍ كظَس ٝؿٞى ػزي هللا ك٤ٜخ. كزل٠َ حُٔ٘ٞحص حُؤٔ٤ٖ حُٔخروش ٖٓ ح٩ٛ٬كخص حُؼؼٔخٗ٤ش ؿ٘زخ‬ ‫اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ أٌٗخٍ حُظويّ حُظو٘٢ ك٢ ح٫طٜخ٫ص، ًخٗض حُؼخٛٔش ك٢ ٟٝغ ؿ٤َ ٓٔزٞم حُ٘ظ٤َ ٖٓ حُٔ٤خىس‬ ‫حُٔ٤خٓ٤ش، ٍرٔخ، ٌٓ٘ أ٣خّ ِٓ٤ٔخٕ حُوخٗٞٗ٢. طٌخػَص حُٔطخرغ، ُٝحىص أػيحى حُـَحثي ٝحُيٍٝ٣خص ٝحٌُظذ، ك٠٬ ػٖ‬ ‫حطٔخع ىحثَس طيحُٜٝخ، ٍؿْ ه٠ٞػٜخ َُِهخرش.‬ ‫ٝحُٔيحٍّ حُٜٔ٘٤ش حُظ٢ طؤٓٔض ك٢ ٓ٘ظٜق حُوَٕ أٝ هزَ ًُي، ٝكوخ ُِ٘ٔخًؽ ح٧ٍٝٝر٤ش، ٓؼَ ٓيٍٓش حُٜ٘يٓش‬ ‫ٝٓيٍٓش حُطذ ٝحُٔيٍٓش حٌُِٔ٤ش (حُِٔطخٗ٤ش) ُِؼِّٞ حُؼٌَٔ٣ش ٝحُٔيٍٓش حٌُِٔ٤ش ُ٪ىحٍس ؿَٟ طٞٓ٤ؼٜخ. كيحٍ‬ ‫حُلٕ٘ٞ حُظ٢ ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ؿخٓؼش آطٔزٍٞ ك٤ٔخ رؼي كظلض أرٞحرٜخ ك٢ ػخّ (0091 ّ).‬ ‫ًخٕ ػيى ًز٤َ ٖٓ ١٬د ٌٛٙ حُٔيحٍّ هخىٓ٤ٖ ٖٓ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش، رلؼخ ػٖ حُٞظخثق ٝحُٔ٘خٛذ ك٢ حُـٜخُ‬ ‫حُز٤َٝهَح١٢ حُٔظوٜٚ ٝحًَُِٔٔ كي٣ؼخ. كخُٜ٘خىس حُٜخىٍس ػٖ آطٔزٍٞ ًخٗض هي أٛزلض ؿٞحُ حٍَُٔٝ‬ ‫ح٧ًؼَ ٟٔخٗخ اُ٠ حُٔ٘خٛذ حُؼِ٤خ، ٓٞحء ك٢ حُؼخٛٔش ٗلٜٔخ، أّ ك٢ ح٧هخُ٤ْ حُٔوظِلش حُظ٢ ٛ٢ أٝ١خٕ أُٝجي‬ ‫حُط٬د. ٌُٖٝ ػزي هللا ٝأهٞ٣ٚ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٖٓ ٌٛٙ حُٔـٔٞػش ٖٓ حُ٘زخد حُطٔٞف. كوي ريح ٓٔظوزِْٜ ٓظٞهلخ ػِ٠‬ ‫حُ٘ٔذ ري٫ ٖٓ حُٜ٘خىس، ٓٔخ ؿؼِْٜ ٣ظخرؼٕٞ طؼِ٤ْٜٔ ك٢ حٍُِٔ٘. ؿَٟ طؼ٤٤ٖ ٓؼِْ ٖٓ ح٧ًخى٣ٔ٤ش حُؼٌَٔ٣ش ربٍحىس‬ ‫ِٓطخٗ٤ش، ُ٤ؼِْٜٔ ٓٞحى حُِـش حُظًَ٤ش ٝحُــَحك٤خ ٝحَُ٣خٟ٤خص ٝحُظخٍ٣ن حُؼؼٔخٗ٢ ٝح٩ٓ٬ٓ٢. ٝك٤ٔخ رؼي ٝٛقَ ًُي‬ ‫َ َ‬ ‫حُٔؼِْ ػزي هللا رؤٗٚ ًخٕ هز٤ؼخ رخُٔوخٍٗش ٓغ ػِ٢ ٝك٤َٜ حٌُِ٣ٖ ًخٗخ أًؼَ ٛيٝءح ٝؿي٣ش. (42) ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي‬ ‫هللا ٓخ ُزغ، طلض ٝٛخ٣ش ٌٛح حُٔؼِْ، إٔ أٛزق ١ِ٤ن حُِٔخٕ رخُِـش حُظًَ٤ش حُظ٢ ظَ ٣ٔظويٜٓخ ك٢ حُٔ٘ٞحص‬ ‫حُ٬كوش ٗ٤لَس ٗلٜ٤ش. ُْٝ طظؼَٝ حُِـش حُؼَر٤ش ُ٪ٛٔخٍ، كخُلٔ٤ٖ ٗلٔٚ ىأد ػِ٠ طؼِ٤ْ أر٘خثٚ حُوَإٓ، ك٢ ك٤ٖ‬ ‫ًِق أكي هَ٣ـ٢ ح٧َُٛ رظؼِ٤ْٜٔ حُوٞحػي، ًٔخ طُٞ٠ ٓؼِْ آهَ طيٍ٣زْٜ ػِ٠ حُو٢. ٖٝٓ ٌٛٙ حُيٍّٝ ًخٕ ػزي‬ ‫هللا ٝاهٞطٚ ٣َطخكٕٞ َٓط٤ٖ ك٢ حُؼخّ َٓس ك٢ حُٜ٤ق ٝأهَٟ ك٢ حُ٘ظخء ك٤غ ًخٗٞح ٣ٔظٔظؼٕٞ رخُٜ٤ي حُزَ١‬ ‫(52)‬ ‫ٝحُزلَ١.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼي٣ي ٖٓ ُٓ٬ء ػزي هللا ٝٓ٘خكٔ٤ٚ ك٢ حُٔٔظوزَ، حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ حُؼَر٢، ًخٗٞح‬ ‫٣يٍٕٓٞ ك٢ آطٔزٍٞ، كبٗٚ ُْ ٣ِظن ا٫ رخُوِ٤َ ْٜٓ٘، ٧ٕ ىحثَطٚ ح٫ؿظٔخػ٤ش ًخٗض ٓلٍٜٞس رٔ٬ُش حُ٘ز٢ ٝحُ٘وزش‬ ‫حُظًَ٤ش. (62) ًخٗض ح٧ُٝ٠ ط٠ْ ػِ٢ ك٤يٍ ػٔ٤ي ػ٘٤َس ًٝ١ ُ٣ي حُٔ٘خكٔش ٖٓ ح٧َٗحف، ٝكٖٔ هخُي أرٞ حُٜيٟ،‬ ‫حرٖ ٓٔظ٘خٍ ػزي حُلٔ٤ي ك٢ حُ٘ئٕٝ حُي٣٘٤ش، حٌُ١ ٛخٍ ك٤ٔخ رؼي ٍث٤ٔخ ٍُُِٞحء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. (72) أٓخ‬ ‫حَُٝحر٢ ٓغ حُ٘وزش حُظًَ٤ش كوي طؼُِص ك٤ٖ أهيّ ٝحُي ػزي هللا ػِ٠ حُِٝحؽ ٖٓ ػخىُش هخْٗ، اكيٟ كل٤يحص‬ ‫ٜٓطل٠ ٍٗ٤ي رخٗخ (0081 ـ 6581 ّ) أكي ٜٓ٘يٓ٢ كًَش ح٩ٛ٬ف حُؼؼٔخٗ٤ش، ٝحٌُ١ ٗـَ ٜٓ٘ز٢ ُٝ٣َ‬ ‫حُوخٍؿ٤ش ٝحُٜيٍ ح٧ػظْ ك٢ ظَ ٓلٔٞى حُؼخٗ٢ ٝػزي حُٔـ٤ي ِٓل٢ ػزي حُلٔ٤ي. ٝٓخ ُزؼض حُِٝؽ حُـي٣يس ػخىُش‬ ‫إٔ أٗـزض حر٘خ ٛٞ ُ٣ي ك٢ ػخّ (0091 ّ) ٝػ٬ع ر٘خص. ٝطْ حُؼؼٍٞ أ٣٠خ ػِ٠ ُٝؿخص ٌَُ ٖٓ ػزي هللا ٝأهٞ٣ٚ‬ ‫ٖٓ ر٤ٖ ح٧هَرخء ٖٓ ح٧َٗحف. كوي طِٝؽ ػِ٢ حر٘ش ػْ أر٤ٚ ػزي هللا. ًٔخ حهظَٕ ػزي هللا ٝٛٞ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬ ‫حُؼَٔ ك٢ ػخّ (2091 ّ) رٜٔزخف حر٘ش ػٔٚ ٗخَٛ. ٝطِٝؽ ك٤َٜ ر٘ظخ ػخٗ٤ش ٖٓ ر٘خص ٗخَٛ‬ ‫ريص ك٤خس حُلٔ٤ٖ ٝأكَحى أَٓطٚ ٓٔظوَس ك٢ آطٔزٍٞ. كوي طْ طؼ٤٤٘ٚ ػ٠ٞح ك٢ ٓـِْ حُيُٝش حٌُ١ ًخٕ اكيٟ‬ ‫حُٜ٤جخص ح٫ٓظ٘خٍ٣ش ُيٟ ػزي حُلٔ٤ي. ٌُٖٝ ٓٔظوزِٚ حُٔ٤خٓ٢ ًخٕ َٓطزطخ رٌٔش ًٔخ إٔ حٛظٔخٓٚ ًخٕ ٓ٘يٝىح اُ٠‬ ‫حُ٘ئٕٝ حٌُٔ٤ش. كؼ٘يٓخ طٞك٢ َٗ٣ق ٌٓش ك٢ ػخّ (5091 ّ) ١َف حُلٔ٤ٖ حٓٔٚ َٓٗلخ ُ٘ـَ حُٜٔ٘ذ حُ٘خؿَ،‬ ‫كخً٣خ كٌٝ حػ٘٤ٖ ٖٓ ح٧َٗحف حُٔو٤ٔ٤ٖ ك٢ آطٔزٍٞ ٛٔخ: ػزي ح٩ُٚ ػْ أر٢ ػزي هللا، ٝػِ٠ ك٤يٍ ٖٓ ػ٘٤َس‬ ‫ًٝ١ ُ٣ي حُٔ٘خكٔش. ٌُٖٝ حٌُ١ طْ حهظ٤خٍٙ ُِٜٔ٘ذ ًخٕ َٓٗلخ ٍحرؼخ ٣يػ٠ ػِ٢ رٖ ػزي هللا، هخٍ ػزي هللا حُٔو٤ْ‬ ‫ك٢ ٌٓش. ٝهي طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ إٔ ػِ٢ رٖ ػزي هللا ىكغ ٓزؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُِ٤َحص ػٔ٘خ ٌُٜح حَُ٘ف. (82) ؿ٤َ إٔ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ٓخ ُزغ ك٢ ؿ٠ٕٞ ػ٬ع ٓ٘ٞحص إٔ طٞحكَص ُٚ كَٛش أهَٟ ٌٓ٘ظٚ ٖٓ ٗـَ حُٜٔ٘ذ ؿَحء ح٫ٗظلخٟش‬ ‫حُٔ٤خٓ٤ش حُظ٢ كِٜض ك٢ آطٔزٍٞ.‬ ‫كل٢ ٛ٤ق ػخّ (8091 ّ) أ١ِوض كًَش طَٔى هخّ رٜخ ٛـخٍ حُ٠زخ١ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ك٢ حُـ٤ٖ حُؼخُغ حُٔظًَِٔ ك٢‬ ‫ٓويٝٗ٤خ ِِٓٔش ٖٓ حُظـ٤٤َحص حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ آطٔزٍٞ. ٓخٍػض ُـ٘ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ حُظ٢ ًخٗض ؿٔؼ٤ش ٓ٤خٓ٤ش‬ ‫َٓ٣ش ك٢ ٓويٝٗ٤خ اُ٠ ح٩ٓٔخى رلًَش حُظَٔى ك٢ حُـ٤ٖ، ُظٞظ٤لٜخ ك٢ اؿزخٍ ػزي حُلٔ٤ي ػِ٠ اػخىس ؿٔغ حُزَُٔخٕ‬ ‫ٝكن ٓزخىة ىٓظٍٞ ػخّ (6781 ّ). ٝٓخ ُزؼض ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس ٌٛٙ، ًٔخ رخطض طؼَف، إٔ ٗـلض ك٢ ُـْ‬ ‫ٛ٬ك٤خص حُِٔطخٕ حُٔطِوش، ػٖ ١َ٣ن اػخىس كَٝ حُيٓظٍٞ، ٝحػظٔخى ح٧ٓخُ٤ذ حُظٔؼ٤ِ٤ش. ٛل٤ق إٔ ػزي حُلٔ٤ي‬ ‫رو٢ ػِ٠ حُؼَٕ ُلظَس ىحٓض ػٔخٗ٤ش أَٜٗ رؼي حُليع، ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ إٔ أ،١٤ق رٚ أه٤َح ٝحٓض،ريٍ رؤه٤ٚ ك٤ٖ‬ ‫أهلوض اكيٟ ٓلخٝ٫ص حُؼٍٞس حُٔ٠خىس.‬ ‫01‬
  • 11.
    ‫أىص ٌٛٙ ح٧كيحعاُ٠ َٗ٘ حُلٟٞ٠ ٝحٌُػَ ك٢ ح٧هخُ٤ْ. كل٢ حُلـخُ ًخٕ ػٔش ػٜ٤خٕ ك٢ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُٔخرغ،‬ ‫ٝهي طْ ٓلذ حُٞحُ٢ حُؼؼٔخٗ٢. ٝٗ٘ؤص حٟطَحرخص ك٢ ٌٓش حكظـخؿخ ػِ٠ ٓخ أٗ٤غ ػٖ إٔ حُ٘ظخّ حُـي٣ي ػخُّ ػِ٠‬ ‫طوِ٤ٚ حٓظ٤خُحص َٗ٣ق ٌٓش ٝٛ٬ك٤خطٚ. ٝرؼي حطٜخٓٚ رظلَ٣ي ٌٛٙ ح٫ٟطَحرخص طْ اػلخء حَُ٘٣ق ٖٓ ٜٓ٘زٚ،‬ ‫(92) ٝؿَٟ طؼ٤٤ٖ ػزي ح٩ُٚ، ػْ ٝحُي ػزي هللا، َٗ٣لخ ؿي٣يح ٌُٔش، ٌُٖٝ ٌٛح ح٧ه٤َ طٞك٢ كـؤس ك٤ٔخ ًخٕ ٣ٔظؼي‬ ‫َُِك٤َ ٖٓ آطٔزٍٞ اُ٠ ٌٓش.‬ ‫طِي ٛ٢ حُِلظش حُظ٢ هخّ رٜخ ػزي هللا، كٔذ ً٬ٓٚ ٛٞ ك٢ ًٌَٓحطٚ، رخُظيهَ حُلخْٓ. كل٢ ُكٔش ٗخثؼخص ػٖ هَد‬ ‫طؼ٤٤ٖ ػِ٢ ك٤يٍ، أُق ػِ٠ أر٤ٚ إٔ ٣طخُذ رٜٔ٘ذ َٗ٣ق ٌٓش هط٤خ. ٝػِ٠ حُلٍٞ أهٌ حٌُظخد رخُ٤ي اُ٠ حُٜيٍ‬ ‫ح٧ػظْ ًخَٓ رخٗخ. ٌُٖ رَٝىس حٓظوزخُٚ ك٢ حُزخد حُؼخُ٢ ىكؼظٚ اُ٠ إٔ ٣زَم ٓزخَٗس اُ٠ ًَ ٖٓ ٗ٤ن ح٩ٓ٬ّ‬ ‫ٌَٝٓط٤َ حُوَٜ ح٧ٍٝ، أٓ٬ ك٢ إٔ ٣زخىٍ أكيٛٔخ اُ٠ حُظٞٓ٢ ُيٟ حُِٔطخٕ. ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢ طْ حٓظيػخء حُلٔ٤ٖ‬ ‫(13)‬ ‫اُ٠ هَٜ ٣ِيُ ك٤غ طْ طؼ٤٤٘ٚ َٗ٣لخ ؿي٣يح ٌُٔش.‬ ‫ك٢ ح٧ؿٞحء حُٔ٤خٓ٤ش حُ٠زخر٤ش حُظ٢ ٓخىص آطٔزٍٞ ك٢ ػخّ (8091 ّ)، ك٤غ حَُٜحع ػِ٠ حُِٔطش ر٤ٖ ح٫طلخى‬ ‫ٝحُظَه٢ ٖٓ ؿٜش، ٝحُِٔطخٕ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ٝحُٜيٍ ح٧ػظْ ٖٓ ؿٜش ػخُؼش، ُْ ٣ٌٖ ٓلٔٞٓخ رؼي، ُْٝ طٌٖ ؿِٔش‬ ‫حُظَٝف ٝحُظؤػ٤َحص حُظ٢ أك٠ض اُ٠ طؼ٤٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٝحٟلش. كخَُؿَ ُْ ٣ٌٖ حطلخى٣خ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ٓظؼخ١لخ ٓغ‬ ‫حُيٓظٍٞ. ٝرخُلؼَ كوي ه٤َ: إ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ًخٗض ٓٔظخءس ٖٓ طؼ٤٤٘ٚ. ٖٝٓ حُٔئًي إٔ حُـٔؼ٤ش أ٣يص‬ ‫ٓ٘خكٔٚ ػِ٢ ك٤يٍ ٝكخُٝض، ىٕٝ ٗـخف، هِغ حُلٔ٤ٖ ك٤ٖ ططٍٞص حُو٬كخص ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ٍرٔخ ًخٕ‬ ‫حُِٔطخٕ هي ٍأٟ ك٢ حُلٔ٤ٖ كِ٤لخ ٓٔظوزِ٤خ ٟي ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٛ٘خى ٖٓ ٣وٍٞ: اٗٚ‬ ‫ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ ١ٔٞكخص حُلٔ٤ٖ حُٔظطَكش. ُوي ػِح ػزي هللا ك٠َ طوي٣ْ ٓلظخف طؼ٤٤ٖ أر٤ٚ اُ٠ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ‬ ‫ػِ٢ ؿٞحى، حٌُ١ ٍرٔخ ًخٕ ًح أٛٔ٤ش ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ، ٌُٖٝ أًؼَ٣ش حُٔئٍه٤ٖ ٝرؼٞ ح٧ىُش حُٔؼخَٛس ط٘٤َ اُ٠‬ ‫(73‬ ‫إٔ ٗلًٞ حُٜيٍ ح٧ػظْ حُٔٞحُ٢ ُ٪ٗـِ٤ِ ًخَٓ رخٗخ ًخٕ ٛٞ حُؼخَٓ حُلخْٓ.‬ ‫ٖٓ حٌُٖٔٔ طلَ١ ٣ي رَ٣طخٗ٤خ ك٢ طٞحُٕ حُٜٔخُق ٝط٠خٍرٜخ، حٌُِ٣ٖ ٓخ٫ ُٜخُق حُلٔ٤ٖ ٍٝحء ٓظخٍ حَُٜحع‬ ‫حُٔزخَٗ ػِ٠ حُِٔطش ك٢ آطٔزٍٞ. كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٍرٔخ ُْ طظيهَ رٍٜٞس ٓزخَٗس، كِوي ًخٗض هٞس‬ ‫كَٛض آطٔزٍٞ ػِ٠ هطذ ٝىٛخ ٝاٍٟخثٜخ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ حُ٠ٔ٘٤ش ػِ٠ أ١ َٗ٣ق ؿي٣ي‬ ‫ًخٗض ًحص أٛٔ٤ش. ٝهزَ ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ طؼ٤٤٘ٚ ًخٕ حُلٔ٤ٖ هي أٍَٓ اُ٠ حُٔل٤َ حُزَ٣طخٗ٢ »ٍٓخُش ٝى٣ش ؿيح‬ ‫ػزَص ػٖ ٗؼٍٞٙ رخ٫ٓظ٘خٕ اُحء اٗـِظَح ػِ٠ طؼخ١لٜخ ٓغ حُلًَش حُيٓظٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش« ٓٔخ ؿؼَ حُٔل٤َ هخىٍح‬ ‫ػِ٠ ٝٛلٚ، ُيٟ طؼ٤٤٘ٚ، رؤٗٚ » ٍؿَ ٓٔظو٤ْ ٖٓ ؿ٤َ حُٔلظَٔ إٔ ٣ظٞح١ؤ ٓؼٚ، أٝ ٣ـٞ حُ٘ظَ ػٖ ػِٔ٤خص‬ ‫ح٫رظِحُ حُٔٔخٍٓش ٟي حُلـخؽ، أٝ ػٖ آخءحص ِٓلٚ ك٢ ظَ حُ٘ظخّ حُوي٣ْ«. (23) ًٝ٤لٔخ ه٤ْ ٓيٟ طؤػ٤َ ٝؿٜش‬ ‫حُ٘ظَ حُزَ٣طخٗ٤ش، كبٕ أٛٔ٤ش ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ حَُث٤ٔ٤ش ٫ طزَُ ا٫ ػ٘ي حُ٘ظَ اُ٤ٜخ رؼي حُليع. اٜٗخ‬ ‫طِٔ٢ ح٧ٟٞحء ػِ٠ ٓيٟ طويّ حُظيهَ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ٗئٕٝ حُلـخُ؛ ك٠٬ ػٖ ٓيٟ طيحهَ ٝط٘خري حُٜٔخُق ر٤ٖ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ هزَ طلخُلٜٔخ حُلخْٓ ٟي حُ٘ظخّ حُؼؼٔخٗ٢ ُٖٓ حُلَد رٞهض ١ٞ٣َ.‬ ‫حٗطِن حُلٔ٤ٖ ٓظٞؿٜخ اُ٠ ٌٓش أٝحهَ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. ٝهز٤َ ٓـخىٍطٚ ُٝىٙ حُٜيٍ ح٧ػظْ ًخَٓ رخٗخ رٞػ٤وش‬ ‫هط٤ش، ٜٗض ػِ٠ إٔ حُلوٞم حُظوِ٤ي٣ش َُ٘٣ق ٌٓش ُْ طٌٖ ُظظؤػَ ؿَحء حػظٔخى حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ك٢ آطٔزٍٞ.‬ ‫(33) ٝرؼي ٟٝغ ٝػ٤وش ًٌٜٙ ك٢ ؿ٤زٚ، ًخٕ ١،ٗظظَ ٖٓ حَُ٘٣ق حُـي٣ي إٔ ٣ٌٔض ٗيحءحص (كِظٔو٢ حُطَحر٤ٖ)‬ ‫حُظ٢ ٍكؼٜخ حٌُٔ٤ٕٞ طؼز٤َح ػٖ ٓوخٝكْٜ ٖٓ حػظِحّ ر٤َٝهَح١٤٢ حُ٘ظخّ حُـي٣ي حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٠ اُـخء ح٫ٓظ٤خُحص‬ ‫حٌُٔ٤ش.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا، ٝٓؼٚ أهٞٙ ح٧ٛـَ ؿ٤َ حُ٘و٤ن ٜٗق حُظًَ٢ ُ٣ي، رَكوش أر٤ٚ ك٢ ٍكِش حُؼٞىس اُ٠ ٌٓش. أٓخ أهٞحٙ‬ ‫ح٥هَحٕ ػِ٢ ٝك٤َٜ كظوِلخ ػٖ حًَُذ ُظَط٤ذ أٍٓٞ حُؼخثِش ك٢ آطٔزٍٞ ُٝ٪َٗحف ػِ٠ ػِٔ٤خص طَك٤َ‬ ‫حُلَ٣ْ ٝكٞحثـٜٖ.‬ ‫ًخٗض َُٔحٛوش ػزي هللا ٝٗزخرٚ ك٢ حُؼخٛٔش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش طؤػ٤َح ػٔ٤وخ ػِ٠ طٌٞ٣ٖ ٗوٜ٤ظٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫حُٔٔئُٝ٤ٖ ح٩ىحٍ٣٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗٞح ٓ٤ٜلٞٗٚ ك٤ٔخ رؼي ك٢ ُلظخص حُـ٠ذ ٝحُٔو٢ رؤٗٚ‬ ‫ٓظيٍد ك٢ "ٓيٍٓش حُيٓخثْ حُؼؼٔخٗ٤ش"، كبٕ ٓخ ًخٕ ٣ؼ٘٤ٚ ًُي ك٢ ٓ٤خم رؼ٤ي ػٖ حُظلو٤َ ٛٞ أٗٚ ًخٕ هز٤َح‬ ‫رٔٔخٍٓش حُِٔطش رٍٜٞس ؿ٤َ ٓزخَٗس ك٢ ظَٝف ُ٤ٔض ٖٓ ٛ٘ؼٚ، ًٔخ أٜٗخ ُ٤ٔض هخٟؼش ًِ٤خ ُٔ٤طَطٚ. ٝٓخ‬ ‫طؼِٔٚ ك٢ آطٔزٍٞ طؼُِ ٝطيػْ رؼي إٔ أٛزق أرٞٙ َٗ٣ق ٌٓش.‬ ‫11‬
  • 12.
    ‫ُوي أػـذ ػزيهللا رؼزي حُلٔ٤ي ُؼيّ ه٤خّ ح٧ه٤َ رظوِ٤ي أٍٝٝرخ، ًٌُي ظَ ³ػزي هللا‪ٗ µ‬لٔٚ ك٤ٔخ رؼي كَ٣ٜخ ػِ٠ إٔ‬ ‫٣زو٠ رؼ٤يح ػٖ ح٧ُ٣خء ٝأٗٔخ١ حُظلٌ٤َ ح٧ٍٝٝر٤ش، ٍؿْ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ٝهي طَى ىكخػٚ ٌٛح اٍػخ ُ٨ؿ٤خٍ‬ ‫حُوخىٓش اً ًظذ ٣وٍٞ: »ًخٕ ٣ظَٜف رلٖٔ ٗ٤ش ٝاه٬ٙ، ٝٓخ أهطخإٙ ا٫ ٖٓ ٗظخؽ حٌُي ٝحُٔزخُـش ك٢ ح٫ؿظٜخى«.‬ ‫ٖٝٓ ٓ٘ظٍٞ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ػزي حُلٔ٤ي ٓٔظزيح رَ كٌٍح ٝكَ٣ٜخ، ًٝخٕ كٌٔٚ رخُٔوخٍٗش ٓغ كٌْ ٖٓ ؿخإٝح رؼيٙ‬ ‫كٌٔخ ػخى٫. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُل٤خس ك٢ آطٔزٍٞ ُْ طٌٖ ٖٓ حهظ٤خٍٙ كوي ًخٗض ك٤خس ًَ٣ٔش، ٗل٤خ هخثٔخ ػِ٠‬ ‫ح٫كظَحّ، ًخٕ ػزي هللا ٓ٤٘ظَ اُ٤ٜخ ك٢ حُٔ٘ٞحص حُ٬كوش ٗظَس ٓلؼٔش رخُل٘٤ٖ حُٔخٟٞ١. ٓخ ٖٓ ٜٓ٘ي ٖٓ ٓ٘خٛي‬ ‫ح٧رٜش ٝحُِ٘ػش ح٫ٓظؼَحٟ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، رٔخ ك٤ٜخ كظ٠ طظٞ٣ؾ حُِٔي ؿٍٞؽ حُٔخىّ، ًخٕ ر٘ظَٙ، ٣ٞحُ١ ؿ٘٠‬ ‫(43)‬ ‫حُٔ٘خٛي حُؼؼٔخٗ٤ش ٝطؼو٤يٛخ.‬ ‫َٝٛ حُلٔ٤ٖ ٓغ ُٝي٣ٚ اُ٠ ؿيس ك٢ حُؼخُغ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ. ٝرؼي حٓظوزخُٚ رٞكي ؿخء ُِظَك٤ذ رـ (ح٧ٓ٤َ‬ ‫حُيٓظٍٞ١) ٓخٍع حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُلٍٞ اُ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ٓ٘خػَٙ اُحء حُيٓظٍٞ اً هخٍ: »إ ىٓظٍٞ رِي هللا ٛٞ‬ ‫َٗ٣ؼش هللا ٝٓ٘ش ٍُٓٞٚ«. (53) ًٝخٕ هي َٝٛ ك٢ ريح٣ش ْٓٞٓ حُلؾ ػِ٠ رخهَس أهِض ػٔخٗٔخثش كخؽ، (63) ٜٝٓٔش‬ ‫ٜٓ٘زٚ حُٞك٤يس ٝح٧ًؼَ أٛٔ٤ش حُٔظٔؼِش ر٠ٔخٕ كؾ ٛخىة ِٝٓ٤ْ ًخٗض ط٘ـِٚ ُيٟ حٗط٬هٚ ػِ٠ ظَٜ رؼ٤َ رخطـخٙ‬ ‫ٌٓش.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ كؾ حُلٔ٤ٖ ح٧ٍٝ رٞٛلٚ َٗ٣ق ٌٓش هخُ٤خ ٖٓ حٌُٔ٘٬ص. كخُلـخؽ حُ٘٤ؼش حػظَٟٞح ػِ٠ كٌٔٚ حُوخٟ٢‬ ‫رظلي٣ي ٓٞػي ظٍٜٞ حُٜ٬ٍ حٌُ١ كيى ريح٣ش َٜٗ ً١ حُلـش، ٝأٍؿئٝح كـْٜ ٣ٞٓخ ٝحكيح. ٝهزخثَ ٓٞؿٞىس كٍٞ‬ ‫حُٔي٣٘ش ٓٔظخءس ٖٓ كويحٕ حُٔٞحٍى حُ٘خؿْ ػٖ حُٔ٘خكٔش حُٔظؤط٤ش ٖٓ ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١ حُـي٣ي (حٌُ١ َٝٛ ىٓ٘ن‬ ‫رخُٔي٣٘ش ك٢ أ٣ٍِٞ)، ٝػٖ ػِٝف ح٧طَحى ػٖ ىكغ ٓؼخٗخطْٜ حُٔ٘ٞ٣ش، ٛخؿٔض حُو٢ حُلي٣ي١ ٝٗٔلض هطٞ١‬ ‫ح٫طٜخ٫ص حُزَه٤ش ٝأُػـض حُلـخؽ.‬ ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُلٔ٤ٖ ػوي ٛيٗش َٜٗ٣ٖ ٓغ حُوزخثَ، ك٢ ٓلخُٝش ٓ٘ٚ ُ٠ٔخٕ حٍَُٔٝ ح٥ٖٓ ُِلـخؽ، كبٕ‬ ‫حُوزخثَ حٓظَٔص طظيهَ ٝطؼَهَ اُ٠ كي ؿؼِٚ ٣ؼزَ ػِ٘خ ػٖ أٓلٚ ُِوخكِش حَُٜٔ٣ش.‬ ‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ رخىٍ أٓ٤َ حُلؾ حُٔٔئٍٝ ػٖ حُوخكِش حٍُٔٞ٣ش، هٞكخ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص حُوزِ٤ش كٍٞ حُٔي٣٘ش‬ ‫ٝطؼز٤َح، ٍرٔخ، ػٖ ٓٞهق ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ حَُحؿزش ك٢ ح٩ٓخءس اُ٠ ٓٔؼش حُلٔ٤ٖ، اُ٠ ح٩ػ٬ٕ ػٖ إٔ‬ ‫حُطَ٣ن حُزَ٣ش حُظوِ٤ي٣ش ؿ٤َ آٓ٘ش، آَٓح حُوخكِش حٍُٔٞ٣ش رخُؼٞىس اُ٠ ىٓ٘ن ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ٖٓ ؿيس اُ٠ ك٤لخ.‬ ‫ٌَٗ ٌٛح طلي٣خ ٓزخَٗح ُويٍس حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُو٤خّ رٞحؿزخص ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي، كظلَى روٞس ٩ػزخص ٝؿٞىٙ ٝطؼِ٣ِ‬ ‫ٌٓخٗظٚ. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حٓظويحّ حُطَ٣ن حُزلَ٣ش إٔ طلَٓٚ ٖٓ ٓٞحٍى ٝٛيحهش حُزيٝ حُٔو٤ٔ٤ٖ ر٤ٖ ٌٓش ٝحُٔي٣٘ش،‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح َٓٗل٤ٖ ُ٪كخىس ٖٓ ٍَٓٝ حُوخكِش رٔ٘خ١وْٜ. أًَٝ حُلٔ٤ٖ أَٓ حُوخكِش ٌَُ ٖٓ حر٘ٚ ػزي هللا ٝأه٤ٚ‬ ‫ٗخَٛ حٌُِ٣ٖ ٍحكوخٛخ ٟٝٔ٘خ ٓ٬ٓظٜخ رَح اُ٠ أٍٝ ىٓ٘ن. أٓخ أٓ٤َ حُلؾ ³حُ٘خٓ٢‪ µ‬ػزي حَُكٖٔ حُ٤ٞٓق كوي‬ ‫(73)‬ ‫ػخى رلَح ٝكيٙ.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ًخٕ هي ٍأٟ ىٓ٘ن حُٔي٣٘ش حُظ٢ ًخٕ حُ٘ز٢ هي ٗزٜٜخ رخُـ٘ش، ٝحُظ٢ ٓخ ُزؼض ٓغ كٍِٞ حُوَٕ‬ ‫حُؼَ٘٣ٖ إٔ ؿيص ٜٓي حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش َُِٔس ح٧ُٝ٠، ٝٛٞ ػِ٠ ٍأّ هخكِش حُلؾ حٌُزَٟ. َٓص ٍكِش حُوٞحكَ ٖٓ‬ ‫ٌٓش اُ٠ حُٔي٣٘ش ٝحُوطخٍ ٖٓ حُٔي٣٘ش اُ٠ ىٓ٘ن ر٬ كٞحىع.‬ ‫ٝىٓ٘ن ًِٜخ هَؿض اُ٠ حُٔلطش ٫ٓظوزخٍ حُلـخؽ، ٝح٫كظلخٍ رؤىحثْٜ ُلَ٣٠ظْٜ حُٔويٓش. ٝرؼي هطذ ح٫ٓظوزخٍ‬ ‫ٝحُوٜخثي حُ٘ؼَ٣ش حُٔؤُٞكش هخّ ػزي هللا ٝػٔٚ رِ٣خٍس ٓـخِٓش ُِٞحُ٢ حُؼؼٔخٗ٢، ٝحٗظو٬ ٖٓ ٛ٘خى اُ٠ ىحٍس ػطخ رخٗخ‬ ‫حُزٌَ١ ك٤غ ًخٗخ هي ىػ٤خ ُ٪هخٓش. ٝآٍ حُزٌَ١ ًخٗٞح ػخثِش أٍٓظوَح١٤ش ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢، حىػض ح٫ٗظٔخء اُ٠‬ ‫حُ٘ز٢ ٓٔخ ؿؼِٜخ، ُٝٞ ػٖ رؼي، ًحص ِٛش هَر٠ رؼزي هللا ٝأَٓطٚ. ٝهي ًخٕ ػطخ رخٗخ ػ٠ٞح ًح ٗلًٞ ك٢ ٓـِْ‬ ‫ٓي٣٘ش ىٓ٘ن ٝٓلخكظظٜخ حُزِي٣ظ٤ٖ ٌٓ٘ طٔؼ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ك٤ٖ ًخٕ هي ىػ٢ اُ٠ آطٔزٍٞ ُٔ٘لٚ ُوذ‬ ‫(83)‬ ‫(حُزخٗٞ٣ش). ٝٛ٘خى ًخٕ ػطخ هي حُظو٠ رخُلٔ٤ٖ ٝأٝ٫ىٙ َُِٔس ح٧ُٝ٠.‬ ‫أٓ٠٠ ػزي هللا ٓزؼش أ٣خّ ك٢ ىٓ٘ن ك٤غ حًظ٘ق، ر٤ٖ ٛلٞف حُ٘وزش حُيٓ٘و٤ش، هيٍح ٖٓ حُظَِٔٔ ٝح٫ٓظ٤خء اُحء‬ ‫حُ٘ظخّ حُـي٣ي ك٢ آطٔزٍٞ. كل٢ أػوخد ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس ًخٗض ػِٔ٤ش ح٫ٓظوطخد ىحهَ ٌٛٙ حُ٘وزش هي طزيُض.‬ ‫كزؼٞ حُؼخث٬ص ًخٗض هي كويص ٗلًٞٛخ ٓغ طلٌ٤ي ٗزٌش ػزي حُلٔ٤ي ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ٖ ك٢ ىٓ٘ن، ٝحٓظزيحُٜخ رؤهَٟ‬ ‫ٖٓ حُٔٞحُ٤ٖ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ٝحُٔظؼخ١ل٤ٖ ٓؼٜخ. ٝػٔش ػخث٬ص أهَٟ ًخٗض هي أٟخػض ٓطٞطٜخ ٓغ ٓوٞ١‬ ‫أٛيهخثٜخ ٝكِلخثٜخ حُٔلٔٞر٤ٖ ػِ٠ حُ٘ظخّ حُلٔ٤ي١، ٖٓٔ ًخٗٞح ٣٘ـِٕٞ ٓ٘خٛذ ٍك٤ؼش ك٢ آطٔزٍٞ. ٖٓ‬ ‫21‬
  • 13.
    ‫حُٔ٬كع إٔ آٍحُزٌَ١ كويٝح حٍطزخ١ْٜ حُٜخّ رخُِٔطش حًَُِٔ٣ش، ك٤ٖ هخٓض ُـ٘ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ روِغ أكٔي‬ ‫ػِص حُؼخري، حُٔٔظ٘خٍ حُٔ٤خٓ٢ ح٧هَد ُؼزي حُلٔ٤ي، ٖٓ ٜٓ٘زٚ. ٜٗيص ىٓ٘ن طظخَٛحص ٓئ٣يس ٝأهَٟ ٓؼخى٣ش‬ ‫ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ٌُٖٝ حٗظوخرخص ػخّ (8091 ّ) حُزَُٔخٗ٤ش أظَٜص إٔ حُلَ٣ن حُٔؼخى١ ًخٕ ٛٞ ح٧هٟٞ.‬ ‫(14)‬ ‫(93) ٝك٢ ًٌَٓحطٚ ًظذ ػزي هللا ػٖ ٌٛٙ حُ٘وزش حُٔٔظخءس ٝحٛلخ ا٣خٛخ رؤٜٗخ ًخٗض ٌٓٞٗش ػِ٠ (ح٫ٗ٘وخم).‬ ‫ؿ٤َ إٔ طِي حُؼزخٍس ُْ طٌظذ ا٫ رخ٫ٓظ٘خى اُ٠ ٓخ كَٜ كؼ٬ ك٤ٔخ رؼي، أ١ رخ٩كخىس ٖٓ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء. كل٢ ػخّ‬ ‫(9091 ّ) ًخٕ ٛيف آٍ حُزٌَ١ ٖٝٓ ُق ُلْٜ ٓظٔؼ٬ رٔلخُٝش اػخىس ػوخٍد حُٔخػش اُ٠ حٍُٞحء، ٫ٓظؼخىس ُٖٓ‬ ‫ًخٗض ك٤ٚ حُ٘وزش حُؼَر٤ش ىحهَ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ط٘ؼْ رخُٜ٤زش ٝح٫ُىٛخٍ ٝحهظٔخّ حُِٔطش ٝحُ٘لًٞ. أٓخ رؼي اهلخم حُؼٍٞس‬ ‫حُٔ٠خىس ك٢ ٍر٤غ ًُي حُؼخّ، كٔخ ُزؼض حٓظلخُش اٍؿخع ػـِش حُِٖٓ اُ٠ حٍُٞحء، ٍَٟٝٝس ه٤خّ حُ٘وزش حُيٓ٘و٤ش‬ ‫رخُزلغ ػٖ أٓزخد ؿي٣يس طِْٜٞٛ اُ٠ ٓلخط٤ق حُِٔطش إٔ رخطظخ ٝحٟلظ٤ٖ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش.‬ ‫ػخى ػزي هللا ٝػٔٚ اُ٠ حُٔي٣٘ش رخُوطخٍ، ٌٝٓؼخ ك٤ٜخ ػَ٘س أ٣خّ ُلَ رؼٞ حُو٠خ٣خ حُوزِ٤ش حُٔلِ٤ش. ُٝيٟ ُٜٝٛٞٔخ‬ ‫اُ٠ ٌٓش حُٜخىثش رؼي ٛوذ ْٓٞٓ حُلؾ، ٝؿيح إٔ ػِ٤خ ٝك٤َٜ ًخٗخ هي ػخىح ٖٓ آطٔزٍٞ ٓغ ٗٔخء حُؼخثِش. ٝرؼي‬ ‫طٔؼش أَٜٗ أٗـزض ُٝؽ ػزي هللا ُٚ حر٘ٚ حُزٌَ ١٬ٍ. أٓخ حر٘ظٚ ٛ٤خ كٌخٗض هي ُٝيص هزَ ر٠غ ٓ٘ٞحص‬ ‫ٍٝع حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ٓغ ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي هَٜ٣ٖ ك٢ ٌٓش. ًخٕ أُٜٝٔخ كي٣ؼخ ٝٓلَٝٗخ رزٌم ٝٓوٜٜخ ُِٝؿٚ‬ ‫ُٝٔ٘خٓٚ. أٓخ حُؼخٗ٢ كٌخٕ أًزَ ٖٓ ح٧ٍٝ ٌُٝ٘ٚ أهيّ. ًخٕ ٓئُلخ ٖٓ هْٔ ١زوخص ًحص ػ٬ػش أٝ أٍرؼش أهٔخّ ٝأًؼَ‬ ‫ٖٓ ٓخثش ؿَكش. ٌٝٛح حُٔز٘٠ حٌُ١ ػَف ك٢ ٌٓش رخْٓ ىحٍ حُلٌْ أٝ َٓح١ ٓ٤يٗخ، ٛٞ حٌُ١ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣ٔ٠٢‬ ‫ك٤ٚ أ٣خٓٚ ٝأٓٔ٤خطٚ، ٓيرَح ٗئٕٝ ٜٓ٘زٚ ِٝٓظو٤خ رخ٧ٛيهخء.‬ ‫ٝرٞٛلٜخ ػٔخٍس ٜٓ٤زش ًخٕ ٓيهِٜخ ىٍؿخ ػَ٣٠خ ٝ١ٞ٣٬، ٣ل٠٢ اُ٠ رٞحرش كي٣ي٣ش طلظق كـَح، ٝطـِن رؼي‬ ‫ؿَٝد حُْ٘ٔ رؤٍرغ ٓخػخص ٣ٞٓ٤خ. ٝهِق حُزخد ًخٕ ػٔش ٍٝحم ٓوظَٜ ٣وٞى اُ٠ رخكش كٔ٤لش ٓلخ١ش رخُٔزخٗ٢‬ ‫حٌُِٔ٘ش ُيحٍ حُلٌْ ٖٓ حُـٜخص ح٧ٍرغ. ٝحُٔزخٗ٢ حُٞحهؼش اُ٠ ؿٜظ٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـَد ًخٗض أػِ٠ ٖٓ حُٔزخٗ٢‬ ‫ح٧هَٟ، ٝط٠ْ حُ٘ون حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٝاهٞطٚ ٣ٔظويٜٓٞٗخ. (74) ًٝخٕ ٛ٘خى هَٜ آهَ ك٢ حُطخثق ٣ٞكَ ُِؼخثِش‬ ‫(24)‬ ‫ٓ٬ًح طَٜد اُ٤ٚ ٖٓ ه٤ع حُٜ٤ق ك٢ ٌٓش.‬ ‫ٓؼِٚ ٓؼَ أٓ٬كٚ كَٙ َٗ٣ق ٌٓش حُـي٣ي ػِ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ ٓلِ٤خ ر٤ٖ حُوزخثَ، ٓغ حُظٜي١ ُٔٞؿش حُِ٘ػش‬ ‫حًَُِٔ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُٜخػيس. ٝه٬ٍ ٓ٘ٞحطٚ ح٧ٍرغ ك٢ حُٜٔ٘ذ ًخٕ ٗخؿلخ طٔخٓخ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي. كوي ًخٕ‬ ‫ٗخٛيح ػِ٠ طؼ٤٤ٖ ٝػٍِ ٓزؼش ٝ٫س ٌِٗ٤٤ٖ أٝ ٓئهظ٤ٖ رٍٜٞس ٓظؼخهزش. ٟٝٔخٕ حٗظوخد ػزي هللا ػ٠ٞح ك٢‬ ‫(34)‬ ‫حُزَُٔخٕ حُؼؼٔخٗ٢ ٌَٗ هطٞس ػِ٠ ١َ٣ن طؼِ٣ِ ِٓطظٚ.‬ ‫ًخٗض ٌٓش، ًـ٤َٛخ ٖٓ حُٔيٕ حُؼؼٔخٗ٤ش، هي حٗظوزض كٜظٜخ ٖٓ حُٔٔؼِ٤ٖ حُزَُٔخٗ٤٤ٖ أٝحهَ هَ٣ق ػخّ (8091 ّ)‬ ‫ك٢ أػوخد ػٍٞس طًَ٤خ حُلظخس. ٌُٖٝ ٓ٘يٝر٢ ٌٓش ُْ ٣ٌٞٗخ هي ك٠َح ؿِٔش ح٫كظظخف ـ كخ٫ٟطَحرخص ك٢ حُلـخُ ك٢‬ ‫طِي ح٧ػ٘خء ؿؼِظٜٔخ كٌٍ٣ٖ. ٝٓخ إ َٝٛ حُلٔ٤ٖ اُ٠ ٌٓش كظ٠ ريأ ٣ٔؼ٠ ٫ٓظزيحُٜٔخ رٔٔؼِ٤ٖ ٣ٌٕٞ ٝ٫إٛٔخ ُٚ‬ ‫ٛٞ ٓ٠ٔٞٗخ. (44) كظْ ػوي حٗظوخد ؿي٣ي ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢» ٗزخ١ طٔوٞ ػٖ ه٤خّ ٓـٔٞػش ٓوظخٍس ٖٓ حُٔوظَػ٤ٖ‬ ‫ػٖ حهظ٤خٍ ػزي هللا ٝحُ٘٤ن كٖٔ حُ٘٤ز٢ (حٌُ١ ًخٗض ػخثِظٚ ٓٔئُٝش طوِ٤ي٣خ ػٖ ٓلخط٤ق حٌُؼزش). كَٜ ػزي هللا‬ ‫ػِ٠ ٓجش ٝأٍرؼش ٝأٍرؼ٤ٖ ٛٞطخ ٓوخرَ ػٔخٗ٤ش ٝطٔؼ٤ٖ ٛٞطخ كَٜ ػِ٤ٜخ حُ٘٤ز٢، ٓظلٞه٤ٖ ػِ٠ حػ٘٤ٖ ٖٓ‬ ‫َٓٗل٢ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢، ٝػَ٘٣ٖ َٓٗلخ ػَر٤خ آهَ٣ٖ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ كِد حُلَ٣ش ٝح٫ثظ٬ف حٌُ١‬ ‫٣لظَٝ أٗٚ ًخٕ ؿِءح ٖٓ حُظلخُق حُؼَ٣ٞ، حٌُ١ ػَف رخْٓ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢، حٌُ١ طؤْٓ ُٔؼخٍٟش ؿٔؼ٤ش‬ ‫(54)‬ ‫ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش.‬ ‫ر٤ٖ ػخٓ٢ (0191 ٝ4191 ّ) أٓ٠٠ ػزي هللا كِٜ٢ حُ٘ظخء ٝحَُر٤غ ك٢ آطٔزٍٞ ُل٠ٍٞ حؿظٔخػخص حُزَُٔخٕ،‬ ‫ٝكِٜ٢ حُٜ٤ق ٝحُوَ٣ق ك٢ حُلـخُ هخ١ؼخ ٍكِظٚ ر٤ٖ حُطَك٤ٖ رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش رِ٣خٍس هي٣ٞ١ َٜٓ ػزخّ‬ ‫كِٔ٢، حٌُ١ ًخٕ هي أٛزق ٛي٣وخ ُٚ ه٬ٍ ْٓٞٓ حُلؾ ك٢ (9091 ّ). (64) ًخٗض حُل٤خس حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حُؼخٛٔش هي‬ ‫حًظٔزض ُهٔخ، ٝرخطض أًؼَ طٔخٍػخ ٌٓ٘ ٓوٞ١ ػزي حُلٔ٤ي. كؼِ٠ حَُؿْ ٖٓ كَٝ حُلٌْ حُؼٌَٔ١ حُؼَك٢ رؼي‬ ‫ىكَ حُؼٍٞس حُٔ٠خىس ك٢ ٍر٤غ ػخّ (9091 ّ) ُْ طٌٖ ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ هخىٍس ػِ٠ حكظٌخٍ حُِٔطش. رَ ًخٗض‬ ‫رخ٧كَٟ ك٢ َٛحع ػ٬ػ٢ ح٧رؼخى ػِ٠ حُِٔطش ٓغ ًَ ٖٓ حُـ٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝطلخُق ٓؼخٍٟش ٓظِح٣يس ػَ٣ٞ‬ ‫ػَف رخْٓ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝرٞٛق حُؼَد ػؼٔخٗ٤٤ٖ ٖٝٓ ٓٞح١٘٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش كوي ًخٗٞح‬ ‫ٓٞؿٞى٣ٖ ك٢ ًَ ٖٓ حُٔـٔٞػخص حُؼ٬ع حُٔظ٘خكٔش ػِ٠ حُِٔطش. ؿ٤َ إٔ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢ ر٘ؼخٍحطٚ حُيحػ٤ش اُ٠‬ ‫حُ٬ًَِٓ٣ش ٛٞ حٌُ١ حؿظٌد أًؼَ٣ش حُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ حُؼَد، ك٤غ ريإٝح ٣ؼزَٕٝ رٞػ٢ ًحط٢ ػٖ ٜٓخُلْٜ‬ ‫رخػظزخٍٛخ ٜٓخُق ػَر٤ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخ ُزؼض ٓـٔٞػخص أٛـَ، ػَر٤ش حُؼ٠ٞ٣ش كَٜح، إٔ طٌِ٘ض‬ ‫31‬
  • 14.
    ‫ُظلي٣ي حُٜٔخُق حُؼَر٤شك٢ ا١خٍ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش. ًٝخٗض ٌٛٙ حُٔـٔٞػخص ط٠ْ ٓ٘ظٔخص ػِ٘٤ش ٝأهَٟ َٓ٣ش.‬ ‫ٖٝٓ ر٤ٖ ح٧ُٝ٠ ًخٗض ؿٔؼ٤ش ح٩هخء حُؼَر٢ ـ حُؼؼٔخٗ٢ حُظ٢ طؤٓٔض ك٢ آطٔزٍٞ ػخّ (8091 ّ) ٝؿَٟ كظَٛخ‬ ‫رؼي حُؼٍٞس حُٔ٠خىس، ٝحُٔ٘ظيٟ ح٧ىر٢ حٌُ١ طؤْٓ ك٢ آطٔزٍٞ ػخّ (9091 ّ) ٝكِد حُ٬ًَِٓ٣ش ح٩ىحٍ٣ش‬ ‫حُؼؼٔخٗ٢ حٌُ١ طؤْٓ ػخّ (2191 ّ) ك٢ حُوخَٛس. أٓخ حُٔ٘ظٔخص حَُٔ٣ش كوي ٟٔض ً٬ ٖٓ ؿٔؼ٤خص حُولطخٗ٤ش‬ ‫(74)‬ ‫ٝحُلظخس ٝحُؼٜي.‬ ‫ٖٓ حُٔئًي إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓؼخى٣خ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ ٝٓظؼخ١لخ ٓغ ح٫طلخى حُِ٤زَحُ٢. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣يٍؽ حٓٔٚ‬ ‫ك٢ هخثٔش أػ٠خء ٌٛح ح٧ه٤َ، ًٔخ ُْ ٣ِؼذ أ١ ىٍٝ ْٜٓ ك٢ حُٔ٘خٍٝحص حُٔ٤خٓ٤ش حُزَُٔخٗ٤ش. كوي ٝٛق كظَط٤ٚ‬ ‫ح٧ُٝ٤٤ٖ رـ »كظَط٢ ٓؼخ٣٘ش ٝحٓظٌ٘خف« (84) ؿ٤َ إٔ كظَحطٚ حُ٬كوش ُْ طٜ٘ي ٛ٢ ح٧هَٟ أ٣ش ٓ٘خًٍش ٓظِح٣يس.‬ ‫كخُظوخٍ٣َ حُٜلل٤ش ػٖ حُ٘٘خ١خص حُزَُٔخٗ٤ش، ك٠٬ ػٖ ٓخثَ حُ٤ٞٓ٤خص ٝحًٌَُٔحص حُؼخثيس ُظِي ح٧٣خّ، ُْ طٍٞى أ١‬ ‫ًًَ ُٚ. ٝطؼِ٤وخص حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ًخٗض ِٓز٤ش؛ ػٔش ػزخٍس أٍٝىٛخ أكي أُٝجي حَُٔحهز٤ٖ طوٍٞ: »رخص ٓلٜٞٓخ‬ ‫(94)‬ ‫إٔ حُؼ٠ٞ٣ٖ حٌُِ٣ٖ ٣ٔؼ٬ٕ ٌٓش ُْ ٣لؼ٬ أ١ ٗ٢ء ك٢ حُزَُٔخٕ«.‬ ‫ًٌُي ُ٤ْ ػٔش ٓخ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػ٠ٞح ك٢ أ٣ش ؿٔؼ٤ش ػَر٤ش هزَ ػخّ (4191 ّ). (15) ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ‬ ‫ٗخػَح رٞؿٞى ًظِش ٓظ٘خٓ٤ش ٖٓ حُٜٔخُق حُظ٢ طؼظزَ ػَر٤ش. ك٠ـ٢ حُٜٞحؿْ حُؼَر٤ش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٓخ ُزغ إٔ‬ ‫رخص ٣٘ؼٌْ ػِ٠ ؿِٔش حُٔ٤خٓخص حُؼؼٔخٗ٤ش رؤٌٗخٍ ٓوظِلش. إ َٓ٘ٝػخ ٓظٔظؼخ رٔٞحكوش ٓـِْ حٍُُٞحء ٣و٠٢‬ ‫ريٓؾ ًَٗش حُلٔ٤ي٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُزلَ٣ش ػِ٠ حُلَحص رًَ٘ش ُ٤٘ظٖ حُزَ٣طخٗ٤ش، ٓؼ٬، ؿٞرٚ روٞس ٖٓ هزَ حُٔ٘يٝر٤ٖ‬ ‫حُؼَد حٌُ٣ٖ طٞؿٔٞح ٖٓ حُظٞٓغ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُؼَحم. ٝٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ حُٔظخَٛحص إٔ طلـَص ك٢ ًَ ٖٓ‬ ‫(75)‬ ‫رـيحى ٝحُزَٜس ٝأؿزَص حُٜيٍ ح٧ػظْ ػِ٠ ح٫ٓظوخُش ُظٌٔ٤ٖ هِلٚ ٖٓ اُـخء ح٫ٓظ٤خُ حُٔٔ٘ٞف ًَُ٘ش ُ٤٘ظٖ.‬ ‫ًٌُٝي كبٕ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد ػزَٝح ػٖ حُوِن ك٢ حُزَُٔخٕ اُحء حُٔلخٝ٫ص حُٔزٌُٝش ٖٓ ؿخٗذ حُٔ٘ظٔخص‬ ‫حُٜٜ٤ٞٗ٤ش َُ٘حء ح٧ٍحٟ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ رـ٤ش طٞ١٤ٖ حُٜٔخؿَ٣ٖ حُ٤ٜٞى، ٝطٌٔ٘ٞح ٖٓ حٓظٜيحٍ طَ٘٣ؼخص طلَٝ‬ ‫حُو٤ٞى ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ُ٨ؿخٗذ. (25) ٌُٖٝ أهٟٞ حُي٫ثَ ػِ٠ أٛٔ٤ش حُؼَد رَُ ػِ٠ حُٔطق ك٤ٖ ىهِض‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ك٢ كَد ٓغ ا٣طخُ٤خ كٍٞ ُ٤ز٤خ ك٢ ػخّ (1191 ّ) ٧ٕ: »حُلٌٞٓش حُٔظٜٔش أٓخٓخ... رؤٜٗخ ٓلَ١ش‬ ‫ك٢ ػؼٔخٗ٤ظٜخ ٝٗي٣يس حُِ٘ٝع اُ٠ طـخَٛ ٝاٛٔخٍ ٜٓخُق ح٧ػَحم ح٧هَٟ، ٝهٜٞٛخ حُؼَد، ك٢‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش، ٓخ ًخٗض ُظٔظط٤غ ه٢ إٔ طظ٘خٍُ ػٖ اهِ٤ْ ػَر٢ ُوٞس ٓٔ٤ل٤ش. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ئى١ اُ٠‬ ‫ٛزش ؿٔخػ٤ش ك٢ ٓخثَ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٟي حُلٌٞٓش«. (35) ٝؿِٔش حُؤخثَ ح٩هِ٤ٔ٤ش ك٢ حُزِوخٕ‬ ‫ك٢ ػخٓ٢ (2191 ٝ3191 ّ) ًخٗض هي أًيص أٛٔ٤ش حُؼَد ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُٔظوِٜش.‬ ‫ًخٗض حُلظَس حُظ٢ ٓزوض حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ٓزخَٗس كظَس ُ٣خىس أٛٔ٤ش حُؼَد ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٝطٜخػي ح٫ٓظ٤خء ٝحُظ٘ظ٤ْ حٌُحط٢ حُؼَر٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا هي ٍأٟ ػ٬ثْ ح٫ٓظ٤خء ح٧ُٝ٠ ك٢ ىٓ٘ن‬ ‫ك٢ ػخّ (9091 ّ)، ًٔخ إٔ ٛي٣وٚ هي٣ٞ١ َٜٓ ػزخّ كِٔ٢ ٗزٜٚ اُ٠ ٝؿٞى حُلٌَس حُؼَر٤ش ك٢ ػخّ (1191 ّ).‬ ‫كل٢ ٍر٤غ ًُي حُؼخّ ًخٗض حُلٌٞٓش حُؼؼٔخٗ٤ش هي ١ِزض ٖٓ حُلٔ٤ٖ إٔ ٣ِظلن رًَذ كِٔش ٓٞؿٜش اُ٠ ٓ٘طوش ػٔ٤َ‬ ‫حُٔظَٔىس حُٞحهؼش اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ حُلـخُ ٓزخَٗس. ٝحُلٔ٤ٖ حٌُ١ ٍأٟ ك٢ ح٧َٓ كَٛش ُظٞٓ٤غ ٗلًٞٙ طلض‬ ‫ٝٛخ٣ش ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حٓظـخد ُِطِذ، ٝحٓظيػ٠ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ك٢ آطٔزٍٞ ُل٠ٍٞ ؿِٔخص حُزَُٔخٕ اُ٠‬ ‫ٌٓش ُ٤ٌٕٞ اُ٠ ؿخٗزٚ. ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ٌٓش طٞهق ػزي هللا ًؼخىطٚ ك٢ َٜٓ ُِ٣خٍس حُوي٣ٞ١. ًخٕ ػزخّ كِٔ٢‬ ‫ٓ٤خ٫ اُ٠ طؤ٣٤ي حُٔظَٔى٣ٖ، ٝكٌٍ ػزي هللا إٔ ٖٓ ٗؤٕ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢ إٔ ٣ٌٕٞ ٟيٙ ك٢ أ٣ش كِٔش ٣٘خٍى ك٤ٜخ‬ ‫(45)‬ ‫ٟي اهٞحٗٚ حُؼَد. ٜٝٗق ػزي هللا رؤٕ ٣ئؿَ حُلِٔش ٓظٌٍػخ رلَ حُٜ٤ق ٌُٖٝ ػزي هللا ٍكٞ حُٜ٘٤لش.‬ ‫ًٌُٝي كبٕ ٓظَٜف ػٔ٤َ حُؼؼٔخٗ٢ ِٓ٤ٔخٕ رخٗخ ًخٕ أ٣٠خ ٟي طيهَ حُلٔ٤ٖ ٌُٖٝ ٧ٓزخد ٓوظِلش. ًخٕ‬ ‫حُٔظَٜف ٓوظ٘ؼخ، ٝأَٝٛ ه٘خػظٚ اُ٠ حُزخد حُؼخُ٢، رؤٕ حٛظٔخّ حُلٔ٤ٖ رؼٔ٤َ ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٧ٓزخد ٗوٜ٤ش، ٝرؤٗٚ‬ ‫ُٖ ٣ِزغ إٔ ٣ظَٜ رٔظَٜ حَُؿَ حٌُ١ حٓظؼخى حُٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش ك٢ ٓز٤َ طَٓ٤ن ٝؿٞىٙ ٛ٘خى. (55) ٌُٖٝ طِي‬ ‫حُٔوخٝف أِٛٔض، ٝإ ُْ طَكٞ ًِ٤خ، ٧ٕ حُلخؿش اُ٠ ٓٔخػيس حُلٔ٤ٖ ًخٗض ٓخٓش.‬ ‫َٝٛ حُلٔ٤ٖ ٜٓلٞرخ رؼزي هللا ٝك٤َٜ اُ٠ ه٘لٌس ػِ٠ ٗٞح١ت ػٔ٤َ أٝحثَ َٜٗ أ٣خٍ. ًخٗض ٜٓٔظٚ ٓظٔؼِش رلظق‬ ‫حُطَ٣ن اُ٠ أرٜخ ػخٛٔش ح٩هِ٤ْ، ك٤غ ًخٕ ِٓ٤ٔخٕ رخٗخ ٓلخَٛح. ًخٗض ح٧ٗزخء حُٞحٍىس ٖٓ أرٜخ رخُـش حُٔٞء، كظْ‬ ‫ػِ٠ حُلٍٞ طـَ٣ي كَ٣ن ٗـيس ٓئُق ٖٓ ػ٬ػش ًظخثذ ٗظخٓ٤ش رو٤خىس ٟخر٢ ػؼٔخٗ٢، ٝأٍرؼٔخثش ه٤خٍ ػَر٢ رو٤خىس‬ ‫ػزي هللا. ٝػِ٠ رؼي ٓض ٓخػخص ػٖ ه٘لٌس اُ٠ حُؼٔن ػ٘ي هَ٣ش هُٞ كٞؿت كَ٣ن حُ٘ـيس روٞس ٓظَٔى٣ٖ ٓئُلش ٖٓ‬ ‫ٓظٔخثش ٍؿَ. أٛ٤ذ حُلَٓخٕ حُؼَد حٌُ٣ٖ ًخٗٞح طلض ه٤خىس ػزي هللا رخَُػذ ُٝٝٞح أىرخٍْٛ ٛخٍر٤ٖ. أٓخ حُٔ٘خس‬ ‫41‬
  • 15.
    ‫ح٧طَحى حٌُ٣ٖ روٞحكوي هَٔٝح أٍرؼش ٟزخ١ ٝٓخثش ٖٓ حُـ٘ٞى ك٢ أٍٝ حُٔؼًَش؛ ك٠٬ ػٖ إٔ ِٓ٣يح ْٜٓ٘ ه٠ٞح‬ ‫ػط٘خ ك٢ أػ٘خء ح٫ٗٔلخد. ُْٝ ٣ؼي ٖٓ ح٧كٞحؽ حُظًَ٤ش حُؼ٬ػش اُ٠ ه٘لٌس ٟٓٞ ٓزؼ٤ٖ ٍؿ٬.‬ ‫أىٟ اهلخم حُلَٓخٕ حُؼَد ك٢ حُٜٔٞى ٓغ حُطخرٍٞ حُظًَ٢ اُ٠ كٍٜٞ َٗم ر٤ٖ حُوٞحص حُظًَ٤ش ٝٗظ٤َطٜخ‬ ‫حُؼَر٤ش، ٝاُ٠ ُ٣خىس ػيّ ػوش ح٧طَحى رخُلٔ٤ٖ. كِٔ٤ٔخٕ رخٗخ ػِح حُِٜ٣ٔش اُ٠ حكظوخٍ حُلٔ٤ٖ ُ٬ٓظؼيحى، اً ُْ ٣ٌٖ‬ ‫٣ؼَف حُٔ٘طوش أٝ ط٠خٍ٣ٜٔخ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ هي حٓظطِغ ُٔؼَكش ١ز٤ؼش حُوٞحص حُٔظَٔىس ٝٓيٟ هٞطٜخ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ،‬ ‫ٌٝٛح ٛٞ ح٧ًؼَ حٗطٞحء ػِ٠ حُٔؤٓخس، ُْ ٣ٌٖ هي أٖٓ ٓئٝٗش ًخك٤ش ٖٓ حُٔخء ُٞكيحص حُٔ٘خس ح٧طَحى. أٓخ ػ٤ٞد‬ ‫ػزي هللا ًوخثي كَٓخٕ ك٢ ػٔ٤َ كوي ً٘لض ػٖ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٜٔخٍس ٝحُوزَس حُؼٌَٔ٣ظ٤ٖ، ح٧َٓ حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ‬ ‫إٔ ٣ٌِلٚ ؿخُ٤خ ك٢ حُٔٔظوزَ.‬ ‫حٓظـَهض ػِٔ٤ ش اػخىس طـٔ٤غ حُوٞحص حُؼؼٔخٗ٤ش، رٔخ ك٤ٜخ أكٞحؽ ؿي٣يس ٖٓ آطٔزٍٞ ٝحُ٤ٖٔ، ك٢ ه٘لٌس، ٓيس هٔٔش‬ ‫ٝػَ٘٣ٖ ٣ٞٓخ. ٝك٢ أٝحهَ أ٣خٍ طلًَض ٌٛٙ حُوٞحص ًٔخ ك٢ حَُٔس ح٧ُٝ٠ رخطـخٙ أرٜخ ػزَ هُٞ. ٌٝٛٙ حَُٔس ًخٗض‬ ‫كَهش حُلَٓخٕ حَُ٘٣ل٤ش رو٤خىس َٗ٣ق ً١ هَحرش رؼ٤يس ٧ٍ حُلٔ٤ٖ ٣يػ٠ ُ٣ي رٖ كٞحُ ًخٕ هي هيّ ػزي هللا طلض‬ ‫آَطٚ ك٤ٔخ ٓ٠٠. ًٝٔخ ك٢ حُٔخرن حػظَٟض حُوٞحص حُٔظَٔىس ٓز٤ِٜخ ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ هُٞ، ؿ٤َ إٔ حُوٞحص‬ ‫حُؼؼٔخٗ٤ش ٝكِ٤لخطٜخ حُؼَر٤ش ًخٗض ٓظلَس ٌٛٙ حَُٔس. ٝٓخ إ طْ ٟٔخٕ هُٞ كظ٠ رخىٍ حُلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ هي طوِق‬ ‫ك٢ ه٘لٌس اُ٠ ح٫ُظلخم رخُوٞحص ُظُٞ٢ أَٓ ه٤خىس طويٜٓخ ُ٬ٗو٠خٝ ػِ٠ أرٜخ.‬ ‫طْ حٍُٞٛٞ اُ٠ أرٜخ ك٢ ٓ٘ظٜق طُٔٞ. ٛل٤ق إٔ حُٔئٕ ٝحُظـٜ٤ِحص ٝحُوٞحص حُـي٣يس ٌِٗض ٗـيس ؿي٣َس‬ ‫رخُظَك٤ذ، ٌُٖٝ حُٟٞغ حُؼٌَٔ١ ك٢ ػٔ٤َ ظَ ػِ٠ كخُٚ ىٕٝ أ١ طـ٤٤َ أٓخٓ٢ ك٠٬ ػٖ إٔ حُٔظَٔى٣ٖ ُْ‬ ‫٣ٔظِٔٔٞح. حطزغ حُلٔ٤ٖ ١َ٣وخ أهَٟ ُِؼٞىس ػزَ حُـزخٍ اُ٠ حُطخثق حُظ٢ ىهِٜخ ىهٍٞ حُظخكَ٣ٖ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ‬ ‫ٓغ ػزي هللا ٝك٤َٜ، ػِ٠ ٍأّ كَهش حُلَٓخٕ حُؼَد ك٢ حُٔخرغ ػَ٘ ٖٓ آد. ٌُٖٝ حَُؿَ ًخٕ هي أهلن ك٢ إٔ‬ ‫٣وِق أػَح ٖٓ آػخٍٙ ك٢ ػٔ٤َ. ًٝٔخ هخٍ حُٔظَٜف حُؼؼٔخٗ٢ كبٕ كِٔش حُلٔ٤ٖ ًخٗض أٗزٚ »رًَٔذ ك٢ حُٔخء،‬ ‫ٓويٓظٚ طوطغ حُٔٞؽ ؿٜش ح٧ٓخّ ٝحُٔخء ٣ؼٞى اُ٠ ط٘خؿٔٚ ؿٜش حُوِق ىٕٝ إٔ ٣زو٠ ٟٓٞ أػَ ٗخكذ ٫ ٣ِزغ إٔ‬ ‫(65)‬ ‫٣ظ٬ٗ٠«.‬ ‫ٝٓغ ًُي كبٕ حُلٔ٤ٖ رؼي ؿِٝس ػٔ٤َ ٓخ ُزغ إٔ أٛزق، كٔذ طؼز٤َ حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ »أًؼَ حٓظو٬٫...‬ ‫َٝٓٗلخ ٧ٕ ٣ؼ٤َ ًؼ٤َح ٖٓ حٌُٔ٘٬ص ُِلٌٞٓش«. (75) أٓخ ر٘ظَ حُلٔ٤ٖ كبٕ حُلٌٞٓش ٛ٢ حُظ٢ ًخٗض ىحثزش رؼ٘خى‬ ‫ػِ٠ ط٠٤٤ن ٓـخٍ ٛ٬ك٤خطٚ. كل٢ حُٜ٤ق حٌُ١ ٓزن كِٔش ػٔ٤َ ًخٕ ٓلخكع حُٔي٣٘ش حُؼؼٔخٗ٢ ػِ٢ ٍٟخ رخٗخ‬ ‫حًَُخر٢، هي أػِٖ إٔ ٗخثذ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ك٢ حُٔي٣٘ش ُْ طؼي ُٚ أ٣ش ٝظ٤لش ك٢ حُٔي٣٘ش، ٓ٠َٔح إٔ حُٔي٣٘ش ُْ طؼي‬ ‫طؼظزَ هخٟؼش ُِٔطظٚ.‬ ‫ٝٗ٤خرش ػٖ حُلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ ٓ٘ـٞ٫ رٌٔ٘٬ص هزِ٤ش ػِ٠ حُليٝى ر٤ٖ حُلـخُ ٝٓ٘طوش ٗـي حُٞحهؼش ٝٓ٢ حُـِ٣َس‬ ‫حُؼَر٤ش، أرَم ػزي هللا اُ٠ آطٔزٍٞ ١خُزخ طلٔ٤َح ٩ػ٬ٕ ٓلخكع حُٔي٣٘ش. كَى حُزخد حُؼخُ٢ هخث٬: إ حُلٔ٤ٖ ًخٕ‬ ‫ٓٔئٝ٫ ػٖ حُلـخؽ ر٤ٖ ٓيحثٖ ٛخُق (حُٞحهؼش ٗٔخٍ حُٔي٣٘ش) ٝحُـ٘ٞد، ٌُٖٝ ىٕٝ اىحٍس ٗئٕٝ حُٔي٣٘ش. ٝرٔخ إٔ‬ ‫حُزَم ٝحُو٢ حُلي٣ي١ ًخٗخ هي ٟٔ٘خ َٓػش ح٫طٜخ٫ص ر٤ٖ حُٔي٣٘ش ٝآطٔزٍٞ، كبٕ ٓلخكظش حُٔي٣٘ش ًخٗض ٓظؼظزَ‬ ‫ٓلُٜٞش ػٖ حُلـخُ ُ٨ؿَحٝ ح٩ىحٍ٣ش ٝٓ٤ـَ١ اُلخهٜخ رُٞحٍس حُيحهِ٤ش ٓزخَٗس. (85) رخهظٜخٍ ًخٗض‬ ‫ح٫طٜخ٫ص حُلي٣ؼش هي ٝكَص آٌخٗ٤ش كَٜ ٜٓٔخص حُلٔ٤ٖ ح٩ىحٍ٣ش ػٖ ٝحؿزخطٚ حُي٣٘٤ش، ك٤غ رخطض ح٧ُٝ٠ ػخثيس‬ ‫رٍٜٞس ٓزخَٗس اُ٠ حُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش. ٝرؼي كِٔش ػٔ٤َ ًخٗض ػٔش ًؼَس ٖٓ حٌُٔ٘٬ص ر٤ٖ حُوزخثَ ك٢ حُٔي٣٘ش‬ ‫ٝكُٜٞخ، ٝهي ه٤َ إ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٓلزٌح ٌُٜٙ ح٫ٟطَحرخص رخػظزخٍٛخ ٝٓ٤ِش ُظ٘ٞ٣ٚ ٓٔؼش حُظَط٤زخص ح٩ىحٍ٣ش‬ ‫(95)‬ ‫حُـي٣يس ٝ٩ؿزخٍ آطٔزٍٞ ػِ٠ ٓطخُزظٚ رخُظيهَ.‬ ‫ه٬ٍ حُلظَس حُٔٔظيس ر٤ٖ كِٔش ػٔ٤َ ك٢ ػخّ (1191 ّ) ٝحٗي٫ع حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ك٢ ػخّ (4191 ّ) ظِض‬ ‫حُؼ٬هخص ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ ٓظٞطَس. ٌُٖٝ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ُْ طزخىٍ اُ٠ كَٝ اٍحىطٜخ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ رخُوٞس، ٗظَح‬ ‫٫ٗ٘ـخُٜخ رلَد حُزِوخٕ ٝحُلِٔش ك٢ ُ٤ز٤خ. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (4191 ّ) ًخٗض ُ٤ز٤خ ٝحُزِوخٕ هي ٟخػظخ، كزيأص‬ ‫آطٔزٍٞ طؼُِ هز٠ظٜخ ػِ٠ ٓخ رو٢ ٖٓ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٝهٜٞٛخ ػِ٠ ح٧هخُ٤ْ حُؼَر٤ش. كل٢ أٝحثَ حُؼخّ طْ طؼ٤٤ٖ‬ ‫ٝحٍ ؿي٣ي ُِلـخُ، ٝؿَٟ آٍخُٚ اُ٠ ٛ٘خى ِٓٝىح رؤَٓ٣ٖ ٣و٠٤خٕ رظطز٤ن هخٕٗٞ حُٞ٫٣خص حُـي٣ي (حُٜخىٍ ك٢‬ ‫ٍ‬ ‫ػخّ (2191 ّ) ػِ٠ حُلـخُ ٖٓ ؿٜش، ٝرظؤٓ٤ٖ ٓٞحكوش حُلٔ٤ٖ ػِ٠ ا٣ٜخٍ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ اُ٠ ٌٓش ٖٓ‬ ‫ؿٜش ػخٗ٤ش. ًٝخٕ ًَ ٖٓ ٌٛ٣ٖ ح٧َٓ٣ٖ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ حُظٜي٣ي رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ؛ كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٧ٍٝ إٔ ٣ل٠٢‬ ‫اُ٠ اُـخء ٛ٬ك٤خص حَُ٘٣ق طلض ًٍ٣ؼش طلو٤ن حُظٔخػَ ح٩ىحٍ١؛ ًٔخ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُؼخٗ٢ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طٌٔ٤ٖ‬ ‫حُلٌٞٓش ٖٓ حٍُٞٛٞ رُٜٔٞش اُ٠ ٌٓش ٖٝٓ اكٌخّ هز٠ظٜخ ػِ٤ٜخ. ًٔخ إٔ طؼِ٣ِحص حُوٞحص حَُِٔٓش ٓغ حُٞحُ٢‬ ‫51‬
  • 16.
    ‫حُـي٣ي، ٝحُظ٢ ىُضػِ٠ ٝؿٞى طٜٔ٤ْ ؿي٣ي ُيٟ آطٔزٍٞ ػِ٠ ٟٔخٕ ٓ٤خىس اٍحىطٜخ ًخٗض أًؼَ حٗطٞحء ػِ٠‬ ‫حُوطَ ٝحُظٜي٣ي رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ.‬ ‫ك٢ ًُي حُٞهض ًخٕ ػزي هللا ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ آطٔزٍٞ ػزَ حُوخَٛس ُل٠ٍٞ حكظظخف حُزَُٔخٕ حٌُ١ طؤؿَ ًُي حُؼخّ‬ ‫اُ٠ َٜٗ أ٣خٍ رٔزذ ح٫ٗظوخرخص. ٝك٢ حُزلَ ح٧كَٔ َٓ رخُزخهَس حُ٠خؿش رخُـ٘ٞى حُظ٢ أهِض حُٞحُ٢ حُـي٣ي اُ٠‬ ‫(16)‬ ‫حُلـخُ. ٝهي طَى حُٜٔ٘ي حٗطزخػخ ٫ ٣ٔل٠ ُي٣ٚ.‬ ‫ٝك٢ حُوخَٛس أهخّ ػزي هللا ٟ٤لخ ػ٘ي حُوي٣ٞ١ ًؼخىطٚ. ٝٛ٘خى ك٢ حُوخْٓ ٖٓ ٗزخ١، حؿظٔغ رخٍُِٞى ً٤ظَ٘٘،‬ ‫حُوَٜ٘ حُؼخّ ٝحُُٞ٣َ حُٔلٞٝ ٓطِن حُٜ٬ك٤خص حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٜٓ. (76) ًٝخٕ ػزي هللا ٓ٘ـٍٞ حُزخٍ ًؼ٤َح‬ ‫رخُظطٍٞحص ح٧ه٤َس ك٢ حُلـخُ كٔؤُٚ ػٔخ: «اًح ًخٕ... حُٔ٤َ اىٝحٍى ؿَ١، ُٝ٣َ هخٍؿ٤ش رَ٣طخٗ٤خ ٓ٤زٌٍ‬ ‫ٓٔخػ٤ٚ حُلٔ٤يس ُٔ٘غ حُزخد حُؼخُ٢ ٖٓ ػٍِ ٝحُيٙ، ك٢ كخٍ طِح٣ي كيس ٌٛٙ ح٫كظٌخًخص، ٝه٤خّ حُلٌٞٓش رزٌٍ ٓؼَ‬ ‫ٌٛٙ حُٔلخُٝش». ٝكٔذ ً٬ّ ً٤ظَ٘٘ كبٕ ػزي هللا: ... أًي رٌؼ٤َ ٖٓ حُوٞس ػِ٠ إٔ حُوزخثَ حُؼَر٤ش ك٢ حُلـخُ ًخٗض‬ ‫ٓٔظؼيس ُِوظخٍ ىكخػخ ػٖ حَُ٘٣ق، ك٢ كخٍ ه٤خّ حُلٌٞٓش حُظًَ٤ش روِغ ٝحُيٙ ٝػزَ ػٖ ح٧َٓ ك٢ إٔ طزخىٍ‬ ‫حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ك٢ ٓؼَ ٌٛٙ حُظَٝف، اُ٠ حُل٤ُِٞش ىٕٝ آٍخٍ حُظؼِ٣ِحص ػٖ ١َ٣ن حُزلَ، رٜيف ٓ٘غ‬ ‫(26)‬ ‫حُؼَد ٖٓ ٓٔخٍٓش حُلوٞم، حُظ٢ ١خُٔخ طٔظؼٞح رٜخ ٌٓ٘ ح٧ٍُ ك٢ ٝ١ْٜ٘ كٍٞ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش.‬ ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍٝح٣ظ٢ ً٤ظَ٘٘ ٝػزي هللا (36) طوظِلخٕ كٍٞ ٖٓ ٜٓ٘ٔخ ىػخ رِيأ اُ٠ حُِوخء، كبٕ حَُٝح٣ظ٤ٖ طظلوخٕ‬ ‫ػِ٠ إٔ ً٤ظَ٘٘ ٍحٝؽ حهظَحف آٌخٗ٤ش ه٤خّ رَ٣طخٗ٤خ رظٞك٤َ حُيػْ َُ٘٣ق ٌٓش ٓظٌٍػخ رٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُظوِ٤ي٣ش‬ ‫حُوخثٔش ػِ٠ طؤ٣٤ي ٓ٬ٓش حُٞكيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش. ٝٓخ ُزغ حُلٔ٤ٖ ٝحُٞحُ٢ حُـي٣ي ٝٛ٤ذ ري إٔ‬ ‫طٜخىٓخ ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٓخ ٣ِحٍ ك٢ حُوخَٛس.‬ ‫أٛيٍ حُٞحُ٢ أَٓح ٣و٠٢ ربػخىس أِٓلش حَُ٘١ش حُؼَر٤ش حُظخرؼش ُِلٔ٤ٖ اُ٠ هٞطٚ حُظًَ٤ش حَُٓٔ٤ش، ٝكَٝ ه٤ٞىح‬ ‫ػِ٠ ٛ٬ك٤خص حُلٔ٤ٖ ك٢ ٓـخٍ حُلٌْ ٝكَٝ حُؼوٞرخص ر٘ؤٕ حُو٠خ٣خ حُٔلِ٤ش. ٝرللِ ٖٓ حُلٔ٤ٖ ػخٍص حُوزخثَ‬ ‫حُوَ٣زش ٖٓ ٌٓش، ٝهطؼض حُطَ٣ن حُٔٔظيس ر٤ٖ ؿيس ٌٝٓش، ٝٓخ ُزغ حُٔٔؼَ حَُث٤ٔ٢ ُـٔؼ٤ش ح٫طلخى ٝحُظَه٢ رٌٔش‬ ‫إٔ م،طَ. ًٝخٗض ًٍ٣ؼش كًَش حُظَٔى ٌٛٙ ٓظٔؼِش رٔؼخٍٟش حُوزخثَ ُظٔي٣ي ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١، حٌُ١ ًخٕ ٖٓ‬ ‫ٗؤٗٚ إٔ ٣لَّ طِي حُوزخثَ ٖٓ ٓـخْٗ حُ٘وَ روٞحكَ حُـٔخٍ. (46) طٞكَص آٌخٗ٤ش طـ٘ذ ح٧ُٓش ٓئهظخ رل٠َ رَه٤ش‬ ‫أٍِٜٓخ حُٜيٍ ح٧ػظْ ٓئًيح كوٞم حُلٔ٤ٖ ك٢ حُلـخُ، َٝٓؿجخ حُلَ حُٜ٘خث٢ ُٔٔؤُش طٔي٣ي ٌٓش حُلي٣ي. ٝك٢‬ ‫حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ػزي هللا هي ؿَٟ حٓظيػخإٙ ٖٓ حُوخَٛس اُ٠ آطٔزٍٞ ُِظلخٝٝ كٍٞ ا٣ـخى ٗٞع ٖٓ حُلَ حُٞٓ٢‬ ‫(56)‬ ‫ٌُِٔ٘ش حُو٢ حُلي٣ي١.‬ ‫َٝٛ ػزي هللا اُ٠ آطٔزٍٞ ٓظٞؿٔخ ٓٔخ ًخٕ ٣٘ظظَٙ ٛ٘خى ٓ٘ظٜق آًحٍ. ؿ٤َ إٔ ً٬ ٖٓ حُٜيٍ ح٧ػظْ‬ ‫ُٝٝ٣َ١ حُلَد ٝحُيحهِ٤ش حٌُ٣ٖ حُظو٠ رْٜ ًخٗٞح ُطلخء ٓظٔخِٛ٤ٖ. كوخٕٗٞ حُٞ٫٣خص ًخٕ َٓكٟٞخ طوَ٣زخ ـ اً ُْ‬ ‫٣ٌٖ حُزَُٔخٕ هي أهَٙ رؼي، ُْٝ ٣ٌٖ، ك٢ حُلو٤وش، ا٫ كزَح ػِ٠ ٍٝم ـ ٝػَٟٞح ػِ٠ حُلٔ٤ٖ ؿِٔش ٖٓ حُظ٘خُ٫ص‬ ‫ٓوخرَ طؼخٝٗٚ ك٢ ٓي حٌُٔش حُلي٣ي٣ش. ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٓ٢،ٓ٘ق حُٜٔ٘ذ ٓيٟ حُل٤خس ٝٓ٤ٍٞػٚ ٧ر٘خثٚ ٖٓ رؼيٙ،‬ ‫ٝٓ٤ؼط٠ ٓزِؾ ٍرغ ِٓ٤ٕٞ ُ٤َس ًٛز٤ش َُ٘حء ٝ٫ء حُوزخثَ، ٝػِغ ٓٞحٍى ٌٓش حُلي٣ي ٫ٗلخهٚ ًٔخ ٣٘خء، ًٔخ ًخٕ‬ ‫(66)‬ ‫ٓ٤ظُٞ٠ ه٤خىس هٞحص ح٧ٖٓ حَُِٔٓش ُلٔخ٣ش حُو٢ حُلي٣ي١ ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش حُز٘خء.‬ ‫ػخى ػزي هللا اُ٠ حُلـخُ كخٓ٬ ٌٛٙ حَُٓخُش. ٍٝؿْ أٗٚ ًخٕ هي أ،ٌٍٗ هزَ حَٜٗحكٚ إٔ ٫ ٣ٔخكَ ػٖ ١َ٣ن َٜٓ‬ ‫ٝإٔ ٫ ٣وخرَ ً٤ظَ٘٘ أٝ أ١ ٓٔؼَ رَ٣طخٗ٢ ك٢ كخٍ طؼٌٍ حٍَُٔٝ رظِي حُز٬ى. ؿ٤َ إٔ ػزي هللا طٞهق ك٢ َٜٓ ك٢‬ ‫ًَ ح٧كٞحٍ ٝهخرَ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ، ٌَٓط٤َ حَُ٘م ك٢ حُوِٜ٘٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، رـ٤ش ٓؼَكش حُِٔ٣ي ػٖ حُٔٞحهق‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُِ٘حع ر٤ٖ ٌٓش ٝآطٔزٍٞ. ٝك٢ حُٔوخرِش هخّ ػزي هللا ربر٬ؽ ٓظٍُٞ إٔ أرخٙ ًِلٚ رٔ٘خه٘ش آٌخٗ٤ش‬ ‫حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كٍٞ ٟٔخٕ روخء حُٟٞغ ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ػِ٠ كخُٚ ك٢ ٓٞحؿٜش أ١ (ػيٝحٕ‬ ‫(76)‬ ‫طًَ٢ ٓخكَ) ٌُٖٝ ٓظٍُٞ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ؼيٙ ر٘٢ء.‬ ‫هخّ ػزي هللا رب٣ٜخٍ ػَٝ حُزخد حُؼخُ٢ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ٗظخثؾ ُوخءحطٚ ك٢ َٜٓ ٓغ ٓٔؼِ٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ اُ٠ أر٤ٚ،‬ ‫حٌُ١ ٍحف ٣ٔٞف ٝ٣ٔخ١َ ػخُكخ ػٖ هزٍٞ َٗٝ١ آطٔزٍٞ أٝ ٍك٠ٜخ. ٝك٢ آد ؿَٟ حٓظيػخء ػزي هللا ػخٗ٤ش اُ٠‬ ‫آطٔزٍٞ. ُز٠ حُيػٞس ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لَٔ ك٢ ؿؼزظٚ ٟٓٞ حٓظَحط٤ـ٤ش ٍحٓ٤ش اُ٠ حُظؤؿ٤َ ـ حٓظَحط٤ـ٤ش هخثٔش ػِ٠‬ ‫حهظَحف ٣و٠٢ ر٠ٍَٝس طٌ٘٤َ ُـ٘ش ُيٍحٓش حُٔٔؤُش ـ ٝهيّ طِي حُلٌَس اُ٠ حُٜيٍ ح٧ػظْ. (86) ا٫ إٔ ػزي هللا‬ ‫ّ‬ ‫ًخٕ هي َٝٛ اُ٠ آطٔزٍٞ رؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ٖٓ حؿظ٤خٍ ح٧ٓ٤َ كَحٗٔ٤ْ ك٤َى٣٘خٗي رٔي٣٘ش ٓ٤َح٣٤لٞ. ٛ٘خ طيهِض‬ ‫61‬
  • 17.
    ‫أكيحع أٍٝرخ ٝأىصاُ٠ اٍؿخء أ١ ِٓ٣ي ٖٓ حُٔٔخكٌش كٍٞ ٓي ٌٓش كي٣ي حُلـخُ. أٓخ ػزي هللا كٔخٍع ح٥ٕ اُ٠‬ ‫حُؼٞىس ُ٤َحهذ ػِٔ٤ش ٗ٘ٞد حُلَد ػٖ رؼي.‬ ‫رؼي َٜٗ٣ٖ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ُٝٝيحٙ ػزي ح٫ُٚ ُٝ٣ي ػِ٠ ٓخثيس حُؼ٘خء ك٢ هَٜ حُطخثق، ك٤ٖ طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ ٍٝٛٞ‬ ‫ٟ٤ق أؿ٘ز٢. (96) ًخٕ ًُي حُـَ٣ذ ٍٓٞ٫ رؼؼٚ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ ٖٓ حُوخَٛس اُ٠ ػزي هللا ُ٬ٓظلٔخٍ ػٔخ ًخٕ ٌٓٔ٘خ‬ ‫كيٝػٚ ك٢ حُلـخُ اًح هٍَص ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ٝٛ٢ ٓظلؼَ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، إٔ طيهَ حُلَد ك٢ ٛق‬ ‫حُ٘ٔٔخ ٝأُٔخٗ٤خ.‬ ‫ًخٗض ٓ٠خػلخص ٓؼَ ٌٛح حُٔئحٍ ًؼ٤َس ؿيح. ٝؿخء حُـٞحد حٌُ١ حهظَكٚ ٓـِْ حُؼخثِش رؼي ١ٍٞ ٗوخٕ ٝى١. كوي‬ ‫ٍى ػزي هللا هخث٬: إ »ٗؼذ حُلـخُ ٓ٤وزَ ٝٓ٤ٌٕٞ ٍحٟ٤خ رخطلخى أٝػن ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠... ٗظَح ٩ٛٔخٍ‬ ‫حُؤط٘ط٤٘٤ش حُ٘٘٤غ ُِي٣ٖ ُٝلوٞهٚ... ٝإٔ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ ٓظلظَ حَُٔطزش ح٧ُٝ٠ ك٢ ػ٤ٕٞ ³حُلـخُ٣٤ٖ‪µ‬‬ ‫ٓخىحٓض ِٓظِٓش رلٔخ٣ش كوٞم رِيٗخ... ٝحٓظو٬ُٚ«. (17) ٝٓخ إ َٝٛ ٌٛح حَُى ػٖ ١َ٣ن ٓظٍُٞ اُ٠ ُ٘يٕ كظ٠‬ ‫طٔوٞ كٍٞح ػٖ ٍٓخُش أهَٟ، ًخٗض ٓؼَ ٓخروظٜخ ٓٞؿٜش اُ٠ ػزي هللا، حهظَكض ػِ٠ حُلٔ٤ٖ حُظلخُق ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٓوخرَ حُٞػي رلٔخ٣ش ٜٓ٘زٚ ًَ٘٣ق ٌُٔش، ٝرظؤ٣٤ي حُؼَد ػٔٞٓخ ك٢ ٗ٠خُْٜ ٖٓ أؿَ ح٫ٓظو٬ٍ.‬ ‫ٝأُٔلض حَُٓخُش أ٣٠خ اُ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظ٘ظَ رؼ٤ٖ حَُٟ٠ اُ٠ طُٞ٢ حُلٔ٤ٖ ُِو٬كش ³ح٩ٓ٬ٓ٤ش ‪ ³µ‬ري٫‬ ‫ٖٓ حُِٔطخٕ!‪ً )77( .µ‬خٕ ٍى ػزي هللا ػخٓخ ٓظ٠ٔ٘خ إٔ أرخٙ ٛي٣ن ُزَ٣طخٗ٤خ، ٌُٝ٘ٚ رلخؿش اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٞهض‬ ‫(27)‬ ‫ٖٓ أؿَ ح٩ػيحى ُ٪هيحّ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُوطٞس.‬ ‫رخُ٘ٔزش اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٌٛح حُظزخىٍ َُِأ١ ريح٣ش ٫ رؤّ رٜخ. ًٝٔخ ؿخء ك٢ طؼِ٤ن حُٔ٤َ ٍ٣ـ٤٘خُي ٝ٣٘ـ٤ض، كخًْ‬ ‫حُٔٞىحٕ حُؼخّ، ػِ٠ حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ٖٓ هزَ ٓظٍُٞ كبٕ »طؼخِٓٚ ٓغ ٌٓش ٣ٌَ٘ ر٘٤َ ه٤َ ُِٔٔظوزَ، ٝأػظوي إٔ‬ ‫(37)‬ ‫ٖٓ ٗؤٕ ر٠غ ِٛحثْ هخٓ٤ش إٔ طيكغ حُؼَد رخطـخٙ ح٩ٓٔخى رِٓخّ حُوخٕٗٞ رؤ٣ي٣ْٜ«.‬ ‫71‬
  • 18.
    ‫3) انثىرة انعربيت‬ ‫ُْ ٣لون ٝ٣٘ـ٤ض ٌٛٙ ح٫ٗظٜخٍحص حُوِ٤ِش حُٔـَ٣ش حُظ٢ حىػخٛخ، ًٔخ إٔ ٝحُي ػزي هللا ًخٕ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٓظلِ٤خ‬ ‫رويٍ أًزَ رٌؼ٤َ ٓٔخ طٍٜٞٙ ٝ٣٘ـ٤ض ٖٓ حُلٌٍ ٝحُل٤طش. كخَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ُْ ٣ٔظوق رؤَٓ حُؼٍٞس ػِ٠‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٌٓ٘٬طٚ ح٧ه٤َس ٓغ كٌٞٓش ح٫طلخى٣٤ٖ. ُْٝ ٣زخىٍ اُ٠ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح، ا٫ رؼي إٔ ٗؼَ رؤٕ ٓخثَ حُٔؼخرَ حُٔخٍس ربٓطٔزٍٞ ٝحُِٔٞٛش اُ٠ ١ٔٞكخطٚ رخطض ٓٔيٝىس.‬ ‫ٝكظ٠ رؼي ًُي كبٗٚ ُْ ٣وطغ ٛ٬طٚ ٓغ طًَ٤خ رٍٜٞس ًخِٓش.‬ ‫ًخٗض ١ٔٞكخص حُلٔ٤ٖ ٗي٣يس حُزٔخ١ش ٝح٫١َّحى. كٌٔ٘ ػخّ (8091 ّ) ُْ ٣ٌٖ هي كخى ه٤ي أِٗٔش ػٖ ططِؼٚ اُ٠‬ ‫أٓخٍس ٍٝحػ٤ش ٓٔظوِش ًحط٤خ ك٢ حُلـخُ، طٌٕٞ ك٢ ٓؤٖٓ ٖٓ أ٣ش حٗظٜخًخص اىحٍ٣ش ػؼٔخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش، ٌُٜٝ٘خ ٓظٔظؼش،‬ ‫ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ، رظل٠٤َ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ُٜخ ػِ٠ ح٩ٓخٍحص حُٔـخٍٝس. ٝر٤ٖ ؿٔ٤غ أر٘خثٚ ًخٕ ػزي هللا ح٧ًؼَ ١ٔٞكخ‬ ‫ٗ٤خرش ػ٘ٚ. أٓخ "حُٜٔٔخُ" حٌُ١ ًخٕ ٣وِ أرخٙ، إ ُْ ٣ٌٖ حُؼوَ حُٔيرَ حٌُخٖٓ ٍٝحءٙ، كوي ًخٕ طوٞ٣ْ ط٢. ا١.ٍُْٞٗ‬ ‫ُٚ ك٢ ُوخثٜٔخ ح٧ٍٝ ك٢ ػخّ (6191 ّ) ك٤غ هخٍ: »ٖٓ حُٞحٟق أٗٚ ٣ٔؼ٠ اُ٠ طلو٤ن ػظٔش حُؼخثِش، ُٝي٣ٚ أكٌخٍ‬ ‫ًزَٟ، ٜٓ٘خ طويٓٚ حُوخٙ ىٕٝ ٗي«. (7) ٝهي ًخٕ ػزي هللا ٝٓ٤٢ حُلٔ٤ٖ حَُث٤ٔ٢ ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ ر٤ٖ‬ ‫ػخٓ٢ (8091 ٝ4191 ّ). ًٔخ أٗٚ ًخٕ أٍٝ ٖٓ ُلض ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٓٞهق أر٤ٚ ٝططِؼخطٚ. ٝهز٤َ حٗي٫ع‬ ‫حُلَد ًخٕ هي حٗظَٜ رظير٤َ هطش ٧هٌ حُلـخؽ ٍٛخثٖ أٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٟٔخٗخص، آخ ػؼٔخٗ٤ش أٝ أٍٝر٤ش‬ ‫طٌلَ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُحط٢ ٓوخرَ ا١٬م َٓحكْٜ. (2) ؿ٤َ إٔ حُلَد ٓخ ُزؼض إٔ أكزطض حُٔئحَٓس ك٤ٖ أىص اُ٠ ٝهق‬ ‫ٓ٤َ حُلـخؽ.‬ ‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ أطخكض حُلَد كَٛخ ؿي٣يس َُِ٘٣ق كٔ٤ٖ، ُٝؼزي هللا ٖٓ ٍٝحثٚ، ػِ٠ ٛؼ٤ي طلو٤ن ح٫ٓظو٬ٍ‬ ‫حٌُحط٢ ك٢ حُلـخُ ٝحُٜ٤ٔ٘ش ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. كٔخ إ حُظلوض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش رًَذ أُٔخٗ٤خ ٝحُ٘ٔٔخ ك٢‬ ‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (4191 ّ) كظ٠ أٛزق طؤ٣٤يٙ ك٢ حُٔـٜٞى حُلَر٢ ٍٝهش ٓٔخٝٓش ك٢ ٓلخٟٝخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠‬ ‫حُلُٞ رؤٛيحكٚ حُزؼ٤يس. ُْ ٣ٌٖ ح٧طَحى حُؼخُٕٓٞ ػِ٠ ٝكيس ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ٓٔظؼي٣ٖ ُظوي٣ْ ٓخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣َ٣يٙ‬ ‫ػٔ٘خ ُٞ٫ثٚ حٌُ١ ُػٔٞح أٗٚ ٖٓ كوْٜ. ٝهي ًخٗٞح ٣وٕ٘ٞ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ه٠ٞػْٜ ُٔطخُذ حُلٔ٤ٖ اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ‬ ‫ٍىٝى ح٧كؼخٍ حُٔظٔؼِش رٔطخُذ ٓ٘خرٜش ٖٓ ٗؤٜٗخ، آهَ حُٔطخف، إٔ طل٠٢ اُ٠ اٟؼخف ٗٔ٤ؾ آزَح١ٍٞ٣ظْٜ. أٓخ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ كوي ًخٗض هخىٍس ػِ٠ إٔ طويّ ٓخ ٛٞ أًؼَ، ك٠٬ ػٖ إ حُلٔ٤ٖ ١خُزٜخ رٌُي، ٫ ١ٔؼخ َٝٗٛخ، رَ ٧ٕ‬ ‫حُٔوخ١َ حٌُخٓ٘ش ك٢ ٛيّ َٛف حُٜٞ٣ش ٝحَُٔ٘ٝػ٤ش حُؼؼٔخٗ٢ حُٔز٘٢ رؼ٘خ٣ش ًخٗض أًزَ رٌؼ٤َ. كٔؼ٢ هخثي ِْٓٔ اُ٠‬ ‫حُظلخُق ٓغ هٞس ٓٔ٤ل٤ش ك٢ ٓز٤َ طِٔ٣ن ٝطلظ٤ض حُيُٝش ح٩ٓ٬ٓ٤ش ح٧ُٝ٠ ك٢ طِي حُلظَس ًخٕ ٣ظطِذ طزَ٣َح ٓو٘ؼخ‬ ‫ٝهٞ٣خ. ُْ ٣ٌٖ حُطٔٞف حُ٘وٜ٢ ٓززخ ًخك٤خ، ٝ٫ ٓ٤ٔخ رخُ٘ٔزش َُ٘٣ق ٌٓش حُٔؼظٔي ػِ٠ ىػْ ِٓٔٔ٢ ٓخثَ أٍؿخء‬ ‫حُؼخُْ ٝٓزخًٍظْٜ، ُظلي١ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش.‬ ‫ٝك٢ ٌٛٙ حُظَٝف حُوطَس طؼ٤ٖ ػِ٠ حُلٔ٤ٖ إٔ ٣ٜظي١ اُ٠ ٛٞ٣ش ؿي٣يس ؿ٤َ حُٜٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ٛٞ٣ش هخىٍس ػِ٠‬ ‫ًٔذ طؤ٣٤ي ٝطؼخ١ق ُ٤ْ كو٢ حُلـخُ٣٤ٖ، رَ ٝىحثَس أٝٓغ ٖٓ حُٔئٓ٘٤ٖ.ٝطؼ٤ٖ ػِ٤ٚ أ٣٠خ إٔ ٣ـي طٔٞ٣ـخ، ه٠٤ش‬ ‫طخٍ٣و٤ش ًخٓلش طٌٕٞ ٍَٟٝطٜخ ح٧ه٬ه٤ش ٝحُٔؼ٘ٞ٣ش هخىٍس ػِ٠ اؿَحم أ١ حٗظوخى. ًٝؼَر٢ ٖٓ ٓ٬ُش حُ٘ز٢، ٓخ‬ ‫ُزغ إٔ حٛظيٟ اُ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُٜٞ٣ش ٝحُو٠٤ش ك٢ كٌَ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُ٘خٗجش. كٌٜٙ حُلًَش حُظ٢ ُٝيص ٝطَػَػض‬ ‫ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝر٤َٝص ٝحُوخَٛس ٝكَص َٓ٘ٝػ٤ش حُٜيف، ٝا١خٍح ٝحٓؼخ ُِؼَٔ ٖٓ أؿَ طزَ٣َ ١ٔٞكخص‬ ‫حُلٔ٤ٖ حٌُِٔ٤ش، ٝاٟلخء ٛلش حُ٘زَ ػِ٤ٜخ. (3) ٝرخُظخُ٢ كبٕ حَُؿَ حٌُ١ ًخٕ هي ػَٔ أىحس ر٤ي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش‬ ‫حُؼؼٔخٗ٤ش ُٔلخٍرش حُؼَد ك٢ ػٔ٤َ هزَ حُلَد رؼ٬ع ٓ٘ٞحص، ٓخ ُزغ إٔ أٛزق رط٬ ػَر٤خ ٣وٞى حُؼَد ٟي‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش. أٓخ حُؼٖٔ حٌُ١ ١ِزٚ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٓوخرَ طَٔىٙ كِْ ٣ٌٖ أهَ ٖٓ ٌِٓٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش.‬ ‫طظلن حُٜٔخىٍ ػِ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ح٧ٗي كٔخٓخ ُِظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. (4) ٖٝٓ ر٤ٖ أكَحى أَٓطٚ ًخٕ رخُظؤً٤ي‬ ‫ّ‬ ‫ٓؼَٝكخ أًؼَ ٖٓ ح٥هَ٣ٖ ُيٟ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، رل٠َ حُِوخءحص حُظ٢ أؿَحٛخ هزَ حُلَد ٓغ ًَ ٖٓ ً٤ظَ٘٘ ٝٓظٍُٞ‬ ‫ك٢ حُوخَٛس. ًٔخ ًخٕ حُ٘وٚ حٌُ١ ٝؿٜض اُ٤ٚ رَ٣طخٗ٤خ طِي حَُٓخثَ ح٧ُٝ٠ حُٔٔظٌ٘لش ٩ٌٓخٗ٤ش ػوي طلخُق‬ ‫كَر٢ ك٢ هَ٣ق ػخّ (4191 ّ) ٝحٌُ١ ىكؼض ُٚ رَ٣طخٗ٤خ ٓزِؾ (00031) ؿ٘٤ٚ ٍٗٞس ٝػَرٞٗخ ك٢ ٍر٤غ ٖٓ ػخّ‬ ‫(5)‬ ‫(6191 ّ) هز٤َ اػ٬ٕ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش.‬ ‫أٓخ ٖٓ ًخٗض ُٚ أك٠َ حُٜ٬ص رخُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد كوي ًخٕ ٗو٤ن ػزي هللا ح٧ٛـَ ك٤َٜ. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (5191‬ ‫ّ) ك٤ٔخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٓخ ٣ِحٍ ٣وِذ ٓوظَكخص رَ٣طخٗ٤خ ح٧ُٝ٤ش، ًخٕ ك٤َٜ هي أٍِٓٚ أرٞٙ اُ٠ ىٓ٘ن ٝآطٔزٍٞ‬ ‫81‬
  • 19.
    ‫ُظلَ١ ح٧ٟٝخع. ٝك٢ىٓ٘ن حطَٜ رخُـٔؼ٤ش حُوٞٓ٤ش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُلظخس. ُٝيٟ ػٞىطٚ اُ٠ ٌٓش هٍَ ٓـِْ‬ ‫حُؼخثِش حٓظج٘خف حَُٔحٓ٬ص حُظ٢ أ١ِوظٜخ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُوَ٣ق حُٔخٟ٢، رٜيف اٗ٘خء طلخُق ٣ٌٕٞ ٟي حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ.‬ ‫ٝٓخ إ طْ حطوخً ًُي حُوَحٍ، كظ٠ رخىٍ ػزي هللا ٝأهٞحٙ ػِ٢ ٝك٤َٜ اُ٠ طوخْٓ حُٜٔٔخص ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘. أػ٤ي ك٤َٜ‬ ‫اُ٠ ىٓ٘ن ُظؼِ٣ِ حُظؤ٣٤ي حُوٞٓ٢ ٛ٘خى. ٝحٗطِن ػِ٢، أهٞ ػزي هللا ح٧ًزَ، اُ٠ حُٔي٣٘ش ُظ٘ظ٤ْ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٗض‬ ‫ػِ٠ ه٬ف ٓغ آطٔزٍٞ كٍٞ ٓٔؤُش ه٢ حُلـخُ حُلي٣ي١ ٌٓ٘ ػخّ (8091 ّ). أٓخ ػزي هللا كخٟطِغ رٜٔٔش طؼزجش‬ ‫حُوزخثَ حُٔٞؿٞىس ك٢ ٓ٘طوش ٌٓش ـ حُطخثق حُٔ٘خٓزش ُوَرٜخ، رٔخ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ط٘ـ٤غ ٝحُيٙ ٝطوي٣ْ‬ ‫(6‬ ‫حٍُٔ٘ٞس اُ٤ٚ.‬ ‫ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ٖٓ ػخّ (5191 ّ) أ١ِن حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ ٓخ رخص ٓؼَٝكخ حُ٤ّٞ رخْٓ (َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ‬ ‫ٌٓٔخٕٛٞ). ٌٝٛح حُظزخىٍ ُؼٔخٗ٢ ٍٓخثَ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ حُٔ٤َ َٛ٘١ ٌٓٔخٕٛٞ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٜٓ،‬ ‫ه٬ٍ حُلظَس حُٔٔظيس ٖٓ طُٔٞ (5191 ّ) اُ٠ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (6191 ّ) كيى حُوطٞ١ حُؼخٓش ُٔخ ًخٕ‬ ‫٣ٔظط٤غ طٞهؼٚ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ُٜخُق حُؼَد ػٔ٘خ ُِظَٔى ػِ٠ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝحُوَٝؽ ػٖ ١خػظٜخ. ٝحكن‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِ٠ إٔ ٣ٌٕٞ حُلٔ٤ٖ ٗخ١وخ رخْٓ حُؼَد ٧ٕ ًُي ًخٕ ٣٬ثْٜٔ ك٢ ًُي حُٞهض. ك٘ظَح ٧ػيحى‬ ‫حُِٔٔٔ٤ٖ حُوخٟؼش ُِلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُٜ٘ي َٜٝٓ، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طو٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ إٔ ٣ئى١ أ١ ٗيحء ُِـٜخى‬ ‫ٛخىٍ ػٖ حُِٔطخٕ اُ٠ كلِ كًَش ػٜ٤خٕ ٓؼخى٣ش ُٜخ ىحهَ آزَح١ٍٞ٣ظٜخ، ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٗض رؤْٓ حُلخؿش‬ ‫اُ٠ ًَ هٞطٜخ، ٖٓ أؿَ حُظٜي١ ُ٨ػيحء حُوخٍؿ٤٤ٖ. ٝرظلخُق َٗ٣ق ٌٓش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ هخىٍح ػِٔ٤خ ػِ٠ ٗن‬ ‫ٛلٞف حُِٔٔٔ٤ٖ، ٝطؤ٤ْ ٝ٫ءحطْٜ، ٝاكَحؽ أ٣ش ىػٞس اُ٠ حُـٜخى ٖٓ حُٔؼ٘٠.‬ ‫حٓظٜيكض َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ طلي٣ي ٓ٘خ١ن حُ٘لًٞ ٝطُٞ٣ؼٜخ ر٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٖٓ ؿٜش ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝكِلخثٜخ‬ ‫حَُحٓو٤ٖ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝريأ حُلٔ٤ٖ رخُظوط٤٢ ٌُِٔٔش ػَر٤ش ٓٔظوزِ٤ش ٓٔظيس ر٤ٖ حُزلَ٣ٖ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢‬ ‫ٝح٧كَٔ ؿَرخ ٝا٣َحٕ ٝحُوِ٤ؾ حُلخٍٓ٢ َٗهخ، ٖٝٓ ه٢ حُؼَٝ (73) ٗٔخ٫ اُ٠ حُٔل٤٢ حُٜ٘ي١ ؿ٘ٞرخ، رخٓظؼ٘خء‬ ‫ػيٕ حُظ٢ حػض،ٍف رخُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٤ٜخ. ك٢ حُزيح٣ش أٍحىص رَ٣طخٗ٤خ طـ٘ذ ٓ٘خه٘ش حُليٝى ح٩هِ٤ٔ٤ش ؿ٤َ أٜٗخ‬ ‫ٓخ ُزؼض، رؼي حُظؼَٝ ُِ٠ـ٢، إٔ أهَؿض ٖٓ هخٍ١ش حُلٔ٤ٖ ح٩هِ٤ٔ٤ش حُٞحٓؼش ً٬ ٖٓ حُٔ٘خ١ن حُٔخكِ٤ش‬ ‫حُٞحهؼش اُ٠ حُـَد ٖٓ حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ كِذ اُ٠ ىٓ٘ن ٓخٍح رٌَ ٖٓ كٔخٙ ٝكٔٚ أٝ٫، َٝٓٓ٤ٖ ٝحٌٓ٘يٍٝٗش‬ ‫حُِظ٤ٖ »٣ظؼٌٍ حػظزخٍٛٔخ ػَر٤ظ٤ٖ هخُٜظ٤ٖ« ػخٗ٤خ، ٝٝ٫٣ظ٢ رـيحى ٝحُزَٜس حُِظ٤ٖ حىػض رَ٣طخٗ٤خ ُ٘لٜٔخ ك٤ٜٔخ‬ ‫ٜٓخُق هخٛش ػخُؼخ. ٝر٘٢ء ٖٓ حُـٔٞٝ هخٓض رَ٣طخٗ٤خ أ٣٠خ رخٓظزؼخى أ٣ش ٓ٘طوش هي طٌٕٞ ُلَٗٔخ ك٤ٜخ ٜٓخُق‬ ‫هخٛش. ٖٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٞحكن ػِ٠ طلي٣ي رَ٣طخٗ٤خ ٓخ ًخٕ أٝ ٓخ ُْ ٣ٌٖ (ػَر٤خ هخُٜخ)، ػِ٠ حَُؿْ‬ ‫ٖٓ هزُٞٚ رخٓظزؼخى أٟ٘ش َٝٓٓ٤ٖ ٌُٖٝ ىٕٝ حٌٓ٘يٍٝٗش. ٝك٢ ٓز٤َ حُظَٞٛ اُ٠ أٓخّ ُِظلَى حُٔ٘ظَى رؤهٜ٠‬ ‫َٓػش ٌٓٔ٘ش، ؿَٟ ح٫ٓظ٘خع ػٖ حُظٞهق ١ٞ٣٬ ػ٘ي ٗوخ١ ح٫هظ٬ف حُٔظزو٤ش، ٓؼَ ٝ٫٣ظ٢ رـيحى ٝحُزَٜس‬ ‫ٝحُٔ٘خ١ن حُٞحهؼش اُ٠ حُـَد ٖٓ ه٢ ىٓ٘ن ـ كِذ، ٝطل٠٤َ اٍؿخء ٓ٘خه٘ظٜخ اُ٠ حُٔٔظوزَ (ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ)‬ ‫أٝ (ك٤ٖ طيم ٓخػش اٗـخُ حُٔ٬ّ). هظْ ٌٓٔخٕٛٞ رخُوٍٞ ك٢ ٍٓخُظٚ ح٧ه٤َس اُ٠ حُلٔ٤ٖ إٔ أٓخّ حُظلخُق طْ‬ ‫(7)‬ ‫رٌُي آٍخإٙ، ٝأٗٚ ٣ظَى ُِلٔ٤ٖ (كَ٣ش حهظ٤خٍ أٗٔذ حُلَٙ ُِٔزخىٍس اُ٠ حطوخً هطٞحص أًؼَ كٔٔخ).‬ ‫ٝك٤ٔخ ًخٕ حُلٔ٤ٖ ٣َحَٓ ٌٓٔخٕٛٞ، كخكع هيٍ ح٩ٌٓخٕ ػِ٠ ػ٬هخص ١ز٤ؼ٤ش ٓغ آطٔزٍٞ. ُوي ًخٕ ُِـِّٞ ػِ٠‬ ‫حٍُٔٞ (ُِظٌرٌد) رؼٞ حُلٞحثي. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (6191 ّ) ٓؼ٬ ط٘ؼْ رلَكش حٓظ٬ّ هٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص‬ ‫ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ٖٓ ُ٘يٕ ٖٓ ؿٜش، ٝكٞحُ٢ هٔٔ٤ٖ اُ٠ ٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُِ٤َحص حٌُٛز٤ش ٖٓ آطٔزٍٞ ٖٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش.‬ ‫(8) ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َس ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس َُكغ ػٖٔ ٝ٫ء حُلٔ٤ٖ ُـؼِٚ ٗخٓ٬ ؿِٔش حُظ٘خُ٫ص حُٔ٤خٓ٤ش حُظ٢ ١خُذ رٜخ‬ ‫ك٢ حُلـخُ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ُٝىطٚ رخُٔخٍ.‬ ‫ٓخ ُزغ حُؼِٝف ػٖ حُظلَى حُلخْٓ رطَ٣وش أٝ رؤهَٟ إٔ أٛزق أَٓح ٛؼزخ رخُ٘ٔزش ُِلٔ٤ٖ ٓغ حٓظَٔحٍ حُلَد.‬ ‫كبٓطٔزٍٞ ٍحكض ط٠ـ٢ ػِ٤ٚ ١خُزش ٓ٘ٚ آٍخٍ حُٔـ٘ي٣ٖ حُلـخُ٣٤ٖ ىػٔخ ُِٔـٜٞى حُلَر٢، ٓغ طؤً٤ي حُيػٞس‬ ‫اُ٠ حُـٜخى رٞٛلٚ َٗ٣ق ٌٓش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًؼّق حُؼؼٔخٗ٤ٕٞ ٖٓ حٟطٜخىْٛ ُِوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد حٌُ٣ٖ ًخٕ‬ ‫ك٤َٜ ٣ظؼخَٓ ٓؼْٜ رخٌُحص، ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝر٤َٝص. ُٝيٟ ه٤خّ رَ٣طخٗ٤خ رلظَ ٗل٘خص حُٔٞحى حُـٌحث٤ش اُ٠‬ ‫(9)‬ ‫حُلـخُ ٖٓ حُٔٞحٗت حَُٜٔ٣ش ٝحُٔٞىحٗ٤ش ُِل٤ُِٞش ىٕٝ ٍٝٛٞ حَُٜٔرخص حُٔٔ٘ٞػش اُ٠ حُوٞحص حُظًَ٤ش،‬ ‫حٟطَ حُلٔ٤ٖ، أه٤َح، ٧ٕ ٣ٌ٘ق ػٖ كو٤وظٚ، ٓؼِ٘خ حٗط٬م حُؼٍٞس حُؼَر٤ش ك٢ حُؼخَٗ ٖٓ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ‬ ‫(6191 ّ(‬ ‫91‬
  • 20.
    ‫ك٢ ؿ٠ٕٞ أ٣خّرؼي اػ٬ٕ حُؼٍٞس ٓوطض ٌٓش ٝؿيس ر٤ي حُلٔ٤ٖ. ًٝخٕ حُل٠َ ًِٚ ك٢ ٌٛٙ ح٫ٗظٜخٍحص حُِٜٔش‬ ‫ٝٗزٚ حُوخُ٤ش ٖٓ اٍحهش حُيٓخء ٣ؼٞى اُ٠ ْٓٞٓ حُٜ٤ق، ٧ٕ حُلخٓ٤ش حُظًَ٤ش ًخٗض هي حٗٔلزض اُ٠ ٜٓ٤لٜخ حٌُخثٖ‬ ‫ك٢ حُطخثق. ٝهي ٌَٗ حٓظٔ٬ّ ح٧ه٤َس ُؼزي هللا رؼي كٜخٍ ىحّ ػ٬ػش أَٜٗ ح٫ٗظٜخٍ حُلو٤و٢ ح٧ٍٝ ُِؼٍٞس.‬ ‫ٍٝؿْ كٔخٓٚ حُ٘ي٣ي ٩ػ٬ٕ حُؼٍٞس كوي ًخٕ ػزي هللا ٓظٜخٝٗخ طٜخٝٗخ ِٓلٞظخ ػِ٠ ٛؼ٤ي ط٘ل٤ٌٛخ ػِٔ٤خ. كخَُٔحهزٕٞ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِوٞح هخثِ٤ٖ: إ حُطخثق ًخٗض ٓظٔو٢ رَٔػش ُٞ ًخٕ حُؼَد أًؼَ كِٓخ، ٓ٬كظ٤ٖ، ر٘٢ء ٖٓ‬ ‫حُٔو٢، إٔ ػزي هللا ًخٕ هي هٍَ إٔ ٣٠٤غ حُٞهض ري٫ ٖٓ إٔ ٣ظٌزي حُؤخثَ ك٢ ح٧ٍٝحف. (17) ٝرخُلؼَ كبٕ حُلٜخٍ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ا٫ أَٓح ٓظوطؼخ. (77) كل٢ ٓخػش حُلـَ ٖٓ ًَ ٛزخف ًخٗض حُٔيكؼ٤ش حَُٜٔ٣ش حَُٔحكوش ُؼزي هللا طوٜق‬ ‫أٓٞحٍ حُٔي٣٘ش، ٝرؼي حٗظٜخء حُوٜق، ًخٕ كٞحُ٢ أٍرؼش آ٫ف ه٤خٍ ٖٓ حُزيٝ ٣وٕٞٓٞ رخٓظؼَحٝ كٕ٘ٞ حُلَٝٓ٤ش‬ ‫طلض أٗظخٍ حُٔي٣٘ش ٌُٖٝ هخٍؽ ٓيٟ حُ٘٤َحٕ حُظًَ٤ش. ٝرؼي ٌٛح حُطوْ حُ٤ٞٓ٢ ًخٕ ح٧طَحى ٣ٔظـِٕٞ ٓخ رو٢ ٖٓ‬ ‫حُٜ٘خٍ ٝحُِ٤َ ك٢ اٛ٬ف أ١ طيٓ٤َ كخَٛ ك٢ ح٧ٓٞحٍ ىٕٝ حُظؼَٝ ٧١ اُػخؽ كظ٠ كٍِٞ ٓٞػي هٜق‬ ‫حُٜزخف حُظخُ٢.‬ ‫ًخٕ ٓؼٌَٔ ػزي هللا ؿ٤ي حُظٔٞ٣ٖ رخُلٞحًٚ ٝحُو٠خٍ حُطخُؿش حُٔؤهًٞس ٖٓ حُزٔخط٤ٖ حُٞحهؼش هخٍؽ أٓٞحٍ حُطخثق.‬ ‫ٝٓغ ٗلخً حُٔوِٝٗخص حُـٌحث٤ش ك٢ حُٔي٣٘ش، ّ،ٓق ُ٨ٛخُ٢ رخُوَٝؽ آٓ٘٤ٖ، ٝرؼزٍٞ هطٞ١ ػزي هللا ٝح٫ٓظوَحٍ ك٢‬ ‫حُوَٟ حُوَ٣زش أٝ ٌٓش حٗظظخٍح ُٔخػش حٓظٔ٬ّ ح٧طَحى.ٝػ٘ي حٓظٔ٬ّ حُطخثق، أه٤َح، ك٢ حُؼخُغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬ ‫أ٣ٍِٞ، ؿَٟ حُظؼخَٓ ٓغ حُلخٓ٤ش حُظًَ٤ش حُٔئُلش ٖٓ ػ٬ػش ٝػٔخٗ٤ٖ ٟخرطخ، ٝحػ٘٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ ٓٞظلخ ٓيٗ٤خ، ٝأُق‬ ‫ٝطٔؼٔخثش ٝحػ٘٤ٖ ٝػٔخٗ٤ٖ ؿ٘ي٣خ، رويٍ ٓلَ١ ٖٓ حُظٌَ٣ْ ٝح٫كظَحّ. كَِرٔخ ًخٕ ػزي هللا ك٢ كَد ٓغ‬ ‫ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي حَُٓٔ٢، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ كَ٣ٜخ ػِ٠ ح٫كظلخظ رؼ٬هخص ِٓ٤ٔش ٓ٬ًح ُٚ ٖٓ حُٔٔظوزَ حٌُ١‬ ‫٣ظؼٌٍ حُظٌٜٖ رٔخ ٓ٤لِٔٚ.‬ ‫رؼي حٓظٔ٬ّ حُطخثق ػخى ػزي هللا ػٞىس حُظخكَ٣ٖ اُ٠ ٌٓش. ٖٝٓ ٛ٘خى ًٛذ اُ٠ ؿيس ُٔ٘خه٘ش هطٞحص حُؼٍٞس‬ ‫حُظخُ٤ش ٓغ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ، ٌَٓط٤َ حَُ٘م ك٢ حُٔلٟٞ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔخٓ٤ش رَٜٔ، حٌُ١ ًخٕ هي ؿخء ٌُٜح‬ ‫حُـَٝ رَكوش ط٢. ا١. ٍُْٞٗ. ٝؿَحء طلٌ٣َٙ ٖٓ حٗظ٘خٍ حُلٔ٠ ك٢ حُٔي٣٘ش، ػٌَٔ ػزي هللا ػِ٠ رؼي أٍرؼش‬ ‫أٓ٤خٍ هخٍؿٜخ. ًخٕ ٓؼٌَٔٙ ٓئُلخ ٖٓ ٓض ه٤ْ ًز٤َس، أٍرغ ٜٓ٘خ ىٓ٘و٤ش حُل٤خًش، ٝحػ٘ظ٤ٖ ٖٓ ٛ٘غ ٜٓخٗغ‬ ‫(ٓٞ٣َ) حُٜ٘ي٣ش. ٌٝٓٔ٘ٚ حُ٘وٜ٢ ًخٕ ه٤ٔش ىٓ٘و٤ش ِٓىٝؿش ًحص ػٔخٗ٤ش أٟ٬ع أكيٛخ ٓيهَ ٝآهَ رخد ٣ل٠٢‬ ‫اُ٠ كـَس حُّ٘ٞ. ًٝخٗض حُـيٍحٕ ِٓ٣٘ش ر٘وٕٞ ُٝهخٍف ُحٛ٤ش ح٧ُٞحٕ ٖٓ ٍّٓٞ حُط٤ٍٞ ٝحٍُٞٝى ٖٝٓ‬ ‫حُؼزخٍحص حُيحػ٤ش اُ٠ حُل٠٤ِش ٝحُؼيٍ ٝحُ٘خؿزش حُٔٔظٌَ٘س ُ٬ٓظزيحى ٝحُظِْ، ًٔخ إٔ كظلش ٓ٘زٌش َٓرؼش ًخٗض‬ ‫طٍٞى ح٧ٗٔخّ حُ٘ي٣ش. ك٠٬ ػٖ إٔ هطخ ٛخطل٤خ ًخٕ هي طْ طٔي٣يٙ ُِٞٛٚ رـيس طؤٓ٤٘خ َُحكظٚ.‬ ‫هخّ ٓظٍُٞ رِ٣خٍس ػزي هللا أٝ٫ كٞؿيٙ ٛٞ ٛٞ ىٕٝ أ١ طـ٤٤َ، ٌٓ٘ ُوخثٜٔخ ح٧ه٤َ ك٢ َٜٓ هزَ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق.‬ ‫ٝػِ٠ ٍأٓٚ ًٞك٤ش كَ٣َ٣ش ٛلَحء، َٓطي٣خ ػٞرخ كَ٣َ٣خ أر٤ٞ، ٝ٫كخ ؿٔيٙ رؼزخءس ٜٓ٘ٞػش ٖٓ ٝرَ حُـٔخٍ‬ ‫ٝٓ٘ظؼ٬ كٌحء ٖٓ حُـِي ح٧ِٛ٢، ٍكذ ػزي هللا ر٠٤لٚ ٝهخىٙ اُ٠ ه٤ٔظٚ ىحػ٤خ ا٣خٙ اُ٠ حُـِّٞ ػِ٠ ًَٓ٢ ه٘ز٢‬ ‫ً١ هخػيس ه٤ٍِحٗ٤ش (٣يػٞ َُِػخء). ػْ هيّ ُٚ ؿيحء أٍٝر٢ حُطَحُ، ٝكخؿؤٙ روَحءس ػزخٍس (ٜٓخٗغ ٓٞ٣َ)‬ ‫حُٔطزٞػش ػِ٠ ؿيحٍ ه٤ٔش حُطؼخّ رٜٞص َٓطلغ، ٓز٤٘خ أٗٚ ًخٕ ٣ؼَف ح٧كَف حُلَٗـ٤ش، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼَف‬ ‫أ٣ش ٖٓ ُـخطٜخ. ٝىحٍ حُلي٣غ كٍٞ حُلَد، ٝكٍٞ ٝكخس ً٤ظَ٘٘، ٜٝٓ٤َ ٛي٣ن ػزي هللا حُلٔ٤ْ ػزخّ كِٔ٢،‬ ‫حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أُحكظٚ ػٖ ٜٓ٘ذ حُوي٣ٞ٣ش ك٢ ػخّ (4191 ّ). ػزَ ػزي هللا ػٖ ح٧َٓ ك٢ »إٔ طلؼَ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٗ٤جخ ُٜخُلٚ ³ُٜخُق ػزخّ كِٔ٢»‪ً .µ‬خٕ حُِوخء حؿظٔخػ٤خ هخُٜخ، اً طْ اٍؿخء حُؼَٔ اُ٠ ك٤ٖ ه٤خّ ػزي‬ ‫هللا رَى حُِ٣خٍس ػٖ ١َ٣ن ح٫ٗظوخٍ اُ٠ ٓوَ ح٩هخٓش حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ك٢ ٝهض ٫كن ٖٓ ًُي حُ٤ّٞ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُِوخء حُؼخٗ٢ ٓخٍح ٝٓٔظؼخ ٓؼَ ح٧ٍٝ، ٧ٕ ٓظٍُٞ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ ار٬ؽ ػزي هللا إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي‬ ‫هٍَص أ٫ طََٓ أ٣ش هٞحص أٝ ١خثَحص اُ٠ حُلـخُ، ٝأٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ٓزِؾ حُؼَ٘س آ٫ف ؿ٘٤ٚ، حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا‬ ‫هي ١ِزٚ ٗوٜ٤خ ػٔ٘خ ٌُٔذ ٝى هزخثَ ٗٔخٍ حُلـخُ. ٝكٔذ ٓخ ؿخء ك٢ ٍٝح٣ش ٓظٍُٞ كبٕ: ػزي هللا طِو٠ حُ٠َرش‬ ‫ًـ٘ظِٔخٕ ٌٜٓد ١خُزخ حُٔٔخف ُٚ رؼَٝ ه٠٤ظٚ... ٝهيّ ه٬ٛش طخٍ٣و٤ش ىه٤وش اُ٠ كي ًز٤َ ُِٔلخٟٝخص، ٌٍَٓح‬ ‫ٝػي ؿ٬ُش حُِٔي ؿٍٞؽ حُٔظٔؼَ رؤٗٚ ًخٕ ٓ٤لؼَ ًَ ٗ٢ء ٌٖٓٔ ُٔٔخػيس حُؼَد، ٍٓٞىح رخُ٘ٚ ػزخٍس ٝحٍىس ك٢‬ ‫اكيٟ ٍٓخثَ ³حُٔ٤ـَ ؿَ٘حٍ حُٔ٤َ ؿٕٞ‪ٓ µ‬خًٔٞ٣َ (حُظ٢ ُْ أٍٛخ ه٢) ط٠غ طلض طَٜكْٜ حُٔطِن، ك٤ٔخ أًًَ،‬ ‫أؿِحء ًز٤َس ؿيح ٖٓ حُـ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢.‬ ‫02‬
  • 21.
    ‫ٝحهظظْ ػزي هللاحَُٜٔس ٓظٞٓ٬ ٓظٍُٞ ٝحُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ٓ٢. ا١ ُٖٝٔ. إٔ ٣َٓ٬ رَه٤ش اُ٠ ُ٘يٕ‬ ‫١خُز٤ٖ ك٤ٜخ ربُلخف اػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٓٔؤُش آٍخٍ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُلـخُ« ًؤٗٚ ٣ظٖ ك٢ ٌٓحؿظٚ إٔ رويٍط٘خ‬ ‫حُظؤػ٤َ ػِ٠ هَحٍ ٓـِْ حُلَد».‬ ‫ك٢ حُٔخػش حُؼخَٗس ٖٓ ٛزخف حُ٤ّٞ حُؼخٗ٢ حٓظئٗلض حُٔ٘خه٘خص ك٢ ٓوَ ح٩هخٓش، ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ ًحص كخثيس ٓزخَٗس‬ ‫رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٧ٕ ٓظٍُٞ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػَ حٓظِ٘حٍ حُوٞحص حُٔطِٞرش ٖٓ حُٔٔخء. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗطزخع ٓظٍُٞ‬ ‫ػٖ ػزي هللا ًخٕ ا٣ـخر٤خ، اً ًظذ ػ٘ٚ ٣وٍٞ »اٗٚ ًً٢ ٝٗ٘٤٢ ٝؿٌحد« ك٠٬ ػٖ أٗٚ ٗـق رؼي ػٞىطٚ اُ٠ حُوخَٛس‬ ‫(27)‬ ‫ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓزِؾ حُؼَ٘س آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش.‬ ‫ٝح٫ٗطزخع حٌُ١ طًَٚ ػزي هللا ُيٟ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ ًخٕ أ٣٠خ ا٣ـخر٤خ رٍٜٞس ػخٓش. كوي ط٠ٔ٘ض ٍٓخُظٚ اُ٠‬ ‫ٌٓظذ رَ٣طخٗ٤خ حُؼَر٢ ك٢ حُوخَٛس ٍٛٞس ٗخر٠ش رخُل٤خس َُِؿَ، ك٤غ هخٍ: اٗٚ ك٢ حُوخٓٔش ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٌُٝ٘ٚ ٣زيٝ‬ ‫أٛـَ ٓ٘خ. اٗٚ هٜ٤َ حُوخٓش هٞ١ حُز٤٘ش، ٣زيٝ هٞ٣خ ٓؼَ كٜخٕ، ًح ػ٤٘٤ٖ ىحً٘ظ٤ٖ ؿٌ٫ٝ٣ٖ، ٝؿٚ ٓٔظي٣َ ٗخػْ،‬ ‫ٗلظ٤ٖ ٓٔظِجظ٤ٖ ٌُٜٝ٘ٔخ هٜ٤َطخٕ، أٗق ٓٔظو٤ْ، ُل٤ش َٓٔحء ىحً٘ش. اٗٚ ٓلزذ ٝٗي٣ي حُـخًر٤ش ٫ ٣ط٤ن‬ ‫حَُٓٔ٤خص، ٌُٝ٘ٚ ٣ِٜٞ ٓغ ٍؿخٍ حُوزخثَ ًٞحكي ٖٓ ٗ٤ٞهْٜ. ك٢ حُٔ٘خٓزخص حُـخىس ٣َُٝ ًِٔخطٚ رؼ٘خ٣ش ٝ٣ؼزض أٗٚ‬ ‫ٓلخٍٝ ىه٤ن... ٣ؼظزَٙ حُؼَد ٓ٤خٓ٤خ رخُؾ حُيٛخء ٝحٌَُٔ، ٍٝؿَ ىُٝش ٗخكٌ حُزٜ٤َس: ؿ٤َ إٔ ٓخ ُي٣ٚ ٖٓ ح٧ٍٝ‬ ‫ٍرٔخ ًخٕ أًؼَ ٓٔخ ٣ظٔظغ رٚ ٖٓ حُؼخٗ٢ ك٢ طًَ٤زظٚ. (37) ٌُٖٝ ٍأ١ ٍُْٞٗ ػٖ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ طـ٤َ ُ٤ٜزق‬ ‫أٓٞأ ك٤ٔخ رؼي.‬ ‫أٛ٤ذ ػزي هللا ٝأرٞٙ رخٌُػَ ُيٟ حًظ٘خكٜٔخ ُلو٤وش إٔ كِ٤لٜٔخ حُـي٣ي ُْ ٣ٌٖ ًٔخ طٞهؼخٙ. ٝؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠‬ ‫حُيػْ حُٔخى١ هٍَح ح٩ٓٔخى رخُٔزخىٍس حُٔؼ٘ٞ٣ش ػٖ ١َ٣ن ا٣ـخى كٌٞٓش ٓٔظوِش ك٢ حُلـخُ ػِ٠ حُ٘ٔ٢ ح٧ٍٝر٢،‬ ‫ك٤غ ع،٣ٖ ػزي هللا ُٝ٣َح ُِوخٍؿ٤ش، ٝػِ٢ ٍث٤ٔخ ُُِٞحٍس ³ٛيٍح أػظْ‪ٝ ،µ‬ك٤َٜ ُٝ٣َح ُِيحهِ٤ش. ًخٕ ٜٓ٘ذ‬ ‫ػزي هللا ٛٞ ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش، ٝهي ىٍ رٟٞٞف ػِ٠ ٓٞهؼٚ حُلَ٣ي ك٢ حُؼ٬هش ر٤ٖ ػخثِظٚ ٝأُٝجي حٌُ٣ٖ حىػض طٔؼ٤ِْٜ‬ ‫ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ حُلِلخء ح٧ٍٝر٤٤ٖ ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ. ٝرـ٤ش حُزوخء ػِ٠ ِٛش رخُ٘ئٕٝ حُٔلِ٤ش كوي ٓؼ٠ اُ٠ ٗـَ‬ ‫ٜٓ٘ذ ٍث٤ْ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ طِي حُٔئٓٔش ُْ طٜزق ٝحهؼخ ك٢ أ١ ٖٓ ح٧ٝهخص، ك٢ ك٤ٖ‬ ‫رو٠ أهٞٙ ح٧ًزَ ٍٝٝ٣غ أر٤ٚ حُٔلظَٝ ػِ٢ ٗزٚ ٓوظق ك٢ ظَ أر٤ٚ ًَث٤ْ ٍُُِٞحء ³ٛيٍ أػظْ‪µ‬؛ أٓخ ك٤َٜ،‬ ‫أٛـَ ح٩هٞس حُؼ٬ػش، كوي ٝ،ُ٢ ٜٓ٘زخ ىٕٝ ٜٓٔخص ٝحٟلش.‬ ‫ّ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ا٣ـخى ٓؼَ ٌٛٙ حُٔ٘خٛذ حُلؤش ا٫ طٜٔ٤يح ُو٤خّ حُلٔ٤ٖ رظز٘٢ ُوذ أكوْ أ٣٠خ. كل٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ‬ ‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ حؿظٔغ حُؼِٔخء ٍؿخٍ حُي٣ٖ ٝأػ٤خٕ ٌٓش ك٢ ىحٍ حُلٌْ ٩ػ٬ٗٚ ٌِٓخ ػِ٠ حُؼَد. ًٝخٗض ػِٔ٤ش‬ ‫طٔٞ٣وٚ ك٢ أٍٝرخ ػِ٠ أٗٚ ِٓي ٖٓ ٝظخثق ػزي هللا رٞٛلٚ ُٝ٣َح ُِوخٍؿ٤ش. ٝرويػش ًً٤ش »ًخٗض رخُظؤً٤ي ٖٓ‬ ‫اكَحُحص ه٤خٍ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا حُوٜذ« (47) طْ ؿَ ػيى ٖٓ حُٔٞظل٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ حُلَٗٔ٤٤ٖ اُ٠ حَُٔٔف حػظويٝح،‬ ‫ٗظ٤ـش ػيّ كْٜٜٔ حُـ٤ي ُِٜـش حُؼَر٤ش حُلـخُ٣ش، رؤٕ ح٧َٓ ًخٕ حكظلخ٫ رخُؼخّ حُٜـَ١ حُـي٣ي حٌُ١ ًخٕ ك٢ ًُي‬ ‫حُٞهض. كل٤ٖ ٛ٘ئٝح حُلٔ٤ٖ رخُؼخّ حُـي٣ي، ًخٗٞح ىٕٝ ٝػ٢ ْٜٓ٘ ٣ؼزَٕٝ ػٖ حػظَحف كَٗٔخ رِوزٚ حُـي٣ي. أٓخ ك٢‬ ‫حُلو٤وش كِْ طؼظَف ٫ رَ٣طخٗ٤خ ٝ٫ كَٗٔخ رخُِوذ، ؿَحء ػ٬هخطٜٔخ روخىس ػَد آهَ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ‬ ‫٣٘ظَٝح رؼ٤ٖ حَُٟ٠ اُ٠ ٓ٤خىس حُلٔ٤ٖ ػِ٤ْٜ. ٝرؼي ه٬كخص ىحٓض ػيىح ٖٓ ح٧َٜٗ أَٛ ػزي هللا ه٬ُٜخ ػِ٠‬ ‫١َف ه٠٤ش أر٤ٚ روٞس ٝػ٘خى، طْ ار٬ؽ حُلٔ٤ٖ ربٌٓخٗ٤ش ح٫ػظَحف رٚ ٌِٓخ ػِ٠ حُلـخُ كو٢.‬ ‫ٍٝىح ػِ٠ ًُي هخٍ حُلٔ٤ٖ، اٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِن أ٣ش أٛٔ٤ش ػِ٠ ح٧ُوخد ػِ٠ أ٣ش كخٍ. (57) أٓخ ػزي هللا كوي ًخٕ ٣لؼَ،‬ ‫أ١ ٣ؼِن أٛٔ٤ش ًز٤َس ػِ٠ ح٧ُوخد، رَ ًٝخٕ ٗي٣ي حُٟٞٞف ك٢ ر٤خٕ ح٧ٓزخد حُيحػ٤ش ٌُُي. كل٢ حطٜخٍ ٛخطل٢ ٓغ‬ ‫حُوِٜ٘٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ؿيس هخّ ر٘طذ أٓٔخء حُوخىس حُؼَد ح٥هَ٣ٖ ٝحكيح رؼي ح٥هَ: كخرٖ ٓؼٞى ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٗ٤ن‬ ‫هز٤ِش، ُْٝ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ٣َؿذ ك٢ حُظيهَ رؼِٔٚ أٝ أٍٟٚ، أٓخ ح٩ىٍ٣ٔ٢ ك٢ ػٔ٤َ كِْ ٣ٌٖ ٣ؼظَف رٚ أكي ػِ٠‬ ‫أٗٚ أ١ ٗ٢ء. ًٝخٕ آخّ حُ٤ٖٔ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لٌْ رِيٙ، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ُ٤َكٞ كٌَس طُٞ٢ َٗ٣ق ٌٓش كٌْ حُلـخُ‬ ‫ٝكِٔٚ ُِوذ ِٓي حُؼَد. ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُوزخثَ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ُْ طٌٖ أ٣ش ٜٓ٘خ ُظؼخٍٝ كٌَس ٛ٤ٍَٝس حَُ٘٣ق‬ ‫(67)‬ ‫ٌِٓخ ُِؼَد، ٗظَح ٧ٕ طخٍ٣ن َٗ٣ق ٌٓش ًخٕ ٣ؼٞى اُ٠ ػٜي حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش حُظ٢ أٜٓٔخ حُؼزخٓ٤ٕٞ.‬ ‫رخهظٜخٍ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ ٣لٌَ رخ٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش حُ٘ٔخُ٤ش حُظ٢ ًخٗض حُٟٔٞٞع حَُث٤ٔ٢‬ ‫َُٔحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ ك٤ٖ ىكغ أرخٙ اُ٠ طز٘٢ حُِوذ، اً ًخٕ طلٌ٤َٙ ٜٓ٘زخ، رخ٧كَٟ، ػِ٠ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ك٢‬ ‫ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٗلٔٚ، ك٤غ ًخٕ ٣ظطِغ اُ٠ ؿؼَ أَٓطٚ ٓٔ٤طَس. ٝرخُلؼَ كبٕ حٛظٔخّ ػزي هللا ر٘ئٕٝ ٓ٤خٓش‬ ‫ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ظَ ٓظلٌٔخ ر٘٘خ١خطٚ أ٣خّ حُلَد، ٧ٕ ١ٔٞكخطٚ حُوخٛش ًخٗض طٌٖٔ ٛ٘خى ك٢ حُـِ٣َس‬ ‫حُؼَر٤ش.‬ ‫12‬
  • 22.
    ‫ر٤ٖ ح٩هٞس ح٧ٍرؼشُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ طؤهٌ ٟٓٞ ػزي هللا ٝك٤َٜ ٓؤهٌ حُـي. كخ٧م ح٧ًزَ ػِ٢ حػظزَ ٟؼ٤لخ ؿٔي٣خ‬ ‫ِٝٓٔٞ٫ ٍرٔخ. ُْٝ ٣ٌٖ ٣ظٞكَ ٫ ػِ٠ كًَ٤ش ك٤َٜ ٝ٫ ػِ٠ ٓلَ ٝىٛخء ػزي هللا. كل٢ ُلظخص حُِطق ًخٕ‬ ‫١،ػٌٍ رٞٛلٚ (هِ٤َ حٌُظذ) أٓخ ك٢ ُلظخص حُـ٠ذ كٌخٕ ٣يحٕ ػِ٠ أٗٚ (ٗوٚ ٓو٤ض). (77) ُٝـِٔش ٌٛٙ‬ ‫ح٧ٓزخد ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَٟ ك٢ ػزي هللا حٍُٞ٣غ حُلو٤و٢ ُِلٔ٤ٖ ٝحٌُ١ حػظويص رؤٕ حُلٔ٤ٖ ٗلٔٚ ًخٕ ٣ل٠ِٚ.‬ ‫(87) (ٝ٧ٕ ػزي هللا ك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء ًخٕ ِٛش حَُٞٛ حَُث٤ٔش ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حُؼخثِش ٝحُؼٍٞس ٍرٔخ ًخٕ ك٢ ح٧َٓ‬ ‫هيٍ ٖٓ حُظٔ٘٢) أٓخ ح٧م ح٧ٛـَ، ُ٣ي كوي ًخٕ رزٔخ١ش أٛـَ ٖٓ إٔ ٣لَٔ أ١ ػذء ػو٤َ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ٖٓ أّ‬ ‫طًَ٤ش ٓٔخ ؿؼِٚ ٓ٘زٞٛخ رٍٜٞس آُ٤ش. طٔظغ ػزي هللا ٝك٤َٜ رخ٫كظَحّ رٞٛلٜٔخ أك٠َ ٖٓ أهٞ٣ٜٔخ ػِ٠‬ ‫حُٜؼ٤ي٣ٖ حُؼٌَٔ١ ٝحُٔ٤خٓ٢. ؿ٤َ إٔ حُؼ٬هش ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ طٌٖ ٝى٣ش. كخُظ٘خكْ ر٤ٜ٘ٔخ ُلض ٗظَ ٍُْٞٗ، ٓؼ٬،‬ ‫(97)‬ ‫رٍٜٞس ٓزخَٗس، اً ًظذ ٣وٍٞ: »ٓ٤ٌٕٞ حُٜيحّ ر٤ٖ ³ػزي هللا‪ٝ µ‬ك٤َٜ ٓؼ٤َح« اػَ ُوخثٚ ح٧ٍٝ رخ٧هٞ٣ٖ.‬ ‫٣زيٝ إٔ ػزي هللا ًخٕ حُٔل٠َ ػ٘ي أر٤ٚ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ك٤َٜ أًؼَ هَرخ ٖٓ أهٞ٣ٚ ح٥هَ٣ٖ. ٝٓخ ُزغ ٌٛح ح٫كظوخٍ‬ ‫اُ٠ حُؼخ١لش إٔ طلٍٞ ػ٘ي ػزي هللا اُ٠ ؿ٤َس ٓؼوِش رخَُٔحٍس ك٤ٖ كَ ك٤َٜ، ٝٛٞ أٛـَ ٖٓ ػزي هللا رؤٍرغ‬ ‫ٓ٘ٞحص، ٓلِٚ ًٞٓ٤٢ ٍث٤ٔ٢ ٓغ أٍٝٝرخ، ٝكخهٚ طٔظؼخ رٔلزش حُؼَد ٝطل٠٤ِْٜ.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ك٢ حؿظٔخػخطٚ ٓغ ًَ ٖٓ ٓظٍُٞ ٍُْٝٞٗ ك٢ هَ٣ق ػخّ (6191 ّ) هي ٝحكن ػِ٠ ح٫ُظلخم ربهٞطٚ،‬ ‫ٖٓ أؿَ ح٩ػيحى ُٖ٘ ٛـّٞ ػِ٠ حُٔي٣٘ش. ٝك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ طَى ٓـِْ أر٤ٚ ٝطٞؿٚ ٗلٞ حُ٘ٔخٍ. ٝٓغ كٍِٞ‬ ‫ٓ٘ظٜق ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ًخٕ هي أهخّ ٓؼٌَٔح ىحثٔخ ك٢ ٝحى١ ػ٤ٚ حٌُ١ ٣زؼي ٓٔخكش ٓظ٤ٖ ٓ٤٬ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ‬ ‫حُٔي٣٘ش ػِ٠ ه٢ حُلـخُ. ٝٛ٘خى ٌَٗ طٜي٣يح ُ٬طٜخ٫ص حُظًَ٤ش ٓغ حُٔي٣٘ش، ٝٝكَ ُل٤َٜ آٌخٗ٤ش حُظويّ ٓغ‬ ‫حُٔخكَ كظ٠ رِيس حُٞؿٚ، ٜٝٓ٘خ اُ٠ حُؼوزش كيٓ٘ن.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ُيٟ ُٝٛٞٚ اُ٠ أ١َحف حُٔي٣٘ش ك٢ ٗظخء ػخّ (7191 ّ) ٓظٔظؼخ رظوي٣َ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُؼخُ٢، ٌُٖٝ‬ ‫ٓٔؼظٚ ٛ٘خى ريأص طظَحؿغ ٝطظيٍٛٞ. كخُٔي٣٘ش ًخٗض ٓي٣٘ش ؿ٤يس حُظلٜ٤ٖ، ٝك٤ٜخ كخٓ٤ش طًَ٤ش ٣زِؾ طؼيحى أكَحىٛخ‬ ‫كٞحُ٢ ٓزؼش آ٫ف، رو٤خىس ؿَ٘حٍ طًَ٢ ٣يػ٠ كوَ١ رخٗخ. ًخٗض ٜٓٔش ػزي هللا ٓظٔؼِش روطغ حُٔي٣٘ش ػٖ حُ٘ٔخٍ‬ ‫ػٖ ١َ٣ن هطغ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش، ٝػٖ حَُ٘م ٖٓ ه٬ٍ حُل٤ُِٞش ىٕٝ ٍٝٛٞ حُوٞحكَ حُوخىٓش ٖٓ كخثَ ٝٗـي ٝٓخ‬ ‫رؼيٛٔخ. ًخٕ ٓوَ ه٤خىطٚ ك٢ ٝحى١ حُؼ٤ٚ ٓئُلخ ٖٓ أٍرؼش ٟزخ١، ٝٓخثش ٖٓ حُـ٘ٞى حُٔيٍر٤ٖ، ٝٓيكؼ٢ ٛخٍُٝ،‬ ‫ٝٓيكؼ٤ٖ ؿزِ٤٤ٖ، ٝػ٬ػش ػَ٘ ٓيكؼخ ٍٗخٗخ. ًخٗض ُي٣ٚ أ٣٠خ أػيحى ٓوظِلش ٖٓ كِٔش حُز٘خىم حُزيٝ، حٌُ٣ٖ ًخٕ‬ ‫طؼيحىْٛ ٣َٜ أك٤خٗخ اُ٠ هٔٔش آ٫ف. (12) ُٝظوي٣ْ حُٜ٘ق ٝحٍُٔ٘ٞس ُٚ طْ حهظ٤خٍ ٟخر٢ كَٗٔ٢ (ؿِحثَ١ كَٗٔ٢‬ ‫كو٤و٢ ٣يػ٠ (حٌُخرظٖ) ٍحٛٞ، حٌُ١ ػِٔٚ ػزي هللا حُِـش حُؼَر٤ش رـ٤ش اػخىطٚ اُ٠ أِٛٚ حُؼَر٢) ٝػيى ٖٓ حُ٠زخ١‬ ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ح٥هَ٣ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ظَىىٕٝ ػِ٤ٚ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، (72) ٓغ كَ٣ن ٖٓ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُظخرؼ٤ٖ‬ ‫ٌُِٔظذ حُؼَر٢ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ظ٘خٝرٕٞ حُزوخء رَكوظٚ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ٓؼٌَٔ ػزي هللا حٌُ١ أ،١ِن ػِ٤ٚ حْٓ (ًُٞخّ ىٝ ىٍحد ىٍٝ ٓؼٌَٔ ح٧ٍٝ حٌُٛز٤ش‪ )µ‬حُلَٗٔ٢ ٌٓخٗخ‬ ‫٣ٌٖٔ إٔ ٣ٞٛق رؤٗٚ ٌٓخٕ ػَٔ كو٤و٢. (22) كٍِْٞٗ حٌُ١ أٓ٠٠ ٛ٘خى ػَ٘س أ٣خّ ك٢ آًحٍ ػخّ (7191 ّ)‬ ‫حًظ٘ق إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣و٠٢ أ٣خٓٚ ك٢ ه٤ٔظٚ حُٔلَٝٗش رخُٔـخى حُلخهَ ٝٛٞ »٣وَأ حُٜلق حُؼَر٤ش، ٣ؤًَ‬ ‫ٝ٣٘خّ، ٝ٣ٔخٍّ حُِٜٞ ٝحُٔوَ٣ش هٜٞٛخ...« ًخٕ ػزي هللا ٣ئى١ ىٍٝ ُٝ٤ْ طَ ٍٝرٖ ٛٞى ٓٞ٣َٔح. ف. ؽ‬ ‫ٓٔظويٓخ ر٘يه٤ش ري٫ ٖٓ حُوّٞ، ٓغ ؿؼَ أكي أكَحى كخٗ٤ظٚ ٣وزَ رخُٔوخ١َس ر٘لٔٚ ٓوخرَ ٓزِؾ ؿ٤ي ٖٓ حُٔخٍ،‬ ‫ٝ٣زيى حُزخه٢ ٖٓ ٝهظٚ ٓٔظـَهخ ك٢ هَحءس حُ٘ؼَ حُؼَر٢ ٝك٢ أٌٗخٍ أًؼَ طوِ٤ي٣ش ٖٓ ٓٔخٍٓش حَُٓ٢ رخُز٘يه٤ش. أٓخ‬ ‫حٍُٞٛٞ اُ٠ ٓؼٌَٔٙ كوي ريح ٓوٍٜٞح رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش ػِ٠ أٛيهخثٚ حُٔوَر٤ٖ حُلٔ٤ٔ٤ٖ. كٜٞ ُْ ٣ٌٖ ٣ٔ٠٢‬ ‫ا٫ حُوِ٤َ ٖٓ حُٞهض ٓغ ُٝحٍٙ حُ٘٤ٞم ٝحُٔ٘يٝر٤ٖ، ٝٓخ ٛٞ أهَ ٖٓ ًُي ك٢ ح٩َٗحف ػِ٠ حُظٔٞ٣ٖ ٝحُظَط٤زخص‬ ‫حُؼٌَٔ٣ش. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٗي٣ي ح٫ٛظٔخّ رخُلَد ك٢ أٍٝٝرخ ٝحُٔ٤خٓش ح٧ٍٝٝر٤ش ػٔٞٓخ، ٝأًَٛ ٍُْٞٗ رٔيٟ ٓؼش‬ ‫ح١٬ػٚ ػِ٠ حُؼ٬هخص ح٧َٓ٣ش حُٔؼويس ك٢ ػخث٬ص أٍٝرخ حٌُِٔ٤ش، ٝػِ٠ أٓٔخء ٝٗوٜ٤خص أػ٠خء كٌٞٓخطٜخ.‬ ‫(32) ُْٝ ٣وطَ ٍُِْٞٗ حكظٔخٍ إٔ ٣ٌٕٞ ػزي هللا هي ه٤ي حٍُٞٛٞ اُ٠ ٓؼٌَٔٙ، أٝ كظَ ٓ٘خه٘ش ح٧ٍٓٞ حُٔ٤خٓ٤ش‬ ‫حُؼَر٤ش ٗظ٤ـش ٝؿٞى ٗوٚ اٗـِ٤ِ١.‬ ‫ريح ػزي هللا ك٢ ػِٝكٚ ػٖ حُٔؼ٢ ٫هظلخّ حُٔي٣٘ش، رَ ٝك٢ حٓظ٘خػٚ كظ٠ ػٖ اكٌخّ كٜخٍٙ ُٜخ رٍٜٞس ؿ٤يس،‬ ‫ًٔٞ٫ ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ ٝؿز٤خ ك٢ أٓٞثٜخ. (كزؼي حٓظٔ٬ّ حُٔي٣٘ش ػِن كوَ١ رخٗخ هخث٬: اٗٚ ًؼ٤َح ٓخ أكْ‬ ‫رخ٫ٓظ٘خٕ ُزَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ه٤خٜٓخ رظُٞ٣غ حُٔئٕ ٓـخٗخ ػِ٠ حُزيٝ، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ز٤ؼٕٞ ٓخ ٣ل٤ٞ ػْٜ٘ ىٕٝ أ٣ش اػخهش‬ ‫ًحص ٗؤٕ ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا.) (42) ٝرَأ١ ٍُْٞٗ كبٕ ٓخ ًخٕ ٣ٌٖٔ ٍٝحء طـ٘زٚ حُظخَٛ١ حُؼ٘٤ي ُِ٘٘خ١ ٝحُلًَش‬ ‫ٛٞ اكٔخٓٚ رخُـ٤َس طـخٙ ك٤َٜ »ًٔخ ُٞ ًخٕ ٍحؿزخ ك٢ حُظزخٛ٢ ربٛٔخٍ حُؼِٔ٤خص حُؼٌَٔ٣ش، ُِل٤ُِٞش ىٕٝ ػوي أ١‬ ‫ٓوخٍٗخص ؿ٤َ ٫ثوش ٓغ أىحء أه٤ٚ«. (52) ٝٓغ ًُي كبٕ ٓٞهلٚ، ػِ٠ كَ١ ِٓز٤ظٚ ر٘ظَ ٍُْٞٗ، ٓخػي ك٤َٜ‬ ‫22‬
  • 23.
    ‫رخُلؼَ، ٧ٗٚ ٝكَآٌخٗ٤ش حُ٘ـخف ٩ٗـخُحص ك٤َٜ ح٧ًؼَ َٜٗس ك٢ حُ٘ٔخٍ، رظـٔ٤ي كخٓ٤ش طًَ٤ش رِؾ طؼيحىٛخ ٓزؼش‬ ‫آ٫ف ٍؿَ ك٢ حُٔي٣٘ش.‬ ‫أٟق اُ٠ ًُي إٔ ػزي هللا ًخٗض ُي٣ٚ أٓزخد ٝؿ٤ٜش ُ٤ظَٜف ًٔخ كؼَ، ٌُٖٝ ٌٛٙ ح٧ٓزخد ُْ طٌٖ ًحص ػ٬هش‬ ‫رٌٔذ ػطق رَ٣طخٗ٤خ ٍٟٝخٛخ. كٌٔخ هخٍ َٛحكش ٍُِْٞٗ اٗٚ ًخٕ ٣ظطِغ ؿ٘ٞرخ ٗلٞ حُ٤ٖٔ ُظؤٓ٤ٖ ٓٔظوزِٚ ٧ٗٚ‬ ‫ًخٕ ػخُٓخ، كٍٞ طلٍَٙ ٖٓ كخُش كٜخٍ حُٔي٣٘ش حَُٔٔ، ػِ٠ ؿِٝ ػٔ٤َ ٝاؿزخٍ آخّ حُ٤ٖٔ ػِ٠ حُوزٍٞ رٟٞؼ٤ش‬ ‫حُظخرغ. (62) ًٝخٗض ُي٣ٚ ٛٞحؿْ أهَٟ، ٛٞحؿْ ُْ ٣زق رٜخ ٍُِْٞٗ، ٝهي ًخٗض ٓظؼِوش رخُ٘لًٞ حُٔظ٘خٓ٢ ُِِػ٤ْ‬ ‫حُوزِ٢ حرٖ ٓؼٞى ك٢ هِذ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬ ‫ًخٗض حٌُٔ٘٬ص ر٤ٖ أَٓس ػزي هللا ٝحرٖ ٓؼٞى هي ريأص ك٢ ػخّ (0191 ّ) ك٤ٖ أهيّ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ، كَٛخ ٓ٘ٚ‬ ‫ػِ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ َٗهخ، ػِ٠ اػ٬ٕ ٓ٤خىطٚ ػِ٠ اهِ٤ْ حُوٜ٤ْ ٝهز٤ِش حُؼظ٤زش حُظ٢ ًخٕ حرٖ ٓؼٞى ٣ؼظزَٛخ ُٚ‬ ‫ٛٞ. ٝطخًٍخ ػزي هللا ك٢ حُطخثق ُ٤٘ٞد ػ٘ٚ ك٢ حُلٌْ، هخّ حُلٔ٤ٖ رظـَ٣ي كِٔش ٟي حرٖ ٓؼٞى. (72) ؿخءص‬ ‫حُ٘ظخثؾ، ػِ٠ ػيّ ًٜٞٗخ كخٓٔش، ك٢ ٛخُق حُلٔ٤ٖ هِ٤٬. ٝك٢ ػخّ (5191 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي ؿخَٓ ٝطٞؿَ اُ٠‬ ‫حُيحهَ؛ رٞٛلٚ ٛخٗغ ٓ٬ّ ر٤ٖ ًَ ٖٓ حرٖ ٍٗ٤ي حُلخثِ٢ ٝحرٖ ٓؼٞى، ك٢ ٓٔؼ٠ ٍٓ٠ اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ‬ ‫حُٔ٬ّ حُؼَر٢ طلض ٝٛخ٣ش ٍٝػخ٣ش َٗ٣ق ٌٓش. ًخٕ حرٖ ٓؼٞى هي طؼَٝ، ُظٞٙ، ُِِٜ٣ٔش ػِ٠ ٣ي حرٖ ٍٗ٤ي،‬ ‫كٞهق ػزي هللا ك٢ ٛلٚ رٞٛلٚ حُطَف ح٧ٟؼق ٝح٧هَ هطَح ُٝلظَس هٜ٤َس ٖٓ حُٞهض ٓخى ٗٞع ٖٓ حُٜيٗش ر٤ٖ‬ ‫ٌٓش ٝحرٖ ٓؼٞى. (82) ؿ٤َ إٔ أكٞحٍ حرٖ ٓؼٞى ٓخ ُزؼض، ٌٓ٘ ًُي حُٞهض، إٔ ريأص طظلٖٔ رخ١َّحى. اً ًخٕ هي‬ ‫طَٞٛ اُ٠ ػوي حطلخم ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٜٗخ٣ش ػخّ (5191 ّ) ٗٚ ػِ٠ ح٫ػظَحف رٚ كخًٔخ ٓٔظو٬ ك٢ ًَ ٖٓ ٗـي‬ ‫ٝح٧كٔخء ٝحُوط٤ق ٝؿز٤َ ٓوخرَ ٝػيٙ رؤٕ ٣زو٠ ٓلخ٣يح ك٢ حُلَد. ًٌُٝي كبٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ هي ريأ ٣ؼُِ ٌٓخٗظٚ‬ ‫(92)‬ ‫ٓغ هزخثَ أٝحٓ٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حرٖ ٓؼٞى ر٘ظَ ػزي هللا حُوخرغ ك٢ حُٔي٣٘ش َٓحهزخ ٝٓ٘ظظَح، ا٫ (حرٖ ًِذ) ٌِٗض ١ٔٞكخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠‬ ‫طٞك٤ي حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝكٌٜٔخ طلي٣خ ُظطِؼخطٚ ٛٞ. (13) ٌُٖٝ أًؼَ٣ش هٞحص ػزي هللا ًخٗض ط٘ظٔ٢ اُ٠ ػ٘خثَ‬ ‫حُؼظ٤زش، حُظ٢ ظَ ٝ٫إٛخ ِٓظزٔخ ُٝٓٞػخ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ حرٖ ٓؼٞى. ًٝخٕ ٍُْٞٗ هي ٍأٟ إٔ ٛئ٫ء حُزيٝ ُْ ٣ٌٞٗٞح‬ ‫ٜٓظٔ٤ٖ رخُلَد، رَ ًٝخٗٞح ٓخهط٤ٖ ٖٓ ٍإ٣ش ػزي هللا ك٢ ٓؼٌَٔٙ ُحػٔخ أٗٚ ريٝ١ ٖٝٓ ر٘٢ ػظ٤زش. ٖٝٓ ؿخٗزٚ‬ ‫(73)‬ ‫كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٓٔظخء ٖٓ ٝؿٞى ٍُْٞٗ ه٘٤ش إٔ ٣ئى١ ًُي اُ٠ ػيّ حَُٟ٠ ر٤ٖ ٛلٞف حُوز٤ِش حُٔلخكظش.‬ ‫َُٝرٔخ ٓخْٛ حُوٞف ٖٓ كٔخٓ٤خص ر٘٢ ػظ٤زش أ٣٠خ ك٢ ِٓز٤ظٚ ػِ٠ أرٞحد حُٔي٣٘ش حُٔلظ٠٘ش ُوزَ حُ٘ز٢. ٝرخُلؼَ‬ ‫كبٕ حُٔي٣٘ش ُْ طٔظِْٔ ا٫ رؼي طٞه٤غ حطلخه٤ش ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ أٍٝٝرخ رِٖٓ ؿ٤َ هٜ٤َ، ًٔخ ُْ طلؼَ ًُي ػ٘يثٌ‬ ‫ا٫ ٗظ٤ـش حُؼٜ٤خٕ ك٢ ٛلٞف حُوٞحص حُظًَ٤ش ك٢ حُيحهَ، ٫ رٔزذ ه٤خّ ػزي هللا ربؿزخٍٛخ ػِ٠ ح٫ٓظٔ٬ّ.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٧ٓزخد حٌُخٓ٘ش ٍٝحء اهلخم ػزي هللا ك٢ حُٔي٣٘ش، هي ٫ طٌٕٞ ًحص ػ٬هش ٓزخَٗس رٜٔخٍحطٚ‬ ‫حُؼٌَٔ٣ش، أٝ رٔيٟ حُظِحٓٚ رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش، كبٕ ٌٓخٗظٚ ك٢ أٗظخٍ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ طؼَٟض ُ٬ٛظِحُ ٝحُظيٍٛٞ.‬ ‫كٔوخٍٗش ر٘٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش، طِي حُ٘٘خ١خص حُظ٢ طٌِِض ريهٍٞ ىٓ٘ن ٓغ حُوٞحص حُٔظلخُلش ك٢ طَ٘٣ٖ‬ ‫ح٧ٍٝ (8191 ّ) ريح ػزي هللا ٍؿ٬ ٖٓ حَُٔطزش حُؼخٗ٤ش رخٓظ٤خُ. ٌٝٓ٘ ًُي حُظخٍ٣ن كَ ك٤َٜ ٓلَ ػزي هللا رٞٛلٚ‬ ‫حُٞٓ٤٢ حُؼَر٢ حَُث٤ٔ٢ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ك٢ حُزيح٣ش ُْ ٣ئى ٌٛح حُظلٍٞ حُ٘ٔز٢ ك٢ حُٔٞحهغ اُ٠ اػخٍس هِن ػزي هللا. كطخُٔخ ًخٕ أِٓٚ ح٧ٓخّ ٛٞ حُلُٞ رٌِٔٔش‬ ‫ك٢ حُـ٘ٞد، ُْ طٌٖ ٗ٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش ُظزؼغ رٚ طِي حُـ٤َس حُوخطِش حُظ٢ ٓخ ُزؼض ك٤ٔخ رؼي إٔ رخطض حُطخرغ‬ ‫حُٔٔ٤ِ ُٔ٘خػَٙ طـخٙ أه٤ٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ١ٔٞكخطٚ حُ٘وٜ٤ش حُوخٛش ًخٗض ٜٓ٘زش ػِ٠ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش،‬ ‫كوي ظَ ػخهيح ح٧َٓ ػِ٠ طٞٓ٤غ ٗلًٞ ػخثِظٚ ك٢ ظَ ك٤َٜ ك٢ حُ٘ٔخٍ أ٣٠خ. ٝرخُظخُ٢ كوي حِٗػؾ ك٤ٖ ٓٔغ ػٖ‬ ‫ه٤خّ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ رخكظ٬ٍ رـيحى ك٢ ٍر٤غ ػخّ (7191 ّ). (23) ٝك٤ٖ ؿخء ٓخٍى ٓخ٣ٌْ اُ٠ حُٔ٘طوش ٫كوخ ك٢ ًُي‬ ‫حَُر٤غ اُ٠ حُٔ٘طوش، ُ٤وّٞ رـٞ٫طٚ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ُِٞهٞف ػِ٠ ٓٞحهق حُؼَد ٖٓ طؤ٤ْ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش‬ ‫ك٤ٔخ رؼي حُلَد، أكٜٔٚ ػزي هللا رؼزخٍحص ٫ ُزْ ك٤ٜخ رؤٕ ػيّ ٍٗٔٞ ٍٓٞ٣ش ك٢ حٌُِٔٔش ٣ؼ٘٢ إٔ حُؼٍٞس ُْ طٌٖ ا٫‬ ‫ػزؼخ. ٝرَأ١ ػزي هللا ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٠ حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش إٔ طٌٕٞ ػِ٠ ىٍؿش ٖٓ ح٫طٔخع طٌل٢ ٩ه٘خع حَُأ١ حُؼخّ‬ ‫ح٩ٓ٬ٓ٢، ُظزَ٣َ طيٓ٤َ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، ُٝيػْ حُلـخُ حُٔلَّٝ ٖٓ حُٔٞحٍى رخٓظؼ٘خء ػخثيحص ْٓٞٓ‬ ‫(33)‬ ‫حُلؾ.‬ ‫ّ‬ ‫ٌٌٝٛح كوي ظَ ػزي هللا ك٢ حُٔي٣٘ش ٣ـَى ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ كٔ٬ص ٓظوطؼش ػِ٠ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ ًخٗض‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ طٞكَ ُٜخ ح٧ٓٞحٍ ٝح٧ِٓلش حُ٬ُٓش، (43) ٌُ٘ٚ كوي حكظَحّ رَ٣طخٗ٤خ، ٝٛخٍ ٣ظطِغ ر٘ـق ٓظِح٣ي اُ٠‬ ‫حُِلظش حُظ٢ ط٘ظٜ٢ ك٤ٜخ حُلَد. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هخّ ػزي هللا رظوِ٣ٖ ح٧ِٓلش ٝحُِ٤َحص حٌُٛز٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش،‬ ‫32‬
  • 24.
    ‫ٝرٔـخُُش حُوزخثَ حُوَ٣زشٝحُزؼ٤يس حٓظؼيحىح َُِٜحع حُوخىّ ٓغ حرٖ ٓؼٞى. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ‬ ‫ٗؼٔش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ىٕٝ ٗي، كبٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٣ِٔي ٓ٬كخ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ ٓـخٍحطٚ ك٤ٚ. ٝهي ًخٕ‬ ‫ًُي حُٔ٬ف ٛٞ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، ًُي حُظ٤خٍ ح٩ٓ٬ٓ٢ حُظطَٜ١ ٝح٩ٛ٬ك٢ حٌُ١ أَٓ هِٞد رؼٞ ٍؿخٍ هزخثَ‬ ‫َ َ‬ ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٝرغ ك٤ْٜ ٍٝكخ كٔخٓ٤ش ٗي٣يس. كَؿخٍ حُوزخثَ ٛئ٫ء رؼي ط٘ظ٤ْٜٔ ك٢ ٝكيحص ػَكض رخْٓ‬ ‫ح٩هٞحٕ ًخٗٞح، ُزؼٞ حُٞهض، أٗـق حُوٟٞ حُٔوخطِش ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝأًؼَٛخ اػخٍس ُِوٞف.‬ ‫ٝك٤ٖ أٛزق حرٖ ٓؼٞى ك٢ ٍر٤غ (8191 ّ) أهٟٞ ٝأًؼَ طٜي٣يح، رخص حُظٞحُٕ حُلٔخّ حٌُ١ ٓؼ٠ ػزي هللا اُ٠‬ ‫طلو٤وٚ ك٢ ٝحى١ ػ٤ٚ ر٤ٖ حُٞكخء رخُظِحٓخطٚ طـخٙ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ؿٜش، ٝهيٓش ٜٓخُلٚ ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٖٓ‬ ‫حُـٜش حُٔوخرِش، ٣ٔ٤َ روٞس ُٜخُق حٌُلش حُؼخٗ٤ش. ٝريأص رَ٣طخٗ٤خ، ريٍٝٛخ، طَكغ ٛٞطٜخ حكظـخؿخ ػِ٠ ػيّ ه٤خٓٚ‬ ‫رؤ١ ػَٔ ك٢ هيٓش حُؼٍٞس، ٝػِ٠ طزي٣يٙ ُِٔٞحٍى ػِ٠ ّٛٔٞ ؿ٤َ حُّٜٔٞ حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي ًخٕ ٛ٘خى ً٬ّ ًؼ٤َ ػٖ‬ ‫ٝؿٞى ٓٞء اىحٍس ٓخُ٤ش، اً ه٤َ اٗٚ ٣ِو٢ رٔوٜٜخطٚ حَُٜ٘٣ش حُزخُـش هٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص اُ٠ هزخثَ رؼ٤يس،‬ ‫طخًٍخ ٝكيحطٚ ٛٞ ىٕٝ ٍٝحطذ؛ اٗٚ ًخٕ هي ٓطخ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ ُز٘خء ػَٝطٚ حُ٘وٜ٤ش؛ اً طٔض اًحرش حُوطغ حُ٘وي٣ش‬ ‫حٌُٛز٤ش رخُٔجخص ك٢ ٌٓش، ُظلٞ٣ِٜخ اُ٠ ٓ٤ٞف ٝه٘خؿَ كخهَس ٖٓ أؿَ حُظُٞ٣غ «ػِ٠ حُ٘٤ٞم ٝحُٔٞحُ٢ حُٔظِٔو٤ٖ‬ ‫ٛيح٣خ، ًَٝٗخٟٝ حٓظَٟخء ُٖٔ طو٘٠ ػيحٝطْٜ». (53) كخٍٝ ك٤َٜ إٔ ٣يحكغ ػٖ أه٤ٚ ِٓٔٔخ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ‬ ‫ٓ٘ـٞ٫، ػو٬ ٝهِزخ، رٌٔ٘٬ص ٗـي، ٌُٖٝ َٜٓح ػِ٠ أٗٚ ًخٕ ٣وخطَ ُٜخُق رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٗـي ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ‬ ‫ٜٓخُق حُؼخثِش ٧ٕ »رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ ُٖ طٔظل٤ي ٖٓ حُزؼغ حُؼَر٢ اًح ٓخ طْ طيٓ٤َ هزَ حُ٘ز٢ ك٢ حُٔي٣٘ش ٝحُلَّ‬ ‫ك٢ ٌٓش ٝٛٞ٫ اُ٠ ٓ٘غ حُلؾ«. (63) (ًخٕ ٌٛح طِٔ٤لخ اُ٠ ه٤خّ حُٞٛخر٤٤ٖ رخٓظزخكش حُٔي٣٘ظ٤ٖ حُٔويٓظ٤ٖ ك٢ ػخٓ٢‬ ‫(3081 ـ 4081 ّ) ٝحُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ ػزَٝح ػٖ ٌٗٞحْٛ ٖٓ طَٜكخص ػزي هللا ح٥ػٔش ػِ٠ ٓٔخٓغ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ـيٝح أًٗخ ٛخؿ٤ش؛ اً ظَ ح٧ه٤َ ٣َى ػِ٤ْٜ ِٓٔلخ اُ٠ حكظٔخٍ ٗ٘ٞد (كَد أِٛ٤ش) ٣ظٞهغ ك٤ٜخ إٔ‬ ‫(73)‬ ‫طٜذ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٗـيطٚ.‬ ‫ٓخ ُزؼض ٗزٞءس حُلٔ٤ٖ حُٔظٔؼِش رخُِ٘حع حُٞٗ٤ي إٔ طلووض. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (8191 ّ) هخّ حرٖ ٓؼٞى رـزخ٣ش‬ ‫حُ٠َحثذ ٖٓ هز٤ِش ٛز٢، حُظ٢ ًخٗض ٓ٠خٍرٜخ ٓظًَِٔس كٍٞ ٝحكش حُوَٓش ػِ٠ حُليٝى حَُ٘ه٤ش ُِلـخُ. ٌٝٛٙ‬ ‫حُوز٤ِش ًخٗض ٖٓ هزَ طيكغ حُ٠َحثذ ٌُٔش، رٔؼ٘٠ أٜٗخ ًخٗض ٍحٟ٤ش رظزؼ٤ظٜخ ٌُٔش. ٝك٤ٖ ؿخء ؿزخس حُلٔ٤ٖ هخّ‬ ‫حُلخًْ حُٔلِ٢ هخُي رٖ ُئ١ (83) رٔـْٜ٘. ٝهخُي ٌٛح، ٝٛٞ ٖٓ ح٧َٗحف، ًخٕ هي ػ٤٘ٚ حُلٔ٤ٖ ُ٤ٔؼِٚ ك٢ ٓ٘طوش‬ ‫هَٓش هزَ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ رزؼٞ حُٞهض. ًٔخ ًخٕ هي حُظلن رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش ٝٓغ ػزي هللا ك٢ كٜخٍ‬ ‫(93)‬ ‫حُطخثق ٝكِٔش ٝحى١ ػ٤ٚ، حُظ٢ طوِق ػٜ٘خ ٝػخى اُ٠ هَٓش ُ٤ظلخُق ٓغ حرٖ ٓؼٞى.‬ ‫ٌَٗ حػظوخٍ ؿزخس حُِٔي ٟٝٝؼْٜ ك٢ حُٔـٖ اػ٬ٗخ ُِلَد. ؿخء ٍى ػزي هللا ٓظٔؼ٬ رظلٞ٣َ ٜٗق هٞحطٚ ػٖ‬ ‫حُٔي٣٘ش اُ٠ ٓخكش حُوظخٍ حُـي٣يس. ٝٓخٍع حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس اُ٠ حٗظوخىٙ رطَ٣وش، حػظزَٛخ ح٩ٗـِ٤ِ،‬ ‫ػَر٤ش، اً هخٍ ُٚ: «ىػ٘خ ٗزو٢ أٗظخٍٗخ ٓظًَِٔس ػِ٠ حُو٠خ٣خ ح٧ًزَ حُظ٢ رخُٔوخٍٗش ٓؼٜخ طٌٕٞ ٓٔؤُش ه٤خّ أٜٗخٍ‬ ‫حُِٔي أٝ ح٩هٞحٕ رخكظ٬ٍ ٝحكش حُوَٓش ٛ٢ ًٔؼَ رؼٟٞش رخُ٘ٔزش ُل٤َ» (14) ـ ٌُٖٝ ىٕٝ ؿيٟٝ. كؤُٓش حُوَٓش‬ ‫ًخٗض رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ٍٝؿخُٚ حُْٜ ح٧ٍٝ ك٢ ح٧َٜٗ ح٧ه٤َس ٖٓ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. أٍَٓ ػزي هللا أهَد‬ ‫أٛيهخثٚ ٝأًؼَ ٓؼخٝٗ٤ٚ طٔظؼخ رخُؼوش، حَُ٘٣ق ٗخًَ، ٝٛٞ حرٖ ػْ رؼ٤ي، ُو٤خىس حُٔؼًَش. ٝك٤ٔخ ًخٗض حُلَد ك٢‬ ‫أٍٝٝرخ طوظَد رز٢ء ٖٓ ٜٗخ٣ظٜخ، ظَ ٗخًَ ػِ٠ أ١َحف حُوَٓش ٓ٘خٝٗخ هخُي رٖ ُئ١. ؿ٤َ إٔ أ٣خ ٖٓ حُطَك٤ٖ ُْ‬ ‫(74)‬ ‫٣لون حٗظٜخٍح كخٓٔخ.‬ ‫ٟٝؼض حُلَد ك٢ أٍٝٝرخ أُٝحٍٛخ رظٞه٤غ حطلخم ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُلخى١ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢.‬ ‫ٝك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ ٣لخٍٝ طٔٞ٣ش ح٧ٍٓٞ ك٢ ىٓ٘ن ١ِذ ٖٓ ػزي هللا إٔ ٣ؤط٢ ُٔٔخػيطٚ، ٝهٜٞٛخ ُِلٍِٞ ٌٓخٗٚ‬ ‫ه٬ٍ كظَس ؿ٤خرٚ ُل٠ٍٞ ٓئطَٔ حُٔ٬ّ ك٢ رخٍ٣ْ. (24) ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٟي ٌٛٙ حُلٌَس، ٧ٕ ػزي هللا ًخٕ‬ ‫٣ؼظزَ أهٟٞ ٝأهَ حٓظوخٓش ٝأًؼَ ػيحء ُِلَٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ك٤َٜ.‬ ‫كخ٧ٝٓخ١ حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞىٙ إٔ ٣ـؼَ ٜٓٔش رَ٣طخٗ٤خ (أًؼَ ٛؼٞرش رٔخ ٫ ٣وخّ)‬ ‫(34)‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طْ ط٘ـ٤ؼٚ ػِ٠ حُزوخء ك٢ حُٔي٣٘ش.‬ ‫ُْ طٌٖ حُٔي٣٘ش هي حٓظِٔٔض ٍؿْ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ. ٝهي هيّ حُوخثي حُظًَ٢ كوَ١ رخٗخ ػيىح ًز٤َح ٖٓ ح٧ػٌحٍ‬ ‫ُظؤؿ٤َ حٓظٔ٬ٓٚ؛ كٜٞ ُْ ٣ؼظَف ٫ رؼزي هللا ٝ٫ رٔٔظ٘خٍ٣ٚ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ هخىس طلخُق ٣ٌٔ٘ٚ إٔ ٣ٔظِْٔ ُْٜ رَ٘ف؛‬ ‫ٝهي ًخٕ ٓٔئٝ٫ ػٖ هزَ حُ٘ز٢، ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘وٚ حُٞك٤ي حُوخىٍ ػِ٠ اػلخثٚ ٖٓ ٝحؿزٚ رؤَٓ ٗوٜ٢ ٛٞ‬ ‫حُِٔطخٕ ٝحُوِ٤لش؛ ًٔخ أٗٚ ³كوَ١ رخٗخ‪ً µ‬خٕ ٍأٟ حُ٘ز٢ ك٢ حُلِْ ٝٛٞ ٣٘ـؼٚ ػِ٠ ػيّ ح٫ٓظٔ٬ّ. (44) أٓخ‬ ‫حُيحكغ حُلو٤و٢ ُٔوخٝٓظٚ كٔخ ُحٍ ٓـِلخ ر٠زخد ًؼ٤ق ٖٓ حُ٘خثؼخص ٝحُظؤ٤٘خص. كؼزي هللا ظٖ إٔ كوَ١ رخٗخ ًخٕ‬ ‫42‬
  • 25.
    ‫ٓظٞح١جخ ٓغ حرٖٓؼٞى ٝهخُي رٖ ُئ١ ُٔ٘ؼٚ ٛٞ ٝهٞحطٚ ٖٓ ح٫ُظلخم ر٘خًَ ك٢ ٝحى١ حُوَٓش. (54) ٝػٔش آهَٕٝ‬ ‫هيٍٝح إٔ كوَ١ ٍكٞ ح٫ٓظٔ٬ّ ُؼيٝ ُْ ٣ٌٖ هي ِٛٓٚ، أٝ ٛٔي رـ٤ش طؤٓ٤ٖ ٍَٓٝ آٖٓ ُٚ ُٝـ٘ٞىٙ اُ٠ طًَ٤خ.‬ ‫(64)‬ ‫ؿ٤َ إٔ ٍؿخٍ كوَ١ رخٗخ رخٌُحص ٓخ ُزؼٞح أه٤َح إٔ أؿزَٝٙ ػِ٠ ح٫ٓظٔ٬ّ. (74) ػَٝ حٓظٔ٬ٓٚ ػِ٠ ػزي هللا‬ ‫حٌُ١ ػخِٓٚ ر٘لْ حُظوي٣َ ٝح٫كظَحّ حٌُِ٣ٖ ٓزن ُٚ إٔ أظَٜٛٔخ ُِلخٓ٤ش حُظًَ٤ش ك٢ حُطخثق هزَ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق.‬ ‫ٝرخُلؼَ كوي ه٤َ إ ػزي هللا أرِؾ حُوخثي حُظًَ٢ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ه٢ ٟي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش، رَ ٟي ؿٔؼ٤ش ح٫طلخى‬ ‫ٝحُظَه٢ كو٢. ٝٓظؤػَح ٍرٔخ رظلٌ٣َحص طًَ٤ش ٓخروش ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ًخٗظخ هي هخٓظخ َٓح رظؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢‬ ‫حُؼَر٤ش ك٤ٔخ ر٤ٜ٘ٔخ، رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ار٬ؽ كوَ١ رخٗخ رؤٕ ٝهض طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُظوخٍد ر٤ٖ حُؼَد ٝح٧طَحى هي‬ ‫(84)‬ ‫كخٕ.‬ ‫ىهَ ػزي هللا حُٔي٣٘ش ىهٍٞ حُظخكَ٣ٖ. ٝرؼ٤ي ًُي، ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ ٗزخ١ (9191 ّ) َٝٛ ػِ٢ اُ٠ حُٔي٣٘ش، كزخص‬ ‫ػزي هللا رؼي ١ٍٞ حٗظظخٍ ٓظلَؿخ ُٔلخٍرش حرٖ ٓؼٞى.‬ ‫ريح٣ش ًٛذ ػزي هللا اُ٠ ٌٓش ٩ػخىس طـٔ٤غ هٞحطٚ ُٝٔ٘خه٘ش حُوطش ٓغ أر٤ٚ. ٝرؼي ػ٬ػش أَٜٗ حٗطِن ٗلٞ حَُ٘م‬ ‫ُظٔٞ٣ش حُِ٘حع ح٩هِ٤ٔ٢ ر٤ٖ ػخثِظٚ ٝحرٖ ٓؼٞى. ًخٕ ح٫ٗظزخى حٌُ١ ١خٍ حٗظظخٍٙ ر٤ٖ حُوٞط٤ٖ كخٓٔخ اً أىٟ اُ٠‬ ‫هِذ ك٤خس ػزي هللا ٝطخٍ٣ن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ.‬ ‫ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ هخّ ػزي هللا ٝهٞحطٚ رخكظ٬ٍ رِيس طـخٍ٣ش ٛـ٤َس اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ هَٓش طؼَف رخْٓ‬ ‫طَرش. ٍٝىح ػِ٠ حُؼِٔ٤ش رخىٍ حرٖ ٓؼٞى اُ٠ آٍخٍ طؼِ٣ِحص ٖٓ ح٩هٞحٕ ُٔٔخػيس هخُي رٖ ُئ١. ٝرؼي ر٠ؼش أ٣خّ‬ ‫ٖٗ ح٩هٞحٕ ٛـٞٓخ طٔوٞ ػٖ ٗظخثؾ ًخٍػ٤ش. كوزَ رِٝؽ ٗـٔش حُٜزق طَِٔ هخُي ٍٝؿخُٚ هِٔش اُ٠ ٓؼٌَٔ ػزي‬ ‫هللا ؿ٤َ حُٔلَّٝ. ٛل٤ق إٔ ٍؿخٍ ػزي هللا حٓظ٤وظٞح ٌٓػٍٞ٣ٖ ٌُٖٝ رؼي كٞحص أٝحٕ حُويٍس ػِ٠ حُ٘ـخس.‬ ‫كخ٩هٞحٕ ًخٗٞح هي أٛزلٞح ر٤ٖ ه٤ْٜٔ ٖٝٓ ُْ ٣وظَ ك٢ كَحٗٚ هظَ هزَ إٔ ٣ظٌٖٔ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ ٍحكِظٚ رـ٤ش‬ ‫حُلَحٍ. هٔٔش ٝػ٬ػٕٞ ٖٓ ػز٤ي ػزي هللا ه٠ٞح ْٝٛ ٣وخطِٕٞ ػ٘ي رخد ه٤ٔظٚ، ك٤ٔخ هخّ ٛٞ ٝٗخًَ ربكيحع ػوذ ك٢‬ ‫حُـيحٍ حُوِل٢ ٝ٫ًح رخُلَحٍ ك٢ ػ٤خد حُّ٘ٞ، ٝهي أٛ٤زخ رـَٝف ك٢ حُـٔي ٝحٌُزَ٣خء ك٤ٔخ ٛ٤لخص ٕ،ٍ٣ّق‬ ‫َ‬ ‫(94)‬ ‫(اٗخٍس اُ٠ هخٓظٚ حُٜـ٤َس) طظَىى ك٢ آًحٜٗٔخ.‬ ‫ٌِٗض ٓؼًَش طَرش ٗوطش حٗؼطخف ك٢ ك٤خس ػزي هللا ٝك٢ طخٍ٣ن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. كٌٔ٘ طِي حُِلظش رخص حُلٔ٤ٖ‬ ‫ٝأر٘خإٙ ك٢ ٟٝؼ٤ش حُيكخع، ك٤ٔخ ٜٗيص هٞس حرٖ ٓؼٞى ط٘خٓ٤خ ٓطَّىح ػ٘٤يح. كِٔي حُلـخُ رخص ٓلَٝٓخ ٖٓ ِٓطش‬ ‫ِٓطخٕ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ُظوق ٍٝحءٙ، ٝٓخ ُزغ حُلِ٤ق حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي إٔ أػزض ك٤ٔخ رؼي أٗٚ ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ٓٔظؼيح ُيػٔٚ ٟي حرٖ ٓؼٞى. ٝرخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كبٕ حُؼي٣ي ٖٓ ٍكخهٚ ك٢ (ًُٞخّ ىٝ ىٍحد ىٍٝ) ًخٗٞح ه٠ٞح ٗلزْٜ‬ ‫ك٢ ٓخكش حُوظخٍ. ٖٝٓ ر٤ٖ حُوظِ٠ ًخٕ ٛ٘خُي أػيحى ًز٤َس ٖٓ حَُٜٔؿ٤ٖ ٝحُ٘ؼَحء حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌِ٘ٞح ؿ٘ٞىح ؿي٣٤ٖ ك٢‬ ‫(15)‬ ‫ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ، ٍؿْ ك٤ٞطْٜ حُٔللٔش. ًٝخٕ (حٌُخرظٖ) ٍحٛٞ، ٓٔظ٘خٍ ػزي هللا حُلَٗٔ٢ حُـِحثَ١، ر٤ٖ حُوظِ٠.‬ ‫ّ‬ ‫ٖٓ حٌُٖٔٔ حُوٍٞ إ ١ٔٞكخص ػزي هللا حُٔظؼِوش رخُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٛ٢ ح٧هَٟ ٓخطض ك٢ ص،ٍحرش. كؤٛيحء حُِٜ٣ٔش‬ ‫حُٔو٤لش ٓخ ُزؼض إٔ طَىىص ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٓوِٓش ٌٓخٗظٚ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ٛ٤زش ػخثِظٚ. ٝك٢‬ ‫ُ٤ِش ٝحكيس حٗوِزض أك٬ٓٚ حُوخٛش ربهخٓش آزَح١ٍٞ٣ش ػَر٤ش اُ٠ ًٞحر٤ْ. ؿ٤َ إٔ ًِٔخطٚ ٛٞ ٍرٔخ ًخٗض حُظؼز٤َ‬ ‫ح٧ك٠َ ػٖ هٔخٍطٚ اً هخٍ: « ٖٓ حُٔئٓق أٗ٘٢ َٛرض ٖٓ ر٤ٖ حُ٘خّ حُؼِ٣ِ٣ٖ ؿيح حٌُ٣ٖ هظِٞح رؤر٘غ حُطَم‬ ‫ٝأكظؼٜخ. كـٔ٤غ َٓحكو٢ ٝأًٍخٗ٢ هظِٞح هزَ إٔ أؿخىٍْٛ ك٤ٔخ ً٘ض ٓلخَٛح ٖٓ هزَ حُؼيٝ ٌُٝ٘٘٢ طٌٔ٘ض ٖٓ‬ ‫حُ٘ـخس... ». (75) ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ظَ ١ٔٞكخ، ٌُٝ٘ٚ رخص ٓ٠طَح ٧ٕ ٣٘ظَ ٗلٞ ؿٜش ؿي٣يس رلؼخ ػٖ ٓوَؽ.‬ ‫ًٝخٕ ٖٓ حُٔلظّٞ إٔ ٣٘ظَ اُ٠ ؿٜش حُ٘ٔخٍ، ٌٝٓ٘ طِي حُِلظش رخطض ػ٬هخطٚ ٓغ ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ هي كَ ٓلِٚ‬ ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظٔظغ رخكظَحّ رَ٣طخٗ٤خ، ٝحٌُ١ طؤُن ٗـٔٚ ك٢ حُٔخكش حُيُٝ٤ش ػزَ ٓئطَٔ ك٤َٓخ١ ُِٔ٬ّ، رخُـش‬ ‫حَُٔحٍس.‬ ‫4) خهك شرق األردٌ‬ ‫ٜٗيص حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ُٝحٍ أٍرغ آزَح١ٍٞ٣خص. كخ٩ٓزَح١ٍٞ٣ظخٕ حُٔظؼيىطخ ح٧ػَحم حُؼؼٔخٗ٤ش‬ ‫ٝحُ٘ٔٔخٝ٣ش ـ حُٜ٘ـخٍ٣ش ؿَٟ طؤ٤ٜٔٔخ ر٤ٖ ؿٔخػخطٜٔخ ح٫ػ٘٤ش حَُث٤ٔش، ك٢ ك٤ٖ طْ اؿزخٍ أُٔخٗ٤خ ػِ٠ طو٤ئ‬ ‫ٓٔظؼَٔحطٜخ، ٝؿخٛض ٍٝٓ٤خ ك٢ أطٕٞ كَد أِٛ٤ش ٓخ ُزؼض إٔ طٔو٠ض ػٖ اػخىس طٌ٘٤ِٜخ ػِ٠ أْٓ ؿي٣يس ًِ٤خ.‬ ‫ٝر٤ٖ طِي ح٩ٓزَح١ٍٞ٣خص حُؼ٬ع ك٢ ٛق حُطَف حُوخَٓ ك٢ حُلَد طِوض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُ٠َرش‬ ‫52‬
  • 26.
    ‫ح٧ٗي هٔٞس ك٢ٓئطَٔ حُٔ٬ّ رزخٍ٣ْ اً ُْ ٣وق ح٧َٓ ػ٘ي طؤ٤ٜٔخ ر٤ٖ حُـٔخػخص ح٫ػ٘٤ش، رَ ٝطوٍَ اه٠خع‬ ‫أٗ٬ثٜخ ُِٔ٤طَس حُٔزخَٗس ٝؿ٤َ حُٔزخَٗس ٖٓ ؿخٗذ هٟٞ حُطَف حُٔ٘ظَٜ ك٢ حُلَد.‬ ‫هَؿض رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، حُوٞطخٕ حَُث٤ٔظخٕ ك٢ حُطَف حُٔ٘ظَٜ، ٓلظلظظ٤ٖ ربٓزَح١ٍٞ٣ظٜٔخ ح٫ٓظؼٔخٍ٣ظ٤ٖ ػِ٠‬ ‫كخُٜٔخ ـ رَ ٝٓؼُِط٤ٖ ٌٝٓٞٗظ٤ٖ ػِ٠ حُظٞٓغ ـ ٌُٖٝ ٝؿٚ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ريأ ٣ظـ٤َ رؼي حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠.‬ ‫رخطض حُوٞطخٕ ًِظخٛٔخ ٓلظوَط٤ٖ اُ٠ حَُؿخٍ ٝح٧ٓٞحٍ حُ٬ُٓش ُِللخظ ػِ٠ آزَح١ٍٞ٣ظ٤ٖ ٖٓ حُطَحُ حُٜٔ٤ذ ُيٟ‬ ‫ًَ ٖٓ حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ ٝؿٍٞ كَ١. ًخٗظخ ٗي٣يط٢ ح٩ٍٛخم، ك٠٬ ػٖ إٔ حُٔخٓش حٌُ١ حٓظَٔٝح ك٢ حػظٔخى‬ ‫ٓ٘طِوخص حُٔٔظٌِخص ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ٝ١َم حُٔٞحٛ٬ص ٝح٫طٜخ٫ص، (7) ٝؿيٝح ٛؼٞرش ك٢ ٓوخٝٓش ٓٞؿش حُؼٞح١ق‬ ‫حُ٘ؼز٤ش حُظ٢ ٓخىص رؼي حُلَد، ىحػ٤ش اُ٠ اػخىس ح٧ر٘خء اُ٠ حُٞ١ٖ. ٝك٢ ٝهض ٝحكي ١ٔؤٗض ٗظَ٣ظخٕ ٓ٘طِوظخٕ‬ ‫ٖٓ ١َك٢ ًًٞذ ح٧ٍٝ حُؼخُْ، ٓئًيط٤ٖ ُٚ رؤٕ حُظٔٞ٣ش حُِٔٔ٤ش ٓظٌٕٞ ٌٛٙ حَُٔس ٓوظِلش ٖٓ ك٤غ حٌَُ٘‬ ‫ٝحُٔ٠ٕٔٞ ػٖ ٓخثَ ٓؼخٛيحص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ ح٫ٓظلٞحُ. كٖٔ ٌٓٞٓٞ ط٘زؤ حُؼٍٞ١‬ ‫ّ‬ ‫حُظخكَ ُ٤٘٤ٖ رظَٔى ؿٔ٤غ حُ٘ؼٞد حُْ،ٓظَؼَٔس ػِ٠ ّ،ٓظَؼَٔ٣ٜخ. ٖٝٓ ٝحٗ٘طٖ هخّ ّ،رََ٘ حُو٤ْ ح٧ه٬ه٤ش ٝٝىٍٝ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ُٖٝٔ ربػ٬ٕ ٗوخ١ٚ ح٧ٍرغ ػَ٘س حُٔ٘لٞٗش رٔزيأ كن طوَ٣َ حُٜٔ٤َ.‬ ‫ِ‬ ‫ٝٓغ ًُي كوي ًخٗض ُزَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، ٍؿْ ٍٝحؽ أكٌخٍ حُؼيحء ُ٪ٓزَ٣خُ٤ش، ٍٝحٛ٘٤ش حُ٘وٚ حُ٘ي٣ي ك٢ حُٔٞحٍى،‬ ‫ٜٓخُق ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُويٍس حُ٬ُٓش ُ٠ٔخٕ حٓظَٔحٍٛخ. طٔؼِض حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫رلٔخ٣ش ١َ٣ن حُٜ٘ي، ٝرظؤٓ٤ٖ حُ٘ل٢ حُٔ٤َٔ رؤٓؼخٍ ٍه٤ٜش ُزلَ٣ظٜخ، ٝرخُللخظ ػِ٠ طٞحُٕ حُوٞس ك٢ حُزلَ‬ ‫ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٓخث٬ ُٜخُلٜخ، ٝرظٞك٤َ حُلَحٓش ُـِٔش ٜٓخُلٜخ حُظـخٍ٣ش ٝحُٔخُ٤ش. أٓخ حُٜٔخُق حُلَٗٔ٤ش‬ ‫كٌخٗض ٓظٔؼِش رخ٩روخء ػِ٠ ٍٝحرطٜخ حُٔٔظيس ػزَ حُوَٕٝ ٓغ ًخػُٞ٤ي ٍٓٞ٣ش، رخُلٍٜٞ ػِ٠ هخػيس حٓظَحط٤ـ٤ش‬ ‫ٝحهظٜخى٣ش ك٢ حُلٞٝ حَُ٘ه٢ ُِزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢، رظؤٓ٤ٖ حُظٍٞ٣يحص حَُه٤ٜش ٖٓ حُوطٖ ٝحُلَ٣َ،‬ ‫ٝرخُل٤ُِٞش ىٕٝ طل٘٢ ػيٟٝ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٢ آزَح١ٍٞ٣ظٜخ حُ٘ٔخٍ اكَ٣و٤ش.‬ ‫طْ ه٬ٍ حُٔئطَٔ ػوي ٛلوش ر٤ٖ ٓخ حػظزَطٚ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٜٓخُلٜخ حُل٤ٞ٣ش ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ ِٗػظ٢ ح٧ٓٔ٤ش‬ ‫ٝٓؼخىحس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حَُحثـظ٤ٖ ك٢ طِي ح٧٣خّ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝهي طْ حُظؼز٤َ ػٖ ٌٛح حُلَ حُٞٓ٢ حُظٞك٤و٢ رٔزيأ‬ ‫ح٫ٗظيحد حٌُ١ ه٠٠ رظٌٔ٤ٖ حُيٍٝ "حُٔظويٓش" ٖٓ ح٫ٟط٬ع ريٍٝ حُٔيٍد رخُ٘ٔزش ُيٍٝ أهَٟ أهَ طويٓخ، ػِ٠‬ ‫ٛؼ٤ي طؼو٤يحص ٓٔخٍٓش كٌْ حٌُحص كٌٔخ ى٣ٔوَح١٤خ كظ٠ طٜزق ح٧ه٤َس ٓٔظؼيس ٧ٕ طلٌْ ٗلٜٔخ. أطخف ٓزيأ‬ ‫ح٫ٗظيحد كَٛش طؤ٤ْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝكوخ ُٜٔخُلٜٔخ كٔذ حُؼخىس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُظ٢ ًَٜٓخ‬ ‫حُِٖٓ، ٌُٝ٘ٚ ط٠ٖٔ، حٗٔـخٓخ ٓغ ٍٝف حُؼَٜ، َٗ١خ ه٤ّي حُٔ٤طَس ح٩ٓزَ٣خُ٤ش، اً ٗٚ ػِ٠ حُظٞك٤َ حُ٬كن‬ ‫ُلٌْ حٌُحص. ٌٌٝٛح كبٕ ٗظخّ ح٫ٗظيحد أىٟ اُ٠ ؿؼَ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُلَٗٔ٤ش ك٢ ٓئطَٔ حُٔ٬ّ ٓٔظٔخؿش‬ ‫ٖٓ ؿٜش، ٝاُ٠ طٞك٤َ آٌخٗ٤ش هزٍٞ رؼٞ هطخػخص حُٔـظٔغ حُؼَر٢ ػِ٠ ح٧هَ رخ٩ًػخٕ ُِلٌْ ح٧ٍٝر٢ ٝحُظؼخٕٝ‬ ‫ٓؼٚ أك٤خٗخ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬ ‫ًخٗض حُلَد هي ٌٓ٘ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حُٜ٤ٔ٘ش حٌُخِٓش ػِ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ اً هخٓض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش رخكظ٬ٍ ُ٤ْ‬ ‫كو٢ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم ك٤غ ُػٔض رَ٣طخٗ٤خ ُ٘لٜٔخ ٜٓخُق هخٛش، رَ ٍٝٓٞ٣ش أ٣٠خ حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي‬ ‫ٝػيص رظوي٣ٜٔخ اُ٠ ًَ ٖٓ حَُ٘٣ق كٔ٤ٖ، ٓٔؼ٬ ُِؼَد، ٝكَٗٔخ. ًخٗض حٌُِٔ٘ش حُظ٢ ٝحؿٜض رَ٣طخٗ٤خ ك٢‬ ‫حُٔئطَٔ ٓظٔؼِش رخ٫هظ٤خٍ ر٤ٖ ٌٛ٣ٖ حُٞػي٣ٖ حُٔظ٠خٍر٤ٖ. طْ ١َف ه٠٤ش حُؼَد ك٢ رخٍ٣ْ ٖٓ هزَ حرٖ حُلٔ٤ٖ‬ ‫ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ، ٌٓ٘ حٗظٜخء حُلَد، ػخًلخ ػِ٠ طؤٓ٤ْ اىحٍس ػَر٤ش ك٢ ىٓ٘ن ريػْ رَ٣طخٗ٢. ٝهي حٓظ٘ي ك٢‬ ‫ٓطخُزظٚ رٍٔٞ٣ش ػِ٠ ػيس ظَٝف ٝأٓزخد أٜٛٔخ: َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ، ٝهيٓخص حُؼَد ُِلِلخء ه٬ٍ‬ ‫حُلَد، ٝكٌٞٓظٚ حُلؼِ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٌُٖٝ كَٗٔخ أَٛص رؼ٘خى ػِ٠ حُظٔٔي رٔ٠ٕٔٞ طلخٜٛٔخ حُوخٙ ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ُٖٓ حُلَد، رخطلخم ٓخ٣ٌ٤ْ ـ ر٤ٌٞ، حٌُ١ ًخٕ هي ٝػي كَٗٔخ رٍٔٞ٣ش ٓ٘طوش ٗلًٞ ُٜخ.‬ ‫ٓخ ُزؼض كَٗٔخ إٔ ًٔزض حَُٛخٕ آهَ ح٧َٓ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ٍأص إٔ حُظ٠خٖٓ ح٧ٗـِٞ ـ كَٗٔ٢ ك٢ أٍٝٝرخ ًخٕ رخُؾ‬ ‫ح٧ٛٔ٤ش، ٝ٫ ٣ـُٞ طؼَ٣٠ٚ ُِوطَ ؿَحء حُو٬ف كٍٞ ٗئٕٝ ػَر٤ش. كل٢ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (9191 ّ) ٝحكوض‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓلذ ؿ٤ٜ٘خ ٖٓ ٍٓٞ٣ش طخًٍش ا٣خٛخ ُِوٞحص حُلَٗٔ٤ش. ٝك٢ ٗ٤ٔخٕ (0291 ّ) طٔض طٔٞ٣ش هٔٔش‬ ‫ؿ٘خثْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ. ٝك٢ ط٘خهٞ ٛخٍم ٓغ ٍٝف حٗؼيحّ حُِٜٔلش حُٔظـٔي ك٢ كٌَس‬ ‫ح٫ٗظيحد، ؿَص ٌٓخكؤس رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ رؤٌٗخٍ ٖٓ ح٫ٗظيحد، ٓظلوش ريهش ٓغ ٜٓخُلٜٔخ ك٢ حُٔ٘طوش. كلِٜض‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم. ٝكَص كِٔط٤ٖ ُزَ٣طخٗ٤خ هخػيس ك٢ َٗم حُٔظٞٓ٢ طٌٜٔ٘خ ٖٓ كَحٓش ه٘خس‬ ‫حُٔٞ٣ْ؛ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حُؼَحم ٗوطش أٓخٓ٤ش ىحهَ حُلِي حُٜ٘ي١ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظـخٍس ٝح٫طٜخ٫ص، ك٠٬ ػٖ‬ ‫حكظٞحثٚ ٗزٚ حُٔئًي ػِ٠ حكظ٤خ١خص ٗلط٤ش طـخٍ٣ش. ٝكخُص كَٗٔخ رٍٔٞ٣ش ُٝز٘خٕ ك٤غ ًخٗض أًؼَ٣ش حٛظٔخٓخطٜخ‬ ‫62‬
  • 27.
    ‫حُٔخُ٤ش ٝحُؼوخك٤ش حَُ٘مأٝٓط٤ش ٓظًَِس ك٤ٜٔخ. ٛل٤ق إٔ ك٤َٜ رو٢ ٓٔ٤طَح ػِ٠ ٍٓٞ٣ش آٗ٤خ، ٌُٖٝ أ٣خٓٚ ًخٗض‬ ‫هي رخطض ٓؼيٝىس رٌَ٘ ٝحٟق.‬ ‫أٓخ ك٢ حُلـخُ كوي طٔض ٓظخرؼش حَُٜحع حُيرِٞٓخٓ٢ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش رويٍ ًز٤َ ٖٓ حَُ٣زش ٝحُ٘ي. كٌٔ٘ ِٛ٣ٔش ػزي هللا‬ ‫ك٢ طَرش، ًخٕ حُلٔ٤ٖ هي رخص أٗي كَٛخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠ ػِ٠ ٟٔخٕ ٍٓٞ٣ش، رٔزذ اىٍحًٚ حُؼٔ٤ن ُؼـِ‬ ‫حُلـخُ ٗزٚ حٌُخَٓ، رٔٞحٍىٙ حُ٠ج٤ِش، ػٖ حُٜٔٞى ٝكيٙ. ٌُٝ٘ٚ ريأ ٣لوي حُؼوش رل٤َٜ ه٘٤ش إٔ ٣زخىٍ ح٧ه٤َ اُ٠‬ ‫ػوي ٛلوش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ػِ٠ كٔخد ١ٔٞكٚ حُؼَ٣ٞ حُٔظٔؼَ رؤٕ ٣ـيٝ ٌِٓخ ُِؼَد. كل٤ٖ ػِْ رخ٫طلخم‬ ‫ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ حُلَٗٔ٢ حُٔؼوٞى ػخّ (9191 ّ) كٍٞ ٍٓٞ٣ش، ٝرخُٔٔخػ٢ حُ٬كوش حُظ٢ رٌُٜخ ك٤َٜ رـ٤ش حُظَٞٛ‬ ‫(2)‬ ‫اُ٠ حطلخم ٓغ كَٗٔخ، ٗؼَ رؤٕ ًٌٗٞٚ ًخٗض ٓزٍَس.‬ ‫أٓخ ػزي هللا حُٔ٘لٕٞ رِٞػش ح٧ٓ٠ ٖٓ حُٜٔخٗش حُظ٢ ُلوض رٚ ك٢ طَرش كوي طخرغ ٗ٘خ١خص ك٤َٜ ك٢ أٍٝٝرخ رويٍ‬ ‫ٓظطَف ٖٓ حُـ٤َس. رخص ٣٘ؼَ رؤٕ ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ ًخٕ هي حٗظِع ٓٞهؼٚ ٛٞ رٞٛلٚ حُٔلخٍٝ حَُث٤ٔ٢ ك٢ حُ٘ئٕٝ‬ ‫ح٧ٍٝر٤ش ـ حُؼَر٤ش. ٝػخُكخ ػِ٠ أٝطخٍ ٌٗٞى أر٤ٚ، هخّ رخُظَط٤ذ ٌُِٛخد اُ٠ َٜٓ ػ٘٤ش ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ.‬ ‫ظخَٛ٣خ ًخٕ ٣ئى١ ُ٣خٍس ؿٞحر٤ش ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ك٢ َٜٓ، حٍُِٞى حُِ٘ز٢، حٌُ١ ًخٕ هي ؿخء اُ٠ حُلـخُ ك٢‬ ‫ّ‬ ‫ٝهض ٓخرن ٖٓ ًُي حُؼخّ؛ أٓخ ك٢ حُلو٤وش، كوي ًخٕ كخٛ٬ ػِ٠ ٓٞحكوش أر٤ٚ ػِ٠ إٔ ٣لَ ٓلَ ك٤َٜ ًٔٔؼَ ُٚ‬ ‫ك٢ أٍٝرخ. ٝر٤ٖ ػ٘خ٣خ ٌٛٙ حَُ٘حثق ٖٓ ح٧ٛيحف ًخٕ ػٔش ىحكغ ىحهِ٢ ػٔ٤ن ٝٗوٜ٢ ؿيح ًٝ ػ٬هش رخُؼَحم.‬ ‫ًخٗض ١ٔٞكخص ػزي هللا حُظ٢ طزيىص ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش رؼي ِٛ٣ٔظٚ ك٢ طَرش هي طًَِص ػِ٠ رـيحى. ٝك٢ آًحٍ‬ ‫(0291 ّ) ًخٕ ٓئطَٔ ٍٓٞ١ ػخّ ػوي ك٢ ىٓ٘ن هي حٗظوذ ك٤َٜ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش. ًٝخٕ طٔؼش ٝػَٕ٘ٝ ػَحه٤خ‬ ‫ك٠َٝح حُٔئطَٔ هي حٓظـِٞح حُٔ٘خٓزش ٩ػ٬ٕ ػزي هللا ٌِٓخ ُِؼَحم. (3) ًٝخٕ ح٥ٕ ٣َ٣ي إٔ ٣ؼَٝ ٓطخُزظٚ رخُؼَحم‬ ‫ٗوٜ٤خ ػِ٠ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٜٓ، ٝ٣ؤَٓ ك٢ ٓظخرؼش حُٔلَ ٖٓ ٛ٘خى اُ٠ أٍٝرخ. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣٘ـق ك٢ طلو٤ن ٓخ‬ ‫ًخٕ ٣َ٣يٙ. كوي ٍكٞ حُِ٘ز٢ ِٓحػٔٚ، ٝأػخىٙ اُ٠ حُلـخُ ري٫ ٖٓ آٍخُٚ اُ٠ أٍٝرخ، (4) ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫حَُكِش اُ٠ حُوخَٛس ًخٗض ٓؼ٤يس ظخَٛ٣خ ـ اً طْ ٓ٘لٚ أٓٔ٠ ىٍؿخص ٝٓخّ حُِٜ٤ذ ح٧ػظْ ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِْ رخ٧َٓ، كبٕ حٓٔٚ ًخٕ هي ٗٞهٖ ٝطْ حٓظزؼخىٙ ك٤ٔخ ٣وٚ حُؼَٕ حُؼَحه٢.‬ ‫ك٘ظخّ حُلٌْ حُٔوزَ ك٢ حُؼَحم ًخٕ هي ٌَٗ ٟٓٞٞػخ ُٔ٘خه٘خص كخىس ر٤ٖ ُ٘يٕ ٝحُوخَٛس ٝرـيحى ٝىُٜ٢ ٌٓ٘ حٗظٜخء‬ ‫حُلَد. كزؼي حُٜيٗش رٔخ ٫ ٣ِ٣ي ػٖ أٓزٞػ٤ٖ كو٢ هخٓض حُِـ٘ش حَُ٘ه٤ش حُٔئُلش ٖٓ ٓٞظل٤ٖ ٍك٤ؼ٢ حُٔٔظٟٞ،‬ ‫٣ٔؼِٕٞ ُٝحٍحص حُوخٍؿ٤ش ٝحُلَر٤ش ٝحُٜ٘ي٣ش رَْٓ ٓؼخُْ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼَحم. حطلن أػ٠خء حُِـ٘ش ػِ٠‬ ‫ٝؿٞد روخء كٌْ حُؼَحم، ُٝٞ أهٌ ٌٗ٬ ػَر٤خ، هخٟؼخ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ طلي٣ي ٛٞ٣ش ًُي حٌُ١ ٓ٤ٌٕٞ‬ ‫ٍث٤ٔخ ٍٛٞ٣خ ُٔؼَ ٌٛح حُلٌْ ًخٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٌِٓ٘ش أًؼَ ٛؼٞرش. إ حْٓ ػزي هللا حٌُ١ ١َكٚ ط٢. ا١ ٍُْٞٗ‬ ‫ٗٞهٖ رخٛظٔخّ. ٝؿَ٣خ ػِ٠ حُؼخىس حُٔ٤جش حُٔخثيس ك٢ طِي حُلظَس طْ ٗؼظٚ رٜلخص ٓو٤ظش. كخٍُِٞى ٍٝرَص ٓ٤َٔ،‬ ‫ٗخثذ ُٝ٣َ حُيُٝش ُِ٘ئٕٝ حُوخٍؿ٤ش ػزَ ػٖ ٗؼٍٞٙ هخث٬ رؤٗٚ »ٓ٤ٌٕٞ ٓوزٞ٫ َٗ١ إٔ ٣ظٞكَ ُي٣٘خ ٖٓ ٣ظُٞ٠‬ ‫ٜٓٔش طٞؿ٤ٜٚ َٝٓحهزظٚ. اٗٚ ٓظٔظغ رويٍ ٖٓ حًٌُخء... ٜٗٞحٗ٢، ٓظزطَ ًٍٝٔٞ ؿيح« ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي‬ ‫ٓزن ُٚ إٔ حُظو٠ رؼزي هللا ٖٓ هزَ. ٝٓغ إٔ ٌٛٙ حٍُٜٞس حُ٘ٔط٤ش ُْ طٜ٘ق ػزي هللا، ا٫ أٜٗخ ُْ طـؼِٚ ٗوٜخ‬ ‫٣ظ٘خك٠ ٓغ أؿَحٝ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُؼَحم. كوي ػِن ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٜ٘ي اىٝ٣ٖ ٓٞٗظخؿ٤ٞ هخث٬: »اًح ًخٕ ػزي‬ ‫هللا ًُي حُٔوِٞم حُيحػَ حٌٍُٔٞ حٌُ١ ؿَٟ طوي٣ٔٚ، كبٗٚ حَُؿَ حُٔؼخُ٢ حُٔطِٞد، ٧ٗٚ ٓ٤طِن ٣ي ح٩ىحٍس‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كٌْ حُز٬ى رٍٜٞس ًِ٤ش«. (ٌُٖٝ حُٔٞظل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ ك٢ رـيحى: ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ‬ ‫ِ‬ ‫ٝؿ٤َطَٝى رَ ػخٍٟخ طَٗ٤ق ػزي هللا ُ٘ـَ أ١ ٜٓ٘ذ حٓٔ٢ ³٣٘طٞ١ ػِ٠ ُوذ‪ µ‬ك٢ حُؼَحم. ًٝخٗخ، ً٬ٛٔخ،‬ ‫٣ل٠٬ٕ ٗظخٓخ هخثٔخ ػِ٠ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔزخَٗس ك٢ ٌٛٙ حُلظَس. ٝهي ُػٔخ إٔ أٛخُ٢ حُؼَحم ُْ ٣ٌٞٗٞح ٍحؿز٤ٖ‬ ‫ك٢ أ١ كٌْ ػَر٢، ٍؿْ إٔ ر٤َ هخٓض ك٤ٔخ رؼي ربػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٝؿٜش ٗظَٛخ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ كيٝع ه٬ف‬ ‫ِٓلٞظ ر٤ٜ٘خ ٝر٤ٖ ُٖٝٔ. (6) أٓخ ُٖٝٔ كوي ٗؼَ رؤٕ أكي أر٘خء حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٓوزٞ٫ ٧ٓزخد طظؼِن رٔ٤خٓش حُوِ٤ؾ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫(7)‬ ‫حُلخٍٓ٢ ٝهِذ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش.‬ ‫رخىٍ حٍُِٞى ً٤َُٕٝ ٍث٤ْ حُِـ٘ش حَُ٘ه٤ش ُؼيّ حهظ٘خػٚ رخَُى حُِٔز٢ حٌُ١ ؿخءٙ ٖٓ رـيحى اُ٠ ٓطخُزش ٓٔئُٝ٤ٖ‬ ‫رَ٣طخٗ٤٤ٖ آهَ٣ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ رظوٞ٣ْ "ٗوٜ٤ش" ػزي هللا »ًٝلخءطٚ ٝٓيٟ ٓ٬ءٓظٚ« ٧ٕ ٣ٜزق ٍث٤ٔخ‬ ‫ُيُٝش ػَر٤ش ؿ٤َ ٓليىس ح٫ْٓ، ىُٝش »٫ ٣٠طِغ أٓ٤َٛخ رٔٔئُٝ٤ش حُلٌْ«. ؿخء ٍى ٓ٢. ا١. ُٖٝٔ، حُوَٜ٘‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ه٬ٍ ٓ٘٢ حُلَد، ٓئًيح ىٕٝ ا١٘خد ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ هيٍحص ػزي هللا ٝٗوٜ٤ظٚ إٔ طئِٛٚ‬ ‫ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ أٓ٤َ ٌِٗ٢. ٝهي ٍأٟ ٓي٣َ حٌُٔظذ حُؼَر٢ ً٤٘خٛخٕ ًٍٞٗٞحُ٤ْ إٔ ػزي هللا ًخٕ أًؼَ ًًخء ٖٓ‬ ‫اهٞطٚ، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ؿ٤َ ٓزيث٢، ١خث٘خ ٝ١ٔٞكخ ؿيح، ٓٔخ هي ٫ ٣زو٤ٚ ١ٞ٣٬ هخٗؼخ رَثخٓش ٍٛٞ٣ش‬ ‫72‬
  • 28.
    ‫ٓـَىس. أٓخ كخًْحُويّ حُؼٌَٔ١ ك٢ ًُي حُٞهض ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ كِْ ٣ٌٖ ٜٓظٔخ رٔيٟ ٓ٬ءٓش ػزي هللا ُٔؼَ ًُي‬ ‫حُٜٔ٘ذ، هيٍ حٛظٔخٓٚ رٔٞحٛلخص حُ٠خر٢ حُزَ٣طخٗ٢ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤٠طِغ رٜٔٔش ٓٔظ٘خٍٙ.‬ ‫ٝػٖ ػزي هللا ُْ ٣وَ ٓظٍُٞ ٟٓٞ أٗٚ أًً٠ أر٘خء حُلٔ٤ٖ. ٝأه٤َح كبٕ حُٔٞظق ح٧رَُ ك٢ حٌُٔظذ حُؼَر٢، ى١.‬ ‫ؿ٢. ٛٞؿخٍص، ٍؿْ ػيّ ُوخثٚ رؼزي هللا، ًظذ ٍٓخُش ٓطُٞش ٓٔظ٘يس ػِ٠ ٓؼِٞٓخص ٝٓؼَكش ؿ٤َ ٓزخَٗس طًَٔض‬ ‫ٌٓ٘ ٓ٘ٞحص ػ٬ع ٖٓ طوّٞ ٓٞحٛلخص ػزي هللا رويٍ أهَ ٖٓ حُل٤طش، ٝهيٍ أًزَ ٖٓ ح٫كظوخٍ، رخُٔوخٍٗش ٓغ أُٝجي‬ ‫حٌُ٣ٖ ػَكٞٙ كؼ٬َ. رخهظٜخٍ ٗؼَ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ أك٠َ ٗوٚ ٣ٌٖٔ ُزَ٣طخٗ٤خ إٔ طؼؼَ ػِ٤ٚ ُ٤لٌْ حُؼَحم:‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ًخٕ: »ًٔٞ٫، ُٓٞؼخ رخُِٜٞ.. كخٓوخ... كبٗٚ ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٜزق كخًٔخ ٍٛٞ٣خ ٓوزٞ٫ ٝهي‬ ‫(8)‬ ‫³ًخٕ‪ً µ‬ح هيٍ ٖٓ حًٌُخء ٣ٌل٢ ٩ىٍحى كوخثن حُٞحهغ ٝحُظ٬إّ ٓؼٜخ«.‬ ‫ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٕ هي ١ِذ ٖٓ ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ إٔ ٣ـَ١ حٓظط٬ػخ َُِأ١ ُٔؼَكش ٓخ اًح ًخٕ ٌٓخٕ حُؼَحم‬ ‫ِ‬ ‫ٓ٤وزِٕٞ رؼزي هللا أٓ٤َح. ٝؿخء طوَ٣َ ُٖٝٔ ٓئًيح ٝؿٜش ٗظَٙ ـ ُْ ٣ٌٖ أكي ٣َ٣ي أٓ٤َح ػَر٤خ ُؼيّ ٝؿٞى أ١‬ ‫ِ‬ ‫َٓٗق ٓ٘خٓذ. ٌٝٛٙ حُٔؼخٍٟش حُ٘ي٣يس ٖٓ ؿخٗذ ُٖٝٔ أك٠ض اُ٠ َٛف حُ٘ظَ ػٖ طَٗ٤ق ػزي هللا. ٝك٤ٔخ رؼي‬ ‫ِ‬ ‫(9)‬ ‫طز٤ٖ إٔ أِٓٞرٚ ك٢ ه٤خّ حَُأ١ حُؼخّ ًخٕ هي كخٍ ىٕٝ ظٍٜٞ أ١ ٍى ا٣ـخر٢.‬ ‫ٗظ٤ـش حٗؼطخف ؿَ٣ذ ُٔٔخٍ ح٧هيحٍ ٗـق ك٤َٜ ك٤غ ًخٕ ػزي هللا هي أهلن. كزؼي كٍٜٞ كَٗٔخ ػِ٠ ٌٓخكؤس‬ ‫ح٫ٗظيحد ػِ٠ ٍٓٞ٣ش رخىٍص اُ٠ حُٔ٤َ ك٢ حُطَ٣ن حُٔل٠٤ش اُ٠ طَط٤ذ ر٤ظٜخ. ٝك٢ أػ٘خء ه٤خٜٓخ ربُحُش "أػ٘خٕ‬ ‫حُؼ٘خًذ" أُحكض ً٬ ٖٓ ك٤َٜ ٝاىحٍطٚ ػٖ ١َ٣وٜخ، ٧ٕ كَٗٔخ، اٟخكش اُ٠ هٞكٜخ ٖٓ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، حػظويص‬ ‫ربٌٓخٗ٤ش اػخىس حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٖٓ ه٬ٍ (ح٧ٓ٤َ حُٞٓ٤ْ ُٔخكش ر٤ًَِ٢). ٝك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ػخّ (0291‬ ‫ّ) هخّ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُلَٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، رظوي٣ْ اٌٗحٍ اُ٠ ك٤َٜ ٣طخُذ رـِٔش أٗ٤خء‬ ‫ٜٓ٘خ ح٫ػظَحف رخ٫ٗظيحد حُلَٗٔ٢، ٝرظَٔ٣ق حُـ٤ٖ ٝاُـخثٚ، ٝرٔؼخهزش »حُٔـَٓ٤ٖ حٌُ٣ٖ ىأرٞح رخٓظَٔحٍ ػِ٠‬ ‫اظٜخٍ حُؼيحء ُلَٗٔخ« ٝرؼزخٍس أهَٟ ٓؼخهزش حُٞ١٘٤٤ٖ ٝحُوٞٓ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أ٣يٝٙ. ٍٝؿْ إٔ ك٤َٜ أًػٖ‬ ‫ُ٪ٌٗحٍ ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس طويٓض حُوٞحص حُلَٗٔ٤ش ٗلٞ ىٓ٘ن رؼي ػَ٘س أ٣خّ. ٝرؼي ِٛ٣ٔش ٓوخٝٓش ؿَٟ ط٘ظ٤ٜٔخ‬ ‫(7‬ ‫ػِ٠ ػـَ ك٢ ٓٞهغ ٓ٤ِٕٔٞ ٣ّٞ 41 طُٔٞ هخٓض حُوٞحص حُلَٗٔ٤ش رخكظ٬ٍ ىٓ٘ن.‬ ‫رؼي حُِٜ٣ٔش َٛد ك٤َٜ ؿ٘ٞرخ اُ٠ ىٍػخ حُٞحهؼش ػِ٠ حُليٝى حُلخِٛش ر٤ٖ حُٔ٘طوظ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُلَٗٔ٤ش. ٝك٤ٖ‬ ‫ٛيىص كَٗٔخ روٜق ىٍػخ ٓخٍع ك٤َٜ اُ٠ حُظٞؿٚ اُ٠ كِٔط٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ٜٝٓ٘خ اُ٠ أٍٝٝرخ. َٝٛد رؼٞ‬ ‫ٓئ٣ي٣ٚ اُ٠ حُوخَٛس ٝكِٔط٤ٖ. ٝػٔش آهَٕٝ ظِٞح هَ٣ز٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُـ٘ٞر٤ش (َٗم ح٧ٍىٕ) حُظ٢ ُْ طوْ كَٗٔخ‬ ‫رخكظ٬ُٜخ. ٖٝٓ ٛ٘خى رؼؼٞح رَٓخثَ اُ٠ حُلٔ٤ٖ ١خُز٤ٖ ٍؿخ٫ ٝأِٓلش ِٝٓظٔٔ٤ٖ ٓ٘ٚ آٍخٍ ٝحكي آهَ ٖٓ أر٘خثٚ‬ ‫(77)‬ ‫ُ٤ظُٞ٠ ه٤خىس حُ٘٠خٍ حُوٞٓ٢.‬ ‫ك٢ حٗو٬د ٓلخؿت ٓخٍع ا٣ٚ. ط٢. ُٖٝٔ ُلظش ٓٔخػٚ ٗزؤ ١َى ك٤َٜ اُ٠ آٍخٍ حُزَه٤ش حُظخُ٤ش اُ٠ ُ٘يٕ: ٓخ ٖٓ‬ ‫ِ‬ ‫كخًْ ػَر٢ ٟٓٞ ك٤َٜ ٝكيٙ ٣ِٔي أ٣ش كٌَس ػٖ حُٜؼٞرخص حُؼِٔ٤ش حُظ٢ ط٘طٞ١ ػِ٤ٜخ اىحٍس كٌْ ٓظل٠َ...‬ ‫ٖٓ حُٔٔظزؼي إٔ ٣ولن ك٢ اىٍحى كو٤وش إٔ حُٔٔخػيس ح٧ؿ٘ز٤ش ك٤ٞ٣ش... اٗٚ ٣ؼَف ٓيٟ هطٍٞس حُظؼٞ٣َ ػِ٠ أ١‬ ‫ؿ٤ٖ ػَر٢. ٝاًح ٓخ ػَٟ٘خ ػِ٤ٚ أٓخٍس ٓخ ر٢ حَُٜ٘٣ٖ كبٗ٘خ هي ٗلون ٗـخكخ ُ٤ْ كو٢ ك٢ حٓظؼخىس ٌٓخٗظ٘خ ك٢‬ ‫أٗظخٍ حُؼخُْ حُؼَر٢، رَ ٝهي ٗظٌٖٔ ٖٓ حُٔ٤َ هيٓخ ػِ٠ ١َ٣ن طزي٣ي ح٫طٜخٓخص ـ حُظ٢ ٣ٌٖٔ إٔ طٜ٘خٍ ػِ٤٘خ اًح ُْ‬ ‫(27)‬ ‫ٗلؼَ ـ رؤٗ٘خ ً٘خ ٓ٤ج٢ حُ٘ٞح٣خ ٓغ ك٤َٜ ٝٓغ ٗؼذ ٌٛح حُزِي...‬ ‫ٌٌٝٛح كوي طْ حػظزخٍ ُٝحٍ كٌٞٓش ك٤َٜ ىٍٓخ ٫ ٣ويٍ رؼٖٔ ك٢ حُٔ٤خٓش حُٞحهؼ٤ش، ىٍٓخ ٓخْٛ ك٢ ؿؼِٚ ٓ٘خٓزخ‬ ‫ؿيح ُويٓش ح٧ؿَحٝ حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫ك٤ٔخ أٛزق ك٤َٜ حُِّٜٔٝ َٓٗلخ ٓو٘ؼخ، ظَ ػزي هللا ٗوٜخ ًَ٣ٜخ ر٘ظَ ُٖٝٔ. كوي أٟخف اُ٠ رَه٤ظٚ حُٔئ٣يس‬ ‫ِ‬ ‫ُظَٗ٤ق ك٤َٜ ػزخٍس »ٓخ ٖٓ ٗ٢ء ٓٔؼظٚ ه٬ٍ ح٧َٜٗ حُوِ٤ِش ح٧ه٤َس ؿؼِ٘٢ أػيٍ آٍحث٢ كٍٞ ػيّ ٛ٬ك٤ش‬ ‫ػزي هللا...« أٓخ ٓخ ٓٔؼٚ ُٖٝٔ رخُظلي٣ي ٖٝٓ أ٣ٖ؟ كِ٤ْ ٝحٟلخ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ اهَحٍٙ رؤٗٚ حٓظخء ُيٟ ٓٔخع‬ ‫ِ‬ ‫اٗخػش طليػض ػٖ ه٤خّ ػزي هللا ِٓلخ رظؼ٤٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ حٍُٔٞ٣٤ٖ ك٢ ٓ٘خٛذ ٓؼ٤٘ش ك٢ كٌٞٓظٚ حُٔ٘ظظَس ٓٔظوز٬ ك٢‬ ‫(37)‬ ‫حُؼَحم.‬ ‫ؿخء حُظؼخ١ق حُزَ٣طخٗ٢ ٓغ ك٤َٜ ٓزخَٗح ِٝٓٔٞٓخ. كِيٟ ٍَٓٝٙ رل٤لخ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ أٍٝٝرخ، ١،ُذ ٖٓ‬ ‫حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢، حُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، إٔ ٣زِـٚ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طَؿٞ إٔ طظٌٖٔ ٓٔظوز٬ ٖٓ‬ ‫ٌٓخكؤطٚ ػِ٠ اه٬ٛٚ. (47) ٝه٬ٍ أٓزٞع رخص ٣٘خع إٔ طِي حٌُٔخكؤس ًخٗض ٓظٔؼِش رؼَٕ حُؼَحم. (57) كل٢ حُٔخرغ‬ ‫82‬
  • 29.
    ‫ػَ٘ ٖٓ آدَٗ٘ص ؿَ٣يس ُٔخٕ حُلخٍ حُز٤َٝط٤ش هٜش حٗطٞص ػِ٠ إٔ أٛيهخء ك٤َٜ ك٢ ُ٘يٕ ًخٗٞح ٓ٤ؼٟٞٞٗٚ‬ ‫(67)‬ ‫ػٖ هٔخٍطٚ ٍُٔٞ٣ش ربػطخثٚ ػَٕ حُؼَحم.‬ ‫ِٝٛض ٌٛٙ حُ٘خثؼخص اُ٠ أٓٔخع ػزي هللا ك٢ ٌٓش ٝأؿَهظٚ ك٢ رلَ ٖٓ ػيّ ح٫ٍط٤خف ٝحَُٔحٍس. ٌٗخ أَٓٙ َُِحثي‬ ‫رخطٖ، حُوخثْ رؤػٔخٍ حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس، هخث٬: إ ك٤َٜ ٛخٍ ح٥ٕ ٍؿَ رَ٣طخٗ٤خ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ،‬ ‫ٝاٗٚ ٝكيٙ ر٤ٖ ح٩هٞس حُؼ٬ػش رخص ر٬ أ١ أكن ٓٔظوزِ٢، ٍؿْ حُيٍٝ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ حٟطِغ رٚ ك٢ حُلَد‬ ‫(77)‬ ‫ٝرؼيٛخ.‬ ‫ك٢ آد ٖٓ ػخّ (0291 ّ) ريح حُٔٔظوزَ حُٔ٤خٓ٢ ُِلٔ٤ٖ ٝأر٘خثٚ ًج٤زخ كوخ، ٍؿْ حُ٘خثؼخص حُظ٢ ًخٗض ىحثَس كٍٞ‬ ‫ك٤َٜ ٝحُؼَحم. كلِْ حُلٔ٤ٖ حُؼَ٣ٞ رؤٕ ٣ٜزق ٌِٓخ ُِؼَد ًخٕ هي طوِٚ اُ٠ ػَٕ ك٢ حُلـخُ كو٢. ًٝخٗض‬ ‫١ٔٞكخص ػزي هللا ك٢ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش هي طؼَٟض ُِو٘ن. ًٝخٕ ك٤َٜ هي هَٔ ٍٓٞ٣ش.‬ ‫ظَ ػزي هللا ـ رخٓظؼ٘خء ٍكِظٚ حُوٜ٤َس اُ٠ حُوخَٛس ـ كز٤ْ حُلـخُ ٓيس ُحىص ػٖ حُؼخّ، رؼ٤يح ػٖ أٍٝهش حُ٘لًٞ‬ ‫ح٧ٍٝٝر٤ش، ك٤غ ًخٕ حُٔٔظوزَ حُٔزخَٗ َُِ٘م ح٧ٝٓ٢ ٣ـَ١ طلي٣يٙ ٝكٔٔٚ. ُوي ًخٕ ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ إٔ‬ ‫٣زي١ أهٜ٠ ىٍؿخص حُٔوخء ٝحٌَُّ حٌُٔٔ٘ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، ٓظيه٬ ُٜخُلْٜ ٓغ أر٤ٚ، حٌُ١ طِح٣يص‬ ‫َٓػش ؿ٠زٚ ك٢ حُِ٘حػخص حُٔظٌٍَس كٍٞ ٓٔخثَ ح٩ٛ٬ف حُ٘وي١ ٝح٫طٜخ٫ص ٝحُلـَ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي ظَ‬ ‫ٓلَٝٓخ ٖٓ أ١ ٓٞهغ ك٢ حُٔوط٢ حُزَ٣طخٗ٢ ُ٨ٍٓٞ ك٢ حُٔ٘خ١ن ح٧رؼي ٗٔخ٫، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُوَٜ٘‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس ًخٕ »ٓوظ٘ؼخ رؤٗٚ ًخٕ ٓوِٜخ ُٜٔخُل٘خ« (87) رَ ريح ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣ؤَ حُؼَحم ُٜخُق‬ ‫أه٤ٚ.‬ ‫ٝٗظ٤ـش ٌُُي رخىٍ ػزي هللا اُ٠ طـ٤٤َ طٌظ٤ٌخطٚ رٍٜٞس ٓلخؿجش. ٝحكن ػِ٠ ٛيٗش ٓغ حرٖ ٓؼٞى ٝإ حٓظَٔ ك٢‬ ‫حُٔوَ٣ش ٓ٘ٚ َٓح، رٞٛلٚ »ٍؿ٬ ٫ ه٤ٔش ُٚ« ٝ«ٓـَى ريٝ١«. (97) ٍٝحف ٣ًَِ أٗظخٍٙ ػِ٠ حُ٘ٔخٍ رؼي إٔ‬ ‫أىحٍ ظَٜٙ، آٗ٤خ، اُ٠ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. ًخٗض حَُٓخثَ حُٜخىٍس ػٖ حُوٞٓ٤٤ٖ حُٔـظٔؼ٤ٖ ك٢ ػٔخٕ هي ىػظٚ ُو٤خىس‬ ‫حُلًَش حَُحٓ٤ش اُ٠ حٓظؼخىس ٍٓٞ٣ش ُِؼَد، كوزَ رخُؼَٝ ٝحٗطِن ك٢ ٓلخُٝش ٣خثٔش رـ٤ش اؿزخٍ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ إٔ‬ ‫ط٘ظزٚ اُ٤ٚ.‬ ‫ؿخىٍ ػزي هللا ٌٓش ك٢ هخكِش ؿٔخٍ ك٢ حُٔخرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣ٍِٞ. ٝهي ه٤َ إ هٞحطٚ ًخٗض طظَحٝف ر٤ٖ هٔٔٔجش‬ ‫ٝأُق ٖٓ ٍؿخٍ حُوزخثَ. أٓخ ٓ٤ِحٗ٤ظٚ كوي م،ىٍص رظٔؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص طؤُلض ٖٓ ٓزؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ ؿٔخٍى ؿيس،‬ ‫ٝػَ٘٣ٖ أُلخ ٖٓ هَٝٝ اؿزخٍ٣ش طْ حٗظِحػٜخ ٖٓ حُظـخٍ حُٔلِ٤٤ٖ. (12) ٝك٢ حُٔي٣٘ش حٓظوَ هطخٍح ٓظٞؿٜخ اُ٠‬ ‫ٓؼخٕ ُِو٤خّ كٔذ ٓخ أػِٖ ٍٓٔ٤خ، رـُٞش طلظ٤٘٤ش. (72) ًخٗض رِيس ٓؼخٕ حُـزَحء حُٞحهؼش ك٢ اكيٟ حُٞحكخص ٓٞهؼخ‬ ‫ًٗٔٞؿ٤خ ٝٓؼخُ٤خ ُويٓش أؿَحٝ ػزي هللا.‬ ‫كوي ٝهؼض ك٢ روؼش ٓظ٘خُع ػِ٤ٜخ ر٤ٖ حُلـخُ ٝٓ٘طوش حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٗٔخ٫. ًٝخٗض أ٣٠خ ٓٞهخ ٝٝحى١ ٓوخ٣ش‬ ‫رخُ٘ٔزش ُِوزخثَ، حُظ٢ ًخٗض طظ٘وَ ػزَ حُٔٔخكخص حُٔٔظيس ر٤ٖ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ؿَرخ ٝٝحى١ حَُٔكخٕ ك٢ حَُ٘م. كٖٔ‬ ‫ٛ٘خى ًخٕ ٣ٔظط٤غ ك٘ي طؤ٣٤ي حُوزخثَ ُٚ. ًٌُي ًخٕ ٝهٞػٜخ ػِ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش حُلـخُ٣ش، ك٠٬ ػٖ ٝؿٞى ٌٓظذ‬ ‫حُزَم حٌُ١ ٝكَ ُٚ كَٛش حُزوخء ػِ٠ حطٜخٍ رخ٧كيحع حُـخٍ٣ش ٓ٤يحٗ٤خ ك٢ ح٧ٓخًٖ حُزؼ٤يس ك٤ٜخ، أَٓح ٣٘طٞ١ ػِ٠‬ ‫أٛٔ٤ش ٓٞحُ٣ش. (22) ٝهي ظَ ٛ٘خى ٓيس ػ٬ػش أَٜٗ ٓ٘ظظَح إٔ ٣ٜزق حُٟٞغ ك٢ حُ٘ٔخٍ أًؼَ ٟٝٞكخ.‬ ‫ًخٗض حُٔ٘طوش حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ ٓؼخٕ هخٟؼش، ٌٓ٘ حٗظٜخء حُلَد ُلٌْ ىٓ٘ن، رٞٛلٜخ أكي أهخُ٤ْ ٌِٓٔش‬ ‫ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض ٝحهؼش ىحهَ حُيحثَس حُزَ٣طخٗ٤ش كٔذ حطلخه٤ش ٓخ٣ٌْ ـ ر٤ٌٞ، كبٕ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٍحٟ٤ش ػٖ ٌٛح حُظَط٤ذ، ٧ٜٗخ ًخٗض طل٠َ حُلٌْ حُؼَر٢ ك٢ حُيحهَ، اٟخكش اُ٠ إٔ ك٤َٜ ُْ‬ ‫٣ٌٖ، ك٢ حُظلِ٤َ ح٧ه٤َ ا٫ ٛ٘٤ؼش ُزَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ حٍُٜٞس ٓخ ُزؼض إٔ طـ٤َص رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس ٓغ ه٤خّ‬ ‫كَٗٔخ رخكظ٬ٍ ىٓ٘ن. كزَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طَ٣ي إٔ طَٟ كَٗٔخ ٝٛ٢ طٞٓغ ٓ٤طَطٜخ ؿ٘ٞرخ اُ٠ كيٝى كِٔط٤ٖ ٝاُ٠‬ ‫ٓٞحهغ أًؼَ هَرخ ٖٓ ه٘خس حُٔٞ٣ْ. ٝرٍٜٞس ٓلخؿجش حًظٔذ ٓئحٍ »ٓخ ٛ٢ حُزوؼش حُٔؼَٝكش رخْٓ ٍٓٞ٣ش حُظ٢ طْ‬ ‫ٟٝؼٜخ طلض ح٫ٗظيحد حُلَٗٔ٢ ك٢ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ؟« ٝ«َٛ ٛ٢ ٓظ٠ٔ٘ش َٗم ح٧ٍىٕ؟« (32) أٛٔ٤ش رخُـش. هٍَ‬ ‫ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُزَ٣طخٗ٢ حٍُِٞى ً٤َُٕٝ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُ٤ْ ىحه٬ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝإٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓظؼظزَٙ ٖٓ‬ ‫ح٥ٕ ٓٔظو٬، ٌُٝ٘ٚ ػِ٠ »ػ٬هش ٝػ٤وش ؿيح« رلِٔط٤ٖ. (42) ٝٗظ٤ـش حُظوٞف ٖٓ ح٫ٛظٔخّ حُلَٗٔ٢ حٌُ١ ًخٕ هي‬ ‫أ١ِن كِٔش ٖٓ طوي٣ْ حُٜيح٣خ حُٔو٤ش اُ٠ ُػٔخء حُوزخثَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، (52) رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ٟٝغ حُوط٢‬ ‫حُٜخىكش اُ٠ اه٠خع حُٔ٘طوش ٩ىحٍطٜخ.‬ ‫92‬
  • 30.
    ‫ُْ ٣ٌٖ هيطلون ٟٓٞ أرٔ٢ أٌٗخٍ حُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُيٟ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ. ٝرخُلؼَ‬ ‫كبٕ طؼخَٓ رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ٌٛح حُزِي ًخٕ أهَ كٔخٓخ ٝحٗيكخػخ ٖٓ طؼخِٜٓخ ٓغ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ أٝ حُؼَحم. كخ٧ُٝ٠ ًخٗض‬ ‫ٓطِش ػِ٠ ه٘خس حُٔٞ٣ْ حُظ٢ ٛ٢ كزَ َٓس رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حُٜ٘ي، ٝحُؼخٗ٢ ًخٕ ٝحػيح رخُ٘ل٢. أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ‬ ‫٣٘طٞ١ ا٫ ػِ٠ هيٍ ٟج٤َ ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝىٕٝ أ٣ش ٓٞحٍى ١ز٤ؼ٤ش رٍٜٞس ٓطِوش. ٛل٤ق إٔ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٓخ ُزغ ك٢ ٓ٘ٞحص ٫كوش إٔ أٛزق ًح ه٤ٔش، رٞٛلٚ ٓؼزَح رَ٣خ ٝؿٞ٣خ ر٤ٖ حُؼَحم ٝكِٔط٤ٖ ٝكخؿِح‬ ‫كخٛ٬ ر٤ٖ كِٔط٤ٖ حُظ٢ حُظِٓض رَ٣طخٗ٤خ رـؼِٜخ ٝ١٘خ هٞٓ٤خ ٣ٜٞى٣خ ٝر٤ٖ هزخثَ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ُْ طلؼَ ٓخ كؼِظٚ، ػ٘٤ش حٟط٬ػٜخ رٜٔٔش كَٔ ػذء حَُؿَ ح٧ر٤ٞ، ا٫ ٝٛ٢ ٓظَىىس، ا٫ ٝٛ٢ ٍحؿزش ك٢ ٓ٘غ‬ ‫كَٗٔخ ٖٓ طٞٓ٤غ ٗلًٞٛخ ؿ٘ٞرخ أًؼَ ٖٓ ًٜٞٗخ كَ٣ٜش ػِ٠ أ٣ش ه٤ٔش ٓظؤِٛش ك٢ حُٔ٘طوش ٗلٜٔخ.‬ ‫ك٢ حُزيح٣ش ٓخىص ح٧ٝٓخ١ حَُٓٔ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ػ٬ػش حطـخٛخص كٌَ٣ش كٍٞ ٜٓ٤َ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ح٫طـخٙ ح٧ٍٝ‬ ‫حُٔ٘زؼن ٖٓ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٣ل٠َ طـ٘ذ أ١ حُظِحّ هيٍ حُٔٔظطخع ػٖ ١َ٣ن طؼ٤٤ٖ ُ٣ي، أٛـَ أر٘خء حُلٔ٤ٖ،‬ ‫كخًٔخ. (62) ًٝخٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُلِٔط٤ٖ، َٛرَص ٛٔٞث٤َ، حٌُ١ أٍحى ْٟ َٗم ح٧ٍىٕ، أٝ َٗ٣طٚ حُـَر٢‬ ‫حُوٜذ ػِ٠ ح٧هَ، اُ٠ كِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس، هي ٛخؽ ح٫طـخٙ حُؼخٗ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ أٍٝى حُٔطخُزش‬ ‫حُ٘ؼز٤ش ٝح٫ػظزخٍحص ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش أٓخٓخ ُٞؿٜش ٗظَٙ، كبٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حُظؤػَ رظؼخ١لٚ ٓغ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش،‬ ‫ٝرَؿزظٚ ك٢ طٞٓ٤غ حُٔٔخكش حُظ٢ ًخٗض ٓظظٞكَ ُ٬ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١. (72) كوي حػظوي، آٌٗحى، رؤٕ ًَ ٓخ ٣ـَ١‬ ‫اه٠خػٚ ُ٬ٗظيحد ٖٓ أٍحٝ ٓظٜزق ٓلظٞكش أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ك٢ ِٛذ ر٘ٞى ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢. أٓخ‬ ‫ح٫طـخٙ حُؼخُغ حٌُ١ أكَُٙ كَٙ ُٝحٍس حُلَر٤ش حُٔزخُؾ رٚ ػِ٠ اهٔخى أ٣ش ػٍٞس ٓؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُؼَحم، كوي‬ ‫ًخٕ هخثٔخ ػِ٠ حٓظزؼخى حٓظويحّ أ٣ش ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ًخٗض هطش رَ٣طخٗ٤خ ح٧ُٝ٤ش حُٔظٌّٞٗش ٖٓ حٛظٔخّ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش حُلخطَ، ٝىػٞس ٛٔٞث٤َ اُ٠ ح٫كظ٬ٍ، ٝؿ٤خد‬ ‫حُيػْ حُؼٌَٔ١ حُ٘خؿْ ػٖ ح٧ٟٝخع حُٞحهؼ٤ش كٔذ طوي٣َحص ُٝحٍس حُلَر٤ش اُحء َٗم ح٧ٍىٕ اؿَحء ٓئهظخ،‬ ‫حٓظٜيف طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٞؿٞى حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُٔ٘طوش، ٫ ٣ٌٕٞ ٓليىح ريهش ٣لٍٞ ىٕٝ كٍٜٞ طـ٤٤َحص ٫كوش،‬ ‫ٓؼَ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ك٤ٔخ رؼي اُ٠ كِٔط٤ٖ. ٝهي طْ حٓظزؼخى كٌَس حٓظويحّ حُوٞحص حُِٔٔلش، ُ٤ْ كو٢ ُ٠آُش حُٔٞحٍى ك٢‬ ‫ُٝحٍس حُلَر٤ش، رَ ُٝظٞك٤َ كَٛش ًٔذ حٗظٜخٍ ىػخث٢ ػِ٠ حُلَٗٔ٤٤ٖ؛ كزي٫ ٖٓ طٌَحٍ ٓ٤خٓش كَٗٔخ حُوخٓ٤ش‬ ‫حُوخثٔش ػِ٠ ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓظٌظل٢ رٔي ٣ي حُٔٔخػيس ٖٓ ٓ٘طِن كذ ػَٔ حُو٤َ.‬ ‫ٌٌٝٛح كوي طْ طوٞ٣َ ٛٔٞث٤َ رب٣لخى ػيى هِ٤َ ٖٓ حُ٠زخ١ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ اُ٠ أهخُ٤ْ ػـِٕٞ، ٝحُِٔ٢ ـ ػٔخٕ، ٝحٌَُى.‬ ‫ًخٗض ٝحؿزخص ٛئ٫ء ٓلٍٜٞس رخُظ٘ـ٤غ ػِ٠ حُلٌْ حٌُحط٢ حُٔلِ٢ ٝطوي٣ْ حٍُٔ٘ٞس ٝحُٜ٘ق. ١،ُذ ْٜٓ٘ حػظٔخى‬ ‫حُِطق ٝح٩ه٘خع ٝحُيػخ٣ش ٍُِٞٛٞ اُ٠ طلو٤ن حُِٔطش ٝحَُٔؿؼ٤ش، ٓغ حُظلِ٢ رؤهٜ٠ ىٍؿخص حُلٌٍ ٝحُيٛخء، ٧ٗٚ‬ ‫(82‬ ‫ًخٕ هي طوٍَ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ »»إٔ كويحٕ ر٠ؼش ٟزخ١ ًخٕ أك٠َ ٖٓ طٍٞ٣٢ ؿ٤ٖ«.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٗزٜض ٛٔٞث٤َ اُ٠ إٔ »ٖٓ ٗؤٕ حُ٠ْ حُٔزخَٗ اُ٠ ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش... إٔ‬ ‫٣ويّ ُلًَ٤٢ حُوٞٓ٤٤ٖ ًٍ٣ؼش ٣ٔظـِٜٞٗخ« كبٕ ػِٔ٤ش ٓظيٍؿش ٓل٠٤ش ٓغ ٍَٓٝ حُِٖٓ اُ٠ حكظٞحء َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٖٓ هزَ كِٔط٤ٖ ُْ ٣ـَ حٓظزؼخىٛخ. ًخٗض ُ٘يٕ طؤَٓ رؤٕ ٣يٍى ٗؼذ َٗم ح٧ٍىٕ، ػزَ حُظؤػَ رخُ٠زخ١‬ ‫حُٔ٤خٓ٤٤ٖ، كٞحثي ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش، رظـَرظٚ حُٔؼ٤يس حُظ٢ ًخٗض، كٔذ أك٬ّ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش، »أك٠َ أٓخُ٤ذ‬ ‫ٟٔخٕ ٍؿزش أٛ٤ِش ٝىحثٔش ٧١ طٞٓ٤غ ُ٪ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش رخطـخٙ حَُ٘م«. ًخٕ ػِ٠ حُ٠زخ١ أ٣٠خ إٔ ٣٘ـؼٞح‬ ‫حُظـخٍس ٓغ كِٔط٤ٖ، ٝإٔ ٣ئًيٝح ػِ٠ أٛٔ٤ش ٓٞهؼٜخ ًزٞحرش ١ز٤ؼ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ، رٔخ ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش طٞظ٤ق‬ ‫(92)‬ ‫حُِٜٔلش حُٔخى٣ش ُيٟ طؼَٝ حُِٜٔلش حُٔؼ٘ٞ٣ش ٧١ طؼؼَ ٓلظَٔ.‬ ‫ًظذ ٛٔٞث٤َ ػٖ طٞؿ٤ٜخطٚ ٣وٍٞ: »أه٤َح ِٝٛض اُ٠ طٔٞ٣ش ٓغ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗض أهَ‬ ‫ٓٔخ أٍىص، ٌُٜٝ٘خ ٓظٌٕٞ ٓل٤يس... ٫ أٗ٤َ اُ٠ ٓيٟ حطٔخع حُٔ٘طوش رَ اُ٠ أِٓٞد ح٫كظ٬ٍ«. (13) ٝٓغ أٗٚ ُْ‬ ‫٣ٌٖ ًخَٓ ح٫هظ٘خع كوي رخَٗ ط٘ل٤ٌ ٜٓٔظٚ ر٘٘خ١. طٔؼِض هطٞطٚ ح٧ُٝ٠ رظؤٓ٤ٖ ٗٞع ٖٓ ح٩ًػخٕ حُٔلِ٢، ٧ٕ أ١‬ ‫حكظ٬ٍ َُ٘م ح٧ٍىٕ ًخٕ َٓٗلخ ٧ٕ ٣ظْ َٛف حُ٘ظَ ػ٘ٚ، ك٢ كخٍ ططِزٚ ٩ٍٓخٍ ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ٖٓ‬ ‫حُزيح٣ش. ٝحػظَحكخ ٓ٘ٚ رٌٔخٗش ك٤َٜ حُـي٣يس ٝٗلًٞٙ حُٔٔظَٔ ك٢ حُٔ٘طوش هخّ ٛٔٞث٤َ رب١٬ػٚ ػِ٠ هط٢‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ. ٝأػط٠ ك٤َٜ، ٝٛٞ ػِ٠ حُطَ٣ن اُ٠ أٍٝرخ، ٓٞحكوظٚ حَُٔ٘ٝ١ش ػِ٠ أ٫ طزو٠ حُلٌٞٓش حُـي٣يس‬ ‫ٓلُٜٞش ػٖ ٍٓٞ٣ش ا٫ رٍٜٞس ٓئهظش، ٝهخٟؼش ٩ػخىس حُظٞك٤ي »ُيٟ ؿ٬ء حُـ٤ٖ حُلَٗٔ٢ ػٖ حُٔ٘خ١ن‬ ‫حُٔلظِش«. (73) ٝرؼي ًُي هخّ ٛٔٞث٤َ رظ٘ظ٤ْ حؿظٔخع ُوخىس َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُِٔ٢ ٣ّٞ 12 آد، ًخٕ ٓ٤ؼِٖ ك٤ٚ‬ ‫هط٢ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آد ؿخىٍ ٛٔٞث٤َ ٓغ ػيى هِ٤َ ٖٓ ٟزخ١ٚ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُويّ ٓظٞؿٜخ رخُٔ٤خٍس اُ٠ َٜٗ ح٧ٍىٕ،‬ ‫حُلي حُلخَٛ ُِٔ٘طوش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ًُي حُٞهض. ٝهي ػِن ػِ٠ ًُي هخث٬: »ًخٕ هَٝؿ٢ ٖٓ ٓ٘طوظ٢ ٝحٗظوخُ٢ اُ٠‬ ‫03‬
  • 31.
    ‫أهَٟ هخٟؼش ُل٤َٜ،ٝٓخ ُحُض طيحٍ ٖٓ هزَ كٌٞٓش ىٓ٘ن حُظ٢ رخطض هخٟؼش ُِ٘لًٞ حُلَٗٔ٢ أَٓح ؿ٤َ ػخى١‬ ‫ًِ٤خ. ؿ٤َ إٔ ه٤خّ كٌٞٓش هخٟؼش ُِ٘لًٞ حُلَٗٔ٢ رٔٔخٍٓش ٝظخثق ك٢ ٓ٘طوش طْ ح٫طلخم ػِ٠ إٔ طٌٕٞ ٟٖٔ‬ ‫ىحثَس حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ ٛٞ ح٥هَ أَٓ ؿ٤َ ػخى١ رخُٔؼَ؛ ٖٝٓ ر٤ٖ ح٧َٓ٣ٖ ؿ٤َ حُؼخى٣٤ٖ أك٠َ ًُي حٌُ١‬ ‫٣وٜ٘٢«. (23) ٝرؼي ػزٍٞ حَُٜ٘ ك٤غ حٗظٜض حُطَ٣ن حُٔؼزيس حٓظط٠ ٛٔٞث٤َ ٝكَ٣وٚ ظٍٜٞ حُـ٤خى ٝحٗطِوٞح‬ ‫ٜٓلٞر٤ٖ رٞكيس ه٤خُش َٓحكوش طؤُلض ٖٓ هٔٔ٤ٖ ٍؿ٬ اُ٠ حُِٔ٢ حُٞحهؼش ػِ٠ ٓٔخكش حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ ك٢‬ ‫حَُٔطلؼخص. َٝٛ حًَُذ اُ٠ ٛ٘خى ك٢ ٓخػش ٓظؤهَس ٖٓ رؼي حُظَٜ، ٝٗن ٛٔٞث٤َ ١َ٣وٚ اُ٠ ر٤ض طخؿَ‬ ‫ٓٔ٤ل٢ ػَ١ ٣يػ٠ ٣ٞٓق حٌَُٔ، ك٤غ حٓظوزَ حُٔ٘يٝر٤ٖ هزَ ح٫ؿظٔخع حُؼِ٘٢ حُٔزَٓؾ ػويٙ رؼي ظَٜ حُ٤ّٞ‬ ‫حُظخُ٢.‬ ‫ك٠َ ح٫ؿظٔخع حٌُ١ ػوي ك٢ رخكش حٌُ٘٤ٔش حٌُخػُٞ٤ٌ٤ش ٓخ ٣وَد ٖٓ ٓظٔجش ٗوٚ. ؿخُٔخ ػِ٠ أٍ٣ٌش ٓ٘لَىس كٞم‬ ‫ٜٓ٘ش ٓـطخس رخُٔـخؿ٤ي طُٞ٠ ٛٔٞث٤َ ٜٓخّ حَُثخٓش. ٝطٔض طَؿٔش هطخرٚ حٌُ١ ىحٍ ػٖ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫ؿِٔش ؿِٔش اُ٠ حُِـش حُؼَر٤ش: ًخٕ ٓ٤ظْ طؼ٤٤ٖ ٟزخ١ ٓ٤خٓ٤٤ٖ ك٢ حُزِيحص ُ٤ٔخػيٝح ػِ٠ ط٘ظ٤ْ حُلٌْ حُٔلِ٢، ُْ‬ ‫٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ َٓٗلخ ٫ٕ ٣و٠غ ُ٪ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش، ُٖ ٣ٌٕٞ ٛ٘خى أ١ طـ٘٤ي أٝ ِٗع ٓ٬ف. ٝك٢ ُلظش أه٤َس‬ ‫أٓؼيص حُـٍٜٔٞ ٝحكن ٛٔٞث٤َ ػِ٠ حُؼلٞ ػٖ كِٔط٤٘٤٤ٖ، ًخٗخ ٓظٜٔ٤ٖ ربػخٍس أػٔخٍ ٗـذ ٓؼخى٣ش ُِٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢‬ ‫حُويّ ك٢ ٗ٤ٔخٕ، ًٝخٗخ هي ػزَح ح٧ٍىٕ رلؼخ ػٖ ٓ٬ً. (33) ٝأكي ٌٛ٣ٖ ٝٛٞ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حٌُ١ أٛزق ك٤ٔخ رؼي‬ ‫ٓلظ٢ حُويّ ٍٝث٤ْ حُٜ٤جش ح٩ٓ٬ٓ٤ش حُؼِ٤خ ك٢ حُويّ، ٓخ ُزغ إٔ ؿيح ُػ٤ْ حُلًَش حُلِٔط٤٘٤ش ٝهْٜ ػزي هللا‬ ‫حُِيٝى. أٓخ حُؼخٗ٢ ٝٛٞ ػخٍف حُؼخٍف كوي هيّ ٫كوخ ُلظَس هٜ٤َس ك٢ حُـٜخُ حُز٤َهَح١٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ٌَٓط٤َح‬ ‫ُِٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ (ٍرٔخ ٍث٤ْ ٍُٝحء)، ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ إٔ حطوٌ ٓٞحهق ٗوي٣ش ٖٓ ٓ٤خٓخص ػزي هللا ٝٓوططخطٚ‬ ‫ك٢ حُٔلِٜش ًخٕ ر٤خٕ ٛٔٞث٤َ حُٔ٤خٓ٢ ٓوزٞ٫ ٫ حػظَحٝ ػِ٤ٚ. كوي طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ حُظوِ٢ ػٖ ػ٬ػش أٍٓٞ‬ ‫ًخٗض طو٤ق حُؼَد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٛ٢: حُظـ٘٤ي ِٝٗع ح٧ِٓلش ٝح٩ُلخم رلِٔط٤ٖ، ًٔخ ّ،ٓق ٫ػ٘٤ٖ ٖٓ‬ ‫حُوخىس حُ٘زخد رخُؼٞىس اُ٠ حُٞ١ٖ. ٝريح ك٠ٍٞ ر٠ؼش ًٝ٬ء رَ٣طخٗ٤٤ٖ ىٕٝ إٔ ٣ٌٞٗٞح ٓيػٞٓ٤ٖ رؤ٣ش هٞحص‬ ‫ِٓٔلش ط٘خُ٫ ٛـ٤َح ٓوخرَ حُلٔخ٣ش حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ك٠ٍٞ رَ٣طخٗ٤خ إٔ ٣ٞكَٛخ ٟي حُلَٗٔ٤٤ٖ، حٌُ٣ٖ ًخٕ‬ ‫٣و٘٠ إٔ ٣يكؼٞح حكظ٬ُْٜ ؿ٘ٞرخ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ أكيح ٖٓ حٌُٔخٕ أٝ حُ٬ؿج٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رٔخ‬ ‫٣ٌل٢ ٖٓ حُيػْ حُٔلِ٢ كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ طلي١ ٓخ حهظَكٚ ٛٔٞث٤َ، رؤِٓٞد رخُؾ حُِطق ٝحُ٘ؼٞٓش، ك٢ ظَ أؿٞحء‬ ‫ح٫ٟطَحد ٝحُلٟٞ٠ حُظ٢ أػوزض ١َى ك٤َٜ. ٝرخُظخُ٢ كوي ػخى ٛٔٞث٤َ اُ٠ حُويّ رخُؾ حَُٟ٠ ػٖ ٗـخف‬ ‫ٜٓٔظٚ، طخًٍخ ٍٝحءٙ ػيىح ٖٓ حُ٠زخ١ حٌُِٔل٤ٖ رخ٫ٛظٔخّ ربىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ٝرخُللخظ ػِ٠ حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢.‬ ‫حٗطٟٞ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػِ٠ ٓخ ٣ٜيى رظؼط٤َ حطلخم ٛٔٞث٤َ‬ ‫حَُٔ٣ق. ٝكٔذ حُظوخٍ٣َ ًخٕ ُيٟ ػزي هللا ػ٬ػٔجش ٍؿَ ٝٓظش ٓيحكغ ٍٗخٗش ـ ٌٝٛٙ هٞس ؿ٤َ ًخك٤ش ُظلي١ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫أٝ كَٗٔخ ك٢ أ٣ش ٓؼًَش كو٤و٤ش ٓوط٢ ُٜخ ٓٔزوخ، ٌُٜٝ٘خ هٞس ػٜخرخص كؼِ٤ش ًحص ٗؤٕ، ٓٔخػِش ُ٘ظ٤َطٜخ حُ٘خٗطش‬ ‫ك٢ طِي ح٧٣خّ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش رو٤خىس حُ٘٤ن ٛخُق حُؼِ٢ ٝارَحٛ٤ْ ٛ٘خٗٞ. (43) ٝرخُلؼَ كبٕ طوخٍ٣َ ح٫ٓظوزخٍحص‬ ‫حُلَٗٔ٤ش طليػض ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػِ٠ حطٜخٍ رٌٜ٣ٖ حُوخثي٣ٖ، ك٠٬ ػٖ ٜٓيٍ طٔٞ٣ٜ٘ٔخ حَُث٤ٔ٢ حُٔظٔؼَ‬ ‫رخُِػ٤ْ حُٞ١٘٢ حُظًَ٢ ٜٓطل٠ ًٔخٍ، حٌُ١ ًخٕ ٣وخطَ ىكخػخ ػٖ ٝكيس ح٧ٍحٟ٢ حُظًَ٤ش ٟي حُٔوططخص‬ ‫حُلَٗٔ٤ش ك٢ ً٤ِ٤ٌ٤خ. (53) ٌُٖٝ ٟٝغ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ٌَ٘ أ١ طٜي٣ي ؿي١، ٝإ ظَ ك٠ٍٞٙ ٜٓيٍ اُػخؽ ىحثْ‬ ‫رخُ٘ٔزش ُٜٔٞث٤َ. كوي ظَ هخرؼخ ك٢ ٓؼخٕ ك٤غ حهظَٜص ٗ٘خ١خطٚ ػِ٠ طؤُ٤ق حُوٜخثي حُ٘ؼَ٣ش، ٝطير٤ؾ حُظٔخٓخص‬ ‫حُيػْ حُظ٢ ًخٗض ططزغ رطخرؼش ٣يٝ٣ش ك٢ ه٤ٔظٚ، ٝػِ٠ ٓ٘خه٘ش حُوط٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٓغ أُٝجي حُوخىٓ٤ٖ اُ٠ ٓؼخٕ‬ ‫ُٔوخرِظٚ. ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ظَ ػٔ٬إٙ ك٢ ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ ػخًل٤ٖ ػِ٠ ك٘ي حُظؤ٣٤ي حُٔلِ٢ ُٚ، ك٤ٔخ كَٙ ٗز٤ٚ‬ ‫(63‬ ‫حُؼظٔش ك٢ حُويّ ػِ٠ ار٬ؿٚ ػٖ ٍىٝى ح٧كؼخٍ حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ طلًَخطٚ.‬ ‫٣ٌٖٔ طؤ٤ْ أُٝجي حٌُ٣ٖ هيٓٞح اُ٠ ٓؼخٕ ُِوخء ػزي هللا اُ٠ كجظ٤ٖ ٓظٔخ٣ِط٤ٖ، هخىس طوِ٤ي٣٤ٖ ٖٓ ؿٜش ٝكًَ٤٤ٖ‬ ‫هٞٓ٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. (73) ًٝخٕ حُوخىس حُظوِ٤ي٣ٕٞ ٖٓ ػّٔٞ ٓ٘طوش َٗم ح٧ٍىٕ ٝٗ٤ٞهخ ُظـٔؼخص هزِ٤ش‬ ‫ٝػ٘خثَ٣ش ٝٓظزخ٣٘ش ٖٓ ك٤غ حُلـْ ٝح٧ٛٔ٤ش ُٝػٔخء ١ٞحثق ٝؿخُ٤خص ٝأػ٤خٗخ ٓلِ٤٤ٖ آهَ٣ٖ. (83) حٓظ٘يص‬ ‫ٓٞحهغ ه٤خىس ٛئ٫ء اُ٠ هِ٤٢ ٖٓ حُ٘لًٞ حُؼخثِ٢ حٍُٔٞٝع ٝحُٔٔؼش حُ٘وٜ٤ش حُط٤زش ٝحُؼَٝس. هِ٤ِٕٞ ْٜٓ٘ ًخٗٞح هي‬ ‫طِوٞح طؼِ٤ٔخ ٍٓٔ٤خ ٝٓخ ٖٓ أكي ْٜٓ٘ ًخٕ ٣٘ظٔ٢ اُ٠ أ٣ش ٓ٘ظٔش هٞٓ٤ش ـ ٝ١٘٤ش. أٓخ حُلًَ٤ٕٞ حُوٞٓ٤ٕٞ كٌخٗٞح ٖٓ‬ ‫(93)‬ ‫حُٔيٕ ٝحُزِيحص حٍُٔٞ٣ش ٝحُلِٔط٤٘٤ش ٝطِي حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ٝؿٔ٤ؼْٜ ًخٗٞح هي كِٜٞح ػِ٠ طؼِ٤ْ ػِٔخٗ٢ رخٓظؼ٘خء ٝحكي ًخٕ كخٛ٬ ػِ٠ طؼِ٤ْ ى٣٘٢، ًٝخٗٞح ٜٓ٘٤٤ٖ‬ ‫رؤًؼَ٣ظْٜ، ٓلخٓ٤ٖ، ٟزخ١خ ٝر٤َهَح١٤٤ٖ. ُٝؼَ حُٔ٤ِس ح٧ْٛ ٌُٜٙ حُلجش ًخٗض، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، ٓظٔؼِش رلو٤وش إٔ‬ ‫13‬
  • 32.
    ‫ؿٔ٤غ أكَحىٛخ ًخٗٞحًٝ١ ىٝحكغ كٌَ٣ش اُ٠ كيٝى ٓؼ٤٘ش. كوي ًخٕ حُؼي٣ي ٓ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ ٓ٘ظٔخص هٞٓ٤ش ًٔخ إٔ ٓؼظْٜٔ‬ ‫ٓزن ُْٜ إٔ ٗ٘طٞح ٓ٤خٓ٤خ آخ ٓغ ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش أٝ ٟي حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ًخٗض ٌَُ ٖٓ حُلجظ٤ٖ ٝظ٤لظٜخ حُٔٔ٤ِس ػ٘ي ػزي هللا. كخُوٞٓ٤ٕٞ ًخٗٞح ٣ٌِٕٔٞ حُٜٔخٍحص ٝحُوزَحص حُظ٘ظ٤ٔ٤ش ك٠٬‬ ‫ػٖ ٓؼَكظْٜ ٧ٛيحف رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ ٝهٞطٜٔخ حُؼٌَٔ٣ش ٝٗوخ١ كٔخٓ٤خطٜٔخ حُٔ٤خٓ٤ش. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أْٜٗ‬ ‫ًخٗٞح ٣٘طِوٕٞ ٖٓ كٌَ هخىٍ ػِ٠ حؿظٌحد ح٧طزخع ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُٜٔ٘٤ش ٝحُطزو٤ش. أٓخ حُِػٔخء‬ ‫حُظوِ٤ي٣ٕٞ كٌخٗٞح ٓٔ٤طَ٣ٖ ػِ٠ ٓ٘خ١ن َٗم ح٧ٍىٕ حُٞحهؼش اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٓ٤ـؼِٜخ‬ ‫هخػيطٚ ح٧ُٝ٠. ٝهي ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ػيحثْٜ حُؼِ٘٢ إٔ ٣ظَٜ إٔ ه٤خىطٚ ُْ طٌٖ ا٫ ُػٔخ كخٍؿخ‬ ‫أٓ٠٠ ػزي هللا ػ٬ػش أَٜٗ ٓ٘لٞٗش رؼيّ حُ٤و٤ٖ ك٢ ٓؼخٕ ٝٛٞ ٣لٌَ رؼٔن روطٞطٚ حُظخُ٤ش. ًخٗض ٌٛٙ ح٧َٜٗ كظَس‬ ‫طٞطَ ٛخػي رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ. هخّ ٛٔٞث٤َ رِ٣خىس حُ٠ـ٢ رخطـخٙ ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ (14) هٞكخ ٖٓ طويّ‬ ‫ػزي هللا ٝٓلظلظخ رخ٧َٓ ك٢ حُ٠ْ حُٔزخَٗ َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ُ٘يٕ رو٤ض َٜٓس ػِ٠ ػيّ آٍخٍ‬ ‫ْ‬ ‫أ٣ش هٞحص ػٌَٔ٣ش. كوي ًظذ َٛرَص ٣َ٘ؾ ٖٓ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طؼِ٤وخ ٫ًػخ ػِ٠ كِٔش ٛٔٞث٤َ حُيحػ٤ش اُ٠ آٍخٍ‬ ‫حُوٞحص هخٍ ك٤ٚ: »ٓخ ُُض ؿ٤َ ٓوظ٘غ رـِٔش حُلـؾ حُٔوظِلش، ٝحُٔظ٘خه٠ش أك٤خٗخ، حُظ٢ ٣ـَ١ ٓٞهٜخ ىكخػخ ػٖ‬ ‫كٌَس ح٫كظ٬ٍ حُؼٌَٔ١ رَ٘م ح٧ٍىٕ... ٣و٘٠ حُٔ٤َ َٛرَص ٛٔٞث٤َ ٖٓ ػيّ كٍٜٞ كِٔط٤ٖ ػِ٠ كيٝىٛخ‬ ‫حُ٘ٔخُ٤ش حُٜل٤لش، ٝ٣٘ظَ رؼ٤ٖ حُطٔغ اُ٠ حُٔٞهغ حُــَحك٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ رـ٤ش حُظؼٞ٣ٞ«. (74) أٓخ ُٝحٍس‬ ‫حُلَد كوي ٗزٜض حُٔٞهغ حُــَحك٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ر٘ظ٤َٙ ػِ٠ حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ُِٜ٘ي، حٌُ١ طز٤ٖ أٗٚ رجَ‬ ‫٫ هَحٍ ُٚ، ٖٓ ك٤غ ططِزٚ ٧ػيحى ٓظِح٣يس رخ١َّحى ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش. (24) ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ أىُ٠ حُٔلٞٝ‬ ‫حُلَٗٔ٢ ريٓ٘ن حُٔٔ٤ٞ ىًٝ٢ رلي٣غ هخٙ، حطْٜ ك٤ٚ رَ٣طخٗ٤خ رظـ٘ذ حكظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ رٜيف طٞؿ٤ٚ حُؼيحء‬ ‫(34)‬ ‫حُؼَر٢ ٗلٞ كَٗٔخ ك٢ ٍٓٞ٣ش.‬ ‫ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٣٘ظظَ هخرؼخ ك٢ أٍٝهش ٓؼخٕ، ًخٕ ك٤َٜ ك٢ ُ٘يٕ ٣ٔؼَ أرخٙ ك٢ ٓلخٟٝخص اٗـِ٤ِ٣ش ـ كـخُ٣ش.‬ ‫ٝهي حػظزَص رَ٣طخٗ٤خ ٌٛٙ حُٔزخكؼخص ٝٓ٤ِش ٩َٗحى حُِٔي كٔ٤ٖ، ٝؿؼِٚ ١َكخ ٖٓ أ١َحف حُوَحٍص حُظ٢ حطوٌٛخ‬ ‫حُلِلخء ك٢ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ، ٝحُظ٢ هٔٔض حُز٬ى حُؼَر٤ش اُ٠ ىٍٝ ٓ٘لِٜش ٟٝٝؼظٜخ طلض ٗظخٓ٢ ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ٝحُلَٗٔ٢. ُٝظلو٤ن ٌٛح حُٜيف ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ ه٤خىس ٌٛٙ حُيٍٝ اُ٠ أر٘خء حُلٔ٤ٖ. (44) ُوي ًخٕ ًُي‬ ‫حٌُ١ ػَف رخْٓ (حُلَ حَُ٘٣ل٢) ٛٞ حُٜ٘ؾ حٌُ١ حػظٔيطٚ ُ٘يٕ، ػخهيس ح٧َٓ ُ٤ْ ػِ٠ حٓظَٟخء حُلٔ٤ٖ كو٢، رَ‬ ‫ٝػِ٠ هِن ٗزٌش ٓ٤خٓ٤ش ٓظٔخٌٓش ٝٓظَحرطش ٣ئى١ حُ٠ـ٢ ػِ٠ ىُٝش ٖٓ ىُٜٝخ اُ٠ ٟٔخٕ ١خػش ىُٝش أهَٟ.‬ ‫ًخٗض حُٔ٘طوظخٕ حُٔطَٝكظخٕ ُِٔ٘خه٘ش ٛٔخ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ. هخّ ك٤َٜ رظوي٣ْ ٓطخُزش ػزي هللا رخُؼَحم ػِ٠‬ ‫أٜٗخ طلظَ َٓطزش أػِ٠ ٖٓ َٓطزش ٓطخُزظٚ ٛٞ، ٌُٝ٘ٚ ٝحكن ػِ٠ حُوزٍٞ رؼَٕ حُؼَحم ُ٘لٔٚ رَ٘ٝ١ ٓؼ٤٘ش ٛ٢: إٔ‬ ‫ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طَكٞ ػزي هللا، ٝإٔ ططِذ ٓ٘ٚ إٔ ٣لَ ٓلِٚ ٖٓ ؿٜش، ٝإٔ ٗؼذ حُؼَحم ٣ـذ إٔ ٣ٌٕٞ ٍحؿزخ‬ ‫ك٢ حُوزٍٞ رٚ ٌِٓخ. (54) ًٝٔخ ٛٞ ٓظٞهغ، ٍؿلض ُ٘يٕ ًلش ك٤َٜ ٝص،ٍى أَٓ اػ٬ٕ طٜ٘٤زٚ ُِٔ٤َ ر٤َٓ٢‬ ‫ًًْٞ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُؼَحم.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا هي هَٔ حُؼَحم. ؿ٤َ إٔ ُ٘يٕ حػظزَص روخءٙ ىٕٝ أ١ ٜٓ٘ذ ٌِٓ٘ش طٔظٞؿذ ك٬. ًٝخٕ ٓٔظوزَ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٛٞ ح٥هَ ٌِٓ٘ش طٔظٞؿذ ك٬، ٝرخُظخُ٢ كوي هٍَص ُ٘يٕ إٔ طلخٍٝ كَ حُٔٔؤُظ٤ٖ ٓؼخ. ًخٗض‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ هي كٔٔض ٓٔؤُش حُٟٞغ حُوخٗٞٗ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ ريحٛش ك٤ٖ هٍَص رزٔخ١ش إٔ طلظَٝ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ا٫ ؿِءح ٖٓ حُٔ٘طوش حُٔـطخس ر٘ظخّ حٗظيحد كِٔط٤ٖ، حٌُ١ ًخٕ هي أًَٝ اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٓئطَٔ ٓخٕ ٍ٣ٔٞ‬ ‫هزَ ػَ٘س أَٜٗ، ٍؿزش ٜٓ٘خ ك٢ ػيّ اػخٍس ٓٔؤُش طؤ٤ْ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ػٜزش ح٧ْٓ حُٔظليس َٓس أهَٟ. ؿ٤َ‬ ‫أٗٚ طوٍَ أ٣٠خ إٔ ٣ظْ حٓظزؼخى َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُز٘ٞى حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٫ٗظيحد كِٔط٤ٖ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض كَ٣ٜش‬ ‫ػِ٠ حٓظَٟخء حُؼَد ػٖ ١َ٣ن حُٞكخء رويٍ ٓوزٍٞ ٖٓ ٝػٞى ُٖٓ حُلَد. أٓخ ٗٞػ٤ش ح٩ىحٍس حُظ٢ ًخٕ ٓ٤ـَ١‬ ‫هِوٜخ كِْ طٌٖ ٓلٔٞٓش رؼي. ٝٓغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ًخٗض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش هي ِٓٔض ربٌٓخٗ٤ش كٍٜٞ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ كخًٔٚ حُؼَر٢ حُوخٙ. ُٝيٟ كٍِٞ َٜٗ ٗزخ١ ًخٗض هي أهَص أِٛ٤ش ػزي هللا، رخ٫ْٓ، ٌُٜح‬ ‫(64)‬ ‫حُٜٔ٘ذ.‬ ‫ٍرٔخ ًخٗض طٞؿٜخص حُظلٌ٤َ حُزَ٣طخٗ٢ هي ِٝٛض اُ٠ ػٔخٕ، ٧ٕ ٝكيح ٍك٤غ حُٔٔظٟٞ ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ ًٛذ اُ٠ ٓؼخٕ‬ ‫ك٢ ٜٗخ٣ش ٗزخ١ ػخُٓخ ػِ٠ اػخىس ػزي هللا ٓؼٚ اُ٠ ػٔخٕ. طؤُق حُٞكي ٖٓ أٍرؼش أػ٠خء ْٛ: حُ٘٤ن ًخَٓ حُوٜخد‬ ‫ٝأٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٝػٞٗ٢ حُو٠ٔخٗ٢ ٝػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١، ٓغ ػ٠ٞ هخْٓ ُْ ٣ٌٖ ٓظٞهؼخ ٛٞ ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ حٌُ١‬ ‫ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ أرَم اُ٠ ػزي هللا ٗخٛلخ ا٣خٙ رؤٕ ٖٓ ح٧ك٠َ ُٚ إٔ ٣ؼٞى اُ٠ حُلـخُ. (74) ًخٕ حُظـ٤َ حُلخَٛ‬ ‫ك٢ ٓٞهق ٓظَٜ ًح ى٫ُش، ٧ٗٚ ًخٕ ك٢ ًُي حُٞهض ٣٠طِغ رٔٔئُٝ٤خص ٓظَٜف حُِٔ٢ رخُظؼخٕٝ ٓغ ٟزخ١‬ ‫23‬
  • 33.
    ‫ٓ٤خٓ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ. ًٝخٕك٠ٍٞ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ٛٞ ح٥هَ كخٓٔخ. كوي ؿخء اُ٠ ٓؼخٕ ٖٓ حُويّ ك٤غ ًخٕ‬ ‫ٛٔٞث٤َ هي أرِـٚ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ػخُٓش ػِ٠ كٌْ َٗم ح٧ٍىٕ كٌٔخ ٓزخَٗح، ًٔخ كؼِض ك٢ كِٔط٤ٖ، رَ‬ ‫أٍحىص إٔ طٔخػي حٌُٔخٕ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ٗئٕٝ كٌْٜٔ رؤٗلْٜٔ. (84) ٖٓ حُٞحٟق إٔ ٓؼَ ٌٛح حُ٘زؤ أه٘غ ػزي هللا رؤٕ‬ ‫طويٓخ ٗلٞ حُ٘ٔخٍ ُٖ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش ٓـخرٜش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، كزخىٍ، ه٬ٍ ر٠ؼش أ٣خّ، اُ٠ ًٍٞد حُوطخٍ َٓس‬ ‫أهَٟ ٩ًٔخٍ حُ٘ٞ١ ح٧ه٤َ ٖٓ ٍكِظٚ اُ٠ ػٔخٕ. أًيص ٓؼِٞٓخص ػزي حُٜخى١ أ٣٠خ ػِ٠ أٛٔ٤ش حٓظَٟخء‬ ‫حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ، ح٧َٓ حٌُ١ ًخٕ ك٢ حُـخُذ ٓ٤وق ك٢ حُٔٔظوزَ كـَ ػؼَس ك٢ ١َ٣ن‬ ‫ح٧ٛيحف حُوٞٓ٤شَٝٛ ػزي هللا اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ آًحٍ ػخّ (1291 ّ). ٝك٢ ٝٛق ٌٛٙ حُٔي٣٘ش ك٢ ًُي‬ ‫حُٞهض هخٍ أكي حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ اٜٗخ ًخٗض: اٜٗخ ًز٤َس رخُلؼَ ٗٔزش اُ٠ ٓ٘طوظٜخ ك٢ حُزِي، ٝٛ٢ ٓز٤٘ش ػِ٠‬ ‫حٓظيحى هخع ٝحى ٟ٤ن، ك٤غ ريص ر٤ٞطٜخ ٓؼِوش ػِ٠ ٓلق حُظَ. ٝأًؼَ٣ش حُز٤ٞص ٖٓ ١زوش ٝحكيس ٝؿ٤َ ػخى٣ش ٖٓ‬ ‫ك٤غ حٌَُ٘، ٝحُؼي٣ي ٜٓ٘خ ٣ًٌَ حَُٔء رخُ٘خُ٤ٜخص حُٔٞ٣َٔ٣ش، ٝرؼ٠ٜخ ٗي٣ي حُ٘زٚ رخ٧ًٞحم حُل٬ك٤ش ح٩٣َُ٘ي٣ش‬ ‫ٝر٘ؼش ٓؼِٜخ ٓـيٍحطٜخ حُوخٍؿ٤ش حُٔطِ٤ش رخُِٕٞ ح٧ر٤ٞ... ػٔش ػيى ٛخثَ ٖٓ حُـ٘ٞى ³حُؼَد‪ µ‬ك٢ ٌٛح حٌُٔخٕ.‬ ‫(94)‬ ‫ٌَٗ ُٝٛٞٚ رؼي أَٜٗ ٖٓ حُظَهذ ٝحُوِن ٗٞػخ ٖٓ حُٜزٞ١ حُٔلخؿت. كل٢ حٌَُى حُظ٢ ٛ٢ ًَِٓ ح٩هِ٤ْ ح٧رؼي ك٢‬ ‫حُـ٘ٞد، حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٍِٓض اُ٤ٚ ٟخرطخ ٓ٤خٓ٤خ، هخّ أُ٤ي ً٤ًَزَح٣ي رخُظَك٤ذ رٚ. (15) ٝػِ٠ حُلٍٞ‬ ‫أكذ ًَ ٜٓ٘ٔخ ح٥هَ، ًٝخٗض ٛيحهظٜٔخ ًحص كٞحثي ًز٤َس ُِؼ٬هخص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُٔ٘ٞحص‬ ‫حُ٬كوش. رخىٍ ػزي هللا كٍٞ ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ اُ٠ ا٣لخى ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ اُ٠ حُويّ ٓغ ٍٓخُش اُ٠ ٛٔٞث٤َ ٣زِـٚ‬ ‫ك٤ٜخ ػٖ ٍؿزظٚ ك٢ حُللخظ ػِ٠ ػ٬هخص ٝى٣ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، ٗخٍكخ ُٚ أٓزخد ٓـ٤جٚ اُ٠ ػٔخٕ، ُحػٔخ أٗٚ ُْ ٣ؤص‬ ‫ا٫ ٓٔؼ٬ ٧ه٤ٚ ك٤َٜ ٖٓ أؿَ حٓظؼخىس حُ٘ظخّ ٝحُلٌْ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ ًخٕ هي حُِٗن اُ٠ كخٍ ٖٓ حُلٟٞ٠‬ ‫(75)‬ ‫ٌٓ٘ طؼَٝ أه٤ٚ ُِ٘ل٢. ٝٓخٍع ٛٔٞث٤َ اُ٠ طٔط٤َ ٍى ٝى١ ٍؿْ اؿٜخى ح٧َٜٗ.‬ ‫ًخٕ طٞه٤ض ػزي هللا ٓٞحط٤خ ٍٝرٔخ ُْ ٣ٌٖ ح٧َٓ ٜٓخىكش. كٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘م أٝٓط٤ش ًخٗض ٌٓٞٗش ػِ٠ إٔ‬ ‫طظؼَٝ ُؼِٔ٤ش اػخىس ٗظَ ًخِٓش، ػوذ طـٔ٤غ ح٫ٛظٔخٓخص ٝحُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ اىحٍس َٗم‬ ‫أٝٓط٤ش ؿي٣يس هخٟؼش ٩َٗحف ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. (25) ًٝخٕ ػٔش أ٣٠خ، ٜٓخىكش أهَٟ ٛ٢ طؼ٤٤ٖ ُٝ٣َ ىُٝش‬ ‫ؿي٣ي ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص ٛٞ ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘‬ ‫ًخٗض ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ ظَ اىحٍس ؿي٣يس ٍٝث٤ْ ؿي٣ي ٓوزِش ػِ٠ إٔ طٜزق ًَِٓٔس، إ ُْ ٣ظْ‬ ‫ىكؼٜخ ٗلٞ حطـخٛخص ؿي٣يس. ٝهي طٔؼَ حُـخٗذ ح٫ٓظؼَحٟ٢ ٌُٜٙ حُؼِٔ٤ش رخؿظٔخع ُوزَحء حَُ٘م ح٧ٝٓ٢‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُوخَٛس. ٌُٖٝ ؿِٔش ٖٓ حُوَحٍحص ح٧ٓخٓ٤ش ًخٗض هي حطوٌص ك٢ ُ٘يٕ هزَ ح٫ؿظٔخع ك٢ حُوخَٛس،‬ ‫ٜٓ٘خ طلي٣يح إٔ ك٤َٜ ًخٕ ٓ٤ٌٛذ اُ٠ حُؼَحم، ٝإٔ ح٧ٍىٕ ًخٕ ٓ٤زو٠ ٓلٜٞ٫ ػٖ كِٔط٤ٖ اُ٠ ىٍؿش ٓؼ٤٘ش،‬ ‫ٝإٔ ٖٓ ٗؤٕ ػزي هللا إٔ ٣زَُ ػِ٠ حُٔطق ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش طَط٤ذ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ. ُْٝ ٣زن أٓخّ أُٝجي حٌُ٣ٖ‬ ‫حؿظٔؼٞح ك٢ حُوخَٛس ا٫ إٔ ٣ظِٞٛٞح اُ٠ حطلخم ٓغ ػزي هللا.‬ ‫حكظظق ٓئطَٔ حُوخَٛس ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ آًحٍ ػخّ (1291 ّ). (35) ًخٕ حُؼَحم ٛٞ حُز٘ي ح٧ٍٝ ػِ٠ ؿيٍٝ‬ ‫ح٧ػٔخٍ ٝطْ ح٫طلخم، ًٔخ ًخٕ ٓ٘ظظَح، ػِ٠ حُٔ٤َ هيٓخ ك٢ ططز٤ن هطش اؿ٬ّ ك٤َٜ ػِ٠ حُؼَٕ. ٝك٢ حُٔخىّ‬ ‫ػَ٘ ٖٓ آًحٍ َٝٛ حُٞكي حُلِٔط٤٘٢ رَثخٓش ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، كظلُٞض أٗظخٍ حُٔئطَٔ اُ٠ ٗئٕٝ كِٔط٤ٖ‬ ‫ٝاُ٠ ٌِٓ٘ش َٗم ح٧ٍىٕ هٜٞٛخ. ُْ ٣ٌٖ ػٔش أ١ ِٗحع ٌٓ٘ٞف كٍٞ حُوطش ح٧ٓخٓ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ ٍَٟٝس‬ ‫حهظَحف ٗٞع ٖٓ ح٩ىحٍس حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ؛ ؿ٤َ إٔ طللظخص ٓؼ٤٘ش طْ‬ ‫حُظؼز٤َ ػٜ٘خ ر٘ؤٕ طِي حُوطش ػٖ ١َ٣ن حُظٌ٘٤ي رٔيٟ ٛ٬ك٤ش ػزي هللا. كٜٔٞث٤َ ُْ ٣ٌٖ ٝحػوخ ٖٓ أٗٚ ٓ٤ٌٕٞ‬ ‫ٓوزٞ٫، ك٢ ك٤ٖ ػخٍٝ ٝ٣٘يٛخّ ى٣يُ، حٌَُٔط٤َ حُٔيٗ٢ ُلٌٞٓش كِٔط٤ٖ، طؼ٤٤٘ٚ ىٕٝ ر٤خٕ ح٧ٓزخد. ٝهي ًخٕ‬ ‫ٌٛح ح٧ه٤َ، ٓؼِٚ ٓؼَ ٛٔٞث٤َ، ٓظؼخ١لخ ٓغ ح٧ٛيحف حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٝٗخػَح رؤٕ »حَُ٘ه٤٤ٖ ؿ٤َ ؿي٣َ٣ٖ رخُؼوش‬ ‫ُٝ٤ْ ػزي هللا حٓظؼ٘خء« (45) أٓخ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ كوي ػزَ ػٖ ح٧َٓ رؤٕ طظْ ىػٞس ػزي هللا ٖٓ هزَ كَٗٔخ ُلٌْ‬ ‫ٍٓٞ٣ش، ٝػٖ حُوٞف رؤٗٚ ػ٘يثٌ هي ٣ؤهٌ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼٚ اُ٠ ىحهَ ىحثَس حُ٘لًٞ حُلَٗٔ٢.‬ ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٘خػَ حُـخٓ٠ش إٔ ط٬ٗض ٝطزيىص أٓخّ اَٛحٍ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ح٫ٓظ٘خع ػٖ حٓظويحّ حُوٞس حُِٔٔلش‬ ‫ُوِغ ػزي هللا، ٝك٢ ؿ٤خد أ١ َٓٗق ٓ٘خٓذ آهَ. ٝرخُظخُ٢ كوي ًخٕ طَ٘طَ٘ ك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٖٓ آًحٍ هخىٍح ػِ٠‬ ‫ار٬ؽ ُ٘يٕ رؤٕ حُٔئطَٔ ًخٕ ػخًلخ ػِ٠ حطوخً طَط٤زخص طوٚ َٗم ح٧ٍىٕ، حٗط٬هخ ٖٓ حكظَحٝ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ‬ ‫اُ٠ حطلخم ٓوزٍٞ ٓغ ػزي هللا. ٝهي طٞهغ إٔ ٣ظْ ٗـَ ٜٓ٘ذ حُلخًْ حُظخرغ ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ، آخ ٖٓ هزَ‬ ‫ػزي هللا ٗلٔٚ، أٝ ٖٓ ؿخٗذ ٗوٚ ٣ٞحكن ػِ٤ٚ. (55) ؿخء ٍى ُ٘يٕ كخٓ٬ ٓؼٚ رؼٞ حُظللظخص حُوخٛش. اً ٖٓ‬ ‫حُٔئًي إٔ حُلَٗٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٤لظـٕٞ رٜٞص أػِ٠ اًح ٓخ طٔض اهخٓش ٗظخٓ٤ٖ َٗ٣ل٤٤ٖ ك٢ ٝهض ٝحكي ك٢ ٓ٘طوظ٤ٖ‬ ‫33‬
  • 34.
    ‫ٓـخٍٝط٤ٖ ٍُٔٞ٣ش، ك٠٬ػٖ إٔ ٖٓ حُٔلظَٔ إٔ ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ ٓ٤لٌَ رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ا٫ ػٔ٘خ‬ ‫ٟج٤٬ ُـِٔش حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ ٓ٤طخُذ رظوي٣ٜٔخ ك٢ كخٍ هزُٞٚ رخُؼَٝ. (65) ٝرؼي إٔ ؿَٟ ط٘ز٤ٜٚ اُ٠ ٌٛٙ‬ ‫حُٔلخً٣َ، حٗظوَ طَ٘طَ٘ اُ٠ حُويّ ُ٤ظليع ٓغ ػزي هللا.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ٍٝٛٞ طَ٘طَ٘ اُ٠ حُويّ ك٢ حُٔخىّ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آًحٍ ٓلخؿجخ ُؼزي هللا، كوي ًخٕ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١‬ ‫حٌُ١ رَٜٙ رؤِٓٞد اؿَحء حُٔلخٟٝخص هي أػيٙ ُٔؼَ ٌٛح حُِوخء. (75) كل٢ ٌٛٙ حَُٔس ُْ ٣ٌٖ حُوٞٓ٤ٕٞ ـ حُٞ١٘٤ٕٞ‬ ‫ّ‬ ‫ٖٓ أٓؼخٍ ػٞٗ٢ ٟي ػوي ٛلوخص ٓغ رَ٣طخٗ٤خ رخُ٠ٍَٝس، ٧ْٜٗ ًخٗٞح هي رخطٞح ٣ؼظَكٕٞ رخُلخؿش اُ٠ هخػيس‬ ‫ُِؼَٔ، ٝٓ٬ً ٝ٣َ٣يٕٝ طـ٘ذ حٓظؼيحء رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ، ًِظ٤ٜٔخ، ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ روخء َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ ؿِء ٖٓ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش رَأ١ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد، رؼ٤يح ُ٤ْ كو٢ ػٖ ح٫كظ٬ٍ حُلَٗٔ٢، رَ‬ ‫ٝػٖ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔزخَٗس، ريح ُٜئ٫ء حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد أَٓح رخُؾ ح٧ٛٔ٤ش‬ ‫حُِٔ٢ ُـِذ ػزي هللا رخُٔ٤خٍس. ٝػِ٠ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُويّ هخّ ح٧ٍٝ ربػيحى حُؼخٗ٢ ُٔخ ًخٕ طَ٘طَ٘ ٓ٤ؼَٟٚ.‬ ‫(85) ٝ٫ٗ٘ـخُٚ حٌُِ٢ رلي٣ؼٚ ٓغ ٍُْٞٗ طـخَٛ ػزي هللا ٓظخَٛ حُظَك٤ذ حُظ٢ ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ هي ٗظٔٞٛخ ػِ٠‬ ‫حٓظيحى حُطَ٣ن كؤػخٍ ؿ٠زْٜ ٝحٓظ٤خءْٛ. (95) ٝٓخ ُزغ ٌٛح ح٫ٓظ٤خء إٔ ١لخ ػِ٠ حُٔطق ك٢ ٓ٘ٞحص ٫كوش، رٞٛلٚ‬ ‫ٌٗ٣َ ٗئّ ٧ِٓٞد ػزي هللا ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُو٤خىس حُلِٔط٤٘٤ش، ٝك٢ حٓظٜخٗظٚ رخُظطِؼخص حُلِٔط٤٘٤ش. ٖٓ حُٔئًي إٔ‬ ‫ح٫طٜخّ ظَ ٣ظلخػَ ٧ٕ ػزي هللا أهيّ، ك٢ ًٌَٓحطٚ حٍُٔ٘٘ٞس رؼي هْٔ ٝػَ٘٣ٖ ٓ٘ش، ػِ٠ اُػخؽ ٗلٔٚ رظٞؿ٤ٚ‬ ‫(16)‬ ‫حُِّٞ اُ٠ ٍُْٞٗ ٧ٗٚ كخٍ ىٕٝ طٞهلٚ.‬ ‫ىحٓض حُٔزخكؼخص ر٤ٖ طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ػ٬ػش أ٣خّ. ٝاٟخكش اُ٠ حُٔظلخٟٝ٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ ك٠َ حُِوخء ًَ ٖٓ‬ ‫ْ‬ ‫ٛٔٞث٤َ ٝى٣يُ ٝٛ٤ٞرَص ٣َ٘ؾ، ًٔخ حٟطِغ رٜٔٔش حُظَؿٔش ًَ ٖٓ ط٢. ا١. ٍُْٞٗ ٝػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ٌَُ ٖٓ‬ ‫طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝٗظَح ٧ٕ ػٞٗ٢ ُْ ٣ٌٖ ٣ؼَف حُِـش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش كوي طٔض حُٔلخٟٝخص رخُِـش‬ ‫حُلَٗٔ٤ش. ريأ ػزي هللا رخهظَحف طٞك٤ي كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ طلض ه٤خىس كخًْ ػَر٢، أٝ طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٝحُؼَحم. ؿَٟ ٍكٞ حُلٌَط٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ ٝٓلؤٜخ روٞس. ٝأه٤َح ٝحكن ػزي هللا ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رٔٔئُٝ٤ش َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝكيٙ ُلظَس ٓظش أَٜٗ، ٝحػيح ربروخء حُٔ٘طوش هيٍ حٓظطخػظٚ هخُ٤ش ٖٓ ٗ٘خ١خص ح٩ػخٍس حُٔؼخى٣ش ُلَٗٔخ‬ ‫ٝحُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٓوخرَ كُٜٞٚ ػِ٠ ؿؼخُش هيٍٛخ هٔٔش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش. (76) ٝطْ ح٫طلخم أ٣٠خ ػِ٠‬ ‫ػيّ َٗ٘ أ٣ش هٞحص رَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى.‬ ‫ٌُٖٝ أًؼَ حُؼَٝٝ حُزَ٣طخٗ٤ش اه٘خػخ ًخٕ حهظَحف طَ٘طَ٘ حُوخٟ٢ رؤٕ »ػزي هللا ًخٕ، ك٢ كخٍ ٗـخكٚ ك٢ ُـْ‬ ‫حُ٘٘خ١ حُٔؼخى١ ُلَٗٔخ ٓيس ٓظش أَٜٗ،... ٓ٤وّٞ رظلٔ٤ٖ كَٛٚ حُوخٛش ُظلون ٗٞع ٖٓ حُٜٔخُلش حُ٘وٜ٤ش ٓغ‬ ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ، ٓٔخ هي ٣ل٠٢ كظ٠ اُ٠ طٜ٘٤زٚ ٖٓ هزِْٜ أٓ٤َح ٍُٔٞ٣ش ك٢ ىٓ٘ن«. ٝهخٍ طَ٘طَ٘ اٗٚ أٟٝق ُؼزي هللا‬ ‫رـ٬ء ًخَٓ » إٔ كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي حُظ٢ ٓظلؼَ ًَ ٓخ طٔظط٤ؼٚ ك٢ ٓز٤َ رِٞؽ ٌٛح حُٜيف، ُْ طٌٖ هخىٍس رؤ١‬ ‫ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ ػِ٠ ٟٔخٕ طلو٤وٚ ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ«. (26) ٌُٖٝ آهَ٣ٖ حػظويٝح رؤٕ طَ٘طَ٘ ُْ ٣َٜ اُ٠‬ ‫ٌٛح حُٔٔظٟٞ ٖٓ حَُٜحكش. كوي هخٍ ؿٍٞؽ أٗطٞٗ٤ّٞ، ٓؼ٬، إ: »ٓخ كؼِٚ طََ٘ٗ ُْ ٣ٌٖ ك٢ كو٤وش ح٧َٓ.. ا٫‬ ‫(36)‬ ‫هيحع ػزي هللا ٝاؿَحءٙ رخُزوخء ك٢ ػٔخٕ كخًٔخ َُ٘م ح٧ٍىٕ، ٖٓ ه٬ٍ حُٞػي رظٔٞ٣ش كؼِ٤ش ُْ طظلون أريح«.‬ ‫رٌٜح ح٫طلخم ًخٕ طؤ٤ْ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ اُ٠ ىٍٝ ٓ٘لِٜش هخٟؼش آخ ُزَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ هي طْ حٓظٌٔخُٚ. ٝػِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ حُطخرغ حُٔئهض حُوٜ٤َ ح٧ٓي ٌُٜح حُظَط٤ذ، كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ أػزض أٗٚ ًخٕ ً٤خٗخ ىحثٔخ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي‬ ‫هللا كبٕ أَٜٗٙ حُٔظش ١خُض كظ٠ ؿطض ػَٔح ًخٓ٬.‬ ‫أىص ػِٔ٤ش طِٔ٣ن ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش ³حُطز٤ؼ٤ش‪ µ‬حُٔظٌِ٘ش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ٝكِٔط٤ٖ؛ اٟخكش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫اُ٠ اِٗحٍ َٟرش هخٓ٤ش رـِٔش حَُٝحر٢ حُطز٤ؼ٤ش حُٔ٘ٔٞؿش ػزَ هَٕٝ حُظؼخَٓ ٝح٧ُلش ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس‬ ‫ح٫هظٜخى٣ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش. كل٢ ظَ كٌْ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ًخٗض حُٔ٘طوش حُظ٢ رخطض طؼَف رخْٓ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓ٘طوش ٛخٓ٘٤ش. (46) ُٝؼيّ حكظٞحثٜخ ػِ٠ أ٣ش َٓحًِ ك٠َ٣ش ًز٤َس ٟٝآُش أُٜٛٞخ حُوخرِش ُِظَٓ٤ْ‬ ‫ٝطلٜ٤َ حُ٠َحثذ كبٕ كٔخ٣ش ١َ٣ن حُلؾ ًخٕ أٓخّ حٛظٔخّ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش رٌٜٙ حُٔ٘طوش. أٓخ حَُٝحر٢ حُظـخٍ٣ش‬ ‫ٝحُٔ٤خٓ٤ش كٌخٗض رؤًؼَ٣ظٜخ ٓ٘ظٔش ػِ٠ حٓظيحى ١َ٣ن حُلؾ حُٔٔظيس ٖٓ ىٓ٘ن ك٢ حُ٘ٔخٍ اُ٠ حُٔي٣٘ش ٌٝٓش ك٢‬ ‫حُـ٘ٞد.‬ ‫ًخٗض ِِٓٔش ٖٓ حُلٜٕٞ هي ٗ٤يص ك٢ حُوَٕ حُٔخىّ ػَ٘ ػِ٠ حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ حُلـخُ ك٢ أٓخًٖ‬ ‫ٓؼ٤٘ش ٓؼَ: ػـِٕٞ، حُِٔ٢، هطَحٗش، ٝٓؼخٕ. ٝكَٛض حُلٌٞٓش حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ ىػْ حُوٞس حُِٔٔلش ريكغ ح٧طخٝحص‬ ‫ُ٘٤ٞم حُوزخثَ ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن، ٌَٝٗ ٍؿخٍ حُوزخثَ حٌُ٣ٖ ٣ويٕٓٞ حُيُٝش ٓوخرَ حُٔخٍ ؿِءح ٫ ٣ظـِأ ٖٓ اىحٍس‬ ‫43‬
  • 35.
    ‫حُلؾ. ًخٗض ىٓ٘نأهَد حَُٔحًِ حُظـخٍ٣ش، ك٠٬ ػٖ ًٜٞٗخ ًَِٓح ٓ٤خٓ٤خ. ظِض حُٔ٤طَس حُؼؼٔخٗ٤ش ػِ٠ ١َ٣ن‬ ‫حُوٞحكَ ًٔخ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ طظؤٍؿق ر٤ٖ حُٔي ٝحُـٍِ ١ٞحٍ حُوَٕٝ حُظخُ٤ش. ًخٕ حُوَٕ حُٔخرغ ػَ٘ كظَس ٗ٤ٞع‬ ‫حُ٬ًَِٓ٣ش ٝح٩ٛٔخٍ، ك٢ ك٤ٖ ٜٗي حُٜ٘ق ح٧ٍٝ ٖٓ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٗٞػخ ٖٓ حُظلٖٔ ك٢ حُٔٞحٛ٬ص ر٤ٖ‬ ‫ىٓ٘ن ٝحُٔي٣٘ش ػزَ حُطَ٣ن حُؼخرَس َُ٘م ح٧ٍىٕ. أٓخ حُٜ٘ق حُؼخٗ٢ ٖٓ حُوَٕ حُؼخٖٓ ػَ٘ كوي ًخٕ كظَس طيٍٛٞ‬ ‫أهَٟ ُ٨ٖٓ ػِ٠ حٓظيحى ١َ٣ن حُلؾ، ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظَحؿغ ُِٔي حُؼؼٔخٗ٢ ٓخ ُزغ إٔ حٗوِذ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ ه٬ٍ‬ ‫كظَس ح٩ٛ٬ف ٝح٩ك٤خء ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘.‬ ‫كل٢ طِي حُلظَس هخٓض ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش طيٍ٣ـ٤خ، ٓٔظل٤يس ٖٓ حُظـي٣يحص حُظو٘٤ش ػِ٠ أٛؼيس حُ٘وَ ٝح٫طٜخ٫ص،‬ ‫رًَِٔس كٌٜٔخ حُلؼخٍ ٝطٞٓ٤ؼٚ رٔخ ٣ـؼِٚ ٗخٓ٬ ُٔ٘خ١ن ًخٗض ٛخٓ٘٤ش ٖٓ هزَ. كل٢ ػخّ (1581 ّ) ؿَٟ ط٘ظ٤ْ‬ ‫حُٔ٘طوش حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔٔظيس ر٤ٖ َٜٗ١ حُ٤َٓٞى ٝحٍُِهخء رـؼِٜخ‬ ‫ه٠خء َٓطزطخ رٔظَٜك٤ش كٍٞحٕ ٝػخٛٔظٚ اٍري طلض حْٓ ه٠خء ػـِٕٞ. ٝٓخ ُزغ حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢ إٔ حطٔغ ؿ٘ٞرخ‬ ‫ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس ٖٓ ػوي ٓظ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ُ٤ظٞؿَ ك٢ حُٔ٘طوش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُزِوخء ٖٓ َٜٗ‬ ‫حُ٤َٓٞى اُ٠ ٝحى١ حُٔٞؿذ. ٝطْ ْٟ ه٠خء حُزِوخء اُ٠ ٓ٘ـن ٗخرِْ، ٝٛخٍص حُِٔ٢ حُظ٢ ٝٛلٜخ ٍكخُش طِي‬ ‫حُلظَس ػِ٠ أٜٗخ حُوَ٣ش حُٔٔظٞ١٘ش حُٞك٤يس ك٢ حُٔ٘طوش ػخٛٔظٚ. ًخٗض حُِٔ٢ رِيس ِٓىَٛس ك٤ٜخ ٓل٬ص طز٤غ أهٔ٘ش‬ ‫هط٘٤ش ٓلِ٤ش ٝٓـِٞرش ٖٓ ٓخٗ٘ٔظَ، ِٝٓؼخ ٛٞك٤ش ٓلِ٤ش، ٝٓٞحى ؿٌحث٤ش، ٝأىٝحص ٜٓ٘ٞػش ٖٓ حُلي٣ي. ٝهزَ‬ ‫طؤٓ٤ْ كخٓ٤ش ػؼٔخٗ٤ش ٛ٘خُي ك٢ حُؼوي حُٔخرغ ٖٓ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘، ًخٗض حُِٔ٢ طيكغ أطخٝس ٓ٘ٞ٣ش ًز٤َس ُوز٤ِش‬ ‫حُؼيٝحٕ ػٔ٘خ ُِلٔخ٣ش. ٝرؼي ػَ٘ ٓ٘ٞحص ًخٗض حُلخٓ٤ش هي ٗـلض ك٢ هِذ حُٟٞغ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ اً أٛزلض‬ ‫حُِٔ٢ هخىٍس ػِ٠ ؿٔغ حُ٠َحثذ ٖٓ حُوزخثَ حَُػٞ٣ش حُٔٞؿٞىس كُٜٞخ.‬ ‫ٜٗيص حُزِوخء ك٢ حُؼوي حُظخٓغ ٖٓ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ طـ٤٤َح ٌٓخٗ٤خ، ٓغ ٍٝٛٞ ٜٓخؿَ٣ٖ ًَْٗ ٛخٍر٤ٖ ٖٓ‬ ‫حُلٌْ حَُٝٓ٢، حٌُ١ ًخٕ ٣ظٞٓغ طيٍ٣ـ٤خ رخطـخٙ حُـ٘ٞد ػزَ حُولوخّ ك٢ حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘. ٝٛئ٫ء حُٜٔخؿَٕٝ‬ ‫حٌُ٣ٖ حُظٔٔٞح حُِٔطخٕ ١خُز٤ٖ ٓ٬ًح ُْٜ ريإٝح ٣ِٜٕٞ اُ٠ حُو٠خء ك٢ ػخّ (8781 ّ). (56) ٝحٓظوَ ٓخ ٣ويٍ‬ ‫رؤْ ٓجش ٗوٚ رخىة ً١ ريء ر٤ٖ ح٥ػخٍ حَُٝٓخٗ٤ش ك٢ ػٔخٕ (ؿ٤َ حٌُٔٔٞٗش ٌٓ٘ أ٣خّ حَُٝٓخٕ)، ػْ ٓخ ُزؼٞح إٔ‬ ‫حٗظَ٘ٝح اُ٠ ػيى ٖٓ حُٔٞحهغ حُوَ٣زش. ٝرؼي كُْٜٜٞ ػِ٠ ح٧ٍٝ ٝح٩ػلخءحص حُ٠َ٣ز٤ش ٖٓ حُِٔطخٕ رـ٤ش طٜٔ٤َ‬ ‫طٞ١ْٜ٘، طٌٖٔ ٛئ٫ء حُل٬كٕٞ حُٔـيٕٝ ٝحٌُٔظلٕٞ ًحط٤خ ٖٓ كٔخ٣ش أٗلْٜٔ ٖٓ حُزيٝ، رَ ٝحٓظليػٞح ػَرخص ًز٤َس‬ ‫طـَٛخ حُؼ٤َحٕ ٝٗزٌش ١َم طَحر٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. ؿ٤َ إٔ طٞٓغ ح٫ٓظوَحٍ ٝحٍُِحػش ُْ ٣ٌٖ ٓوٍٜٞح ػِ٠‬ ‫حًَُْ٘. كل٢ حُلظَس ٗلٜٔخ حٗظوِض ػخث٬ص ٓٔ٤ل٤ش ًؼ٤َس ٖٓ حٌَُى اُ٠ ٓخىرخ، ٝحٓظوَص ك٢ حُوَحثذ حُٜٔـٍٞس‬ ‫ٛ٘خى، ًٔخ إٔ ػخثِش أرٞ ؿخرَ حُِٔط٤ش ريأص طٔظ٘زض ٍِٓػش ٓٔخكظٜخ ٓظٕٞ كيحٗخ ػِ٠ رؼي ٓ٤ِ٤ٖ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ‬ ‫(66)‬ ‫ػٔخٕ.‬ ‫حًظٔذ َٗم ح٧ٍىٕ أٛٔ٤ش حٓظَحط٤ـ٤ش ٓغ ح٫كظ٬ٍ حُزَ٣طخٗ٢ َُٜٔ ك٢ ػخّ (2881 ّ)، ٧ٕ حُؼؼٔخٗ٤٤ٖ هخكٞح‬ ‫ٖٓ طٞٓ٤غ حُٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش َٗهخ ٝرخطـخٙ حُزلَ ح٧كَٔ. كل٢ ػخّ (3981 ّ) أٍِٓض آطٔزٍٞ اُ٠ حٌَُى‬ ‫حُظ٢ ظِض كظ٠ ًُي حُظخٍ٣ن هخٗؼش رؤٕ طلٌٜٔخ ػٖ ١َ٣ن ٓـَى اٟلخء حْٓ حُلخًْ ػِ٠ حَُؿَ حُوٞ١ حُٔوزٍٞ‬ ‫ٓلِ٤خ (ٖٓ ػخثِش حُٔـخُ٢) كخٓ٤ش ٝٓظَٜكخ. ًٝخٗض ٓ٘طوش حٌَُى ح٩ىحٍ٣ش حُـي٣يس ط٠ْ ً٬ ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُ٘ٞري‬ ‫ٝحُطل٤ِش‬ ‫ػْ ؿخء ه٢ كي٣ي حُلـخُ (76) ُ٤ِ٣ي ٖٓ هٞس هز٠ش حُلٌْ حُؼؼٔخٗ٢ ك٢ أهخُ٤ْ ػـِٕٞ ٝحُزِوخء ٝحٌَُى حُٔ٘ظٔش‬ ‫كي٣ؼخ. كل٢ ػخّ (3091 ّ) طْ حكظظخف حُو٢ حُٔٔظي ٖٓ ىٓ٘ن اُ٠ ػٔخٕ، ٝٓخ ُزغ حُو٢ حُلي٣ي١ إٔ َٝٛ اُ٠ ًَ‬ ‫ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُٔي٣٘ش ³حٍُٔ٘ٞس‪ٓ µ‬غ كٍِٞ ػخٓ٢ (4091 ٝ8091 ّ) ػِ٠ حُظٞحُ٢. ؿَٟ طٔ٤٤َ حُوطخٍحص ر٤ٖ ىٓ٘ن‬ ‫ٝٓؼخٕ ػ٬ع َٓحص أٓزٞػ٤خ ك٢ ًَ حطـخٙ، ٝهي ًخٗض طـخىٍ ىٓ٘ن ك٢ حُٔخػش حُؼخَٗس ٛزخكخ ٝطَٜ اُ٠ ٓؼخٕ‬ ‫كٞحُ٢ حُٔخػش حُلخى٣ش ػَ٘س هز٤َ ظَٜ حُ٤ّٞ حُظخُ٢. ؿِزض حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ٓؼٜخ هيٍح اٟخك٤خ ٖٓ كَٙ حُؼَٔ‬ ‫ٝحُظـخٍس ٝح٧ٖٓ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ، ٓغ هيٍ أًزَ ٖٓ ح٫طٜخٍ رخُلٌٞٓش حًَُِٔ٣ش. ؿَٟ حٓظويحّ ًَْٗ ػٔخٕ‬ ‫ػٔخ٫ ػِ٠ حُو٢ ٝاىحٍ٣٤ٖ ك٢ حُٔ٘خٛذ حُيٗ٤خ. رخطض حُز٠خثغ حُٔ٘ظَحس ك٢ ىٓ٘ن ُ٤ؼخى ر٤ؼٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫طََٓ ؿ٘ٞرخ رخُوطخٍ، ٝ٣ظْ ٗلٜ٘خ رخُؼَرخص حًَُ٘ٔ٤ش ٖٓ حُٔلطش اُ٠ ٓٞهغ ر٤ؼٜخ. ٝٓخ ُزؼض ٓؼخٕ، ك٤غ هخّ‬ ‫حُٜٔ٘يّ ح٧ُٔخٗ٢ ٓخ٣َٔ٘ رخٗخ رز٘خء حُٔٔظٞىػخص َٝٓحكن ح٩ٛ٬ف، رَ ٝكظ٠ ٌٖٓٔ ُٚ، إٔ أٛزلض اكيٟ أًؼَ‬ ‫حُٔلطخص أٛٔ٤ش ػِ٠ حُو٢.‬ ‫ؿخءص حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠ ٝٓؼٜخ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش ُظ٠غ كيح ٌُٜٙ حُلظَس ٖٓ ح٫ُىٛخٍ حُظـخٍ١ ٝحٌُٔخٗ٢‬ ‫ٝحٍُِحػ٢ حُ٘خؿْ ػٖ طٞٓ٤غ ىحثَس حُِٔطش حُؼؼٔخٗ٤ش. طٞهق حُ٘وَ ػِ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ه٬ٍ حُلَد، ٝطٞهلض ٓؼٚ‬ ‫ٓخثَ حُ٘ؼْ حُظـخٍ٣ش ٝح٧ٓ٘٤ش حَُٔحكوش. كوزخثَ حَُكَ حُزيٝ٣ش حُظ٢ ًخٗض هي ريأص ط٘ٞع حهظٜخىحطٜخ ربهخٓش طـٔؼخص‬ ‫53‬
  • 36.
    ‫ٍُحػ٤ش هخثٔش ػِ٠ػَٔ أر٘خثٜخ، أٝ ػِ٠ ػَٔ ك٬ك٤ٖ ٓٔظؤؿَ٣ٖ ٝاه٠خػٜخ ُٔ٤طَطٜخ، ريص ح٥ٕ ػخثيس اُ٠ ٗٔ٢‬ ‫ك٤خط٢ أًؼَ ريحٝس. (86) ٝرؼي حُلَد طؤًيص ٛخٓ٘٤ش حُٔ٘طوش ؿَحء حٗ٘ـخٍ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُلَٗٔ٤٤ٖ رخُٔ٘خ١ن‬ ‫حُٔـخٍٝس حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٝحَُ٘م ٝحُـَد. ٛل٤ق إٔ حُظـخٍس ٝحٍُِحػش طْ حٓظج٘خكٜٔخ، ٌُٜٝ٘ٔخ طـ٤َطخ ٗظ٤ـش‬ ‫ر٘خء ح٧ٓٞحٍ حُليٝى٣ش، ٝكَٝ ؿِٔش ؿي٣يس ٖٓ حُٜٔخُق ح٧ؿ٘ز٤ش حُٔوظِلش.‬ ‫ُ٤ٔض ح٧ٍهخّ حٌُٔخٗ٤ش حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٤ٔخ هزَ ػخّ (0291 ّ) ؿي٣َس رخُؼوش ٝٛ٢ ك٢ ٗيس حُظزخ٣ٖ ر٤ٖ‬ ‫ٜٓيٍ ٝآهَ. كٖٔ ر٤ٖ ػ٬ػش َٓحؿغ ٝحُظ٢ ٛ٢: ح٧ٍهخّ حُؼؼٔخٗ٤ش حُؼخثيس ُؼخّ (5191 ّ)، (96) ٝحُظوي٣َحص‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ػخّ (1291 ّ) (17) ٝح٧ٍهخّ حُٔؤهًٞس ٖٓ ٝػ٤وش ػَر٤ش ٓؼخَٛس، (77) ٣زيٝ إٔ حُٜٔيٍ ح٧ه٤َ ٛٞ‬ ‫ح٧ًؼَ ٝحهؼ٤ش، ٝهي ؿَٟ طوي٣ٔٚ ك٢ حُـيٍٝ حُظخُ٢، ػِٔخ إٔ ٓوخ١ؼظ٢ حُؼوزش ٝٓؼخٕ ُ٤ٔظخ ُٓ٘ٔٞظ٤ٖ رٌٜٙ ح٧ٍهخّ.‬ ‫ًخٗض حُٔ٘طوش أًؼَ طـخٗٔخ ٖٓ أ٣ش ىُٝش َٗم أٝٓط٤ش أهَٟ هخٟؼش ُ٬ٗظيحد. ُٝؼَ ح٫ٗؤخّ ح٧رَُ ك٢ ٛلٞف‬ ‫َٗم أٍىٗ٤٢ حُٔٔظوزَ ًخٕ هخثٔخ ػِ٠ ٗٔ٢ حُل٤خس ٝح٫هظٜخى، ر٤ٖ ٍػٞ١ ٖٓ ؿٜش ٝك٬ك٢ ـ ٍُحػ٢ ٖٓ حُـٜش‬ ‫حُٔوخرِش، أًؼَ ٖٓ حٓظ٘خىٙ اُ٠ أ١ ط٘ٞع ػَه٢ (اػ٘٢) أٝ ى٣٘٢. ًٝٔخ ٣ظ٠ق ٖٓ حُـيٍٝ حُٔخرن كبٕ حُٔـٔٞع‬ ‫ح٩ؿٔخُ٢ ٧ٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، رخٓظؼ٘خء ٓؼخٕ ٝحُؼوزش، ًخٕ ٣زِؾ كٞحُ٢ ٓجظ٤ٖ ٝهٔٔش ٝػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش، أٍرؼش‬ ‫ٝهٕٔٔٞ رخُٔجش ْٜٓ٘ ٛ٘لٞح ًٔٔظوَ٣ٖ ٝٓظش ٝأٍرؼٕٞ رخُٔجش حػظزَٝح ريٝح ٍك٬. ُْ ٣ٌٖ ح٫ٗؤخّ ٗلٔٚ ٓطِوخ.‬ ‫كخُؼي٣ي ٖٓ حُزيٝ ًخٗٞح ٣٘٘طٕٞ ك٢ ح٧ػٔخٍ حٍُِحػ٤ش رٍٜٞس ؿِث٤ش، ًٔخ إٔ حُل٬ك٤ٖ ًخٗٞح ٣ظلُٕٞٞ ٓٞٓٔ٤خ اُ٠‬ ‫ٍػخس. ًخٗض حُـٔخػش حَُث٤ٔ٤ش ؿ٤َ حُؼَر٤ش ٓئُلش ٖٓ حًَُْ٘، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ أهَ ٖٓ هٔٔش رخُٔجش ٖٓ‬ ‫حٌُٔخٕ. ٌُٖٝ ٌٛح ح٫هظ٬ف حُؼَه٢ (ح٩ػ٘٢) ًخٕ ٓوللخ، ؿَحء ى٣خٗش حًَُْ٘ ح٩ٓ٬ٓ٤ش حُٔ٘٤ش حُظ٢ ًخٗٞح‬ ‫٣ظوخٜٓٔٞٗخ ٓغ ح٧ًؼَ٣ش حُٔخكوش ٖٓ ػَد َٗم ح٧ٍىٕ. أٓخ ح٫ٗؤخّ حُي٣٘٢ حَُث٤ٔ٢ كوي ًخٕ ر٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ‬ ‫حُٔظلٞه٤ٖ ػيى٣خ طلٞهخ ًز٤َح ٝحُٔٔ٤ل٤٤ٖ.‬ ‫ٝهي ًخٕ ح٧ه٤َٕٝ حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ ا٫ أهَ ٖٓ ػَ٘س رخُٔجش ٖٓ حٌُٔخٕ ُٓٞػ٤ٖ ر٤ٖ ١ٞحثق حَُّٝ‬ ‫ح٧ٍػًًْٞ، حَُّٝ حٌُخػُٞ٤ي ٝحُ٬ط٤ٖ ٝحُزَٝطٔظخٗض َٓطزش كٔذ أٛٔ٤ظٜخ حُؼيى٣ش. ًخٕ حًَُْ٘ ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ك٢‬ ‫ٓـظٔؼخص ًَٗٔ٤ش كَٜ٣ش، رخٓظؼ٘خء ػٔخٕ حُظ٢ ًخٗض هي ريأص طـظٌد ًظِش ٌٓخٗ٤ش أًؼَ ط٘ٞػخ. أٓخ حُٔٔ٤ل٤ٕٞ‬ ‫كٌخٗٞح ٣ٌِٕ٘ٞ أهِ٤ظ٤ٖ ًز٤َط٤ٖ ك٢ حٌَُى ٝحُِٔ٢، ٝ٣ٌٕٔ٘ٞ ٓخىرخ ٝكيْٛ، ًٔخ ًخٗٞح ٓزؼؼَ٣ٖ ر٤ٖ حُؼي٣ي ٖٓ هَٟ‬ ‫ٓ٘طوش ػـِٕٞ. ًخٕ رؼ٠ْٜ ٣ؼظٔي رٍٜٞس ٍث٤ٔ٤ش ػِ٠ حَُػ٢ ك٢ ك٤خطْٜ ك٢ ك٤ٖ ًخٕ رؼ٠ْٜ ح٥هَ ِٓحٍػ٤ٖ.‬ ‫ًخٗض حُؼ٬هخص ر٤ٖ حُِٔٔٔ٤ٖ ٝحُٔٔ٤ل٤٤ٖ ٝر٤ٖ حًَُْ٘ ٝحُؼَد ؿ٤يس ػٔٞٓخ. ٝك٤ٖ ًخٗض ٌٛٙ حُـٔخػخص طوظِق‬ ‫ك٤ٔخ ر٤ٜ٘خ، كبٕ أٓزخد حُِ٘حع ًخٗض ًخٓ٘ش ك٢ حُظ٘خكْ ر٤ٖ حَُػخس ٝحُل٬ك٤ٖ ػِ٠ ح٧ٍٝ أًؼَ ٖٓ إٔ طٌٕٞ ػخثيس‬ ‫اُ٠ أ١ حٗظٔخء ى٣٘٢ أٝ ػَه٢‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍكخُش حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حٌُ٣ٖ ؿخُٞح ك٤ٔخ ٍٝحء َٜٗ ح٧ٍىٕ أٜٓزٞح ك٢ ٝٛلْٜ ُِـخرخص حٌُؼ٤لش‬ ‫ٝكوٍٞ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ حُٔظٔخٝؿش، كبٕ حُـِء حٍُِٔٝع ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ًؼ٤َ ح٫طٔخع ك٤ٔخ ٍٝحء ٝحى١‬ ‫ح٧ٍىٕ َٗ٣٢ ح٧ٍٝ حُ٠٤ن حُٔٔظي ٓغ ِِٓٔش حَُٔطلؼخص حُٔلخً٣ش ُٚ. ٝهي ًخٕ ٗق حُٔخء ٓٔئٝ٫ ػٖ حُ٘ٔ٢‬ ‫حٍُِحػ٢. كخُٔ٤خٙ حَُٜ٘٣ش حُٞك٤يس ٛ٢ ٓ٤خٙ َٜٗ ح٧ٍىٕ ٍٝحكي٣ٚ حُ٤َٓٞى ٝحٍُِهخء، ٝطظَحٝف حُٜطٞ٫ص حُٔطَ٣ش‬ ‫حُٔ٘ٞ٣ش ٝٓط٤خ ر٤ٖ ٓظش ػَ٘ اٗ٘خ ك٢ حُ٘ٔخٍ ٝأهَ ٖٓ اٗ٘٤ٖ حػ٘٤ٖ ك٢ حُٜلَحء حَُ٘ه٤ش. إ اهِ٤ْ ػـِٕٞ ٛٞ‬ ‫حُٔ٘طوش ح٧ًؼَ هٜزخ ًٝخٕ ك٢ ريح٣خص حُوَٕ حُؼَ٘٣ٖ ٣٘ظؾ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ ٝحُؼيّ ٝحُلٔٚ ٝحُؼ٘ذ ٝحُِ٣ظٕٞ.‬ ‫ًٔخ إٔ حٌٍُس ٝحُؤق ًخٗض ح٩ٗظخؽ ح٧ًؼَ َٜٗس ك٢ حُٔ٘طوش. أٓخ اهِ٤ْ حٌَُى كٌخٕ ٣٘ظؾ حُؤق ٝحُ٘ؼ٤َ، ؿ٤َ إٔ‬ ‫هٔٔخ ًز٤َح ٖٓ أٍٟٚ ًخٕ ٣زو٠ رٍٞح ؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٔخء. ُْ طٌٖ رِيحص حُٞحكخص ك٢ حُٔ٘خ١ن حُـ٘ٞر٤ش طٔظِي‬ ‫(27)‬ ‫ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ رٔخط٤ٖ ُِٓ٘٤ش ٛـ٤َس ػيح حُؼوزش حُظ٢ ًخٗض ك٤ٜخ أٗـخٍ حُ٘و٤َ.‬ ‫ًخٕ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ؿٔ٤ؼْٜ طوَ٣زخ، ًٝ١ حٗظٔخءحص ػخثِ٤ش ٝػ٘خثَ٣ش ٝهزِ٤ش. ٝهي ػٌْ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ٖٓ حُظ٘ظ٤ْ‬ ‫ح٫ؿظٔخػ٢ حُٔٔظٟٞ حُٔظيٗ٢ ٖٓ حُظل٠َ ٝحُؼ٬هش حُٜخٓ٘٤ش ٓغ َٓحًِ حُوٞس ك٢ حُٔ٘طوش. كيٓ٘ن حُؼخٛٔش‬ ‫ح٩هِ٤ٔ٤ش حُطز٤ؼ٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢ ًخٗض أرؼي رٌؼ٤َ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ ُٜخ طؤػ٤َ ػٔ٤ن ػِ٠ أٌٗخٍ‬ ‫حُظ٘ظ٤ْ ح٫ؿظٔخػ٢ ك٢ ح٧ػٔخم، حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ ؿ٤خد ح٧ٖٓ ًخٗض ح٧ٌٗخٍ حُوزِ٤ش ٖٓ‬ ‫ح٫ٗظٔخءحص ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش حُٞحه٤ش ٣ـَ١ حُظؼز٤َ ػٜ٘خ رؼ٬هخص حُوَر٠، ٜٓلٞرش ػخىس رل٤خس ٍػٞ٣ش‬ ‫ريٝ٣ش ًحص حٓظيحىحص ٓوظَهش ُِٔ٘خ١ن ٝحُوَٟ حٍُِحػ٤ش. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُِ٘ػش حُوزِ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ‬ ‫ٓوٍٜٞس ػِ٠ حُزيٝ حَُكَ، ٧ٕ حُوزخثَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ط٘ـَ ٓخثَ حُٔ٤خى٣ٖ ح٫هظٜخى٣ش، ريءح رَػ٢ ح٩رَ‬ ‫ٝحٗظٜخء رخٍُِحػش حُٔٔظوَس، ٌِٓ٘ش ٗزٌش ٓؼويس ٖٓ حُظلخُلخص ح٫ؿظٔخػ٤ش حُٔٞكيس ٝحُيحكؼش رخطـخٙ حُظ٬كْ. كٔغ‬ ‫كٍِٞ ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص، ٝهزِٚ ك٢ رؼٞ ح٧ك٤خٕ، رخص ٣٘ظَ اُ٠ حٓظ٬ى ح٧ٍٝ رٞٛلٚ ٜٓيٍح ُِ٘لًٞ‬ ‫ح٫ؿظٔخػ٢ ٝأٓخٓخ ُِؼَٝس، ؿ٤َ إٔ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ُْ طلٞ رخُ٠ٍَٝس اُ٠ اٟؼخف حُٔؼ٘٠ ح٫ؿظٔخػ٢ ُِوز٤ِش.‬ ‫63‬
  • 37.
    ‫ٝأًؼَ أُٝجي حٌُ٣ٖرَُٝح ك٤ٔخ رؼي ك٢ ا١خٍ حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔظوِش ٗـخكخ، ًخٗٞح ٖٓٔ طٌٔ٘ٞح ٖٓ حُـٔغ ر٤ٖ‬ ‫ُػخٓش هز٤ِش ًز٤َس ٖٓ ؿٜش ٌِٝٓ٤خص ػوخٍ٣ش ٗوٜ٤ش ٝحٓؼش ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ.‬ ‫أٓخ أًؼَ حُوزخثَ أٛٔ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٗض هزخثَ حُلٞ٣طخص ٝر٘٢ ٛوَ ٝحُؼيٝحٕ ٝر٘٢ كٖٔ، (37) حُظ٢‬ ‫حٗطٞص ػِ٠ أٛٔ٤ش ًز٤َس ٌُؼَس أػيحىٛخ ٖٓ ؿٜش ٝ٫ٓظ٬ًٜخ، ُ٨ِٓلش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كخُلٞ٣طخص حُظ٢ ًخٗض‬ ‫أٓيحإٛخ طٔظي ٖٓ حُطل٤ِش اُ٠ حُـ٘ٞد، حؿظ٘ض ه٬ٍ حُلَد رل٠َ حٌُٛذ حُزَ٣طخٗ٢ ٝأٓؼخٍ ح٩رَ حَُٔطلؼش.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طؼَٟض كوٍٞ حٍُِحػش حُوخٟؼش ُٜ٤ٔ٘ظٜخ، آخ ُ٪ٛٔخٍ أٝ ُِظؤؿ٤َ اُ٠ حُل٬ك٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ػخىص‬ ‫حُوز٤ِش ٗلٜٔخ اُ٠ ك٤خس ريٝ٣ش ًِ٤خ. ٝرؼي إٔ طْ هِن َٗم ح٧ٍىٕ أٛزق ٜٗق حُوز٤ِش رِػخٓش ػٞىس أرٞ طخ٣ٚ ٖٓ‬ ‫حُٞٛخر٤٤ٖ، ٝأهٔٔٞح ٣ٔ٤ٖ حُٞ٫ء ٫رٖ ٓؼٞى. أٓخ حُٜ٘ق ح٥هَ رِػخٓش كٔي رٖ ؿخُ١ كوي رو٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٌُٖٝ ك٢ ٟٝغ رخص ٟؼ٤لخ. ًٝخٕ ر٘ٞ ٛوَ حٌُ٣ٖ ٝهؼض َٓحرؼْٜ حُوزِ٤ش ٝٓ٠خٍد ه٤خْٜٓ ك٢ حُؼٔن اُ٠‬ ‫حُ٘ٔخٍ ٝىحهَ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش، ْٛ أ٣٠خ ريٝح ٍك٬ اُ٠ كي ًز٤َ. ٝػِ٠ حٓظيحى حُوَٕ‬ ‫حُظخٓغ ػَ٘ ًخٗض ٌٛٙ حُوز٤ِش هي هَؿض ٖٓ حُٔؼٞى٣ش ٝطلًَض ٗٔخ٫ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. ٝٓغ كٍِٞ حُوَٕ‬ ‫حُؼَ٘٣ٖ رخطض ٓٔ٤طَس ػِ٠ ٓؼظْ حُزِوخء، ك٠٬ ػٖ إٔ أٓيحءٛخ ك٢ حُ٘ظخء ٛخٍص طَٜ اُ٠ ٝحى١ حَُٔكخٕ ك٢‬ ‫حُـ٘ٞد. ًخٕ ٛئ٫ء ٣َػٕٞ ح٧ؿ٘خّ ٝح٩رَ، ٝ٣ظِوٕٞ حَُ٣غ حُؼ٤٘٢ ٖٓ ٛ٘خثؼْٜ حُل٬ك٤ٖ، حٌُ٣ٖ ىٍؿٞح ػِ٠‬ ‫ٍُحػش أٍحٟ٤ْٜ حُٞحٓؼش. كل٢ ػٔخٗ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘ حٟطِغ أٍٝ ٗ٤ٞم ر٘٢ ٛوَ، حٌُ٣ٖ رخطٞح كَ٣ٜ٤ٖ‬ ‫ػِ٠ حٓظ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حٍُِحػ٤ش ٓطخّ رٖ كخ٣ِ ٗوٜ٤خ، رٜٔٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ِٓحٍع أّ حُؼٔي حُٞحهؼش اُ٠‬ ‫حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ كلخظٚ ٛٞ ٝهز٤ِظٚ ػِ٠ ٗٔ٢ حُل٤خس حُزيٝ٣ش. ٝرؼي حُلَد ٓخ ُزؼض حػ٘ظخٕ ٖٓ‬ ‫ػخث٬ص ر٘٢ ٛوَ حُو٤خى٣ش إٔ أٛزلظخ رخُٔؼَ ٜٓظٔظ٤ٖ رخٍُِحػش، ٌُٜٝ٘ٔخ حًظ٘لظخ إٔ ػ٘٤َس حرٖ كخ٣ِ ًخٗض هي‬ ‫ٟٝؼض ٣يٛخ ػِ٠ ٓؼظْ ح٧ٍحٟ٢ حُوٜزش. ٝه٬ٍ كظَس ح٫ٗظيحد رَُص ػ٘٤َس حرٖ كخ٣ِ ٌٛٙ رٞٛلٜخ حُـ٘خف‬ ‫ح٧هٟٞ ك٢ حُوز٤ِش. ٝأٛزق ُػ٤ٜٔخ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ، ٍؿْ أٓ٤ظٚ، أًزَ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. أٓخ هز٤ِش‬ ‫حُؼيٝحٕ كٌخٗض، ٓغ كٍِٞ ػخّ (0291 ّ) ٗزٚ ٓٔظوَس ك٢ حُزِوخء ٝٝحى١ ح٧ٍىٕ. ٛل٤ق إٔ ٌٛٙ حُوز٤ِش ًخٗض هي‬ ‫كويص ٌٓخٗظٜخ حُٜٔ٤ٔ٘ش أٓخّ حُظـخُٝحص حُٔظويٓش ُوز٤ِش ر٘٢ ٛوَ ه٬ٍ حُوَٕ حُٔخرن، ؿ٤َ أٜٗخ ٌِٗض ػخّ‬ ‫(3291 ّ) طلي٣خ ًز٤َح ُلٌْ ػزي هللا. ظِض حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ هز٤ِظ٢ حُؼيٝحٕ ٝر٘٢ ٛوَ ١خؿ٤ش ػِ٠ حُٔ٤خٓش حُوزِ٤ش‬ ‫حُيحهِ٤ش ه٬ٍ ؿِء ؿ٤َ ٟج٤َ ٖٓ حُوَٕ حُؼَ٘٣ٖ ك٤غ ىٍؿض حُوزخثَ ح٧هَ ٗؤٗخ ػِ٠ حُظلخُق ٓغ اكيحٛٔخ. أٓخ‬ ‫هز٤ِش ر٘٢ كٖٔ حُظ٢ ٟٔض ٓخ هيٍ رـ (068) ه٤ٔش ك٢ ػخّ (7191 ّ) كٌخٗض طوطٖ ٓ٘طوش ٝحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ‬ ‫ػٔخٕ ػِ٠ ٟلخف َٜٗ حُ٤َٓٞى. ٝهي حطوٌص ٓٞهلخ ٓؼخٍٟخ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ رخُظلخُق ٓغ حُؼيٝحِْٗ ٣ٌٖ ػٔش أ١‬ ‫ٗ٢ء ًٝ ١خرغ ػوخك٢ أٝ حهظٜخى١ ٣ٔ٤ِ ٌٓخٕ َٗم ح٧ٍىٕ طٔ٤٤ِح هخٛخ ػٖ ؿ٤َحْٜٗ ك٢ ٓوظِق حُـٜخص.‬ ‫ٛل٤ق إٔ ط٘ظ٤ْٜٔ حُوزِ٢ ـ حُؼ٘خثَ١ ًخٕ ِٓلٞظخ، ؿ٤َ إٔ ٌٛح ُْ ٣ٌٖ ٗظخؿخ هخٛخ ٓ٘زؼوخ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫رخٌُحص، رٔويحٍ ٓخ ًخٕ ٓظَطزخ ػِ٠ حُزؼي ػٖ أ١ ًَِٓ ك٠َ١. كل٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش حُـَر٤ش ك٤غ حُٔ٤خٙ حٌُخك٤ش‬ ‫ٍُِِحػش حُيحثٔش ٓخىص حُل٤خس حُوَٝ٣ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُوَٝ٣٤ٖ ٍرٔخ ًخٗٞح ٓ٘ظٔ٤ٖ ك٢ ؿٔخػخص هزِ٤ش، كبْٜٗ‬ ‫ًخٗٞح ًٝ١ حٛظٔخٓخص ٗز٤ٜش رخٛظٔخٓخص ؿ٤َحْٜٗ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ أٓخًٖ أرؼي اُ٠ حُـ٘ٞد. ًٌُٝي ُْ طٌٖ ٛ٘خى أ٣ش‬ ‫ٓٔخص ؿـَحك٤ش رخٍُس طٔ٤ِ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس. ًخٕ حُظ٠َ٣ْ حُٞك٤ي حٌُ١ ٣ٌٖٔ حػظزخٍٙ كيٝىح‬ ‫١ز٤ؼ٤ش ػِ٠ ٓطق ح٧ٍٝ ٓظٔؼ٬ رٞحى١ ح٧ٍىٕ ـ حٜٗيحّ ٝحى١ ػَرش حٌُ١ ٛٞ أػٔن ٝى٣خٕ حُؼخُْ ٝحٌُ١ ٝهؼض‬ ‫كِٔط٤ٖ ٍٝحءٙ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُؼخَٓ حَُث٤ٔ٢ حٌُخٖٓ ٍٝحء طٔ٤ِ ح٧ٍىٕ ٝحهظ٬كٚ ٓظٔؼ٬ رخُــَحك٤خ أٝ حُؼوخكش أٝ ح٫ٗظٔخء حُؼَه٢‬ ‫(ح٩ػ٘٢) رٔويحٍ ٓخ ًخٕ ٗخرؼخ ٖٓ طلَ٣ن ٓ٤خٓ٢ كَٟظٚ أٍٝٝرخ. كٍٔٞ٣ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ًخٗض هخٟؼش ُ٬ٗظيحد‬ ‫حُلَٗٔ٢، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ طلض ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢. ٝكِٔط٤ٖ اُ٠ حُـَد ًخٗض هخٟؼش ُِلٌْ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ حُٔزخَٗ، ٝٓلظٞكش أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ ٝح٫ٓظؼٔخٍ حُ٤ٜٞى٣٤ٖ. أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٕ كٌٔٚ كٌٔخ ؿ٤َ‬ ‫ٓزخَٗ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُْ ٣ٌٕٞ ٓلظٞكخ أٓخّ ح٫ٓظؼٔخٍ ٝح٫ٓظ٤طخٕ. ٝرخطـخٙ حُؼَحم حُوخٟغ ٛٞ ح٥هَ ُلٌْ‬ ‫رَ٣طخٗ٢ ؿ٤َ ٓزخَٗ أ٣٠خ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ٔي ٣يح ػزَ حُٜلَحء، ُ٤ٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حٓظ٬ى َٓٔ رَ١‬ ‫ٓظَٜ ٓٔظي ر٤ٖ كوٍٞ حُ٘ل٢ ٝٓٞحكَ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢. أٓخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٗض ػٔش ٓخ‬ ‫حػظزَٛخ ح٧ٍٝٝر٤ٕٞ طِي حُِ٘ػش حُوزِ٤ش حُوطَس ٝحُٜٔيىس حُٔ٘زؼوش ٖٓ ػٔن حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حُٔظلٍَس ٖٓ‬ ‫حُٔ٤طَس ح٧ٍٝٝر٤ش. ُْ ٣ٌٖ ٝؿٞى ح٧ٍىٕ ٓٔظ٘يح اُ٠ أ١ ٓ٘طن ٓلِ٢ أٝ اهِ٤ٔ٢، رٔويحٍ ٓخ ًخٕ هخثٔخ ػِ٠‬ ‫حُٜٔخُق ح٧ٍٝٝر٤ش. كزٔزذ ٌٛٙ حُٜٔخُق رَُ ٓخ ُْ ٣ٌٖ ًحص ٣ّٞ ا٫ اهِ٤ٔخ ٛخٓ٘٤خ ـ ٝؿِءح ٖٓ حُ٘ٔ٤ؾ حُٔ٤خٓ٢‬ ‫حُؼؼٔخٗ٢ ٖٝٓ ر٘٤ش حؿظٔخػ٤ش ػَر٤ش ٝاهِ٤ٔ٤ش ـ رٍٜٞس ٓلخؿجش، رٞٛلٚ رِيح ٓ٘لٜ٬ ػٖ ؿ٤َحٗٚ. ؿ٤َ إٔ حٗلٜخُٚ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ٓطِوخ أٝ ١ٞ٣َ ح٧ٓي رخُ٠ٍَٝس ك٢ حُزيح٣ش. كخُوزخثَ ك٢ ٜٗلٚ حُـ٘ٞر٢ ظِض ػِ٠ ػ٬هخص ٝػ٤وش رخُٔ٤خٓش‬ ‫حُوزِ٤ش حُٔ٘زؼؼش ٖٓ ح٧هخُ٤ْ ح٧رؼي ؿٜش حُـ٘ٞد.‬ ‫73‬
  • 38.
    ‫ًٔخ ظَ حُوَٝ٣ٕٞك٢ حُ٘ٔخٍ ٓ٘وَ١٤ٖ ك٢ ح٧كيحع حُـخٍ٣ش ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ. ٝحٓظَٔ ٓخٓش‬ ‫رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓ٘ٞحص ػي٣يس ٣لٌَٕٝ ريٓؾ َٗم ح٧ٍىٕ رلِٔط٤ٖ. أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كِْ ٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٌٛح ا٫ّ‬ ‫حُؼظزش حُِٔٞٛش اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُ٘لًٞ، اً ًخٕ، ك٢ حُزيح٣ش، ٣لِْ رخُِكق اُ٠ ىٓ٘ن. ؿ٤َ أٗٚ ٛخٍ ك٢ حُٔ٘ٞحص‬ ‫حُظخُ٤ش ٣ؼوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ ٓغ أ١ رِي ٓٔظؼي ٖٓ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس.‬ ‫83‬
  • 39.
    ‫5) انتألهى يعانىالع انجديد‬ ‫ٓخ إ حٗظٜض حؿظٔخػخص طَ٘طَ٘ ٝػزي هللا ك٢ حُويّ كظ٠ حٗطِن حَُؿ٬ٕ ك٢ حطـخٛ٤ٖ ٓظؼخًٔ٤ٖ. ػخى ح٧ٍٝ اُ٠‬ ‫ُ٘يٕ ُِلٍٜٞ ػِ٠ حُٔٞحكوش حَُٓٔ٤ش ُوطظٚ حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ. ٍٝؿغ حُؼخٗ٢ اُ٠ ػٔخٕ ُ٤َٓن أهيحٓٚ ك٢‬ ‫اهطخػ٤ظٚ حُـي٣يس.‬ ‫ًخٗض ٜٓٔش طَ٘طَ٘ ٛ٢ ح٧َٜٓ. ُو٤ض هطظٚ هزٞ٫ ٓزخَٗح ُيٟ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش (حُٞح٣ض ٍٛٞ) ٧ٜٗخ ُْ‬ ‫طظطِذ أ٣ش هٞحص، ًٝخٗض ػِ٠ ىٍؿش ٖٓ حُظـَ٣ز٤ش طٌل٢ ً٢ ٫ طزيٝ ٓ٘لخُس ٟي طَط٤زخص أهَٟ، ٍرٔخ أك٠َ، هي‬ ‫طٜزق ٌٓٔ٘ش ك٢ حُٔٔظوزَ. ٝهي ٝٛق طََ٘ٗ ٟٝغ ػزي هللا رؤٗٚ (ؿ٤َ ٍٓٔ٢) ٝأٟخف هخث٬: »ُْ طظْ اػخٍس أ٣ش‬ ‫ٖٓ ٓٔؤُظ٢ حُلٌْ أٝ حُٔ٤خىس«. أَٛ ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓغ ٛ٘٤ؼظٚ حُـي٣يس ر٘٢ء ٖٓ حَُٔٝٗش: »٣ـذ ٓ٘ق ػزي هللا‬ ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي حُوطذ حُظ٢ ٣ِو٤ٜخ ٛخٓ٘خ ٓٔخٝ٣خ ُِٜخٖٓ حٌُ١ ٣ظٔظغ رٚ ػ٠ٞ ³ك٢ حُزَُٔخٕ‪ٓ µ‬ئ٣ي ُِلٌٞٓش، ٌُٝ٘ٚ‬ ‫ؿخُْ ػِ٠ ٓوؼي ُِٜٓٝ«. (7) ٝطْ ح٫طلخم ػِ٠ طوٜ٤ٚ ٓزِؾ هٔٔش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ٓؼخٗخ‬ ‫َٜٗ٣خ ُؼزي هللا.‬ ‫رو٢ حٌَُ٘ حُٜ٘خث٢ حٌُ١ ًخٕ حُلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ ٓ٤ؤهٌٙ هخٟؼخ ُِٔ٘خه٘ش. كزؼٞ حُٔخٓش حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ظِٞح ٣لٌَٕٝ‬ ‫رخُ٠ْ حٌُِ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠ كِٔط٤ٖ، ؿ٤َ إٔ حُو٤ٔش حُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓ٘لَٜ ػٖ‬ ‫كِٔط٤ٖ ٓخ ُزؼض طيٍ٣ـ٤خ ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص ح٧ٍرغ حُظخُ٤ش إٔ أٛزلض أًؼَ ٟٝٞكخ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ٛيف‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٓظًَِح ػِ٠ اروخء َٗم ح٧ٍىٕ ٛخىثخ كظ٠ ٣ظْ طَٓ٤ن أٗظٔش ح٫ٗظيحد ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘٘خ١خص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ك٢ حُزيح٣ش ٜٓظٔش رو٠خ٣خ ح٧ٖٓ أًؼَ ٖٓ حٛظٔخٜٓخ‬ ‫(2)‬ ‫رؤٓخُ٤ذ حُلٌْ.‬ ‫ٝك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ ُْ ٣ٌٖ ًَِٓ ػزي هللا حُٔؼظٔي ػِ٠ ٗوٜٚ ٝػِ٠ ٟٝغ ح٧ٍىٕ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٜٔخ إٔ‬ ‫٣زَٛ٘خ ػِ٠ أٜٗٔخ ًخٗخ ٣٘طٞ٣خٕ ػِ٠ ه٤ٔش ٓؼ٤٘ش رخُ٘ٔزش ُز٘٤ش ح٧ٖٓ ح٩هِ٤ٔ٢ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، آٓ٘خ. ًخٕ حَُؿَ هي هزَ‬ ‫رخطلخه٤ش ٓيطٜخ ٓظش أَٜٗ ٧ٕ ًُي ًخٕ ٣ٞك٢ ُٚ رؤٗ٤خء أك٠َ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، رخ٫ٗظوخٍ اُ٠ ىٓ٘ن طلي٣يح؛‬ ‫ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ، ٓغ طَحؿغ طِي ح٩ٌٓخٗ٤ش، إٔ أٛزق أًؼَ كَٛخ ػِ٠ ٟٔخٕ ًَِٓٙ ك٤غ ًخٕ ٓٞؿٞىح. ُٝزِٞؽ‬ ‫ٌٛح حُٜيف حرظؼي ػٖ حُـٔخػش حُوٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض كِ٤لظٚ ح٧ِٛ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝٛخٍ أًؼَ هَرخ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ٝرٔخ إٔ ٌٛٙ حُـٔخػش ُْ طٌٖ، رؤًؼَ٣ظٜخ، ٖٓ ٓٞح١٘٢ َٗم ح٧ٍىٕ، كبٕ ٓؼَ ٌٛح حُظلَى ُْ ٣ظٔوٞ ا٫ ػٖ‬ ‫حُليٝى حُيٗ٤خ ٖٓ حُٔ٠خػلخص حُيحهِ٤ش. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗل٤خُٙ ُزَ٣طخٗ٤خ طَى ٓغ حُِٖٓ رٜٔخص ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس ػِ٠‬ ‫١ٔٞكخطٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش ح٧ٝٓغ.‬ ‫(3)‬ ‫ًخٗض ػٔخٕ حُظ٢ ػخى اُ٤ٜخ ػزي هللا رؼي حؿظٔخػخطٚ ٓغ طَ٘طَ٘ هَ٣ش ػيى ٌٓخٜٗخ ر٤ٖ (0052) ٝ(0003) ٗٔٔش.‬ ‫ٛل٤ق إٔ ًظِظٜخ حٌُٔخٗ٤ش ًخٗض هي ط٠ؤض ؿَحء حُظيكن ح٧ه٤َ ُِوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ؿيحس ١َى ك٤َٜ ٖٓ ىٓ٘ن،‬ ‫ؿ٤َ إٔ ٗٞحطٜخ ًخٗض ٓظٔؼِش رـٔخػش حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حًَُْ٘ حُظ٢ ًخٗض ٛ٘خى ٖٓ ػٔخٗ٤٘٤خص حُوَٕ حُظخٓغ ػَ٘.‬ ‫ٓخٍػض ٌٛٙ ح٧هِ٤ش حُٜـ٤َس ك٢ حُٔ٘طوش اُ٠ حُظَك٤ذ رؼزي هللا ٝحُوزٍٞ رلٔخ٣ظٚ ُٜخ. أهخّ ػزي هللا ٓوَ ه٤خىس ٓئهظخ‬ ‫(4)‬ ‫ك٢ ٍِٓ٘ ًَٗٔ٢ رخٍُ ٣يػ٠ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢.‬ ‫ػخٕ ػزي هللا ١ٞحٍ كٌٔٚ ك٤خس ٓظ٘وِش ُْ طؼَف ٓؼ٘٠ ح٫ٓظوَحٍ. كل٢ حُٔ٘ٞحص ح٧ُٝ٠ هزَ ر٘خء هَٜٙ ك٢ ػٔخٕ‬ ‫ػخٕ ك٢ أٓخًٖ ٓوظِلش ٖٓ حُزِوخء. ىحٛٔٚ ٛ٤ق ػخّ (1291 ّ) ٓؼ٬ ٝٛٞ ك٢ ٍِٓ٘ ػخثِش أر٢ ؿخرَ حُٔٔ٤ل٤ش ك٢‬ ‫حُِٔ٢ أٝ٫ ٝك٢ ٓ٠خٍد ه٤ٔٚ رٔخىرخ ك٤ٔخ رؼي. أٓخ ك٢ ٓ٘طوش ػٔخٕ كٌخٕ ٓ٠َد ه٤خٓٚ حُٔل٠َ روؼش هخٍؽ‬ ‫حُزِيس ٗ٤ي ك٤ٜخ حُٔطخٍ حُوي٣ْ ٫كوخ. أىٟ ح٧ِٓٞد حُوخثْ ػِ٠ حُظـ٤٤َ ك٢ طَط٤زخص ك٤خطٚ اُ٠ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ‬ ‫ؿ٤خد حَُٓٔ٤خص ٝحٌُِ٘٤خص، ؿ٤خد ًخٕ ٣ًٌَ رؤؿٞحء، (ٓؼٌَٔ حَُح٣ش حٌُٛز٤ش). ٣وّٞ أرَٖٓٔ ٓؼ٬ رٞٛق اكيٟ‬ ‫ْ‬ ‫ُ٣خٍحطٚ ُٚ، ك٤غ ٝؿيٙ ك٢ حُو٤ٔش ٝٛٞ ٣ِؼذ ُؼزش حُـٔ٤٠ش ٝٗي حُلزَ ٝحٌُثذ ٝحُلٔ٬ٕ ٝٓخ اُ٤ٜخ ٓغ كخٗ٤ظٚ‬ ‫ٟٝ٤ٞكٚ ٖٓ ٗ٤ٞم حُوزخثَ. (5) ٝك٤ٔخ رؼي ٛخٍص طلًَخطٚ أًؼَ حٗظظخٓخ ر٤ٖ ػٔخٕ ك٢ حُٜ٤ق ٝٗٞٗش َٗٔ٣ٖ ك٢‬ ‫ٝحى١ ح٧ٍىٕ ك٢ حُ٘ظخء ٍؿْ إٔ ُٝؼٚ رخ٧ُؼخد ُْ ٣ظ٬ٕ.‬ ‫ٝٗ٤جخ ك٘٤جخ رخطض ػٔخٕ، ٍؿْ َٓحكوٜخ حُزيحث٤ش ٝكـٜٔخ حُٜـ٤َ، طلظَ ٌٓخٗش ًحص أٛٔ٤ش أٓخٓ٤ش ك٢ حُز٬ى. كل٤ٜخ‬ ‫ًخٕ ٓئ٣يٝ ك٤َٜ هي طـٔؼٞح ػخّ (0291 ّ). ًٝخٗض ػِ٠ ه٢ حُلي٣ي حُلـخُ١ حٌُ١ ٝكَ ُٜخ أك٠َ ٓزَ‬ ‫ح٫طٜخٍ حُٔظٞكَس ٓغ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝك٤لخ (حُٔ٤٘خء حَُث٤ٔ٢ ػِ٠ حُٔخكَ حَُ٘ه٢ ُِزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢)‬ ‫ٝحُلـخُ. ًٔخ ًخٗض ٝحهؼش ػِ٠ ١َف حُٜلَحء ك٢ روؼش ٓظٞٓطش ر٤ٖ حُٔ٘طوش حُ٘ٔخُ٤ش حُٔؤُٛٞش أًؼَ ٝح٩هِ٤ْ‬ ‫93‬
  • 40.
    ‫حُـ٘ٞر٢. ٛل٤ق إٔحُِٔ٢، حُؼخٛٔش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُؼؼٔخٗ٤ش حُوي٣ٔش، ًخٗض أًزَ رِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ًُي حُٞهض اً‬ ‫ًخٕ ػيى ٌٓخٜٗخ ٣َٜ اُ٠ كٞحُ٢ ػَ٘س آ٫ف ٗٔٔش، ا٫ أٜٗخ ًخٗض ٗي٣يس حُوَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ًٝحص طخٍ٣ن ١ٞ٣َ‬ ‫ٖٓ حَُٜحع ٓغ حُوزخثَ حُزيٝ٣ش حُٔ٘ظَ٘س ك٢ حُؼٔن حُٜلَحٝ١ َُ٘م ح٧ٍىٕ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػٔخٕ ًخٗض، رٔؼ٘٠‬ ‫ٖٓ حُٔؼخٗ٢، روؼش أًؼَ حطٜخكخ رخُل٤خى. ٝٓٔخ ُحى حُط٤ٖ رِش ٝأىٟ اُ٠ كْٔ ح٧َٓ إٔ كخٗ٤ش ػزي هللا حُزيٝ٣ش‬ ‫ط٘خؿَص ٓغ أٗخّ ٓلِ٤٤ٖ، ك٤ٖ ًخٕ ػزي هللا ك٢ حُِٔ٢ ٛ٤ق ػخّ (1291 ّ). ٝك٢ حُ٘ـخٍ ٙ،ُّ أػٞحٕ ػزي هللا‬ ‫َٗ ِٛ٣ٔش، ٝأؿزَٝح ػِ٠ ٓـخىٍس حُزِيس. (6) إ ػ٬هخطٚ حُ٬كوش رخُِٔ٢ ُْ طٌٖ ؿ٤يس ؿيح ك٢ أ١ ٖٓ ح٧ٝهخص.‬ ‫ريأ ػزي هللا اىحٍطٚ رظٌ٘٤َ كٌٞٓش ًحص أرؼخى ػظ٤ٔش. كوي ػ٤ٖ ٓـِٔخ ٍُُِٞحء ٓئُلخ ًِ٤خ ٖٓ هٞٓ٤٤ٖ ٓزن ُْٜ إٔ‬ ‫ًخٗٞح ك٢ هيٓش ك٤َٜ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ًخٕ حُٔـِْ رَثخٓش ىٍُ١ ٖٓ ٓ٘طوش حُ٘ٞف حُِز٘خٗ٤ش ٓلٌّٞ رخ٩ػيحّ ك٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش حُوخٟؼش ُِلَٗٔ٤٤ٖ ٣يػ٠ ٍٗ٤ي ١ِ٤غ. ًٝخٕ ٓغ ٍٗ٤ي ر٤ي ٌٛح ك٢ ٓـِْ حٍُُٞحء ًَ ٖٓ أٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢‬ ‫ٖٓ ٗخرِْ، ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ ٖٓ كٔٚ، كٖٔ حُلٌ٤ْ ٖٓ ىٓ٘ن، ٝػِ٢ هِو٢ حَُ٘ح٣َ١ ٖٓ ػـِٕٞ، ٝٛٞ حُٞك٤ي‬ ‫(7‬ ‫ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ريح ٌٛح حُٔـِْ ًٔخ ُٞ ًخٕ كٌٞٓش ك٢ حُٔ٘ل٠، ًٝخٕ ه٤َ طـٔ٤ي ُطٔٞكخص ػزي هللا حُٔظٔؼِش رخُِكق اُ٠ ىٓ٘ن.‬ ‫ًخٕ ًَ ٖٓ ٍٗ٤ي ١ِ٤غ ٝأٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٝٓظَٜ ٍٓ٬ٕ أػ٠خء ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢، حٌُ١ ًخٕ هِلخ ػِ٘٤خ‬ ‫ك٤ٔخ رؼي حُلَد ُـٔؼ٤ش حُلظخس حَُٔ٣ش ك٤ٔخ هزِٜخ. ٝهي ًخٕ ح٫ٓظو٬ٍ، كٔذ ح٫ْٓ حُٔظيحٍٝ ػٔٞٓخ، حُلِد‬ ‫ح٧ك٠َ ط٘ظ٤ٔخ ٝح٧ٝٓغ حٗظ٘خٍح (اً ًخٗض ُٚ كَٝع ٓ٘ظَ٘س ك٢ ٓخثَ أٍؿخء ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش ³حُطز٤ؼ٤ش‪µ‬‬ ‫ٝحُؼَحم) ٝح٧ًؼَ ؿٌٍ٣ش ر٤ٖ أكِحد ٓخ رؼي حُلَد حُوٞٓ٤ش. طًَِص أٛيحكٚ ػِ٠ طلو٤ن ٛيك٢ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ (حُــَحك٤ش) ٝحُؼَحم. أٓخ حُٞٛخ٣ش ح٧ؿ٘ز٤ش كٌخٗض ـ ٓؼِٜخ ٓؼَ هطش رَ٣طخٗ٤خ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ـ‬ ‫َٓكٟٞش.‬ ‫ػِ٠ حُطَف حُزَ٣طخٗ٢ ٖٓ حُٔؼخىُش طْ طؼ٤٤ٖ حُلخًْ حُؼٌَٔ١ حُٔخرن ُِوِ٤َ ٝحَُث٤ْ حُلخُ٢ ُِـ٘ش ح٧ٍٝ ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ أُزَص أرَٖٓٔ ٟخرطخ ٓ٤خٓ٤خ ٍث٤ٔخ، ٣٠طِغ رٜٔٔخص ٟخر٢ ح٫ٍطزخ١ ر٤ٖ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُويّ‬ ‫ْ‬ ‫ٝػزي هللا ٝ٣٠ٖٔ روخء ح٧ه٤َ، ِٓظِٓخ رٞػٞىٙ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ طؼَف ا٫ حُوِ٤َ ػٖ حَُؿَ، كوي‬ ‫ؿخء ٜٓلٞرخ رويٍ ًز٤َ ٖٓ حُٔي٣ق ٖٓ ؿخٗذ ًَ ٖٓ ٛٔٞث٤َ ٝى٣يُ ٍُْٝٞٗ. (8) أٓخ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ‬ ‫ح٥هَٕٝ حُٔؼ٤ٕ٘ٞ ٖٓ ؿخٗذ ٛٔٞث٤َ هزَ ٓظش أَٜٗ كٌخٗٞح ٓ٤زوٕٞ ك٢ ٓ٘خٛزْٜ، ًٔخ ًخٕ كَ٣يٍ٣ي ر٤ي‬ ‫هٜٞٛخ ٓ٤ٞحَٛ ٜٓٔظٚ حُٔظٔؼِش رظٌ٘٤َ هٞس حكظ٤خ١٤ش ٓلِ٤ش.‬ ‫ًخٕ ٫ري ُِوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٝح٩ٓزَ٣خُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُظٜخىّ ك٤ٔخ ر٤ٜ٘ٔخ آهَ حُٔطخف ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ؿ٤َ إٔ‬ ‫ٌٛح حُٜيحّ حُٔلظّٞ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ُْ ٣ٌٖ أٝحثَ حُؼَ٘٣٘٤خص ٓظـِ٤خ رٟٞٞف ًخَٓ ٍؿْ اكزخ١خص ٓئطَٔ حُٔ٬ّ، ٧ٕ‬ ‫ٓخ ًخٕ ٓ٘ظًَخ ٝٓظزخى٫ ر٤ٖ حُطَك٤ٖ ٖٓ كخؿش ًَ ٜٓ٘ٔخ ُ٦هَ، ٝٓٞء طٍٜٞ ٝهطؤ كْٜ ًخٕ هي هِن حُْٞٛ‬ ‫حُوخثَ رٞؿٞى هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُٜٔخُق حُٔ٘ظًَش ر٤ٖ حُـخٗز٤ٖ. ًخٗض حُلٜ٤ِش حُٜ٘خث٤ش ُؼوي ٛلوش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ٓٔٞٛش ٝؿخٓ٠ش ٖٓ ؿٜش، ٝٓلظٞكش ٝهخرِش ُِظؼي٣َ ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ، ٧ٕ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٍٓض اُ٠‬ ‫حٓظَٟخء حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد هيٍ ح٩ٌٓخٕ ُيكؼْٜ اُ٠ طؤ٣٤ي ٗظخّ ح٫ٗظيحد. أٟق اُ٠ ًُي إٔ حُؼي٣ي ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ‬ ‫ٗؼَٝح رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ٍحٟ٤ش ػٖ ح٧ٓخُ٤ذ حُلَٗٔ٤ش، كٞهؼٞح ك٢ هطؤ ح٫ػظوخى ربٌٓخٗ٤ش هِذ ػيّ حَُٟ٠‬ ‫ٌٛح اُ٠ ىػْ ُو٠٤ظْٜ حُوخٛش.‬ ‫ك٢ ظَ ٌٛٙ حُظَٝف حٓظطخع ػزي هللا إٔ ٣ـي ُ٘لٔٚ، ٓئهظخ، ٓٞهؼخ ٝٓطخ ر٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ حُوٞٓ٤٤ٖ ٝأٓ٤خىٙ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. كزظؼ٤٤ٖ كٌٞٓش هٞٓ٤ش أٍٟ٠ حُظطِؼخص حُوٞٓ٤ش حُطخٓلش اُ٠ ح٫ٟط٬ع ريٍٝ ك٢ حُلٌْ. ٝرؼِٝكٚ‬ ‫ػٖ حُٔ٘خًٍش حُ٘وٜ٤ش حٌُٔؼلش ك٢ ح٩ىحٍس، ٟٖٔ ا٣وخع حُِّٞ ػِ٠ ٓٔظ٘خٍ٣ٚ ٝاىحٍ٣٤ٚ ػٖ أ١ طيحر٤َ ٓظطَكش‬ ‫٣ظوٌٛخ حُطَف حُوٞٓ٢ ٖٓ حُٔؼخىُش ك٤ٔخ ٣وٚ رَ٣طخٗ٤خ. ٝػٔش حٓظَحط٤ـ٤ش أهَٟ حػظٔيٛخ طٔؼِض رخٓظـ٬ٍ (ًِٔٚ‬ ‫ٝكظٍٞ ٛٔظٚ) ٓٔخ ٌٓ٘ٚ ٖٓ حُظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔط٤غ حٌُٔػٖ ٌُٝ٘ٚ حُؼخؿِ ػٖ ط٘ل٤ٌ أٝحَٓ ٓؼ٤٘ش، ري٫ ٖٓ ٍكٞ‬ ‫حُٔطخُذ حُزَ٣طخٗ٤ش ٍك٠خ ٓزخَٗح، ٝحُظٔزذ رٔـخرٜش هي ٫ طٌٕٞ هخرِش ُِظلخٝٝ. ًخٗض حُظْٜ حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔٞؿٜش‬ ‫اُ٠ ػزي هللا طؼٌْ ٗـخكٚ، كوي ٝٛٔظٚ رخٌَُٔ ٝكظٍٞ حُٜٔش ٝحُؼـِ، ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طٜلٚ ه٢ رؼيّ حَُؿزش ك٢‬ ‫حُظؼخٕٝ أٝ حُظَٔى ٝحُؼ٘خى ك٢ ٌٛٙ حُلظَس حُٔزٌَس ػِ٠ ح٧هَ. ؿ٤َ إٔ ًٌٗٞخ ٓؼ٤٘ش ًخٗض طلّٞ كٍٞ ٝؿٞى‬ ‫أؿَحٝ أػٔن طلض حُـطخء حُٔطل٢ ُٔ٤ِحص ػزي هللا. كوي ٝٛلٚ أرَٖٓٔ هخث٬: اٗٚ »ٓلزٞد، ُزن ًَٝ٣ْ، هي‬ ‫ْ‬ ‫(9)‬ ‫٣ٌٕٞ رٔ٤طخ َٝٛ٣لخ، ٌُٖٝ ح٫كظٔخٍ ح٧هٟٞ ٛٞ أٗٚ رخُؾ حُؼٔن هٞ١ حُؼِ٣ٔش«.‬ ‫04‬
  • 41.
    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓإٔ طِي ًخٗض ك٤٬ ٗخؿلش ػِ٠ حُٔيٟ حُوٜ٤َ كبٜٗخ ُْ طلْ ػزي هللا ١ٞ٣٬. ٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ‬ ‫حُِ٘حػخص حُؼخٗٞ٣ش، ٝؿِٔش ٖٓ حُ٠ـٞ١ حُول٤ش إٔ ً٘لض رٟٞٞف ػٖ هٞس رَ٣طخٗ٤خ حُٔظلٞهش. ًٔخ إٔ ؿ٤خد حُيػْ‬ ‫حُٔطَّى ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ أك٠٠، آهَ حُٔطخف، اُ٠ حرظؼخى ٓؼظْ ٓئ٣ي٣ٚ حُوٞٓ٤٤ٖ ػ٘ٚ.‬ ‫ٗ٘ؤ حُظ٠خٍد حٌُٔ٘ٞف ح٧ٍٝ ر٤ٖ حَُؿزظ٤ٖ: حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُوٞٓ٤ش ك٢ َٜٗ أ٣خٍ، كٍٞ كـْ حُوٞحص ح٫كظ٤خ١٤ش‬ ‫حُٔلِ٤ش حٌُ١ أٍحىطٚ رَ٣طخٗ٤خ ٛـ٤َح، ٝأٍحىٙ ٓٔظ٘خٍٝ ػزي هللا حُوٞٓ٤ٕٞ ًز٤َح. ُٝٔ٘خه٘ش حُٔٔؤُش ىػ٢ ػزي هللا‬ ‫اُ٠ كِٔط٤ٖ، ٍِٝٗ ٟ٤لخ ػِ٠ ٓل٤٘ش حُيٝم حُلي٣ي١ (ح٥٣َٕٝ ى٣ٞى) حٌُِٔ٤ش حَُحٓ٤ش ك٢ ك٤لخ. ٓؼ٤يح ريػٞطٚ‬ ‫ٝرٔل٤٘ش (حُيٝم حُلي٣ي١ حُِٔىكٔش) أًػٖ ػزي هللا ٓظٞىىح َُِؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔظؼِوش رلـْ حُوٞس، ِٓٔلخ اُ٠ إٔ‬ ‫حَُهْ ح٧ًزَ ًخٕ هي طْ ١َكٚ ريكغ ٖٓ أطزخػٚ حٍُٔٞ٣٤ٖ، ِٝٓظٔٔخ حُؼٌٍ ُ٘لٔٚ رِلض ح٧ٗظخٍ اُ٠ ٟٝؼٚ حُٜؼذ.‬ ‫(17) ُْ ٣ٌٖ حُٜيحّ ر٤ٖ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٝح٧ٛيحف حُوٞٓ٤ش، ٝاًػخٕ ػزي هللا حُٔظِح٣ي ُوٞس رَ٣طخٗ٤خ حُٔظلٞهش‬ ‫ػِ٠ ٌٛٙ حٍُٜٞس حُٔزخَٗس رٌَ٘ ىحثْ ػِ٠ أ٣ش كخٍ. كؤك٤خٗخ ًخٕ حَُٜحع ٣ظْ ر٤ٖ ح٫ٗؤخٓخص حُطز٤ؼ٤ش ٌُٔخٕ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ، ٝػِ٠ هِل٤ش حٟطَحرْٜ ٝهِوْٜ ر٘ؤٕ حُٔٔظوزَ حٌُ١ ًخٕ ٣٘ظظَْٛ، ٗظَح ُظٔخٍع ح٧كيحع حُٔ٤خٓ٤ش‬ ‫ح٧ه٤َس. كل٢ كِ٣َحٕ ٓؼ٬ ٍك٠ض ٓ٘طوش ك٢ ٓوخ١ؼش ػـِٕٞ طيػ٠ حٌٍُٞس إٔ طيكغ َٟ٣زش ٓلَٟٝش ػِ٠‬ ‫حُٔٞحٗ٢ اُ٠ حُٔٞظل٤ٖ ك٢ اٍري. ٗ٘ؤص حٌُِٔ٘ش ٖٓ حُظ٘خكْ حُٔلِ٢ ر٤ٖ هزخثَ حٌٍُٞس ٝرِيس اٍري، ٝحٓظ٤خء ػخثِش‬ ‫حَُ٘٣ي١ حُو٤خى٣ش ٖٓ اىحٍس ػزي هللا. (77) ٓخ ُزؼض هِؼش ػخثِش حَُ٘٣ي١ حُٔظلٜ٘ش ك٢ طز٘ش إٔ هٜلض رطخثَحص‬ ‫ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٩هٔخى حُظَٔى. ؿ٤َ إٔ أرَٖٓٔ أَٛ ػِ٠ طلٔ٤َ ٓظَٜف ػـِٕٞ أٓ٤ٖ حُظٔ٤ٔ٢ ٓٔئُٝ٤ش ٓخ‬ ‫ْ‬ ‫كيع. كٔغ إٔ طوَ٣َٙ أهَ رؤٕ حُٔزذ حُٔلِ٢ ُِظَٔى ًخٕ ٓظٔؼ٬ رلو٤وش إٔ حٌٍُٞس ًخٗض هي ٓيىص َٟ٣زش حُؼخّ‬ ‫ُ٪ىحٍس حُٔخروش ك٢ اٍري، أٍحى أرَٖٓٔ إٔ ٣٠٤ق هيٍح ٖٓ ُهَكخطٚ هخث٬: »٣ٔظؼٞ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ اُحء‬ ‫ْ‬ ‫ٝؿٞى ٓ٘ل٤٤ٖ ٍٓٞ٣٤ٖ ك٢ ٓ٘خٛذ ًحص ٍٝحطذ ػخُ٤ش، ٝحٟطَحٍْٛ ُيكغ حُ٠َحثذ ٖٓ أؿَ طٞك٤َ حُٔ٘خٛذ‬ ‫ُٜئ٫ء حُٔ٘ل٤٤ٖ«. (27) طِي ٛ٢ حُطَ٣وش حُظ٢ حطزؼٜخ أرَٖٓٔ ُِ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا ٝىكؼٚ اُ٠ ارؼخى هٞٓ٢ ٖٓ ٗخرِْ‬ ‫ْ‬ ‫ٝػ٠ٞ ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٛٞ حُظٔ٤ٔ٢ ػٖ اىحٍطٚ.‬ ‫ٝك٠٬ ػٖ اُزخّ حُو٬هَ حُٔلِ٤ش أػٞحرخ ُحثلش ىأد حُٔٞظلٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، ػِ٠ هِن ٓؼخٍٟش‬ ‫ٓلِ٤ش كو٤و٤ش، ُٔخ أ١ِوٞح ػِ٤ٚ حْٓ (كٌْ حٍُٔٞ٣٤ٖ) رٜيف طلَ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ (حُؼ٘خَٛ حُٔ٘خؿزش). ػٔش‬ ‫ر٤٘ش ؿ٘٤ش رخُٔؼخٗ٢ ٍؿْ أٜٗخ ػَٟ٤ش. كل٢ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) هخّ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ٍؿَ حٌَُى حُوٞ١،‬ ‫ٝأكي ًٝ١ حُ٘لًٞ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، رِ٣خٍس حُويّ ُِوخء حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ىٕٝ ٓؼَكش ػزي هللا حُٔٔزوش‬ ‫أٝ ٓٞحكوظٚ. (37) ٝرؼي أهَ ٖٓ َٜٗ طليػض حُظوخٍ٣َ ػٖ إٔ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ًَٝ ٖٓ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ‬ ‫ٝرؼٞ حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ هٍَٝح ار٬ؽ ػزي هللا ر٠ٍَٝس اُحكش حٍُٔٞ٣٤ٖ، ٓخ ُْ ٣ظَٜف ٛئ٫ء رويٍ أًزَ ٖٓ‬ ‫(47)‬ ‫حُلٌٍ، ٝرٔٔظٟٞ أػِ٠ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ رظلٔ٤ٖ ح٧كٞحٍ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حَُٜحع ر٤ٖ حُ٘وٜ٤خص حُٔلِ٤ش ٝحُـَرخء حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ىٓ٘ن ٝٗخرِْ ٝٓخ اُ٤ٜٔخ ؿَ٣زخ رلي ًحطٚ، ٌُٖٝ‬ ‫حُٔ٘طِوخص حُٞ١٘٤ش حُظ٢ حٓظويٓض ُِظؼز٤َ ػٖ حُٔ٘خكٔش ًخٗض آٌٗحى ط٘٤َ اُ٠ كٔخٓ٤خص رَ٣طخٗ٤ش أًؼَ ٖٓ إٔ‬ ‫طؼزَ ػٖ ٓ٘خػَ ػَر٤ش. ٝػٔش اٗخٍس أهَٟ اُ٠ ٝؿٞى طِو٤ٖ رَ٣طخٗ٢ ًخٗض ٝحٟلش ك٢ ػزخٍس حُظزخٛ٢ حُظ٢‬ ‫أ١ِوٜخ ٍُْٞٗ هخث٬: »إ طؤُ٤ذ حَُأ١ حُؼخّ ٝرؼٚ ػِ٠ حُٔخكش ُٖ ٣ظطِذ أ١ ٝهض«. (57) ٝك٤ٔخ رؼي ًخٕ‬ ‫حُٔٔظ٘خٍٕٝ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓ٤ٌ٤ِٕٞ حُٔيحثق ُلًَش ػَكض رخْٓ (َٗم ح٧ٍىٕ َُِ٘م أٍىٗ٤٤ٖ). ٝهي ًخٗض كًَش‬ ‫ٝ١٘٤ش كخُٔش أًؼَ ٜٓ٘خ كؼِ٤ش ك٢ ًُي حُٞهض، ؿ٤َ أٜٗخ أكخىص رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كَرٜخ ٟي حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش‬ ‫ح٧ٝٓغ ٝح٧ًؼَ طٜي٣يح. ٖٓ حُـي٣َ رخُٔ٬كظش إٔ ٓؼَ ًُي حُ٘ؼخٍ ُْ ٣ٜٔي كظ٠ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص، ك٤ٖ رخطض‬ ‫ح٩ىحٍس حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٓؼوِش رخُؼي٣ي ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔظؼخٝٗ٤ٖ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ أٛيحءٙ ًخٗض هخرِش ٧ٕ طٔٔغ‬ ‫ك٢ ظَٝف ٓخ رؼي (8491 ّ) حُٔوظِلش ؿيح.‬ ‫رؼي ٌٓ٘٬ص حٌٍُٞس حُظ٢ طٔو٠ض ػٖ حُؼٞحهذ حُٞه٤ٔش رخُ٘ٔزش ُِٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُٔظٔؼِش رظيٓ٤َ حُوٞحص‬ ‫ح٫كظ٤خ١٤ش حُٔلِ٤ش، حُظ٢ ًخٕ كَ٣يٍ٣ي ر٤ي (67) هي أٝؿيٛخ ك٢ ظَ حَُػخ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش، ريأ حٓظ٤خء رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ‬ ‫اىحٍس ػزي هللا، أٝ ٖٓ ؿ٤خد ٓؼَ ٌٛٙ ح٩ىحٍس، ٣ظٜخػي. كوي ٌٗخ ٛٔٞث٤َ ٖٓ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓ٘ـٍٞ حُزخٍ‬ ‫رٔ٘خٍ٣غ أٝٓغ ٝ١ٔٞكخص أًزَ. ًٝخٗض (كخٗ٤ظٚ حٍُٔٞ٣ش) ٜٓيٍ اُػخؽ رخُ٘ٔزش اُ٠ أرَٖٓٔ ٌَٝٓٝٛش ك٢‬ ‫ْ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ، ك٠٬ ػٖ حػظزخٍٛخ رخٛظش حُظٌخُ٤ق ٝٓؼيٝٓش حٌُلخءس. (77) ٝرؼي ر٠ؼش أ٣خّ هخّ حُـَ٘حٍ ًٞٗـَ٣ق‬ ‫رظ٠و٤ْ ٌٛٙ حُظؼِ٤وخص، ك٤ٖ أٟخف اُ٤ٜخ ٓ٬كظش هخٍ ك٤ٜخ: »ُ٤ْ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ا٫ ٓلظخ٫ ٣زيى‬ ‫حُٔؼٞٗخص حُٔخُ٤ش حُٔويٓش ُٚ ػِ٠ ٗلٔٚ ٝأٛيهخثٚ. اٗٚ ػخؿِ إٔ ٣لٌْ ٫كظوخٍٙ اُ٠ حُوٞس ٝحُوخرِ٤ش ٝحُ٘٘خ١ ـ اٗ٘خ ٗزيى‬ ‫(87)‬ ‫أٓٞحُ٘خ ك٤ٖ ٗويٜٓخ ُٚ، ُٖٝ ٣ِزغ حُزِي إٔ ٣ـَم ك٢ رلَ ٖٓ حُلٟٞ٠«.‬ ‫14‬
  • 42.
    ‫ٌُٖٝ ك٢ ُ٘يٕىحكغ ٍُْٞٗ ػٖ ػزي هللا ٫كظخ ح٧ٗظخٍ اُ٠ حُوطش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٤ٖ هخٍ: »أػظوي أٗ٘خ ً٘خ ٗ٘ؼَ رؤٕ‬ ‫ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ـذ إٔ ٣زو٠ ٓؼِوخ اُ٠ إٔ ٣ظلون ح٫ٓظوَحٍ ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس. ُْ ٗطِذ ٖٓ ػزي هللا ٟٓٞ‬ ‫حُللخظ ػِ٠ حُٔ٬ّ ٓغ ؿ٤َحٗٚ، ُْ ٗطخُزٚ رظٔ٤٤َ اىحٍس ؿ٤يس... ٝٗظخٓٚ، ػِ٠ حكظوخٍٙ اُ٠ حُ٘ؼز٤ش حُؼَ٣٠ش‬ ‫ٝحٌُلخءس حُٔٔظخُس، ٫ ٣وق ك٢ ١َ٣و٘خ رؤ١ ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ ك٢ أ١ ٖٓ حُلٍِٞ حُظ٢ َٟٗ كَٟٜخ!« (97) ؿ٤َ إٔ‬ ‫طًٌ٤َٙ حٌُ١ ؿخء ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ ُْ ٣ئى اُ٠ حُظول٤ق ٖٓ ٍى حُلؼَ ػِ٠ ح٧ُٓش حُظخُ٤ش حُظ٢ ِٛص ٗظخّ ػزي هللا‬ ‫ك٢ حُؼخُغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ كِ٣َحٕ ػخّ (1291 ّ) ٖٗ ًٔ٤ٖ ٛـٞٓخ ػِ٠ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُلَٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش‬ ‫ُٝز٘خٕ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، حٌُ١ ًخٕ ٣وّٞ رـُٞش طلظ٤٘٤ش ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ. ٛل٤ق إٔ ؿٍٞٝ‬ ‫ٗلٔٚ ٗـخ ٌُٖٝ ٟخرطخ كَٗٔ٤خ ًخٕ ٓؼٚ هظَ. ٝرٍٜٞس ٗزٚ كٍٞ٣ش طْ ار٬ؽ ٛٔٞث٤َ رٔخ كيع ٖٓ هزَ حُوَٜ٘‬ ‫حُؼخّ حُلَٗٔ٢ ك٢ حُويّ، حٌُ١ أًي ػِ٠ إٔ حٌُ٘ٞى ٜٓ٘زش ػِ٠ أٍىٗ٤٤ٖ ٍٝٓٞ٣٤ٖ ٓو٤ٔ٤ٖ ك٢ ح٧ٍىٕ. ٝػِ٠‬ ‫حٓظيحى أًؼَ ٖٓ َٜٗ ُْ ٣ـَ حُزٞف رؤ١ ٗ٢ء اٟخك٢ كٍٞ حُٟٔٞٞع. ٖٝٓ ػْ رخىٍص رخٍ٣ْ كـؤس، اُ٠ ١َف‬ ‫حُٔٔؤُش ػِ٠ ُ٘يٕ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٓئًيس إٔ حُـ٘خس ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓو٤ٔ٤ٖ ك٢ ح٧ٍىٕ كو٢، رَ ٖٝٓ أػ٠خء كخٗ٤ش‬ ‫ػزي هللا. (12) ٝرؼي ًُي ىأد أرَٖٓٔ ٝهِلٚ رخُظ٘خٝد ػِ٠ ٓٔخٍٓش حُ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا ُظِٔ٤ْ حُٔ٘زٞٛ٤ٖ. طـ٘ذ‬ ‫ْ‬ ‫ػزي هللا ح٩ًػخٕ ُِطِذ، رلـش إٔ ًُي ًخٕ ٣ٌَ٘ ٓٔخٓخ رَ٘كٚ، ٝحٗظٜخًخ ُوٞحػي ًَّ حُ٠٤خكش حُؼَر٤ش، ٝػٖ‬ ‫١َ٣ن آٍخٍ ىٍٝ٣خص ٖٓ حُيٍى ٩ُوخء حُوزٞ ػِ٠ حُٔظٜٔ٤ٖ ًخٗض ٫ طَٜ ا٫ رؼي هِ٤َ ٖٓ حُظؤه٤َ ُظٜٜٔ٤َ‬ ‫َٛٝرْٜ. ٝرخُلؼَ كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ ح٫طٜخٓخص حُلَٗٔ٤ش ًخٗض ٓظطَكش، ٝظِض طيحكغ ػٖ ػزي هللا‬ ‫هخٍؽ َٗم ح٧ٍى ٕ؛ أٓخ ك٢ حُيحهَ كبٕ حُو٠٤ش هيٓض حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش، اً ٌِٗض أىحس ٓ٘خٓزش ٣ٌٖٔ‬ ‫حٓظويحٜٓخ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ ُظًٌ٤َ ػزي هللا رخُٔوخ١َ حُظ٢ ًخٕ حٍطزخ١ٚ رخُ٘٘خ١ حُوٞٓ٢ ٣٘طٞ١ ػِ٤ٜخ. ُْ ٣ظْ‬ ‫طِٔ٤ْ أ١ ٖٓ حُٔ٘زٞٛ٤ٖ، ٝرو٤ض حُو٠٤ش طـَؿَ ً٣ُٜٞخ ُٔيس ػخٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ اُ٠ إٔ طْ حٓظزيحٍ ؿٍٞٝ رخُـَ٘حٍ‬ ‫ٌٓٔ٤ْ ٝ٣ـخٕ.‬ ‫ٓخ ُزغ أٗـٞحع أهـَٟ ٖٓ حُٔ٘ـٜخص إٔ أطخكض كَٛخ ٓ٘خٓزش ُِ٣خىس حُ٠ـ٢ ػِ٠ ػزي هللا. كل٢ أ٣ٍِٞ (1291 ّ)‬ ‫أك٠٠ هطؤ ٓو٤ق حهظَكٚ أرَٖٓٔ اُ٠ كيٝع ٓظخَٛحص ك٢ ػٔخٕ. ريأ حُلخىع ٓغ ٍٝٛٞ ارَحٛ٤ْ ٛ٘خٗٞ اُ٠‬ ‫ْ‬ ‫حُٔي٣٘ش. ًخٕ ٛ٘خٗٞ ٌٛح، ٝٛٞ أكي أًؼَ حُوخىس حُٞ١٘٤٤ٖ ـ حُوٞٓ٤٤ٖ طٔظؼخ رخ٫كظَحّ، هي هخى ػٍٞس ِٓٔلش ٟي حُوٞحص‬ ‫حُلَٗٔ٤ش ك٢ ٓ٘طوش كِذ. ٝرؼي إٔ طْ اهٔخى حُؼٍٞس ٫كوخ َٛد ٛ٘خٗٞ، ٓؼَ هٞٓ٤٤ٖ آهَ٣ٖ هزِٚ، اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫َٓ ُٝٛٞٚ ىٕٝ إٔ ٣ِلض أٗظخٍ حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ ػٔخٕ حٌُ٣ٖ ُْ طٌٖ ُي٣ْٜ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، أ٣ش كٌَس ػ٘ٚ.‬ ‫ػ٘يٓخ ٫كع ػزي هللا ؿ٤خد ٍىس كؼَ ػِ٠ حُِ٣خٍس، ١ِذ ٖٓ أرَٖٓٔ إٔ ٣ِٝى ٛ٘خٗٞ رَٓخُش طؼَ٣ق ٝطٞٛ٤ش‬ ‫ْ‬ ‫ٓٞؿٜش اُ٠ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝهخّ أرَٖٓٔ رظِز٤ش ١ِذ ػزي هللا. طخرغ ٛ٘خٗٞ ٓلَٙ اُ٠ كِٔط٤ٖ ِٓٝىح‬ ‫ْ‬ ‫رظِي حَُٓخُش. ؿ٤َ إٔ ٓٞظل٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ أك٠َ ح١٬ػخ ٓخ ُزؼٞح إٔ حػظوِٞح ٛ٘خٗٞ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝهخٓٞح رظِٔ٤ٔٚ اُ٠‬ ‫(72)‬ ‫ٍٓٞ٣ش.‬ ‫أىص أٗزخء حُٜٔ٤َ حٌُ١ آٍ اُ٤ٚ ٛ٘خٗٞ اُ٠ ًَٜرش ح٧ؿٞحء ك٢ ػٔخٕ. ٝرٍٜٞس ػلٞ٣ش طـٔغ ك٘ي ؿخٟذ ٝٓ٢‬ ‫حُٔي٣٘ش ك٤غ أٌٓٔٞح رلَ٣يٍ٣ي ر٤ي حٌُ١ ًخٕ ٓخٗ٤خ ك٢ حُٔٞم ك٢ طِي ح٧ػ٘خء، ٝٛيىٝٙ رخُٔٞص اًح ُْ ٣ؼي ٛ٘خٗٞ‬ ‫اُ٤ٚ. أكيع ٜٓ٤َ ٛ٘خٗٞ ؿ٠زخ ٓٔخػ٬ ُيٟ ػزي هللا حٌُ١ حطْٜ رَ٣طخٗ٤خ رو٤خٗش حُؼٜي. ٝك٢ حُٜ٘خ٣ش ؿَٟ اٗوخً ر٤ي‬ ‫ٖٓ هزَ أكي ٟزخ١ٚ (ٝٛٞ كئحى ٓخُْ حٌُ١ ١َىٙ ر٤ي رؼي ػخّ ٝحكي ٖٓ حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش رٍٜٞس ػخؿِش ٌُٞٗٚ‬ ‫ػ٠ٞح ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ)، ٝطَحؿغ ػزي هللا ػٖ ٓٞهلٚ حُـخٟذ ٝٝحكن ػِ٠ حػظوخٍ ػ٬ػش "ٍٓٞ٣٤ٖ" حطٜٔٞح‬ ‫(22)‬ ‫ربػخٍس حٌُِٔ٘ش.‬ ‫ٌِٗض ٌٓ٘٬ص ػٔخٕ ه٬ٍ َٜٗ أ٣ٍِٞ َٟرش ؿي٣يس رؼي كظَس ٓظش أَٜٗ حػظزَطٜخ رَ٣طخٗ٤خ "ِٓػـش" رٌَ٘‬ ‫ػخّ. كٌٔ٘ َٜٗ طُٔٞ ًخٗض ؿَ ح٧ٍٓٞ ًحص حُؼ٬هش رَ٘م ح٧ٍىٕ رٔخ ٣َ٘ٔ ٟٝغ حُزِي ٟٝٝغ كخًٔٚ، رخ٩ٟخكش‬ ‫اُ٠ ٗٞػ٤ش حُ٠خر٢ حُٔ٤خٓ٢ حَُث٤ْ ك٤ٚ حٌُ١ »ُْ ٣ٌٖ« كٔذ طؼز٤َ ُ٘يٕ حُٔوظ٠ذ »أك٠َ ٖٓ ٣ٌٖٔ إٔ ٣٠طِغ‬ ‫رٜٔٔش حُٔٔظ٘خٍ حُزَ٣طخٗ٢ ُؼزي هللا« (32) ًخٗض هي رخطض ٓطَٝكش َُِٔحؿؼش ٝاػخىس حُ٘ظَ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫أ١ ٗ٤جخ ٖٓ حُ٘وي ُْ ١،هخٍ ػٖ أهطخء أرَٖٓٔ، كبٕ أٗ٤خء ًؼ٤َس ٛخٍص طوخٍ ػِ٘خ ػٖ ػ٤ٞد ػزي هللا ٝٛلٞحطٚ،‬ ‫ْ‬ ‫(42)‬ ‫ٓغ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ٓ٘خًٍظٚ "حٌُٔ٤لش" ك٢ اىحٍس حُز٬ى ٝاٗلخهٚ حُزخًم.‬ ‫ًخٕ حُ٘ؼٍٞ حُؼخّ ك٢ ُ٘يٕ ٣ٔ٤َ اُ٠ ح٫هظ٘خع ر٠ٍَٝس ح٫ٛظيحء اُ٠ ١َ٣وش ٓخ طظ٤ق كَٛش اٍحكش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ‬ ‫ػزي هللا. ًٝخٕ حُلَ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔل٠َ ٛٞ ىػٞطٚ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ُ٤لٌْ ك٢ ىٓ٘ن، ك٤ٜزق ح٧ٍىٕ ك٢ ظَ كخًْ أهَ‬ ‫ٗؤٗخ اهِ٤ٔخ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ كَٗٔخ ًخٗض هي أٟٝلض إٔ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ َٓكزخ رٚ ك٢ ىٓ٘ن. أٟق اُ٠‬ ‫ًُي إٔ كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ رؼي هي أٛزلض طِي حُيُٝش حُٔٔظوَس حُٔئِٛش، كٔذ (حُٔ٤٘خٍ٣ٞ) حُزَ٣طخٗ٢، ٧ٕ طؼ٤َ‬ ‫ٍؿزش َٗم ح٧ٍىٕ ح٥ُ٤ش ك٢ حُظٞك٤ي. ٌٌٝٛح كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ٝحؿٜض ك٢ أ٣ٍِٞ َٓس أهَٟ حٌُِٔ٘ش ٗلٜٔخ حُظ٢ ًخٗض‬ ‫24‬
  • 43.
    ‫هي ٝحؿٜظٜخ هزَٓظش أَٜٗ، ٌِٓ٘ش ً٤ل٤ش اهَحؽ ػزي هللا ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝأِٓٞد حُظؼخَٓ ٓغ حُٔ٘طوش رؼي إٔ‬ ‫٣ٌٕٞ هي ٍكَ.‬ ‫ُوي ًخٗض ح٧َٜٗ حُٔظش رخُ٘ٔزش ُِوٞٓ٤٤ٖ أ٣٠خ كظَس اكزخ١ ٝه٤زش. رخص ٝحٟلخ أًؼَ كؤًؼَ إٔ ػزي هللا ًخٕ ػخؿِح،‬ ‫ٍٝرٔخ ؿ٤َ ٍحؿذ ك٢ طٞك٤َ حُيػْ أٝ حُلٔخ٣ش حُٔطَّىَ٣ٖ. كل٢ آد ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ٓوطض كٌٞٓش ٍٗ٤ي ١ِ٤غ،‬ ‫ٝكَ ٓلِٜخ ٓـِْ حٓظ٘خٍ١ رَثخٓش ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. (52) ًخٗض ُٜـش ٓـِْ ٍٓ٬ٕ أهَ ط٘يىح ك٢ هٞٓ٤ظٜخ ٖٓ‬ ‫(62)‬ ‫كٌٞٓش ١ِ٤غ. ًٔخ إٔ ٓظَٜح ٗلٔٚ، ٍؿْ ًٞٗٚ ػ٠ٞح ك٢ ح٫ٓظو٬ٍ، ريح ُزؼٞ ُٓ٬ثٚ ؿ٤َ أَٛ ُِؼوش.‬ ‫ٛل٤ق إٔ ١ِ٤غ رو٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ػخٓخ أٝ كُٞٚ، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ظِن أ١ ػَٝ ر٘ـَ أ١ ٜٓ٘ذ َٓس أهَٟ،‬ ‫ٗظ٤ـش كظَ ٗزٚ ًخَٓ كَٟٚ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ػِ٠ ٝؿٞىٙ ك٢ حُلٌْ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓٔق ػلٞحٕ ٛيٍح ك٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم رؼٞىس أًؼَ٣ش حُٜٔخؿَ٣ٖ حُوٞٓ٤٤ٖ اُ٠ أٝ١خْٜٗ. ًخٗض ح٧َٜٗ حُٔظش كظَس ه٤زش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا‬ ‫٧ٗٚ رخص ٗ٤جخ ك٘٤جخ ٣يٍى إٔ ىٓ٘ن ًخٗض أرؼي ٓٔخ طٍٜٞٛخ ك٢ حُزيح٣ش (أٝ ٓٔخ ؿؼِٞٙ ٣ؼظوي). ُِٝ٣خىس حُط٤ٖ رِش‬ ‫ًخٗض حُـ٤َس ٖٓ أه٤ٚ ك٤َٜ حٌُ١ ًخٕ هي طٞؽ ٌِٓخ ُِؼَحم ك٢ آد طؼٌرٚ. (72) ُوي ٝٛلَٚ أرَٖٓٔ ك٢ طِي ح٧٣خّ‬ ‫ْ‬ ‫َ َ‬ ‫هخث٬: »اٗٚ ٌٓظجذ ٓؼظْ حُٞهض ٝٗخكي حُٜزَ، رَّ ؿيح أك٤خٗخ أهَٟ«. (82) ُٝيٟ طؼَٟٚ ُٔ٤َ ٛخثَ ٖٓ حُ٠ـٞ١‬ ‫حُِٔلش ػِ٠ طِٔ٤ْ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٛخؿٔٞح ؿٍٞٝ حٗلـَ أه٤َح ٍٝحف ٣طِن ٗظخثْ ٓ٘لٞٗش رخُـ٠ذ ٫ػ٘خ أهيحٍٙ:‬ ‫ؿجض اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ػخُٓخ ػِ٠ حُٔطخُزش رٍٔٞ٣ش، ٝك٢ حُويّ ٝحكوض ػِ٠ ٓ٤خٓش (حُٔٔظَ) ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘‬ ‫٧ٗ٘٢ ُْ أٍى إٔ أكؼَ أ١ ٗ٢ء ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٔزذ حُٔظخػذ ُزَ٣طخٗ٤خ، ٧ٕ ٓ٤خٓظ٢ ه٬ٍ حُلَد ًخٗض طو٠٢ رؤٕ‬ ‫أٗٔن أػٔخُ٢ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠؛ ٍك٠ض حُٔٔخف ُل٤َٜ روزٍٞ حُؼَٝ ح٥ط٢ ٖٓ ح٧طَحى؛ ًخٕ رٞٓؼ٢ إٔ‬ ‫آهٌ حُؼَحم؛ ٝك٤ٖ أَٗص ك٢ حُويّ اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓظش أَٜٗ ٖٓ حُـٔٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي إٔ ًٛزض اُ٠‬ ‫ٛ٘خى ٝأػِ٘ض ُِؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ ػٖ حػظِحٓ٢ أهٌ ٍٓٞ٣ش، إٔ أىٟ ًُي اُ٠ ٟ٤خع ٍٓٞ٣ش ٝاػخٍس ٓو٢ حُؼَد؛‬ ‫كٜٔض أٗٚ ًخٗض ٛ٘خى كَٛش ًز٤َس ُ٬ٛظيحء ـ ٓغ حٗظٜخء ح٧َٜٗ حُٔظش ـ اُ٠ حُٞٓ٤ِش حٌُل٤ِش رظٜ٘٤ز٢ ك٢ ىٓ٘ن.‬ ‫أٓخ ح٥ٕ كوي هَٔص ًَ ٗ٢ء... ُوي ٗزؼض كظ٠ حُظؤش ٖٓ ٌٛٙ حُزخى٣ش حُٔؼَٝكش رخْٓ َٗم ح٧ٍىٕ ك٤غ‬ ‫(92)‬ ‫٣لخَٛٗ٢ ٛئ٫ء حٍُٔٞ٣ٕٞ حٌَُ٣ٜٕٞ حٌُ٣ٖ ٫ ٣لٌَٕٝ ا٫ رؤٗلْٜٔ...‬ ‫ُٞ ًخٕ حُٜيف ٖٓ ٍٝحء ػٍٞس حُـ٠ذ ٌٛٙ ٛٞ كلِ ٓ٘خػَ حُٔٞحٓخس أٝ ح٩كٔخّ رخٌُٗذ ك٢ ح٧ٝٓخ١ حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫كوي أهلوض ك٢ اٛخرش حُٜيف. كوي أىص، ري٫ ٖٓ ًُي، اُ٠ طَٓ٤ن كِْ رَ٣طخٗ٤خ حُٔظٔؼَ رؤٕ ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ طٞحهخ‬ ‫٧ٕ ٣َكَ رٔؼٍِ ػٖ أ٣ش ٍؿزش رَ٣طخٗ٤ش ك٢ ارؼخىٙ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫طْ حٍٓخٍ ط٢. ا١ ٍُْٞٗ ٫ٓظؼَحٝ ح٧ٟٝخع ػٖ ًؼذ. ًخٕ ػخثيح ٖٓ حُلـخُ ك٤غ ًخٕ هي أهلن ك٢ اه٘خع‬ ‫حُِٔي كٔ٤ٖ رظٞه٤غ ٓؼخٛيس أٗـِٞ ـ كـخُ٣ش. (13) ريص ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حَُ٘٣ل٤ش ٌٓٞٗش ػِ٠ حُظِٔم ػ٘ي هطٞ١‬ ‫حُٔلخَٛ. كوز٤َ ٍٝٛٞ ٍُْٞٗ ؿَٟ طوٞ٣ْ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ حُ٘لٞ حُظخُ٢:‬ ‫ٓخ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤٘خ إٔ ٗٞحؿٜٚ ٛٞ: آخ ح٩ٗلخم حُٔٔظَٔ ػِ٠ ػزي هللا حٌُ١ حٗليٍ ٗلًٞٙ اُ٠ ٓخ ٣وَد ٖٓ ٗوطش حُظ٬ٗ٢،‬ ‫ٝحٌُ١ ُْ ٣ؼي ٣ٞحُ١ ُٝٞ َٓ٣ش ٓ٘خس، أٝ حٓظـٔخع حُ٘ـخػش ٝح٩هيحّ ػِ٠ آٍخٍ هٞس ٛـ٤َس، ُٝٞ رٍٜٞس ٓئهظش‬ ‫كو٢ ٖٓ أؿَ ٟٝغ أَٓ ؿٔغ حُٔٞحٍى ٝحُ٠َحثذ ك٢ ٜٗخرٚ حُٜل٤ق، ٝح٫١ٔج٘خٕ اُ٠ حُو٬ٙ ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ‬ ‫ٝحُلـخُ٣٤ٖ.‬ ‫هي ٗظٌٖٔ، رطز٤ؼش حُلخٍ، ٖٓ طـ٘ذ... آٍخٍ حُوٞحص اًح حٓظطخع ٍُْٞٗ إٔ ٣٘ـق ك٢ ط٘ـ٤غ ػزي هللا ٝىكؼٚ اُ٠‬ ‫ح٩١خكش رٜئ٫ء حُ٘خّ ٝاُ٠ طؼ٤٤ٖ ػخَٛ ٓ٘خٓذ ٌٓخٗٚ؛ أٓخ اًح ػزض، ًٔخ طوٍٞ حُظلٌ٣َحص ٛ٘خ، إٔ ػزي هللا ٗي٣ي‬ ‫(73)‬ ‫حُؼ٘خى، كبٗ٘٢ ٧ٍٟ ك٬ آهَ ؿ٤َ اُحكظٚ ٝطؼ٤٤ٖ كخًْ ػَر٢ ك٢ ٌٓخٗٚ...‬ ‫طٞهغ ٍُْٞٗ ٛٞ ح٥هَ أٗٚ ًخٕ ٓ٤ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣زؼي ػزي هللا ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٝخٕ ٝحػوخ ٖٓ هيٍطٚ ػِ٠ طلو٤ن‬ ‫َْ‬ ‫ًُي. ٝكيٙ ٛ٤ٞرَص ٣٘ؾ ك٢ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ أ١ِن طلٌ٣َح: »... ٫ ٗٔظط٤غ إٔ ٗظـخكَ ػٖ كو٤وش ٝٛ٢: إ‬ ‫ؿٔ٤غ حُوط٢ حُظ٢ ٟٝؼض ك٢ حُوخَٛس ك٢ آًحٍ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ُزؼض إٔ حٗوِزض ػ٘ي حُظ٘خٍٝ ٓغ ػزي هللا‬ ‫(23)‬ ‫ٗلٔٚ؛ ٖٓ حٌُٖٔٔ إٔ ٣لَٜ حُ٘٢ء ًحطٚ َٓس أهَٟ«.‬ ‫َْ‬ ‫ًخٗض ٓ٬كظخص ٣٘ؾ رؼ٤يس حُ٘ظَ ٝػخهزش. كِيٟ طؼَٟٚ ٩ٌٓخٗ٤ش ٍك٤ِٚ ػٖ ح٧ٍىٕ أػزض ػزي هللا أٗٚ ٓظٔٔي‬ ‫رخُزوخء. ٍُْٝٞٗ حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ ػٔٞٓخ ٣ويٍ اىحٍس ػزي هللا طوي٣َح ػخُ٤خ ُيٟ ٓـخىٍطٚ ُِ٘يٕ، ٓخ ُزغ إٔ ٝؿي، ك٤ٖ‬ ‫َٝٛ اُ٠ ػٔخٕ، إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓوطجش ٓؼِٜخ ٓؼَ ػزي هللا، ٝٓٔئُٝش رخُظخُ٢ ٓؼِٚ ػٖ ؿِٔش حٌُٔ٘٬ص ح٧ٓ٘٤ش‬ ‫34‬
  • 44.
    ‫ٝح٩ىحٍ٣ش حُٔظلخػِش. (33)ٝهي ط٘خٍٝ حُؼ٤ٞد حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ ٛؼ٤ي١ ح٩ٓيحى ٝحُظ٘ظ٤ْ رل٤ٞ٣ظٚ حُٔؤُٞكش، ك٤ٔخ ػٌلض‬ ‫ُ٘يٕ ػِ٠ طؼ٤٤ٖ ٓٔؼَ ؿي٣ي ك٢ ػٔخٕ.‬ ‫أٓخ ح٫ْٓ حُـي٣ي حٌُ١ ًخٕ ٓطَٝكخ ُِٔ٘خه٘ش ك٢ ُ٘يٕ ًزي٣َ ٧رَٖٓٔ كوي ًخٕ حطٖ. ٓخٗض ؿٕٞ ك٤ِز٢ حٌُ١ ًخٕ‬ ‫ْ‬ ‫هي هيّ ك٢ ح٩ىحٍس حُٔيٗ٤ش حُٜ٘ي٣ش هزَ هيٓظٚ ح٧ه٤َس ك٢ حُؼَحم؛ ك٤غ حهظِق ٓغ ح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش كٍٞ‬ ‫طٜ٘٤ذ ك٤َٜ ٌِٓخ، ٝرخٌُحص كٍٞ أِٓٞد طٜ٘٤زٚ. ٝهي حطوٌ ٓٞهلخ أؿزَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُؼَحم، حُٔ٤َ‬ ‫ر٤َٓ٢ ًًْٞ إٔ ٣طِذ ٖٓ ك٤ِز٢ ٓـخىٍس حُؼَحم. (43) ُوي ًخٕ ك٤ِز٢، ٍؿْ حطٜخكٚ رخُؼ٘خى ٝحُٔ٘خًٔش ٝحُظ٘زغ‬ ‫رخَُأ١، اىحٍ٣خ ٗخؿلخ، هٞ١ ح٩ٍحىس، ٝ١ِ٤ن حُِٔخٕ رخُِـش حُؼَر٤ش.‬ ‫ُٝيٟ ٓٔخع ك٤ِز٢ ٗزؤ ػٖ طؼ٤٤٘ٚ ٓخٍع رلَف اُ٠ طٔـ٤َ ٓ٬كظش كٔ٤ٔ٤ش ك٢ ًٌَٓحطٚ هخٍ ك٤ٜخ: »ٓ٘لَٜ ػِ٠‬ ‫ؿُٞش أهَٟ ٓوخرَ أٓٞحُ٘خ« (53) ٝٓخ هٜيٙ ٛٞ أٗٚ ًخٕ ٓ٤لَٜ ػِ٠ كَٛش أهَٟ طٌٔ٘ٚ ٖٓ ط٘ـ٤غ هطش‬ ‫حٓظو٬ٍ حُؼَد، ًٔخ ٣ظٍٜٞٛخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حكظـخؿٚ حُ٘ي٣ي ػِ٠ ىٓخثْ رَ٣طخٗ٤خ ك٤ٔخ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ رـ٤ش‬ ‫اؿ٬ّ ك٤َٜ ػِ٠ ػَٕ حُؼَحم، كوي هزَ رٟٞغ ػزي هللا ىٕٝ أ٣ش ٓٔخكٌش أٝ طَِٔٔ. كزؼي ُوخءحص طل٢ رخُـَٝ‬ ‫ٓغ ًَ ٖٓ ػزي هللا ٍُْٝٞٗ ك٢ ػٔخٕ، ٛٔٞث٤َ ك٢ حُويّ، ٝطَ٘طَ٘ ك٢ ُ٘يٕ، ػخى اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُ٤ّٞ حُلخى١‬ ‫ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ (1291 ّ) رٞٛلٚ حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢.‬ ‫أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كوي ًخٗض ٓٞحكوش ٛخىثش هي كِٜض ػِ٠ أَٓ روخثٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُٞهض حَُحٖٛ رل٠َ‬ ‫حُظوٞ٣ْ حُٜخىٍ ػٖ ٍُْٞٗ. ُْ ٣ٜيٍ أ١ اػ٬ٕ ٍٓٔ٢ ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ أٍحىص إٔ طزو٢ آٍحءٛخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٓلظٞكش ٝإٔ طظـ٘ذ اػخٍس حُلَٗٔ٤٤ٖ، حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٫ ٣ِحُٕٞ ٣ٔظٜـٕ٘ٞ كٌَس اهخٓش كٌٞٓخص َٗ٣ل٤ش ػِ٠ كيٝى‬ ‫ٍٓٞ٣ش.‬ ‫ك٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ُؼخّ (1291 ّ) هخّ ًَ ٖٓ ك٤ِز٢ ٍُْٝٞٗ ٝأرَٖٓٔ رِ٣خٍس ػزي هللا‬ ‫ْ‬ ‫ك٢ ٓوَٙ ريحٍ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ حُٔظٞحٟؼش، حُظ٢ ُْ ٣ظـ٤َ ك٤ٜخ ٗ٢ء ٟٓٞ اٟخكش ٓلَٓ٤ٖ ػِ٠ ؿخٗز٢ حُزٞحرش،‬ ‫ٓطِ٤٤ٖ رؤُٞحٕ حُؼِْ حَُ٘٣ل٢ ح٧ه٠َ ٝح٧ر٤ٞ ٝح٧ٓٞى. ًخٕ ك٤ِز٢ هي ؿخء ُ٤ويّ أٍٝحم حػظٔخىٙ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ‬ ‫ٓـ٢ء أرَٖٓٔ ُِٞىحع. طٔض ىػٞس حُ٠٤ٞف ُِزوخء ُظ٘خٍٝ حُـيحء ك٢ ُوخء ًًٍٞ١ َٓ٣ق ٓ٘لٕٞ رخُلي٣غ ػٖ‬ ‫ْ‬ ‫حُـ٤خى ٝحُٔ٬ف ٝٓخ اُ٤ٜٔخ. أىٟ اطوخٕ ك٤ِز٢ حُِـش حُؼَر٤ش ٝحٛظٔخٓٚ رخُظوخُ٤ي حُوزِ٤ش اُ٠ طوَ٣زٚ ٖٓ ػزي هللا، ػِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ اػـخرٚ رخرٖ ٓؼٞى ؿؼِٚ حهظ٤خٍح ؿَ٣زخ رؼٞ حُ٘٢ء ُ٘ـَ ٜٓ٘ذ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ُٝيٟ حُظطَم‬ ‫اُ٠ ٟٓٞٞع ه٤خّ حرٖ ٓؼٞى ٓئهَح ربه٠خع كخثَ، ػِن ك٤ِز٢ هخث٬: »ُوي ًخٕ كيػخ ًح أػَ ٝحٟق ػِ٠ ػزي هللا‬ ‫ىكؼٚ اُ٠ حُظؤَٓ«. (63) ٝٓخ أػخٍ كل٤ظش ػزي هللا إٔ ك٤ِز٢ ظَ ك٤ٔخ رؼي ٓلظلظخ رٍٜٞس حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ٌٓظزٚ.‬ ‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٍٓض، ك٤ٖ ػ٤٘ض ك٤ِز٢ ك٢ ػٔخٕ، هٞحػي ٗٞع ٖٓ ٗظخّ ؿي٣ي، ؿ٤َ إٔ ٗٞح٣خٛخ ػِ٠ حُٔيٟ‬ ‫حُطٞ٣َ ك٤ٔخ ٣وٚ ػزي هللا ٝطـخٙ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ ٝحٟلش رؼي. كخُٔٔخُش ح٧ٓخٓ٤ش حُٔظٔؼِش رٔئحٍ: »َٛ َٗ٣ي‬ ‫إٔ َٟٗ ػزي هللا ٝهي ٍٓن أهيحٓٚ رؼزخص ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ؿخُٔخ ػِ٠ ػَٗٚ رٞٛلٚ ٓ٤يح ىحثٔخ ُِز٬ى أّ ٫؟« ٓخ‬ ‫(73)‬ ‫ُحُض ر٬ ؿٞحد.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طٞؿ٤ٜخص ك٤ِز٢ رو٤ض طوط٤ط٤ش ؿخٓ٠ش. كوي ه٤َ ُٚ إ حُؼخَٓ حُلخْٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ: »ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ط٘ـ٤غ حُظطِؼخص حُٞ١٘٤ش.. رٔويحٍ ٓخ ٛٞ كٔخ٣ش كِٔط٤ٖ ٖٓ حُ٘٘خ١خص حُٔؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝحُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٝكٔخ٣ش‬ ‫ٍٓٞ٣ش ٖٓ حُيػخ٣ش حُٔؼخى٣ش ُلَٗٔخ«. (83) أ١ رؼزخٍس أهَٟ ُْ ٣ٌٖ ٗ٢ء ًٝ ٗؤٕ هي طـ٤َ ٌٓ٘ ٓئطَٔ حُوخَٛس. أٓخ‬ ‫حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش كوي طْ طًَٜخ ُظوي٣َٙ ٛٞ، َٗ٣طش أ٫ طٌٕٞ ًحص أٛيحء ػزَ حُليٝى.‬ ‫رخُ٘ٔزش ُل٤ِز٢ ً١ حُؼوَ حُٔٔظوَ حُٔظَٔى، ًخٗض ٗيٍس حُظٞؿ٤ٜخص ٗؼٔش ٌٓ٘ظٚ ٖٓ إٔ ٣٘ؼَ رؤٗٚ كَ ك٢ ٟٝغ‬ ‫أكٌخٍٙ حُوخٛش ػٖ حُلٌْ حُٜل٤ق، رٔخ ك٤ٜخ ٓخ أ١ِن ػِ٤ٚ حْٓ ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢، ٟٓٞغ حُظطز٤ن. ٝٓخ ػ٘ظٚ‬ ‫كٌَس ح٫ٓظو٬ٍ ك٢ ٓ٤خم َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رخُظلٍَ ٖٓ حُظيهَ ح٧ٍٝر٢ رٔويحٍ ٓخ طٔؼَ رخ٫ٓظو٬ٍ ػٖ‬ ‫ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش. ٝرخُلؼَ كبٕ ك٤ِز٢ حٟطِغ رٜٔٔخطٚ ح٩ىحٍ٣ش ح٫ٓظؼٔخٍ٣ش رـي٣ش ًز٤َس، ُْٝ طٌٖ كٌَطٚ ػٖ‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢ ٓظ٠ٔ٘ش أ١ طٔخٓق ٓغ حُ٘٘خ١خص حُوٞٓ٤ش ـ حُٞ١٘٤ش حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼَهَ ط٘ل٤ٌ ٝحؿزخطٚ.‬ ‫كٔؼِٚ ٓؼَ ِٓلٚ كؼَ ًَ ٓخ رٞٓؼٚ ُِو٬ٙ ٖٓ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، طلض ًٍ٣ؼش ًْٜٞٗ "أؿخٗذ".‬ ‫ٝك٢ ٓز٤َ طَٓ٤ن ًُي حُ٘ٞع ٖٓ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ ًخٕ ٣ظٍٜٞٙ، رخَٗ ك٤ِز٢ ػِٔ٤ش هِن ٓئٓٔخص ى٣ٔوَح١٤ش‬ ‫ٝط٘ظ٤ْ ٓخُ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ، رـ٤ش حٍُٞٛٞ ٓغ حُِٖٓ اُ٠ ٗٞع ٖٓ ح٫ًظلخء حٌُحط٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُٔخُ٢. ٓخ ُزغ‬ ‫حُٜيكخٕ ً٬ٛٔخ إٔ أى٣خ اُ٠ ىكؼٚ رخطـخٙ حُِ٘حع ٓغ ػزي هللا. ٝػٔش حػ٘خٕ آهَحٕ ٖٓ ّٛٔٞ كِ٤ز٢ هيٍ ُٚ إٔ ٣لون‬ ‫44‬
  • 45.
    ‫ك٤ٜٔخ هيٍح أًزَٖٓ حُ٘ـخف ٛٔخ: طلٔ٤ٖ ػ٬هخص ػزي هللا ٓغ ح٩ىحٍس حُلَٗٔ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٍْٝٓ حُليٝى حُـ٘ٞر٤ش‬ ‫ٝحَُ٘ه٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ.‬ ‫ه٬ٍ حُٔ٘ش ح٧ُٝ٠ ٖٓ ٝ٫٣ش ك٤ِز٢ ًخٗض حُؼ٬هخص ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ػزي هللا رخُـش حُٞثخّ ك٤غ ط٘خٍُ ُٚ ػزي هللا ػٖ ىحٍ‬ ‫ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ (93) ًٝخٕ حَُؿ٬ٕ، ً٬ٛٔخ، ُٓٞؼ٤ٖ رخُ٘طَٗؾ ٓغ إٔ ح٧ه٤َ ٍأٟ إٔ ح٧ٍٝ ًخٕ ٣ِؼذ »رَٔػش‬ ‫ُحثيس ٝىٕٝ إٔ ٣٠غ أ٣ش هطش«. (14) ًخٗخ، ً٬ٛٔخ، هي ػخٗ٤خ ٖٓ ح٩كزخ١ اُحء حُؼَحم، ًٔخ ُْ ٣ٌٞٗخ ٣َ٣يحٕ حُو٤َ‬ ‫ْ‬ ‫ُل٤َٜ. كل٤ٖ َٓ ٛ٤ٞرَص ٣َ٘ؾ رؼٔخٕ ٝٓؼٚ طوَ٣َ َٓ٘م ػٖ اىحٍس ك٤َٜ، ؿَم ػزي هللا ك٢ رلَ ٖٓ حٌُآرش،‬ ‫حٓظ٘غ ػٖ ط٘خٍٝ حُطؼخّ، ٝحٗٔلذ اُ٠ ٓويػٚ ٓزٌَح ٍؿْ ٓلخُٝش ك٤ِز٢ اُٜخءٙ رزؼٞ حٌُٔ٘٬ص حُ٘طَٗـ٤ش‬ ‫حٍُٔ٘٘ٞس ك٢ ؿَ٣يس حُٞ٣ٌِ٢ طخ٣ِٔ. (74) ك٢ حُزيح٣ش ًخٕ ك٤ِز٢ أ٣٠خ هي حػظزَ ػزي هللا »ػخٛ٬ ىٓظٍٞ٣خ ٓؼخُ٤خ،‬ ‫ػخُكخ ػٖ حُٔ٘خًٍش حُلؼخُش ك٢ ح٩ىحٍس، ا٫ اًح طٔض حٓظ٘خٍطٚ ك٢ هَحٍ ٓؼ٤ٖ، أٝ حُظٔخٓخ ُِٜ٘٤لش، آخ ٖٓ ؿخٗذ‬ ‫حُلٌْ حُٔلِ٢ أٝ ٖٓ هزَ حُ٘ؼذ«. (24) ؿ٤َ إٔ ٗظَطٚ َٓػخٕ ٓخ طـ٤َص ٓٔخ أىٟ اُ٠ كيٝع ٛيع ًخٍػ٢ ر٤ٖ‬ ‫حَُؿِ٤ٖ.‬ ‫هخّ ػزي هللا ٝك٤ِز٢ ه٬ٍ حُيكوش ح٧ُٝ٠ ٖٓ طؼخٍكٜٔخ رِ٣خٍس ٓؼ٤يس اُ٠ كِٔط٤ٖ ٓؼخ. ًٝخٕ ٛيف حَُكِش ٓظٔؼ٬‬ ‫رـٔغ ػزي هللا ٝحُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُلِٔط٤ٖ، ُ٠ٔخٕ طلْٜ ح٧ٍٝ ٫ُظِحٓخطٚ، ُٝطٔؤٗش‬ ‫حُؼخٗ٢ اُ٠ إٔ ح٧ٍٝ ٓ٤ٌٕٞ ؿخٍح ٓظؼخٝٗخ ٝطخرؼخ. ُْ طٌٖ حُٔ٘خه٘خص ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ٍٓٔ٤ش رٔؼ٘٠ ُ٣خىس طلي٣ي ٌٓخٗش‬ ‫ػزي هللا أٝ ٓٔظوزَ َٗم ح٧ٍىٕ. كزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٫ طِحٍ طَؿذ ك٢ اروخء ٌٛٙ ح٧ٍٓٞ هخرِش َُِٔحؿؼش ٝاػخىس‬ ‫حُ٘ظَ. ٖٓ حُٞحٟق رخ٧كَٟ إٔ حَُكِش حٓظٜيكض هِن حُٔ٘خػَ حُٞى٣ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ؛ اً ظِض ٓؼوِش رخُٔ٘خٓزخص‬ ‫ح٫ؿظٔخػ٤ش، ٓؼَ ٝ٫ثْ حُـيحء ٝحُؼ٘خء، ٝكل٬ص حُ٘خ١ حُٔلؼٔش رزٜـش حُٔٞٓ٤و٠، ٝح٧ُؼخد ٓغ حَُٓٔ٤٤ٖ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝح٧ػ٤خٕ حُؼَد. ُؼذ ػزي هللا حُ٘طَٗؾ ٓغ ك٤ِز٢ (َٓس ٝحكيس) ٝٓغ ٓظٍُٞ (ػٔخٗ٢ َٓحص رؼي‬ ‫حُؼ٘خء ك٤ٔخ ًخٗض ح٧كخى٣غ رخٛظش) ٝٓغ ٛٔٞث٤َ (حٌُ١ كخُ). ًٌُٝي هخّ ػزي هللا رِ٣خٍس ك٤لخ ٝػٌخ ٝحُوِ٤َ ُِوخء‬ ‫ح٧ػ٤خٕ ٝحُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ. ٝك٢ ١َ٣ن حُؼٞىس ٓٔق ُٚ حُلَٗٔ٤ٕٞ إٔ ٣ٔخكَ ٓظٌَ٘ح رخُوطخٍ ػزَ ىٍػخ، ك٢ ط٘خٍُ‬ ‫(34)‬ ‫ؿؼِٚ ٣ؼوي آٓخ٫ ػِ٠ آٌخٗ٤ش طلٖٔ ٓٞهق حُلَٗٔ٤٤ٖ ٓ٘ٚ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ٗٞح٣خ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ًخٗض ُظظَى ٓؼِوش اُ٠ ح٧ري. كزؼي ُ٣خٍس ػزي هللا ُلِٔط٤ٖ ًخٕ طَ٘طَ٘‬ ‫هي ػزَ ػٖ حَُؿزش ك٢ ؿؼَ ح٧ٍٓٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ »طظزغ ٓٔخٍٛخ حُلخُ٢« (أ١ طزو٠ ػِ٠ كخُٜخ حُٔخثزش ؿ٤َ‬ ‫حُٔليىس) »اُ٠ إٔ ٣ظْ كْٔ ٟٝغ كِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٜٗخث٤ش ػِ٠ أ٣ش كخٍ«. (44) ُْ ٣ٌٖ ٌٛح حُظَٜ٣ق ا٫ اػ٬ٗخ‬ ‫ُِ٘ؼٍٞ حُؼخّ حُٔخثي ك٢ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، حُٔظٔؼَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ كْٔ ح٧ٍٓٞ ك٢ كِٔط٤ٖ إٔ ٣ئى١ اُ٠ ؿؼَ‬ ‫اىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ رٞٛلٚ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ أًؼَ ُٜٓٞش. ٌُٖٝ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش ُْ طظويّ ًٔخ ًخٕ‬ ‫ٓؤٓٞ٫.‬ ‫كخُلٌْ حُيٓظٍٞ١ حُٔليٝى حٌُ١ ػَٟظٚ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ هٞرَ رخَُكٞ حٌُخَٓ ٝحُٔزخَٗ، ٧ٗٚ ًخٕ‬ ‫٣ظ٠ٖٔ حُٔٔخف روِن ٝ١ٖ هٞٓ٢ ٣ٜٞى١ ٝكٔخ٣ظٚ. ٝٓخ ُزغ اهلخم رَ٣طخٗ٤خ ك٢ طؤٓ٤ٖ طؼخٕٝ حُـخُ٤ش حُؼَر٤ش ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ إٔ أك٠٠ اُ٠ اكزخ١ حُوطٞس حُ٬كوش حُظ٢ ًخٗض َٓٓٞٓش ـ هطٞس إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ ٛٞ‬ ‫ح٥هَ إٔ ٣ٜزق هخٟؼخ ٩ىحٍس كِٔط٤٘٤ش ٓ٘ظظٔش. ٝك٤ٖ ٛخىهض ػٜزش ح٧ْٓ ػِ٠ ٓ٤ؼخم ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ُلِٔط٤ٖ ك٢ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (2291 ّ) طْ حٓظؼ٘خء َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُلوَحص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُٞحٍىس ك٢ ح٫ٗظيحد، ؿ٤َ‬ ‫أٗٚ ُْ ٣ٜزق ه٢ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ طخرؼخ ُلِٔط٤ٖ.‬ ‫ٝػٔش أ٣٠خ أكيحع ٓظِحٓ٘ش ػِ٠ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ ح٧هَٟ ٗـؼض حُٔخٓش حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػِ٠ حػظزخٍ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٌُحطٚ ٝرٌحطٚ ً٤خٗخ ٓل٤يح. كوي رٌٍ ك٤ِز٢ ًَ ٓخ حٓظطخػٚ ٖٓ ؿٜي ك٢ ٓز٤َ ٍػخ٣ش ػ٬هخص ؿ٤يس ٓغ‬ ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٝرل٠َ حُٜٔخٍس حُظ٢ أريحٛخ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي رخطض كَٗٔخ ط٘ظَ اُ٠ ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ رويٍ أهَ ٖٓ حُؼيحء. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔ٤ي ٍٝرَص ىًٝ٤ٚ، ٌَٓط٤َ ؿٍٞٝ حُؼخّ، أٟٝق ُل٤ِز٢ إٔ‬ ‫كٌٞٓظٚ ًخٗض هي هٍَص رٌَ٘ ٜٗخث٢ ٝكخْٓ أ٫ طظؼخَٓ ه٢ ٓغ حَُ٘٣ل٤٤ٖ، كبٗٚ هخٍ: »إ كَٗٔخ ٓظٌٕٞ ٓٔظؼيس‬ ‫(54)‬ ‫ُ٬ػظَحف رٟٞغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٍٞ طِٔ٤ْ حُٔظٜٔ٤ٖ رخُظآَٓ ػِ٠ ك٤خس ؿٍٞٝ«.‬ ‫أٓخ ك٢ حُـخٗذ حُـ٘ٞر٢ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ كٌخٕ حرٖ ٓؼٞى هي ٗيى ٖٓ هز٠ظٚ ػِ٠ ح٧ؿِحء حُ٘ٔخُ٤ش ٖٓ هِذ‬ ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٓ٘يكؼخ ٗٔخ٫ اُ٠ حُـٞف. ًٝخٗض حُـٞف ٌٛٙ رِيس ٝحكش ًحص أٛٔ٤ش حٓظؼ٘خث٤ش ُٞهٞػٜخ ػِ٠‬ ‫حُطَف حُـ٘ٞر٢ ٖٓ ٝحى١ حَُٔكخٕ، حٌُ١ ًخٕ ٝحى٣خ ١ٞ٣٬ ؿ٤ي حَُ١ ٗٔز٤خ ٝ١،ٌَٗ ١َ٣وخ ٍث٤ٔ٤ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ،‬ ‫ط٘ظٜ٢ ػِ٠ ٓٔخكش هٔٔ٤ٖ ٓ٤٬ طوَ٣زخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ. ٝك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (2291 ّ) حٗطِن‬ ‫54‬
  • 46.
    ‫ٖٓ حُـٞف ٛـّٞٛخػن ٗ٘ظٚ هزخثَ ٓٞحُ٤ش ٫رٖ ٓؼٞى ػِ٠ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ هَٟ ر٘٢ ٛوَ ٫ طزؼيحٕ ػٖ ػٔخٕ اُ٠‬ ‫حُـ٘ٞد ٟٓٞ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬.‬ ‫أػَ طٞٓغ حرٖ ٓؼٞى رخطـخٙ حُ٘ٔخٍ ػِ٠ ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ٗخك٤ظ٤ٖ. كخُِ٘ػش‬ ‫حُظٞٓؼ٤ش حُٔؼٞى٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ أًٔزض َٗم ح٧ٍىٕ ه٤ٔش ؿي٣يس ك٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫حُوخٛش رخُٔ٘طوش أٝ٫. ٝهي حٓظ٘يص ٌٛٙ حُو٤ٔش اُ٠ حٗلٜخُٚ حُٔٔظَٔ ػٖ كِٔط٤ٖ. كزؼي حكظ٬ُٜخ ٌَُ ٖٓ كخثَ‬ ‫ٝحُـٞف رخطض هزخثَ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش أهَد ؿـَحك٤خ ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ُ٬ٗظيحد، ٝأىٗ٠ ٍٝك٤خ ٖٓ ٝكيس‬ ‫ًخٗض طٌَ٘ طٜي٣يح ٓلظٔ٬ ٧ٗظٔش ح٫ٗظيحد. ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس حُوِن ر٘ؤٕ كِٔط٤ٖ حُظ٢ حُظِٓض ك٤ٜخ رخطزخع‬ ‫ٓ٤خٓش حٓظ٤طخٕ ٜٛ٤ٞٗ٤ش ٓؼخى٣ش، ر٘ظَ حُطَٜ٣٤ٖ حُٞٛخر٤٤ٖ، ُ٪ٓ٬ّ. ٖٝٓ حُـٞف ًخٕ حرٖ ٓؼٞى ك٢ ٓٞهغ ؿ٤ي‬ ‫ُ٤ْ كو٢ ُٖ٘ حُٜـٔخص ٟي َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ، رَ ٝرخطض ٛخطخٕ حُٔ٘طوظخٕ أًؼَ ٛ٘خٗش أٓخّ "ػيٟٝ" حُلٌَ‬ ‫حُٞٛخر٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٓلٜ٘خ ٟي حُؼيٟٝ أٝ حُٜـّٞ، كبٗٚ ًخٕ ٣ٌَ٘ هِؼش ٓؼخى٣ش‬ ‫ُِٞٛخر٤ش ١ٞحٍ روخء ػزي هللا ػيٝ حرٖ ٓؼٞى كخًٔخ ُٚ، ٝ١ٞحٍ روخء ٌٓخٗٚ رؼ٤ي٣ٖ ػٖ حُظٌَٓ حُ٘ي٣ي ٖٓ حُِٔطش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش أٝ ٖٓ ػزي هللا‬ ‫ُْ ٣ٜزق َٗم ح٧ٍىٕ ًح ه٤ٔش ًز٤َس ر٘ظَ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ: »ٗلٖ ٗؼظزَ َٗم ح٧ٍىٕ كخؿِح ٣لٔ٢ كِٔط٤ٖ أًؼَ ٖٓ‬ ‫ًٞٗٚ رِيح هخىٍح ػَ حُظطٍٞ رلي ًحطٚ، ٝٓخ ٖٓ ٓزٍَ ٣ٔٞؽ ح٧ٓٞحٍ حُظ٢ ٣ظْ اٗلخهٜخ ػِ٠ طِي حُزوؼش كخُ٤خ؛ ا٫ّ كو٤وش‬ ‫ًٜٞٗخ طوظٍِ حُٔزخُؾ حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ ط٘لن ػِ٠ حُظيحر٤َ حُؼٌَٔ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ُٞ ُْ ٣ٌٖ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٓٞؿٞىح«. (64) ؿ٤َ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ٓخ ُزغ إٔ كَٜ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ ح٫ػظَحف رٞٛلٚ كخؿِح ؿـَحك٤خ، ًخٗض‬ ‫ظَٝكٚ حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔ٤ِس طئى١ هيٓش ُِٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش. كٔخ إ ريأ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٣ٌظ٘لٕٞ ٓيٟ ػٔن حُٔؼخٍٟش‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش ُ٬ٗظيحد كظ٠ رخطٞح ٗي٣ي١ حُلٔخٓ٤ش اُحء حُٔيٟ حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُٞٛخر٤ش إٔ طزِـٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي‬ ‫طؼظ٤ْ حُؼٞح١ق حُٔؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ ٝرٍِٞطٜخ. ٝهي ًخٕ حُٞ١٘٤ٕٞ ـ حُوٞٓ٤ٕٞ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ِٛش رخرٖ‬ ‫ٓؼٞى، ًٔخ إٔ ٓوخ٫ص ٓظؼخ١لش ٓغ حُٞٛخر٤ش ٝحرٖ ٓؼٞى ًخٗض طظَٜ ك٢ ٛلق كِٔط٤٘٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬ ‫ح٫ػظَحف رؤٕ ٓزخىة حُٞٛخر٤ش حُٔظ٘يىس ُْ طٌٖ ٓئِٛش رٍٜٞس حػظ٤خى٣ش ٧ٕ طٌٕٞ ؿٌحرش رخُ٘ٔزش اُ٠ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ أك٠َ طؼِ٤ٔخ ٝأًؼَ ططٍٞح ٖٓ ػَد ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، كوي ٓخى حُ٘ؼٍٞ، ك٢ ظَ حُظَٝف‬ ‫حُلَ٣يس ُلِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ُ٬ٗظيحد، رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ إٔ ٣ٌَ٘ كٌَح ِٓظِٓخ ٝهٞ٣خ. طٔؼَ حُظؤػ٤َ‬ ‫حُؼخٗ٢ ُِِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش حُٔؼٞى٣ش رـؼَ ػزي هللا أًؼَ حػظٔخىح ػِ٠ هٞس رَ٣طخٗ٤خ حُؼٌَٔ٣ش ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠،‬ ‫ٝٓيًٍخ ٌُٜٙ حُلو٤وش. ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ طؼَٝ ُِٜ٣ٔش ًخٍػ٤ش ك٢ طَرش ػِ٠ ٣ي حرٖ ٓؼٞى ًحص َٓس ٝٛٞ ػِ٠‬ ‫ٍأّ هزخثَ ٓٞحُ٤ش ُٚ. أٓخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ ٛ٘خى أ١ ٍحر٢ ٣ٌٖٔ ط٘ز٤ٜٚ رخٌُٔٛذ حُٞٛخر٢، حٌُ١ هخّ ػِ٠‬ ‫َٜٛ هزخثَ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ك٢ رٞطوش ٍٝف حُـٜخى حُي٣٘٢ ٝحُلن، ٝا١٬هٜخ ٟي حُوزخثَ ح٧هَٟ ك٢ كٔ٬ص‬ ‫حُـِٝ ٝحُٜيح٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حُٞػع ٝحُظز٘٤َ. ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ هي ريأ ٣ئْٓ رؼٞ حَُٝحر٢ ٓغ هزخثَ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝهٜٞٛخ ٓغ حُلٞ٣طخص ٝر٘٢ ٛوَ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػِ٠ ١َ٣ن حُظٞٓغ حُٞٛخر٢ حُٔزخَٗ، ؿ٤َ إٔ ٝٓخثِٚ‬ ‫حُٞك٤يس ًخٗض حٌُٔخٓذ حُ٠َ٣ز٤ش ٝح٧ٍٝ ٝحُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش حُ٘وي٣ش ٝٓخ اُ٤ٜخ. (84) أٓخ حرٖ ٓؼٞى كٌخٕ ُي٣ٚ كٌَ‬ ‫ح٩ٓ٬ّ حٌُلخك٢ حُٔطَٜ ح٩ٛ٬ك٢ ُظؼز٤ض ٝ٫ء حُوزخثَ طلض ٍح٣ظٚ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ٌٛٙ حُوٞس حُوزِ٤ش حُٔظلٞهش ًخٕ‬ ‫ػزي هللا ٣ؼظٔي ػِ٠ حُظو٘٤ش حُٔظلٞهش ُزَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ٝك٤ٖ أٛزق ػزي هللا أًؼَ اىٍحًخ ٫ػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ١ِزخ ُِلٔخ٣ش ٖٓ ح٧ػيحء حُوخٍؿ٤٤ٖ رخص أٗي اًػخٗخ‬ ‫َُِؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش. ٝحطزغ ك٤ِز٢ هطٞحص ِٓلٚ ك٢ ارؼخى حُوٞٓ٤٤ٖ ػٖ ٓٞحهغ حُِٔطش ٝكظ٠‬ ‫اُ٠ هخٍؽ حُز٬ى ًِ٤خ. كل٢ آًحٍ طْ طـ٤٤َ حُٔـِْ ح٫ٓظ٘خٍ١ حٌُ١ ًخٕ رَثخٓش ٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. ًٝخٕ حُٔٔظ٘خٍ‬ ‫ح٧ٍٝ حُـي٣ي ػِ٠ ٍٟخ حًَُخر٢ هي ؿخء ٓئهَح اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ىٓ٘ن. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٍٓٞ٣ش،‬ ‫كبٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٖٓ أُٝجي حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ٌِٗض "ؿَرظْٜ" ٓززخ ٫ٓظزؼخىْٛ ٖٓ حُٞظخثق ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ًخٕ طخٍ٣ن حًَُخر٢ حُٔ٤خٓ٢ ٓظؼيى ح٧ُٞحٕ. كل٢ أػ٘خء حُلَد ًخٕ هي هيّ ح٧طَحى رٞٛلٚ ٍث٤ٔخ ُزِي٣ش ىٓ٘ن.‬ ‫ٝرؼي طؼَٝ ح٧طَحى ُِِٜ٣ٔش ك٢ ػخّ (8191 ّ) حٗظوَ رٜيٝء اُ٠ اىحٍس ك٤َٜ ٝطْ طؼ٤٤٘ٚ كخًٔخ ػٌَٔ٣خ. ٝٓخ‬ ‫ُزغ إٔ أٛزق ك٢ طِي ح٧ػ٘خء ػ٠ٞح ك٢ ه٤خىس حُـٔؼ٤ش حُوٞٓ٤ش حُٔؼَٝكش رخْٓ حُلظخس. ٝرؼي حُـِٝ ٝح٫كظ٬ٍ‬ ‫حُلَٗٔ٤٤ٖ ُيٓ٘ن ك٢ ػخّ (0291 ّ) رو٢ حًَُخر٢ ك٢ حُٔي٣٘ش رٍٜٞس ػِ٘٤ش، ه٬كخ ُلخٍ ٓخثَ ٓئ٣ي١ ك٤َٜ‬ ‫حُوٞٓ٤٤ٖ ح٥هَ٣ٖ حٌُ٣ٖ َٛرٞح. ٝٓغ كٍِٞ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) ه٤َ اٗٚ طٜخُق ٓغ حُـَ٘حٍ ؿٍٞٝ، ٝٛخٍ‬ ‫٣وزٞ ٍحطزخ َٜٗ٣خ رٔزِؾ هٔٔ٤ٖ ُ٤َس، ٓغ حكظٔخٍ طَٗ٤لٚ ُٜٔ٘ذ ُٝحٍ١. ٝرخُلؼَ كبٕ ػ٬هخطٚ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ‬ ‫ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (1291 ّ) أِٛظٚ ٧ٕ ٣ٌظذ اُ٤ٚ ١خُزخ ٓ٘ٚ إٔ ٣لخطلْٜ كٍٞ آٌخٗ٤ش طلو٤ن ٗٞع ٖٓ‬ ‫(94)‬ ‫حُظوخٍد.‬ ‫64‬
  • 47.
    ‫ُْ طٌٖ ح٩ىحٍسحُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحػوش رخًَُخر٢ رٞٛلٚ »كخٓيح ٍٝرٔخ ػٔ٤٬ حرظخػٚ حُلَٗٔ٤ٕٞ«. (15) ٝؿخء‬ ‫ك٢ طؼِ٤ن ُٜٔٞث٤َ »كظ٠ أك٠َ أٛيهخثٚ ٣٘ؼَٕٝ ٓ٠طَ٣ٖ ٩ريحء أهٜ٠ ىٍؿخص حُظللع ُيٟ حُلي٣غ ػٖ‬ ‫ٓيٟ طٔخٓي ٗوٜ٤ظٚ ح٧ه٬ه٤ش«. (75) ٍرٔخ ًخٕ ًُي ح٫كظوخٍ اُ٠ حُٜ٘خٓش رخٌُحص ٛٞ ٓخ ؿؼَ ك٤ِز٢ ٝهِلٚ ٣ـيحٗٚ‬ ‫ٓ٬كخ ٓ٘خٓزخ ؿيح ُٔلخٍرش أٛيهخثٚ ٝكِلخثٚ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُٔخرو٤ٖ. ٝه٬ٍ َٜٗ ٝحكي رؼي إٔ أٛزق ٓٔظ٘خٍح أٍٝ،‬ ‫طْ ١َى حػ٘٤ٖ ٖٓ أرَُ حُوٞٓ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٛٔخ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ ػخىٍ أٍٓ٬ٕ، ٝهخثي حَُ٘١ش ٗز٤ٚ حُؼظٔش‬ ‫ٖٓ ٜٓ٘ز٤ٜٔخ. ًٔخ إٔ طؼ٤٤٘ٚ ٓخْٛ أ٣٠خ ك٢ طلٔ٤ٖ حُؼ٬هخص ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼظزَٝٗٚ »أك٠َ ٍؿَ‬ ‫(25)‬ ‫ك٢ ٍٓٞ٣ش«.‬ ‫ك٢ ظَ ٌٛٙ ح٧ؿٞحء ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ك٢ كِٔط٤ٖ ٝحُؼيحء حُي٣٘٢ ك٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝح٩ٓظٌخٗش حُٔظِح٣يس‬ ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، هخٓض حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش أه٤َح ريػٞس ػزي هللا اُ٠ ُ٣خٍس ُ٘يٕ. ًخٕ ػزي هللا طٞحهخ ُِلٍٜٞ‬ ‫ػِ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُيػٞس ٖٓ أَٜٗ. ؿ٤َ إٔ ح٫ٟطَحرخص ك٢ حُؼَحم ظِض ط٘ـَ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ. كوي رِؾ حُو٬ف‬ ‫ر٤ٖ ك٤َٜ ٝرَ٣طخٗ٤خ أٗيٙ ه٬ٍ حُٔلخٟٝخص كٍٞ ٓؼخٛيس اٗـِ٤ِ٣ش ـ ػَحه٤ش. ٝٓخ ُزغ حُِ٘حع إٔ أىٟ اُ٠ حٓظزيحٍ‬ ‫حُؼ٬هش حُٞى٣ش حَُحثؼش ظخَٛ٣خ ر٤ٖ ك٤َٜ ٝح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼَحم رؤهَٟ هخثٔش ػِ٠ حُ٘ي ٝػيّ حُؼوش. رَ‬ ‫ٝهي ه٤َ ك٢ طِي ح٧ػ٘خء اٗٚ: »ُٞ أٌٖٓ اك٬ٍ ػزي هللا ٓلَ ك٤َٜ ُٜخٍ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ُٝٔو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢‬ ‫ٌٓخٗٚ حُٔ٘خٓذ ًبهِ٤ْ طخرغ ُلِٔط٤ٖ«. (35) ٌُٖٝ طؼَٝ ك٤َٜ حُٔلخؿت ُ٪ٛخرش رخُظٜخد حُِحثيس حُيٝى٣ش ك٢ آد‬ ‫أىٟ اُ٠ حٓظزؼخى كْٔ حَُٜحع ٝكظق ١َ٣ن ُ٘يٕ أٓخّ ػزي هللا. كل٢ رَه٤ش ٝٛلٜخ ك٤ِز٢ رؤٜٗخ ًخٗض: »ٓؼ٤َس‬ ‫(45)‬ ‫َُِػخء... طلٞف ٍحثلش حُزوَ ٖٓ ًَ ٓوطغ ٖٓ ٓوخ١ؼٜخ...« ؿَٟ ح٩٣ؼخُ ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢ ريػٞطٚ اُ٠ ُ٘يٕ.‬ ‫طٞؿٚ ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ك٢ حُؼخُغ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (2291 ّ). ًخٕ ٛيكٚ حَُث٤ٔ٢ ٓظًَِح ػِ٠ طلي٣ي‬ ‫ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٓٔ٤خ ٝطؼز٤ظٚ ٛٞ أٓ٤َح ـ كزؼي ًَ ٗ٢ء ُْ ٣ٌٖ هي طَٞٛ اُ٠ أ١ حطلخم ٍٓٔ٢ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬ ‫ػيح ٜٓخكلش طَ٘طَ٘ هزَ ػٔخٗ٤ش ػَ٘ َٜٗح. ٝاٟخكش اُ٠ طِي حَُؿزش حَُث٤ٔ٤ش ًخٗض ُي٣ٚ ؿِٔش ٖٓ حُٔطخُذ‬ ‫حُِٔلوش، ٜٓ٘خ ٓخ ؿَٟ ٍك٠ٚ ٓزخَٗس ٝرَٜحكش، ٓؼَ ١ِذ حُٔ٤٘خء ػِ٠ حُزلَ حُٔظٞٓ٢، ٜٝٓ٘خ ٓخ طٔض َٓحٝؿظٚ‬ ‫رولش حُ٤ي. كَؿزظٚ ك٢ طلو٤ن كي ح٫ٍطزخ١ حٌُِ٢ ٓغ كِٔط٤ٖ، طْ طلو٤وٜخ ٓؼ٬ ػٖ ١َ٣ن حُظٔ٤٤ِ حُيه٤ن حُٔظٔؼَ‬ ‫رـؼَ ك٤ِز٢ ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ رٞٛلٚ ٓٔؼ٬ ُِٔطش ح٫ٗظيحد، ٌُٖٝ ُ٤ْ رٞٛلٚ ٍث٤ٔخ ُ٪ىحٍس‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش. (ك٢ حَُٔ رو٤ض ُ٘يٕ كَ٣ٜش ػِ٠ »اروخء حُزخد ٓلظٞكخ أٓخّ أ١ طوخٍد ٌٖٓٔ ر٤ٖ ح٩ىحٍط٤ٖ ك٢‬ ‫(55‬ ‫حُٔٔظوزَ«).‬ ‫ًخٗض حُليٝى ٛ٢ ح٧هَٟ ػِ٠ ؿيٍٝ ح٧ػٔخٍ. طٔؼِض حٌُِٔ٘ش حٌُزَٟ رخُٔٔخكخص حُظ٢ ٣ٌٖٔ حُظ٘خٍُ ػٜ٘خ ٫رٖ‬ ‫ٓؼٞى. هخّ حُٔ٤َ ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ حٌَُٔط٤َ ح٧ٍٝ ك٢ كٌٞٓش كِٔط٤ٖ ربه٘خع ػزي هللا رخُظ٘خٍُ ػٖ ٝحكش حُـٞف‬ ‫ػ٘ي ٜٗخ٣ش ٝحى١ حَُٔكخٕ، ٌُٝ٘ٚ ٝػي رؤٕ ٣ظْ ٟٔخٕ روخء حٌُخف حُٞحهؼش ػ٘ي ريح٣ش حُٞحى١ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ. (ُْ‬ ‫طق رَ٣طخٗ٤خ رٌٜح حُٞػي). أٓخ ك٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـَد كوي هزَ ػزي هللا رخُليٝى حُوخثٔش ٓغ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ‬ ‫حُظ٢ ًخٗض ٓخ طِحٍ ط٘ظظَ طؼز٤ظٜخ ٍٜٝٓٔخ ػِ٠ ح٧ٍٝ. ٝهي أكْ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حُليٝى حُؼَحه٤ش اُ٠ حَُ٘م إٔ‬ ‫ّ‬ ‫طظَطذ رُٜٔٞش. ٝرخُ٘ٔزش ُليٝى حُلـخُ ك٢ حُـ٘ٞد كوي ك٠َ طؤؿ٤َ حُٟٔٞٞع اُ٠ إٔ ٣ظٌٖٔ ٖٓ حُظليع ٓغ أر٤ٚ.‬ ‫(65)‬ ‫ٜٗض طٔٞ٣ش ٓخُ٤ش ػِ٠ إٔ طٌٕٞ حُٔٔخػيس حُٔخُ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔويٓش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٓزِؾ ٓخثش ٝهٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ‬ ‫حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ُِٔ٘ش حُزخىثش رظخٍ٣ن ح٧ٍٝ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (3291 ّ). ٝهي حٍطزطض رظِي حُٔٔخػيس َٗٝ١‬ ‫ٓؼ٤٘ش، ٓخُ٤ش ٝٓ٤خٓ٤ش ػِ٠ كي ٓٞحء. (75) كخَُ٘ٝ١ حَُٔطزطش حٍطزخ١خ ٓزخَٗح رخُٔٞحُٗش ًخٗض طو٠٢ رـؼَ‬ ‫طٌخُ٤ق حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش، ٝٗلوخص ٓئٓٔش حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢ حُؼذء ح٧ٍٝ ػِ٠ ٓٞحٍى َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ٝطلَٝ رظٌٔ٤ٖ ُ٘يٕ رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش ٖٓ ح٫١٬ع ػِ٠ حُٔؼِٞٓخص حُٔخُ٤ش حٌُخِٓش، رخ٩ٟخكش اُ٠ اٛ٬ف حُ٘ظخّ‬ ‫حُ٠َ٣ز٢ حُيحهِ٢، ٝرظلي٣ي هخثٔش ػزي هللا حُٔيٗ٤ش، أه٤َح، رٔزِؾ ٓض ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ك٢‬ ‫حُٔ٘ش.‬ ‫ُٓٞػش ػِ٠ أهٔخ١ َٜٗ٣ش ٓظٔخٝ٣ش. أٓخ حَُ٘١ حُٔ٤خٓ٢ حٌُ١ حٍطز٢ رخُٔٔخػيس حُٔـخٗ٤ش كوي طٔؼَ رظٞك٤ي هٞحص‬ ‫ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ـ حُوٞس ح٫كظ٤خ١٤ش حُظ٢ أٝؿيٛخ ر٤ي ٝهٞحص حَُ٘١ش ٝحُيٍى ـ ك٢ هٞس ٝحكيس ٣َٜ طؼيحىٛخ‬ ‫اُ٠ (0031) ػَٜ٘ ٟٝٝؼٜخ طلض ه٤خىس ر٤ي. ٝػِ٠ حُلٍٞ أىٟ ٌٛح ح٩ؿَحء اُ٠ حهظِحٍ ػيى حُٔ٘خٛذ حُٔظخكش‬ ‫ُِ٠زخ١ حُؼَد، ٝأ١ِن ٣ي ر٤ي ك٢ حُظلٌْ، ىٕٝ أ١ طلي، رخُـٜخُ ح٧ٓ٘٢ ًِٚ.‬ ‫ؿخىٍ ػزي هللا ُ٘يٕ ٣ّٞ حُؼ٬ػخء حُٞحهغ ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. ًخٗض ٍؿزظٚ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حػظَحف‬ ‫ٍٓٔ٢ رٟٞؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ هي طٔض طِز٤ظٚ رٍٜٞس ؿِث٤ش ػٖ ١َ٣ن اٛيحٍ "طؤً٤ي" ٌٓظٞد رِـش رخُـش‬ ‫74‬
  • 48.
    ‫ح٩طوخٕ. ؿ٤َ إٔػوزش ٛـ٤َس ٓخ ُزؼض إٔ رَُص أٓخّ اػ٬ٕ "حُظؤً٤ي" ُِٔ٨ ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس، ك٤ٖ ١ِزض‬ ‫ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طؤؿ٤َ ح٧َٓ ٓيس ػَ٘س، أ٣خّ طوّٞ ه٬ُٜخ رظٔٞ٣ش حُٟٔٞٞع ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ. ٌُٖٝ كظَس ح٧٣خّ‬ ‫حُؼَ٘س حٓظيص اُ٠ أٓزٞػ٤ٖ كؼ٬ػش أٓخر٤غ. ٝأه٤َح أػِ٘ض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ػٖ ٍؿزظٜخ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ُلظش‬ ‫كٖٔ ٗ٤ش طـخٙ حُلَٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا هزَ إٔ طٜزق هخىٍس ػِ٠ اػ٬ٕ حُظؤً٤ي ُِٔ٨. ٝهي ه٤َ إ ٖٓ ٗؤٕ‬ ‫حػظوخٍ ٝحكي ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ حُٔظٜٔ٤ٖ ك٢ ه٠٤ش حُٜـّٞ ػِ٠ ؿٍٞٝ، أٝ حػظوخٍ حُِػ٤ْ حٌُ١ ًخٕ هي كَ ٓئهَح اُ٠‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ أػوخد حٗظلخٟش ٓؼخى٣ش ُلَٗٔخ ك٢ ؿزَ حُيٍُٝ ِٓطخٕ ح٧١َٕ، إٔ ٣ل٢ رخُـَٝ. (85) ٝرخُظخُ٢‬ ‫حٟطَ ػزي هللا حُٔخه٢ ُِؼٞىس اُ٠ ػٔخٕ كخٍؽ حُ٤ي٣ٖ.‬ ‫أىٟ حكظـخُ حُظؤً٤ي اُ٠ كلِ ك٤ِز٢ ػِ٠ ٓ٠خػلش ٓٔخػ٤ٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ ٓلن حُ٘٘خ١خص حُوٞٓ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫كٔخ إ ػخى ٖٓ ُ٘يٕ كظ٠ ُحٍ ىٓ٘ن، ٜٓطلزخ ر٤ي ك٤غ ٗخه٘خ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ آٌخٗ٤ش حُظؼخٕٝ حُؼٌَٔ١ ػِ٠‬ ‫حُليٝى حٍُٔٞ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش. ٝك٤ٔخ رؼي هخّ ٍث٤ْ حُؤْ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ ىٓ٘ن »حَُؿَ ح٧ًؼَ اػخٍس ُٔ٘خػَ‬ ‫حٌَُٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش« حُوخثي آٍُ٤زّٞ رِ٣خٍس ػٔخٕ ُٔ٘خه٘ش حَُٔ٘ٝع حُؼٌَٔ١ حُٔ٘ظَى. ًٝخٕ ػزي هللا هي أ١ِن ٣ي‬ ‫ر٤ي ٓخٗلخ ا٣خٙ ٗ٤ٌخ ٓلظٞكخ ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ ٝاه٘خػْٜ رخٓظؼيحىٙ ُِظؼخٕٝ. ٝػِ٠ كي هٍٞ هخُٚ ك٤ِز٢ إ‬ ‫آٍُ٤زّٞ أػ٘٠ ػِ٠ ػزي هللا هخث٬: »ُٞ ًخٕ ك٢ ىٓ٘ن ٍؿَ ٖٓ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ري٫ ٖٓ ك٤َٜ ُظَ ٓٔظَٔح اُ٠ ح٥ٕ«.‬ ‫(95) ٝك٢ ح٧ٓزٞع حُؼخٗ٢ ٖٓ َٜٗ آًحٍ ُؼخّ (3291 ّ) ؿَص ٓ٘خٍٝحص ػٌَٔ٣ش ٓ٘ظًَش.‬ ‫ه٬ٍ َٜٗ رؼي ٌٛح ح٫ٓظؼَحٝ ُِٞكيس ٝحُظٜٔ٤ْ حٓظِْٔ ِٓطخٕ ح٧١َٕ ٝٝحكوض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش أه٤َح ػِ٠‬ ‫ا١٬م حُظؤً٤ي. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طوَ٣زخ أىص حُٔوخ١ؼش حُؼَر٤ش حُ٘خؿلش ُ٬ٗظوخرخص ك٢ كِٔط٤ٖ اُ٠ ح٩ؿٜخُ ػِ٠‬ ‫أ٣ش آٓخٍ ٓظزو٤ش ك٢ آٌخٗ٤ش ٛيٝء حُٟٞغ ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، ٓٔخ أُحف أ١ طٔ٘غ ٌٓظّٞ ػٖ حُٔ٤َ‬ ‫هيٓخ ك٢ ١َ٣ن طؼِ٣ِ حٗلٜخٍ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ كِٔط٤ٖ. ٝهي طْ حُظـِذ ػِ٠ حُؼوزش حُٔلِ٤ش ح٧ه٤َس أٓخّ ح٩ػ٬ٕ‬ ‫ىٕٝ ٓوخ١َ ك٤ٖ رخىٍ ػزي هللا، ٍؿْ حػظَحٟخص رؼٞ ٓٔظ٘خٍ٣ٚ، اُ٠ حُٔٞحكوش ػِ٠ ط٘ل٤ٌ ػِٔ٤ش طٞك٤ي هٞحص‬ ‫ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طلض ه٤خىس ر٤ي، ٝكوخ ُٔخ ٓزن إٔ طْ ح٫طلخم ػِ٤ٚ ك٢ ُ٘يٕ. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُوٞس حُٔٞكيس إٔ‬ ‫ظَٜص اُ٠ حُٞؿٞى طلض حْٓ حُل٤ِن حُؼَر٢.‬ ‫أه٤َح، رؼي اُحكش ٗوخ١ حُو٬ف ٌٛٙ ػٖ حُطَ٣ن، طْ ح٩ػ٬ٕ ػٖ ٗظ٤ـش ٍكِش ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ هزَ ٓظش أَٜٗ ك٢‬ ‫ُكٔش ٣ّٞ حكظلخُ٢:‬ ‫َٗ١ ٓٞحكوش ػٜزش ح٧ْٓ، ٓظؼظَف كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي حُزَ٣طخٗ٢ رٞؿٞى كٌٞٓش ٓٔظوِش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طلض‬ ‫كٌْ ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا رٖ حُلٔ٤ٖ، َٗ٣طش إٔ طٌٕٞ ٓؼَ ٌٛٙ حُلٌٞٓش ىٓظٍٞ٣ش ٝطٞكَ ُلٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ آٌخٗ٤ش حُٞكخء رخُظِحٓخطٜخ حُيُٝ٤ش ك٤ٔخ ٣وٚ ح٩هِ٤ْ ػٖ ١َ٣ن حطلخم ٣ظْ حُظَٞٛ اُ٤ٚ ك٤ٔخ ر٤ٖ‬ ‫(16)‬ ‫حُلٌٞٓظ٤ٖ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُظؤً٤ي حٌُ١ طٔ٤ِ رطخرؼٚ حَُٔ٘ٝ١ ـ (ٓظؼظَف... َٗ٣طش...) ك٢ حُلو٤وش ٣زؼغ رويٍ ًز٤َ ٖٓ ح٫١ٔج٘خٕ،‬ ‫اً أُو٠ ػذء حُٞكخء ػِ٠ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ٞؿي ٗظخٓخ ىٓظٍٞ٣خ هزَ إٔ ٣ٜزق ح٫ػظَحف ٗخكٌح ٖٓ‬ ‫ه٬ٍ ػوي ٗٞع ٖٓ "ح٫طلخم" ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ػزي هللا هي رو٢ َٜٓح ػِ٠ حُظٔٔي رٔٞهلٚ ٖٓ‬ ‫ٓٔؤُش حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ كظ٠ ح٥ٕ، ًٝخٗض ح٫طلخه٤ش حُٔٞػٞىس ٓظظَ كزَح ػِ٠ ٍٝم ٓخ ُْ طوْ ُ٘يٕ رلَٝ‬ ‫ىٓظٍٞ ػِ٤ٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ُ٘يٕ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ ؿؼَ كٌَس أ١ ىٓظٍٞ ٝٓؼٚ أ١ َٗم أٍىٕ "ٓٔظوَ" طٔٞص‬ ‫ؿَحء ح٩ٛٔخٍ. كٔخ حٌُ١ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓٔظؼيس، آهَ حُٔطخف، إٔ طؼظَف رٚ؟ ُْ ٣ٌٖ ح٫ٓظو٬ٍ حُٞحٍى ك٢‬ ‫"حُظؤً٤ي" حٓظو٬٫ ػٖ رَ٣طخٗ٤خ؛ كٔخ هٜيطٚ رَ٣طخٗ٤خ رخ٫ٓظو٬ٍ ُْ ٣ٌٖ، رخ٧كَٟ، ٟٓٞ حُللخظ ػِ٠ ٝؿٞى‬ ‫كٌٞٓش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ طٌٕٞ ٓ٘لِٜش ػٖ حُلٌٞٓش حُلِٔط٤٘٤ش، ٌُٜٝ٘خ هخٟؼش ٓغ ًُي ُِٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫إ ٌٛح ٛٞ ٓخ ًخٕ ك٤ِز٢ هي حٓظٜيف رِٞؿٚ، ٝٗؼَ رويٍ ٓزٍَ ٖٓ حُٔؼخىس ك٤ٖ ٝؿي ٗلٔٚ ٓوظَرخ هطٞس ٝحكيس ٖٓ‬ ‫ٛيكٚ. ٝٗؼَ ػزي هللا ٛٞ ح٥هَ رخُٔؼخىس، ؿ٤َ إٔ ٓؼخىطٚ ًخٗض َٓ٘ٝ١ش. كخٗط٬هخ ٖٓ طَٜكخطٚ حُؼِٔ٤ش (٫ ٖٓ‬ ‫طَٜ٣لخطٚ) ًخٕ ػخُٓخ ػِ٠ طؤؿ٤َ حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ أ١ٍٞ ٓيس ٌٓٔ٘ش، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٓؼ٤يح، آٗ٤خ، رٍٞٝى ًًَٙ‬ ‫ًظخرش رٞٛلٚ "ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ" كخًْ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝأىٟ هطخرٚ ك٢ حُٔ٘خٓزش اُ٠ ط٘ـ٤غ ٍػخ٣خٙ ػِ٠ ح٫ػظوخى رؤٕ‬ ‫"حُظؤً٤ي" ًخٕ اػ٬ٗخ ُ٬ٓظو٬ٍ ٝػِ٠ حػظزخٍ رَ٣طخٗ٤خ ٛي٣وش ُِؼَد، (76) ٌُٝ٘ٚ ٛٞ ٗلٔٚ ًخٕ ٣ؼِْ ريٕٝ ٗي إٔ‬ ‫ٗ٤جخ ُْ ٣ٌٖ هي طـ٤َ ك٢ ػ٬هظٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ٌَٗ اػ٬ٕ "حُظؤً٤ي" ًٍٝس ٓٔ٤َس حُظؼخٕٝ ر٤ٖ ػزي هللا ٝك٤ِز٢. كل٢ ح٧َٜٗ حُ٬كوش طٜخػي حُظٞطَ ر٤ٖ حَُؿِ٤ٖ‬ ‫كٍٞ ه٠٤ش حُيٓظٍٞ، ٝٛٞ٫ آهَ ح٧َٓ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُٔـخرٜش ٝحُوط٤ؼش ؿ٤َ حُوخرِش ُ٪ٛ٬ف.‬ ‫84‬
  • 49.
    ‫ًخٕ ك٤ِز٢، ٌٓ٘طُٞ٤ٚ ُٜٔخّ ٜٓ٘زٚ ك٢ ػٔخٕ، هي ػٌق ػِ٠ حُ٠ـ٢ ٓطخُزخ ر٘ظخّ ىٓظٍٞ١ هخثْ ػِ٠ ٓـِْ‬ ‫طَ٘٣ؼ٢ ٓ٘ظوذ. ٌُٖٝ ػيّ ٍؿزش ػزي هللا ك٢ اهخٓش أ٣ش ٛ٤جش طٔؼ٤ِ٤ش ٍٓٔ٤ش ٜٓٔخ ًخٕ ٗٞػٜخ ٓخ ُزغ إٔ أه٘غ ك٤ِز٢‬ ‫رؤٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حُوِن اُحء طٔظغ كٌٞٓظٚ رخُوزٍٞ حُؼخّ. ٝرَأ١ هزِ٢ ًخٕ ٛ٘خى ٓخ ٣زٍَ هِوٚ رٔزذ حُؼيى حٌُز٤َ ٖٓ‬ ‫حُٔٞظل٤ٖ "حٍُٔٞ٣٤ٖ" حٌُ٣ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ظٔظؼٕٞ رخُ٘ؼز٤ش ُيٟ حٌُٔخٕ حُٔلِ٤٤ٖ. ٍحف ك٤ِز٢ ٣ٔخٍّ حُ٠ـ٢ ػِ٠‬ ‫ػزي هللا ١خُزخ ٓ٘ٚ حُو٬ٙ ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ؼ٘٢ رْٜ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد. أٓخ حٍُٔٞ٣ٕٞ حُ٘خكؼٕٞ ٓؼَ‬ ‫حًَُخر٢ كٌخٕ َٓكزخ رْٜ. ٝٓغ ًُي ُْ ٣ٌٖ ػٔش أ١ طلَى رخطـخٙ اٗخػش حُي٣ٔوَح١٤ش، ٍؿْ إٔ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد‬ ‫ػِ٠ حهظ٬ف حٗظٔخءحطْٜ حٍُٔٞ٣ش ٝحُلِٔط٤٘٤ش ٝحُؼَحه٤ش ًخٗٞح ٣َكِٕٞ ػٖ َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ػزي هللا ٓٔظؼيح ُِظ٘خٍُ ػٖ أ١ ؿِء ٖٓ ِٓطظٚ حُٔو٤يس أٓخٓخ ٧٣ش ٓئٓٔخص ى٣ٔوَح١٤ش‬ ‫ك٢ أػوخد ح٩ػ٬ٕ ػٖ "حُظؤً٤ي" هخّ ك٤ِز٢ حُؼـٍٞ ٝح٧ًؼَ حهظ٘خػخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓخرن رٔ٬ٓش ؿخ٣خطٚ رظٜؼ٤ي‬ ‫كِٔظٚ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ؿٔٞى ػزي هللا حُٔٔظَٔ رخىٍ اُ٠ حٓظـ٬ٍ ؿٔ٤غ حُلَٙ حُٔظخكش ٖٓ أؿَ ُ٣خىس ُٕٝ ٝأٛٔ٤ش‬ ‫ه٠٤ظٚ. ٝك٢ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ (3291 ّ) ٗ٘ؤص كَٛش ًٌٜٙ. ُْ ٣ٌٖ ك٢ ػٔخٕ ٓٔـي ٓ٘خٓذ ًٝخٕ ػزي هللا طٞحهخ‬ ‫٧ٕ ٣و٤ْ ٓٔـيح ًٌٜح. ػزَ ك٤ِز٢ ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِلٌَس اُ٠ ىٍؿش إٔ هخّ ٗوٜ٤خ رظلي٣ي حطـخٙ حُوزِش، ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ‬ ‫إٔ ؿ٠ذ ؿ٠زخ ٗي٣يح ك٤ٖ أَٓ ػزي هللا رظيٓ٤َ ً٘٤ٔش (رخٓ٤ِ٤وخ) ر٤ِٗط٤ش طؼٞى اُ٠ حُوَٕ حُٔخىّ حُٔ٤٬ى١ ٖٓ‬ ‫أؿَ حُظٜٔ٤ي ُز٘خء حُٔٔـي (ُٝظٞك٤َ ٓٞحى حُز٘خء ُز٤ض ًخٕ ٣ـَ١ ر٘خإٙ »ُٜخُق أكي أطزخع ح٧ٓ٤َ« كٔذ ٍٝح٣ش‬ ‫ك٤ِز٢). (26) كوي ًخٕ ٛخٝ٣خ ُؼِْ ح٥ػخٍ ٓـَٓخ رٚ ٝػزَ ػٖ حكظـخؿٚ رِٜـش هٞ٣ش ؿيح. ٝهي ُحى ك٘وٚ ػ٘يٓخ ٍى ػِ٤ٚ‬ ‫(36)‬ ‫ػزي هللا هخث٬: »ٖٝٓ ٓ٤ؼخهز٘٢؟«.‬ ‫رؼي ٌٛح ح٫ٗلـخٍ ُْ ٣ؼي حَُؿ٬ٕ ٣ٌِْ ًَ ٜٓ٘ٔخ ح٥هَ. ٍٝحف ً٬ٛٔخ ٣ِظْٔ حُيػْ ٝحُزَحءس ٖٓ حُِٔطخص حُؼِ٤خ.‬ ‫رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ار٬ؽ ً٬٣ظٕٞ رؤٕ ٖٓ حُٔٔظل٤َ ػِ٤ٚ ٛٞ ٝك٤ِز٢ إٔ ٣ؼٔ٬ ٓؼخ ٝ٫ري ٧كيٛٔخ إٔ ٣ٌٛذ. (46) أٓخ‬ ‫ك٤ِز٢ كوي حٓظويّ حُلخىع َُ٘ف ك٠خثَ ا٣ـخى ٓـِْ طٔؼ٤ِ٢ ٓ٤ظٌٖٔ: »آخ ٖٓ اؿزخٍ ح٧ٓ٤َ ػِ٠ حػظٔخى حُو٘ٞحص‬ ‫حُيٓظٍٞ٣ش ٝحُؼو٬ٗ٤ش، أٝ ٖٓ ىكؼٚ اُ٠ حَُٜد ٖٓ حُز٬ى« ٝطخرغ ٣وٍٞ: »ٝأٗخ ٓوظ٘غ رؤٕ ؿ٤خرٚ ٓ٤ٌٕٞ أهَ ٍَٟح‬ ‫(56)‬ ‫ٖٓ ك٠ٍٞٙ ٝٛٞ ك٢ ٗٔ٢ طلٌ٤َٙ حُلخُ٢«.‬ ‫ُٝظيػ٤ْ ٓٞهلٚ ٟي ػزي هللا كظق ك٤ِز٢ ؿزٜش حٗظوخى٣ش أهَٟ ٫ٓٔض ػٜزخ أًؼَ كٔخٓ٤ش ك٢ ُ٘يٕ أ٫ ٝٛ٢ ؿزٜش‬ ‫ٓٞء ح٩ىحٍس حُٔخُ٤ش. كلظ٠ ٛ٤ق ػخّ (3291 ّ) ًخٕ ك٤ِز٢ هي طخرغ اٗلخم ػزي هللا حُزخًم، ؿ٤َ أٗٚ ظَ ٓظؼخ١لخََ‬ ‫ٓغ كخؿخطٚ ٝٛؼٞرخطٚ حُٔخُ٤ش. أٓخ رؼي كخىع حُزخٓ٤ِ٤وخ كوي هخّ رخٌُ٘ق ػٖ ًَ ٓخ ًخٕ ٣ؼَكٚ ػٖ ٛلوخص ػزي هللا‬ ‫حُٔخُ٤ش ؿ٤َ حُ٘ظخٓ٤ش. ُؼَ أرَُٛخ ًخٕ طوي٣ٔٚ ٛيح٣خ رخٛظش حُؼٖٔ اُ٠ حُٔوَر٤ٖ، ٝٓ٘لٚ أٍحٟ٢ حُيُٝش طٔي٣يح‬ ‫(66)‬ ‫ُِيحث٘٤ٖ، ٝهطزخ ُٔٞىس حُوخىس حُٔلِ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝرطْٜ رٚ رٌَ٘ أًؼَ ٟٔخٗخ.‬ ‫ك٢ ٌٛح حُـٞ طْ آٍخٍ ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ ٖٓ حُويّ ُظٜيثش حُوٞح١َ ٝاػخىس حُٔ٤خٙ اُ٠ ٓـخٍ٣ٜخ. ٗـق حَُؿَ ك٢‬ ‫طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٜٔخُلش أطخكض ُِؤٜ٤ٖ كَٛش حُللخظ ػِ٠ ٛ٤جش حُظؼخٕٝ ػِ٠ ح٧هَ، ؿ٤َ أٗٚ أٝٛ٠ ُٝحٍس‬ ‫حُٔٔظؼَٔحص رخٓظـ٬ٍ حُلَٛش حُٔ٘خٓزش ُ٘وَ ك٤ِز٢ (ٝإ ُْ ٣ٌٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس ٌُ٢ ٫ ٣ظٖ ػزي هللا رؤٗٚ ٓـَ‬ ‫حٗظٜخٍح). (76) ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ّ،ٓق ُؼزي هللا رَٔحِٓش حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ حُويّ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٫ ػٖ‬ ‫١َ٣ن ك٤ِز٢ ًٔخ ًخٗض ٖٓ هزَ. ٛل٤ق إٔ ك٤ِز٢ رو٢ ك٢ ػٔخٕ كظَس طٔؼش أَٜٗ أهَٟ، ؿ٤َ إٔ كخىػش حُزخٓ٤ِ٤وخ‬ ‫ٟٝؼض كيح ُلؼخُ٤ظٚ حُظ٢ ًخٗض رخ٩ٟخكش اُ٠ ٓزخٍ٣خص حُ٘طَٗؾ حُٞى٣ش، ٝحُوٜٚ حُطَ٣لش ٝح٧ُـخُ، ٝٓ٘خه٘ش‬ ‫ح٧ٓؼخٍ حُؼَر٤ش هي ٛوِض ػ٬هظٚ رؼزي هللا.‬ ‫رؼ٤ي حُٔ٘خىس حٌُ٬ٓ٤ش، حُظ٢ رخص حُـٔ٤غ ك٢ ػٔخٕ ٣ؼَكٕٞ ػٜ٘خ، ٧ٕ ػزي هللا ٝك٤ِز٢ ًِ٤ٜٔخ ُْ ٣ٌٞٗخ هخىٍ٣ٖ ػِ٠‬ ‫حُظلٌْ رِٔخٗ٤ٜٔخ، ٝحؿٚ ح٧ٍٝ حُظٜي٣ي ح٧هطَ ك٢ ك٤خطٚ ًِٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ ٌٛح ٓظٔؼ٬ رؼٜ٤خٕ هز٤ِش‬ ‫حُؼيٝحٕ. ٝحٗط٬هخ ٖٓ حُو٬ف حُلي٣غ ر٤ٖ ك٤ِز٢ ٝػزي هللا، رخطض حُ٘خثؼخص ك٢ ػٔخٕ طلَٔ ك٤ِز٢ ٓٔئُٝ٤ش كًَش‬ ‫حُظَٔى.‬ ‫ًخٗض ح٧ُٓش حُٔٔظيس رـٌٍٝٛخ اُ٠ ػٔن طَرش حُٔ٘خكٔش حُظخٍ٣و٤ش ر٤ٖ هز٤ِظ٢ حُؼيٝحٕ ٝر٘٢ ٛوَ هي طلـَص؛‬ ‫ؿَحء اٗخػخص هخُض رؤٕ ح٧ػ٘خٍ حُٔلِٜش ك٢ حُزِوخء ٖٓ حُؼيٝحٕ ٝؿ٤َْٛ ًخٗض ٓظؼط٠ ُ٘٤ٞم ر٘٢ ٛوَ. ُْ‬ ‫٣ٌٖ ٌٛح ؿ٤َ هخرَ ُِظٜي٣ن ٗظَح ٫ٗل٤خُ ػزي هللا اُ٠ ر٘٢ ٛوَ، ٌٛح ح٫ٗل٤خُ حُ٘خؿْ ػٖ طـخٍٝ أٍحٟ٢ ر٘٢‬ ‫ٛوَ ٓغ حُٔ٘خ١ن حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس حُٞٛخر٤ش. ٝرٔخ إٔ ر٘٢ ٛوَ ًخٗٞح حُٜيف ح٧ٍٝ ٫ػظيحءحص ٝٝػع‬ ‫حُٞٛخر٤٤ٖ، كوي رخُؾ ػزي هللا ك٢ ح٫ٛظٔخّ رْٜ رٜيف حُللخظ ػِ٠ ٝ٫ثْٜ. ٝهي حطوٌ حٛظٔخٓٚ ٌٛح ٌَٗ ٓ٘ق ٗ٤ٞم ر٘٢‬ ‫ٛوَ ٓٔخكخص ٝحٓؼش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ ٝطوي٣َ َٟحثزْٜ ػِ٠ أٜٗخ أؿِحء ٛـ٤َس ٖٓ حُ٠َحثذ حُظ٢ ًخٕ ر٘ٞ‬ ‫94‬
  • 50.
    ‫حُؼيٝحٕ ٝؿ٤َْٛ ٖٓأٛخُ٢ حُزِوخء ٣ٔيىٜٝٗخ. (86) ًٝخٕ ُٔ٤خٓش ػزي هللا ٌٛٙ، ٜٓٔخ ريص ٍَٟٝ٣ش ُ٠ٔخٕ ٝ٫ء‬ ‫ر٘٢ ٛوَ ُٚ، ٫ري ٖٓ إٔ طؼ٤َ حُٔو٢ ٝحُؼٜ٤خٕ ُيٟ أكَحى هز٤ِش حُؼيٝحٕ.‬ ‫ريأص ػٍٞس حُؼيٝحٕ طظلخػَ أٝحهَ َٜٗ آد ٖٓ ػخّ (3291 ّ). (96) ًخٗض حُ٠َحثذ ؿ٤َ حُٔظٌخكجش، ٝٓ٘خػَ‬ ‫حُـ٤َس ٝحُلٔي ر٤ٖ حُوزخثَ ٛ٢ ح٧ٓزخد ح٧ٓخٓ٤ش، ؿ٤َ إٔ حُؼيٝحٕ ١خُزٞح أ٣٠خ رٔـِْ طٔؼ٤ِ٢ ٝرِ٣خىس ٓ٘خًٍش‬ ‫أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُلٌْ. إ اٟخكش ٓؼَ ٌٛٙ حُٔطخُذ ٛ٢ حُظ٢ ىكؼض حُزؼٞ اُ٠ ٍإ٣ش ٣ي ك٤ِز٢ ٍٝحء‬ ‫حُو٠٤ش. (17) أٓخ ك٤ِز٢ ٗلٔٚ كوي ٝؿٚ ح٫طٜخّ اُ٠ (رؼٞ ح٧ك٘ي٣ش) (ٓخٓش ك٠َ٣٤ٖ ٓظؼِٔ٤ٖ) رظ٘ـ٤غ ِٓطخٕ‬ ‫حُؼيٝحٕ.‬ ‫ظِض ح٧ُٓش طظٜخػي اُ٠ إٔ رخىٍ ِٓطخٕ حُؼيٝحٕ ٛز٤لش حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ أ٣ٍِٞ اُ٠ حُِكق رخطـخٙ ػٔخٕ ػِ٠‬ ‫ٍأّ هٞحطٚ حُوزِ٤ش. ًخٕ هي ًظذ ُل٤ِز٢ ٓزِـخ ا٣خٙ إٔ حُظَٔى ًخٕ ٓٔؤُش ىحهِ٤ش ٝؿ٤َ ٓؼخى٣ش ُزَ٣طخٗ٤خ، ٝاًح ٓخ طيهَ‬ ‫ك٤ِز٢ ُٜخُق ػزي هللا كبٗٚ ًخٕ ٓ٤ويّ طوَ٣َح ػ٘ٚ اُ٠ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. أػخٍص ٌٛٙ حُِٜـش كل٤ظش ك٤ِز٢ كـخء‬ ‫ٍىٙ ٓظٔؼ٬ ربٌٗحٍ ٓٞؿٚ اُ٠ حُؼيٝحٕ ط٠ٖٔ طٜي٣يح رخُٜـّٞ اًح ُْ ٣ظلَهٞح. ُٝيٟ َٗٝع حُؼيٝحٕ رخُظلَى ٖٓ‬ ‫ٛٞ٣ِق رخطـخٙ ػٔخٕ هٞرِٞح رخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝرخػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُؼَرخص حُٔيٍػش. ٝٗظ٤ـش ُِِٔٔش ٖٓ ح٧هطخء ٓخ ُزغ‬ ‫حُوظخٍ إٔ ٗ٘ذ. (77) رِـض هٔخثَ حُٔظَٔى٣ٖ ٓظش ٝػٔخٗ٤ٖ اٛخرش (رٖٔ ك٤ْٜ ػ٬ع ػَ٘س حَٓأس) ر٤ٖ هظ٤َ ٝؿَ٣ق‬ ‫ٝ٫ً هخىطْٜ رخُلَحٍ اُ٠ ؿزَ حُيٍُٝ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ُْ ٣وَؽ ػزي هللا ٖٓ أُٓش حُؼيٝحٕ أهٟٞ ٖٓ ً١ هزَ. ٝٓٔخ ًخٕ‬ ‫ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓخ ٣ٌٍ٘ رخُ٘ئّ إٔ "ح٧ك٘ي٣ش" حٌُ٣ٖ حطْٜٜٔ ك٤ِز٢ ربػخٍس حُؼٜ٤خٕ ؿخإٝح ٖٓ حٌَُى ٝػٔخٕ ٝاٍري، ُْٝ‬ ‫طٌٖ اىحٗظْٜ رٞٛلْٜ ٓؼ٤َ١ ٗـذ ٍٓٞ٣٤ٖ أَٓح ٜٓ٬. ٝهي طْ حُللخظ ػِ٠ ػَٗٚ رل٠َ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ ٫‬ ‫حُظؤ٣٤ي حُٔلِ٢ ٓٔخ ًًَٙ رظزؼ٤ظٚ ُزَ٣طخٗ٤خ ٝحػظٔخىٙ ػِ٤ٜخ. ًٝٔخ هخٍ ك٤ِز٢ ك٢ ًُي حُٞهض كبٕ: »كًَش حُؼيٝحٕ‬ ‫حُظَٔى٣ش ىكؼض ح٧ٓ٤َ ٝكٌٞٓظٚ اُ٠.. ٗٞع ٖٓ ح٩كٔخّ رخ٫ػظٔخى ػِ٠ حُٔٔخػيس حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝهي أٛزلض ٝحػوخ‬ ‫(27‬ ‫ٖٓ أٜٗٔخ ٓ٤ٌٞٗخٕ ح٥ٕ أهَ ِٗٝػخ اُ٠ طـخَٛ حُٜ٘خثق حُوخثٔش ػِ٠ حُ٘ٞح٣خ حُلٔ٘ش...«.‬ ‫ٖٓ حُٔئًي إٔ ٌٓخٗش حُٔٞظل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُٔلِ٤٤ٖ طؼُِص ؿَحء رَُٝ طلٞهْٜ حُؼٌَٔ١ ٝح٫ػظوخى رؤٕ ػزي هللا‬ ‫أٛزق ح٥ٕ أك٠َ طلٜٔخ ُٟٞؼٚ. ٝحٗط٬هخ ٖٓ ٍٓٞم ٌٛح ح٫ػظوخى هٍَ ًَ ٖٓ ك٤ِز٢ ٝر٤ي إٔ حُٞهض هي كخٕ‬ ‫ُظلَ٣َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝكٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ح٫ٓظو٬ُ٤٤ٖ حُٔظزو٤ٖ. طْ طَٔ٣ق ػ٬ػش ٟزخ١، ؿٔ٤ؼْٜ ٖٓ‬ ‫أػ٠خء ح٫ٓظو٬ٍ، ٖٓ حُـ٤ٖ ³حُؼَر٢‪ٝ .µ‬ك٤ٔخ رؼي طْ اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ ١َىْٛ ٖٓ حُز٬ى ٓغ حػ٘٤ٖ ٖٓ‬ ‫ح٫ٓظو٬ُ٤٤ٖ حُزخٍُ٣ٖ، ٛٔخ ػخىٍ أٍٓ٬ٕ ٝٛزل٢ حُو٠َح. ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ًخٕ ػ٠ٞ‬ ‫كِد ح٫ٓظو٬ٍ حُلِٔط٤٘٢ أكٔي كِٔ٢ هي كَّ أ٣٠خ ٖٓ ٜٓ٘زٚ ك٢ ٓـِْ حُٔٔظ٘خٍ٣ٖ. أٓخ ُٓ٤ِٚ حُلِٔط٤٘٢‬ ‫(37)‬ ‫ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ كِْ ٣ٔٔق ُٚ رخُزوخء ا٫ رؼي إٔ طؼٜي روطغ ػ٬هخطٚ ًِٜخ رلِد ح٫ٓظو٬ٍ.‬ ‫رؼِٔ٤خص حُطَى ٌٛٙ ؿَٟ ططٜ٤َ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ أًؼَ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد حُزخٍُ٣ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طؼظزَْٛ‬ ‫ٓ٘خؿز٤ٖ. ُْٝ طؤهٌ حُؼِٔ٤ش أًؼَ ٖٓ ػخٓ٤ٖ ٜٝٗق حُؼخّ. ه٬ٍ ٌٛٙ حُلظَس ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طؼظوي أٝ طظخَٛص‬ ‫رخ٫ػظوخى رؤٕ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ًخٗٞح ٍٝحء ًَ حٟطَحد ٓلِ٢ ًَٝ اهلخم ٖٓ ؿخٗذ ػزي هللا ٝح٩ىحٍس حُٔلِ٤ش ك٢‬ ‫ح٫ٜٗ٤خع ُ٪ٓ٬ءحص حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي حٓظلخى ػزي هللا ًؼ٤َح ٖٓ ٌٛح حُظلٔ٤َ حُوخ١ت. كؼٖ ١َ٣ن اُوخء حُِّٞ‬ ‫ٝحُٔٔئُٝ٤ش ػِ٠ حُوٞٓ٤٤ٖ، حٓظطخع إٔ ٣ظـ٘ذ أ٣ش ٓـخرٜش ٓزخَٗس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كٍٞ ٓظَٜ ػـِٙ أٝ ػـِٙ‬ ‫حُلو٤و٢ ػٖ ط٘ل٤ٌ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ طوِٚ ٛلٞف حُوٞٓ٤٤ٖ ٝٗلًْٞٛ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ أىٟ اُ٠ ٟٝغ‬ ‫ػزي هللا ٗلٔٚ، ٝؿٜخ ُٞؿٚ ك٢ ٓٞحؿٜش ٓزخَٗس ٓغ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كؤ١ ٗظخّ ىٓظٍٞ١ ُْ ٣ظلون رؼي ٍك٤َ‬ ‫"حٍُٔٞ٣٤ٖ" ٛخٍ ح٥ٕ ٗظ٤ـش طلٌ٤َ ػزي هللا ٗلٔٚ حٌُ١ ًخٕ ٌٓ٘ حُزيح٣ش ٣ؼَٔ ٟي ٓؼَ ٌٛح حُ٘ظخّ ٧ٓزخد طوٜٚ‬ ‫ٛٞ، ٫ ٗظ٤ـش ٗلًٞ حُوٞٓ٤٤ٖ أٝ ٝؿٞىْٛ. ًٌُٝي ٟٝق ٓٞء ح٩ىحٍس حُٔخُ٤ش حُظ٢ ظِض كظ٠ رؼي ٍك٤َ "حٍُٔٞ٣٤ٖ"‬ ‫ْٝٛ حٌُ٣ٖ ًخٗض ٍٝحطزْٜ، رَأ١ رَ٣طخٗ٤خ، ٓزذ ٓي٣ٞٗ٤ش ػزي هللا. ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ٗلٔٚ ٓخ ُزغ،رؼي ؿ٤خد‬ ‫حُلخؿِ حٌُ١ ًخٕ حُوٞٓ٤ٕٞ ٣ٌِ٘ٞٗٚ، إٔ رخص ٓٔئٝ٫ ػٖ ٗٞحهٚ اىحٍطٚ ٝػ٤ٞرٜخ. ٝٓخ ٗظؾ ػٖ ًُي ٖٓ طٞطَ ك٢‬ ‫حُؼ٬هش ر٤ٖ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ طلٍٞ طيٍ٣ـ٤خ اُ٠ َٛحع ٓزخَٗ‬ ‫ؿخء ٗٞع آهَ ٖٓ حُظيهَ ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝهي ًخٕ ػخثِ٤خ ٌٛٙ حَُٔس، ُ٤َؿت حُٔـخرٜش ح٥ط٤ش. كل٢ ًخٕٗٞ‬ ‫حُؼخٗ٢ هخّ ِٓي حُلـخُ حُلٔ٤ٖ ٝحُي ػزي هللا رِ٣خٍس حر٘ٚ. ٝطليىص ٛ٤ـش حُِ٣خٍس ُلظش ٍِٗٝ حُلٔ٤ٖ اُ٠ حُؼوزش،‬ ‫ك٤ٖ طَكغ ٝأر٠، ٍؿْ رِٞؿٚ حُؼخٓ٘ش ٝحُٔظ٤ٖ ٖٓ حُؼَٔ، ًٍٞد ٓ٤خٍس حَُٔٓ٤يّ حُلخهَس حُظ٢ أٍِٜٓخ ػزي هللا،‬ ‫ٝٓخكَ ػِ٠ ظٍٜٞ حُـٔخٍ ٝحُلٔ٤َ اُ٠ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش ك٢ ٓؼخٕ. ًٝٔخ أكيع هِ٬ ك٢ طَط٤زخص ػزي هللا حُوخٛش‬ ‫رخُ٘وَ طٔخٓخ؛ أكيع هِ٬ ٓٞحُ٣خ ك٢ ػخٓش حُ٘ئٕٝ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ه٬ٍ كظَس ُ٣خٍطٚ حُظ٢ ىحٓض َٜٗ٣ٖ. ًخٕ‬ ‫ٝهظخ ػٜ٤زخ رخُ٘ٔزش ُِـٔ٤غ، ٍؿْ ٓ٬كظش ك٤ِز٢ حُطَ٣لش حُظ٢ هخٍ ك٤ٜخ إ حُِ٣خٍس »أىص اُ٠ طٞهق ٗزٚ ًخَٓ‬ ‫٩ىحٍس ح٧ٓ٤َ ـ ٝطِي ٗؼٔش ٫ طويٍ رؼٖٔ رخُ٘ٔزش ُِز٬ى«. كوي أٛزق ػزي هللا ٣٘ـَ َٓطزش ػخٗٞ٣ش ك٤ٔخ طُٞ٠ حُلٔ٤ٖ‬ ‫05‬
  • 51.
    ‫ٜٓٔش حُِٔطش ٗزٚحٌُخِٓش ك٢ حُز٬ى. ًٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ كويص ٓئهظخ ٗ٤جخ ٖٓ ٓ٤طَطٜخ، رؼي إٔ رخطض ٓ٠طَس ُِظؼخَٓ‬ ‫(47)‬ ‫ٓغ حُلٔ٤ٖ رويٍ أًزَ ٖٓ حُلٌٍ، رخُٔوخٍٗش ٓغ أِٓٞد طؼخِٜٓخ ٓغ ػزي هللا.‬ ‫أىٟ ٝؿٞى حُلٔ٤ٖ اُ٠ ؿؼَ ػٔخٕ رئٍس ُ٬ٛظٔخّ حُٔ٤خٓ٢، ٗز٤ٜش رلخُٜخ ك٢ ُكٔش ح٧٣خّ ح٧ُٝ٠ ٖٓ ٍٝٛٞ ػزي‬ ‫هللا اُ٤ٜخ. ؿخء حُؼي٣ي ٖٓ ح٧كَحى ٝحُٞكٞى ٖٓ كِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ َٜٝٓ. ٖٝٓ حُويّ أط٠ ٓٞظلٞ ح٫ٗظيحد‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ رَ ٝكظ٠ ٝكي ٜٛ٤ٞٗ٢. (57) ؿَٟ ح٩ٛـخء اُ٠ ؿٔ٤غ ح٧ٛيحف ٝحُٔطخُذ ٝحُزَحٓؾ ٝحُوَحٍحص رِزخهش،‬ ‫ٌُٖٝ حُِٔي ُْ ٣ويّ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ا٫ حُوِ٤َ ٖٓ حُظٞؿ٤ٚ ٝح٩ُٜخّ. كو٢ رَ٣طخٗ٤خ ٗـلض ك٢ ؿؼِٚ ٣لؼَ ٗ٤جخ.كزؼي ػِٔ٤ش‬ ‫اه٘خع ١ٞ٣ِش ٝحكن ػِ٠ آٍخٍ حر٘ٚ ح٧ٛـَ ُ٣ي اُ٠ ٓئطَٔ طَػخٙ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حٌُٞ٣ض ًخٕ ٓؼوٞىح آٌٗحى ُٔ٘خه٘ش‬ ‫حُليٝى حُٜخٗٔ٤ش حُٔؼٞى٣ش.‬ ‫ًخٕ حُليع حَُث٤ٔ٢ ك٢ ُ٣خٍس حُلٔ٤ٖ ٓظٔؼ٬ رظُٞ٤ٚ ٜٓ٘ذ حُو٬كش. كل٢ حُؼخُغ ٖٓ آًحٍ ػخّ (4291 ّ) هخّ‬ ‫حُٔـِْ حُٞ١٘٢ حُظًَ٢ رؼٍِ حُوِ٤لش حُؼؼٔخٗ٢ ح٧ه٤َ ػزي حُٔـ٤ي، حٌُ١ ؿَٟ ارؼخىٙ ػٖ حُز٬ى ه٬ٍ أٍرغ‬ ‫ٝػَ٘٣ٖ ٓخػش اُ٠ ٓ٘لخٙ ك٢ ٓٞ٣َٔح. ٝرؼي ٌٛح حُزَم ٓزخَٗس ؿخء ٍػي اػ٬ٕ ىٟٝ ٖٓ حُ٘ٞٗش، ك٤غ ًخٕ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ٓٔظٔظؼخ ريفء ٓ٘ظ٠ ػزي هللا، هخث٬ رؤٗٚ ٛٞ ٗلٔٚ ٓ٤وّٞ ر٘ـَ ٜٓ٘ذ حُوِ٤لش. ٝرٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي‬ ‫طليػض ػٖ حُو٬كش أًؼَ ٖٓ أ٣ش هٞس أهَٟ ك٢ حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس، كبٕ ٓطخُزش حُلٔ٤ٖ رخُِوذ ٍرٔخ ًخٗض ٓٞؿٜش‬ ‫اُ٠ ُ٘يٕ رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓٞؿٜش اُ٠ حُؼخُْ حُؼَر٢ أٝ ح٩ٓ٬ٓ٢ ح٧ٝٓغ، ًٔلخُٝش أه٤َس ٫ٓظؼخىس حُيػْ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ َٛحػٚ ٓغ حرٖ ٓؼٞى. (67) ؿ٤َ إٔ طلًَٚ ٌٛح ًخٕ ٝرخ٫ ػِ٤ٚ اً حٗظٜ٠ رؼي ػٔخٗ٤ش أَٜٗ ربُحكظٚ‬ ‫ػٖ حُؼَٕ اُ٠ حُ٤ّٞ.‬ ‫ُػْ حُلٔ٤ٖ أٗٚ طُٞ٠ حُو٬كش حٓظـخرش ُِؼي٣ي ٖٓ رَه٤خص حُٔزخ٣ؼش حُظ٢ ؿخءص ٖٓ ر٬ى حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ ٝحُلـخُ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ حٌُ٘ٞى طلّٞ كٍٞ إٔ ؿِءح ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ١ٞكخٕ حُزَه٤خص ًخٕ ٍِٓٝح. كخُلـخُ ًخٗض، كٔذ ً٬ّ‬ ‫حُوَٜ٘ حُزَ٣طخٗ٢ ٛ٘خى، ٗي٣يس حُز٢ء ك٢ ٍىٛخ ػِ٠ ح٩ػ٬ٕ. (77) ا٫ إٔ حَُٝح٣ش حَُٓٔ٤ش، ًٔخ أٍٝىٛخ ػزي هللا‬ ‫ػِ٠ ٓٔخٓغ َٓحَٓ حُٔخٗ٘ٔظَ ؿخٍى٣خٕ، هخُض إ ٓلظ٢ ٌٓش ًخٕ هي أػِٖ حُلٔ٤ٖ هِ٤لش أٓخّ ؿٍٜٔٞ حُلـخؽ‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح، رٞٛلْٜ ٓٔؼِ٤ٖ ُِؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢ ًِٚ، هي ػزَٝح ػٖ ٓٞحكوظْٜ ػِ٠ ًُي ح٩ػ٬ٕ. ٝٓٔخ ه٤َ ك٢ ٝٛق‬ ‫ػزي هللا اٗٚ ًخٕ ٓؼ٤يح رخُٔـي حُ٘خٍُ ػِ٠ حُز٤ض حُٜخٗٔ٢، ك٢ ك٤ٖ طظخَٛ حُلٔ٤ٖ، ػِ٠ حُؼٌْ، رخُظٞحٟغ ٝحُْٜ‬ ‫(87‬ ‫حُٔظ٘خٓز٤ٖ ٓغ ٓٔئُٝ٤خص ٜٓ٘زٚ حُـي٣ي.‬ ‫ُْ ٣لع ١ِذ حُلٔ٤ٖ ُِو٬كش رخُظؤ٣٤ي، ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ا٫ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش، ر٤٘ٔخ حهظِلض ٍىس‬ ‫حُلؼَ ك٢ حُؼَحم ٝحُلـخُ. أٓخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، كٜخٍ اػ٬ٕ حْٓ حُلٔ٤ٖ ك٢ هطذ حُـٔؼش طلي٣خ ٝ١٘٤خ، ٌٓ٘ ه٤خّ‬ ‫ح٩ىحٍس حُلَٗٔ٤ش حُظ٢ أؿزَص ٓلظ٢ ىٓ٘ن ػِ٠ كظَ ًًَ أ١ حْٓ ػِ٠ ح٩١٬م. (97) ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُظؤ٣٤ي حُؼِ٘٢‬ ‫ُِلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ٍِٓح ًح ٓؼ٘٠ ُظطِؼخص حُلٔ٤ٖ ٝ١ٔٞكخطٚ رٔويحٍ ٓخ ًخٕ طؼز٤َح ػٖ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش. ًٝخٕ طؤ٣٤ي‬ ‫حُلٔ٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ أ٣٠خ ه٠٤ش ٓ٤خٓ٤ش رخُٔؼَ، اً ًخٕ َٓ٘ٝ١خ رخُيكخع ػٖ حُو٠٤ش حُؼَر٤ش ٝرٍٔ٘ٞس ٗؼذ‬ ‫كِٔط٤ٖ هزَ كَ أ٣ش ٓٔؤُش ًحص طؤػ٤َ ػِ٠ رِيْٛ. (18) ؿ٤َ إٔ طؤ٣٤ي حُلٔ٤ٖ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُوٞٓ٢ ُْ ٣ٌٖ اؿٔخػ٤خ‬ ‫ٗظَح ٧ٕ ًؼ٤َ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼظزَٝٗٚ أًؼَ طِٞػخ، ؿَحء حٍطزخ١ٚ رزَ٣طخٗ٤خ، ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ أٛ٬ ُ٘ـَ أػِ٠ حُٔ٘خٛذ‬ ‫ك٢ ح٩ٓ٬ّ. (78) ظِض رَ٣طخٗ٤خ، ٓظـخك٤ش ًِ٤خ طـخٙ طُٞ٢ حُلٔ٤ٖ ُِٜٔ٘ذ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض ك٤ٔخ ٓ٠٠،‬ ‫ك٢ َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ ٌٓٔخٕٛٞ ٓؼ٬، هي ُٞكض ُٚ رٚ. ٝهخٍؽ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ ُْ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ٓظٔظؼخ رؤ١ طؤ٣٤ي‬ ‫ً١ ٗؤٕ. كِٔٔٔٞ حُٜ٘ي ٝؿخٝس ظِٞح ػِ٠ ٝ٫ثْٜ ُؼزي حُٔـ٤ي، ٝك٢ َٜٓ ًخٕ حُِٔي كئحى ٗلٔٚ ١خٓلخ اُ٠‬ ‫حُٜٔ٘ذ. (28) أٓخ هْٜ حُلٔ٤ٖ ح٧ًؼَ ٓزخَٗس ٝح٧ٗي هطَح كٌخٕ حرٖ ٓؼٞى حٌُ١ حػظَف رؤٗٚ حٓظخء ًؼ٤َح ٖٓ‬ ‫ؿطَٓش حُلٔ٤ٖ ٝططخُٝٚ ُظُٞ٢ حُٜٔ٘ذ ر٘لٔٚ. ُْٝ ٣ٌظق حرٖ ٓؼٞى رخؿظَحٍ ح٫ٓظ٤خء رٜيٝء رَ رخَٗ‬ ‫ح٫ٓظؼيحىحص ح٧ه٤َس ُـِٝ حُلـخُ. ٝرخُلؼَ كبٕ ػـِ اػ٬ٕ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُلٍٜٞ ػِ٠ هيٍ ً١ ٗؤٕ ٖٓ حُظؤ٣٤ي،‬ ‫ٍرٔخ أىٟ اُ٠ ط٘ـ٤غ حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ح٫ػظوخى رؤٕ حُؼخُٔ٤ٖ حُؼَر٢ ٝح٩ٓ٬ٓ٢ ُٖ ٣لؼ٬ ٗ٤جخ ٩ٗوخًٙ ك٢ كخٍ‬ ‫طؼَٝ حُلـخُ ُٜـّٞ ٓؼٞى١.‬ ‫ؿخىٍ حُلٔ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ رؼ٤ي طُٞ٤ٚ ٜٓ٘ذ حُو٬كش. ًٝخٕ ك٤ِز٢ حٌُ١ ُْ طؼي ػ٬هخطٚ ٓغ ػزي هللا اُ٠ ٓخرن‬ ‫ػٜيٛخ رؼي ه٬كٜٔخ كٍٞ طيٓ٤َ (حُزخٓ٤ِ٤وخ)، ٝحٌُ١ ًخٕ ٓٞهؼٚ هي طؼَٝ ُِِٔ٣ي ٖٓ ح٫ٛظَحء ؿَحء حُو٬كخص‬ ‫حُٔظٌٍَس ٓغ ٛٔٞث٤َ، هي هيّ حٓظوخُظٚ ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ًٝخٕ ك٤ِز٢ ٓ٘خًٔخ اُ٠ حُٜ٘خ٣ش ك٤ٖ أٟٝق َُِٓٔ٤٤ٖ‬ ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ٣ٖ ًخٕ ٣ؼَٔ ٓؼْٜ أٗٚ ًخٕ هي طَى حُٜٔ٘ذ ٧ٗٚ ُْ ٣َ أ١ أَٓ ٓٔظوزِ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ،‬ ‫رٔزذ اهلخم ػزي هللا ٝكٌٞٓظٚ ك٢ حُو٤خّ رؤ١ ػَٔ ٓل٤ي. (38) ًخٕ ػزي هللا ٓؼ٤يح َُك٤ِٚ. كِيٟ ٓٔخػٚ ٗزؤ آ٬ّ‬ ‫ك٤ِز٢ رؼي ٓ٘ٞحص ػِن هخث٬: »ٛل٤ق إٔ ح٩ٓ٬ّ ُْ ٣ٌٔذ ا٫ حُوِ٤َ ربٓ٬ّ ك٤ِز٢، ا٫ّ إٔ حُٔٔ٤ل٤ش هَٔص كظ٠‬ ‫(48‬ ‫ٓخ ٛٞ أهَ ٖٓ ٌٛح حُظلٍٞ«.‬ ‫15‬
  • 52.
    ‫ًخٕ حُٔويّ (حُٔ٤َك٤ٔخ رؼي) َٛ٘١ ًًْٞ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ هيّ ك٢ حُٔٞىحٕ هزَ حُلَد ٝأٛزق ك٢ ح٧٣خّ‬ ‫ح٧ه٤َس كخًْ ٓ٘طوش ٗخرِْ ٛٞ هِق ك٤ِز٢. ٝٓؼِٚ ٓؼَ ِٓلٚ ًخٕ ٣ظلِ٠ ربكٔخّ هٞ١ رخُٞحؿذ ٝرخُظٜٔ٤ْ ػِ٠‬ ‫حُو٤خّ رٞحؿزٚ. ؿ٤َ أٗٚ ه٬كخ ُلخٍ ك٤ِز٢ ًخٕ ٓ٘ٔـٔخ ٓغ حُظَِٔٔ حَُٜٓ٢ ك٢ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص حُزَ٣طخٗ٤ش، ُْٝ‬ ‫٣ٌٖ ٣ؼخٗ٢ ٖٓ أ١ ٗؼٍٞ رخٓظوخٓش أه٬ه٤ش ٓظ٘خه٠ش ٓغ ٓؼخ٣٤َ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص. كؼِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ كٔخّ‬ ‫ك٤ِز٢ حُ٘ي٣ي ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٕ ًًْٞ ٣ظؤَٓ رٌآرش هخث٬ ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ٗلٔٚ: »ٓؤٛ٘غ َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫(58)‬ ‫ٝا٫ كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٓ٤ٌَٔٗ٢«.‬ ‫ًخٗض ٓ٘طِوخص حٟط٬ع ًًْٞ رٜٔخّ ٜٓ٘زٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوظِلش ؿٌٍ٣خ ػٖ طِي حُظ٢ ًخٕ هي ٓزن ُِٔ٤خٓش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش إٔ هخٓض ػِ٤ٜخ. كِيٟ طؼ٤٤ٖ أرَٖٓٔ ٝك٤ِز٢ ك٢ ػٔخٕ ًخٕ حٛظٔخّ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رخُزِيحٕ حُٔـخٍٝس‬ ‫ْ‬ ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ أًزَ ٖٓ حٛظٔخٜٓخ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ حُٔزخُـش ك٢ حُظًَ٤ِ ػِ٠ حُٔٔؤُش ح٧ٓ٘٤ش ٝحُظ٢‬ ‫ًخٗض طظطِذ أٝ٫ ٝأٓخٓخ هطغ حَُٝحر٢ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٤ٔخ ر٤ٖ حُٔ٘خ١ن حُٔوظِلش حُظ٢ ؿَٟ اه٠خػٜخ ُ٘ظخّ‬ ‫ح٫ٗظيحد. ٝهي ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٘ي ٓلظَم حُطَم ر٤ٖ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ ًٔخ ر٤ٖ ح٧ه٤َس ٝحُؼَحم، ك٠٬ ػٖ‬ ‫ًٞٗٚ ٛٞ ٗلٔٚ ٓ٬ًح ُِؼي٣ي ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ طِي ح٧ٍحٟ٢. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُ٘ئٕٝ حُيحهِ٤ش ؿ٤َ‬ ‫حَُٔطزطش حٍطزخ١خ ٓزخَٗح رخ٧ٖٓ ُْ طلع، رخُٔوخرَ، ا٫ رويٍ هِ٤َ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ.‬ ‫ًخٕ حُظًَ٤ِ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هي ريأ ٣ظلٍٞ ه٬ٍ كظَس ٝ٫٣ش ك٤ِز٢. أٝ٫: أٛزلض كيٝى كِٔط٤ٖ ٍٝٓٞ٣ش أهَ‬ ‫اػخٍس ُِوِن، رؼي إٔ رخطض كَٗٔخ هٜٞٛخ ٓظآُلش ٓغ ٜٓٔظٜخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝأهَ هٞكخ ٖٓ حُظلخُق حُزَ٣طخٗ٢ ـ‬ ‫حَُ٘٣ل٢، ك٠٬ ػٖ إٔ حُ٘٘خ١ حُوٞٓ٢ حُٔ٘زؼغ ٖٓ ػٔخٕ ًخٕ هي ط٘خهٚ ط٘خهٜخ ِٓلٞظخ. ػخٗ٤خ: ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي‬ ‫حٟطَص طيٍ٣ـ٤خ ُِظوِ٢ ػٖ أِٜٓخ حُول٢ ك٢ اه٠خع َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ رٞٛلٚ اهِ٤ٔخ ػَر٤خ‬ ‫ُلِٔط٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس. كخُظٜي٣ي حُٔظٔؼَ رخرٖ ٓؼٞى ٝحٌُٔٛذ حُٞٛخر٢ ًخٕ هي أًٔذ َٗم ح٧ٍىٕ ه٤ٔظٚ‬ ‫ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُوخٛش. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُلٌَس حُٔٞؿٜش ُِٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٗض، ُيٟ طُٞ٢ ًًْٞ ُِٜٔ٘ذ، هي‬ ‫أٛزلض طوٍٞ: »٫ري ٩ىحٍس ³ػزي هللا‪ ٖٓ µ‬إٔ طٌٕٞ ًحص ١ز٤ؼش ٗٔظط٤غ، رٞٛل٘خ ِٓطش حٗظيحد، إٔ ٗزٍَٛخ‬ ‫(68)‬ ‫ُؼٜزش ح٧ْٓ ٝحُؼخُْ ًٌَ«.‬ ‫ٝؿي ًًْٞ ٗلٔٚ ىحهَ ٓخ ٣٘زٚ حٌُخرّٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗض حُٔخُ٤ش هي هٍَص، ىٕٝ حٓظ٘خٍس ُٝحٍس‬ ‫حُٔٔظؼَٔحص، ٝهق ٓٔخػيحص َٗم ح٧ٍىٕ حُٔـخٗ٤ش حػظزخٍح ٖٓ طخٍ٣ن ح٧ٍٝ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (4291 ّ). ًٝخٗض‬ ‫حُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓظ٘يٍؽ، ري٫ ٖٓ ًُي، ك٢ حُٔٞحُٗش حُٔوٜٜش ُلٌٞٓش كِٔط٤ٖ. ٝهي رِـض‬ ‫حُؤخٍس حُ٘خؿٔش ػٖ ًُي ٓوخٍٗش رخُؼخّ حُٔخُ٢ حُٔخرن طٔؼ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش. (78) ٝهي ؿخء ٍى ػزي‬ ‫هللا ػِ٠ حُ٘زؤ ػِ٠ ٌَٗ طٔخإٍ ػٔخ اًح ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ؼظزَ ٗلٔٚ ٓظلٍَح ٖٓ ؿٔ٤غ حُظِحٓخطٚ حُٔخروش ُزَ٣طخٗ٤خ،‬ ‫ٓ٠٤لخ إٔ ٖٓ حٌُٖٔٔ حُلٍٜٞ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ حُ٠ٍَٝ٣ش ٖٓ حُلـخُ، ٌُٖٝ ُ٤ْ ىٕٝ ٓخ ٣٘زٚ ْٟ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫اُ٠ ًُي حُزِي. (88) ٌٌٝٛح كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ك٢ ٟٝغ ٓخُ٢ رخُؾ حُٜؼٞرش، ك٠٬ ػٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا‬ ‫ًخٗخ ػِ٠ ه٬ف ٗي٣ي ػ٘ي ٍٝٛٞ ًًْٞ.‬ ‫طٔؼِض ٜٓٔش ًًْٞ ح٧ُٝ٠ رلَٝ أٌٗخٍ ٓظ٘يىس ٖٓ حَُهخرش حُٔخُ٤ش. ًٝخٕ ػِٔٚ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي ٛٞ‬ ‫اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ طـ٤٤َ حُلٌٞٓش، رلـش إٔ حُلٌٞٓش حُوخثٔش ًخٗض ٓٔئُٝش ػٖ ح٩هلخم حُٔخُ٢، ُؼيّ طِٝ٣ي ك٤ِز٢‬ ‫رز٤خٕ كٔخرخص ًخٕ ح٧ه٤َ ٣ٔظط٤غ طوي٣ٔٚ اُ٠ حُوِحٗش ىُ٤٬ ػِ٠ كخؿش َٗم ح٧ٍىٕ ُٔٔخػيس ٓـخٗ٤ش، ٝطزَ٣َح‬ ‫ُِٔطخُزش رٔؼَ ٌٛٙ حُٔٔخػيس. َٝٓس أهَٟ أٛزق ػِ٢ ٍٟخ حًَُخر٢ حُؼخثي ُظٞٙ اُ٠ حُويّ رؼي اهلخهٚ ك٢‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ حُيػْ حُلَٗٔ٢ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش ُٔـِْ حطلخى١ ٍث٤ٔخ ُُِٞحٍس، ري٫ ٖٓ كٖٔ هخُي أرٞ‬ ‫حُٜيٟ، ٛي٣ن ػزي هللا ٌٓ٘ أ٣خّ آطٔزٍٞ.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ٗي٣ي ح٫ٓظ٤خء ٖٓ إٔ ٣ـي ٗلٔٚ َٓس أهَٟ ك٢ ًَٓذ ٝحكي ٓغ حًَُخر٢، ٫ رٔزذ ًَٙ حُ٠ؼ٤ق‬ ‫ُِوٞ١، (98) ًٔخ ًخٕ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓوظ٘ؼ٤ٖ، رَ ُـِٔش ح٧ٓزخد ٗلٜٔخ حُظ٢ ؿؼِض حُـٔ٤غ (ػيح أُٝجي حٌُ٣ٖ ٝؿيٝٙ‬ ‫ٓل٤يح) ٣ٌَٕٛٞ حًَُخر٢ ٝٛ٢: ػيّ ؿيحٍطٚ رخُؼوش، ٝ١ٔٞكٚ حُٔظطَف، ٝؿطَٓظٚ. ٝح٥ٕ ك٢ ٌٛٙ حُِلظش حُزخُـش‬ ‫حُلٔخٓ٤ش ٛخٍ حًَُخر٢ ٓٔظ٘خٍح أٍٝ ُؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ حًَُخر٢ ٓٔظؼيح ُلٔخ٣ظٚ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ٗلٔٚ هخىٍح‬ ‫ػِ٠ طلٔ٤ِٚ ٓٔئُٝ٤ش ح٩هلخم ك٢ كخٍ ػيّ طِز٤ش حَُؿزخص حُزَ٣طخٗ٤ش، ًٔخ ًخٕ ٣لؼَ ك٢ حُٔخٟ٢ ٓغ ًَ ٖٓ ٍٗ٤ي‬ ‫١ِ٤غ ٝٓظَٜ ٍٓ٬ٕ. ًٔخ إٔ حًَُخر٢ ُْ ٣ٌٖ ١،ًٖ أ٣ش ٓ٘خػَ ٛيحهش ٗوٜ٤ش أٝ ٝ٫ء ُؼزي هللا ه٬كخ ُلخٍ‬ ‫ِ‬ ‫كٖٔ هخُي، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٗي٣ي حَُؿزش ك٢ حُٔٞحكوش ػِ٠ ؿٔ٤غ حُٔطخُذ حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٓـخٍ حَُهخرش حُٔخُ٤ش،‬ ‫رـ٤ش اظٜخٍ ح٧َٓ ًٔخ ُٞ ًخٕ ػزي هللا ٛٞ حُؼوزش حُٞك٤يس ك٢ ١َ٣ن رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫25‬
  • 53.
    ‫ٖٓ حُٔئًي إٔػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ؿخك٬ ػٖ حُظٜي٣ي حٌُ١ ٓؼِٚ حًَُخر٢. كل٢ أكي ُوخءحطٚ ح٧ُٝ٠ ٓغ ًًْٞ كؼَ أهٜ٠‬ ‫ٓخ ٣ٔظط٤ؼٚ ُ٤ٔلَٙ هخث٬: إ ٓخ ٓ٠٠ هي ٓ٠٠ ٝرخُ٘ٔزش ُِٔٔظوزَ ُْ ٣ٌٖ ٣َؿذ ا٫ ك٢ ػ٬هخص ٓؼ٤يس ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝٛٞ ٓٔظؼي ُوزٍٞ حَُهخرش حُٔخُ٤ش، ُٝظٌ٘٤َ كٌٞٓش ىٓظٍٞ٣ش ١ٞحٍ روخء رَ٣طخٗ٤خ ِٓظِٓش رز٘ٞى طؤً٤ي ػخّ‬ ‫(3291 ّ) أ١ ١ٞحٍ روخثٜخ ٓؼظَكش رخٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ طلض كٌٔٚ. ٝرويٍ ًز٤َ ٖٓ رؼي حُ٘ظَ (أٝ رل٠َ‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓؼِٞٓخص ىحهِ٤ش) ك٢ حُلو٤وش ػزَ كظ٠ ػٖ هٞكٚ ٖٓ إٔ طزخىٍ رَ٣طخٗ٤خ، ه٬ٍ كظَس ه٤خٓٚ رؤىحء‬ ‫(19)‬ ‫كَ٣٠ش حُلؾ، اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رؤٕ ػٞىطٚ ؿ٤َ َٓؿٞرش ٝرخٓظزيحُٚ رخًَُخر٢.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ًًْٞ ُْ ٣ظؤػَ رٔلخٝ٫ص ػزي هللا حُٜخىكش اُ٠ طلو٤ن حُٜٔخُلش. ٓخ كَٜ ٛٞ حُؼٌْ، كو٬ٍ َٜٗ ٖٓ‬ ‫ُٝٛٞٚ اُ٠ ػٔخٕ ًظذ اُ٠ ُ٘يٕ ػٖ ػزي هللا ٝحٛلخ ا٣خٙ رؤٗٚ َٓٝ ٣ظل٘٠ رَٔػش، ٝأٗٚ ٓ٤وٞى اُ٠ طيٓ٤َ حُزِي.‬ ‫(79) ٝٗظَح ُ٬كظوخٍ اُ٠ حُٞهض حُ٬ُّ ُـٔغ ح٧ىُّش حُ٬ُٓش ُ٤زَٖٛ ػِ٠ ٌٛح حُظ٘و٤ٚ، ك٬ري أٗٚ ًخٕ هي طؤػَ‬ ‫رؤُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ػِ٠ ِٛش ٝػ٤وش رٚ ك٢ حُؼَٔ ٓؼَ ر٤ي ٝحًَُخر٢. كزؼي أٓزٞػ٤ٖ ٖٓ ٍٝٛٞ ًًْٞ، ًخٕ ر٤ي‬ ‫ٛٞ حُ٠خر٢ حُزَ٣طخٗ٢ ًٝ حُوزَس ح٧١ٍٞ ٓغ ػزي هللا ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓٔخ حًٔذ ًِٔظٚ هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش‬ ‫ٝحُ٘لًٞ، هي هيّ طوَ٣َح ٗي٣ي ح٩ىحٗش ُظخٍ٣ن اىحٍس ػزي هللا، هخٍ ك٤ٚ رؼزخٍحص ٫ طوزَ حُِزْ: إ أ٣ش كٌٞٓش ك٢ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ُٖ ط٘ـق ١ٞحٍ روخء ػزي هللا ٝأٗخٍ اُ٠ إٔ كَٛش ٓٔظخُس ُِو٬ٙ ٓ٘ٚ ٓظظخف هَ٣زخ ٓغ ٓـخىٍطٚ اُ٠ حُلؾ.‬ ‫(29) ٝه٬ٍ ٌٛٙ ح٧َٜٗ حُوِ٤ِش حُظ٢ كوي ك٤ٜخ ػزي هللا أٝ أهلن رخ٧كَٟ ك٢ ًٔذ ػوش حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢،‬ ‫طويّ حًَُخر٢ َُٔء حُلَحؽ. كوي أرِؾ ٛٔٞث٤َ، ٓؼ٬، إٔ حُٜؼٞرخص حُظ٢ ٝحؿٜٜخ ك٢ ططز٤ن حُٔٞحُٗش ط٠خػلض‬ ‫ًؼ٤َح ؿَحء ٝؿٞى ػزي هللا. (39) ٝٓؼِٚ ٓؼَ ر٤ي ػزَ ًًْٞ ػٖ ٍأ٣ٚ حُوخثَ رٞؿٞد ػيّ حُٔٔخف ُؼزي هللا رخُؼٞىس‬ ‫(49)‬ ‫ٖٓ حُلـخُ.‬ ‫ٌُح كبٕ ػزي هللا ريح ٓويٓخ ٗلٔٚ ػِ٠ ١زن ٖٓ حُل٠ش ك٤ٖ ؿخىٍ كٔذ حُوطش ٓظٞؿٜخ اُ٠ حُلؾ أٝحهَ َٜٗ‬ ‫كِ٣َحٕ. ٝك٢ ؿ٤خرٚ طٔض ٛ٤خؿش اٌٗحٍ ٝؿَٟ ح٫طلخم ػِ٠ ػيّ حُٔٔخف ُؼزي هللا رخُؼٞىس ٓخ ُْ ٣ٞحكن ػِ٤ٚ.‬ ‫ٝاٟخكش اُ٠ حٌُ٘خٟٝ حُٔخُ٤ش ح٧ِٛ٤ش ط٠ٖٔ ح٩ٌٗحٍ ٓطخُذ أهَٟ ًحص ػ٬هش رخُظلظ٤ٖ ٝحَُهخرش حُؼٌَٔ٣٤ٖ،‬ ‫رطَى ح٧ٗوخٙ ؿ٤َ حَُٔؿٞد ك٤ْٜ، رؼوي حطلخه٤ش طِٔ٤ْ حُٔطِٞر٤ٖ ٓغ ٍٓٞ٣ش، ٝربُـخء هْٔ ح٩ىحٍس حُوزِ٤ش. ٝهخّ‬ ‫ؿِزَص ً٬٣ظٕٞ ٓئُق ٗٚ ح٩ٌٗحٍ رخهظظخٓٚ رظٜي٣ي ُْ ٣ٌٖ ٓزط٘خ هخٍ ك٤ٚ »أٗخ ٝحػن ٖٓ إٔ ٓٞحكوش ًْٓٔٞ حُوخ١ؼش‬ ‫(59‬ ‫ػِ٠ حَُ٘ٝ١ آٗلش حًٌَُ ٓظؼل٢ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ٖٓ ح٫ٟطَحٍ اُ٠ اػخىس حُ٘ظَ ك٢ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ ًِٚ«.‬ ‫ًخٕ ٍٝٛٞ ػزي هللا اُ٠ حُؼوزش ٓ٘ظظَح ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (4291 ّ). ًٝخٕ ًًْٞ ٌِٓلخ رظِٔ٤ٔٚ‬ ‫ح٩ٌٗحٍ ٗوٜ٤خ. ًٝظير٤َ حكظ٤خ١٢ ًخٗض اكيٟ َٓح٣خ ًظ٤زش حَُٓخس حُظخٓؼش هي أ،ٍِٓض ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ ػٔخٕ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ حُوزخثَ حُٞٛخر٤ش ٗ٘ض، ك٢ حُ٤ّٞ ٗلٔٚ، طٔخٓخ ًٔخ ٓزن إٔ كَٜ هزَ ػخٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ، ٛـٞٓخ ػ٘٤لخ ػِ٠ هَٟ‬ ‫ر٘٢ ٛوَ حُوَ٣زش ؿيح ٖٓ ػٔخٕ ؿٜش حُـ٘ٞد. ٓخٍػض ١خثَحص ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٝحُؼَرخص حُٔيٍػش اُ٠‬ ‫حُظيهَ ٝأؿزَص حُٞٛخر٤٤ٖ ػِ٠ حُظَحؿغ. ٝكَ ٌٛح حُليع حُـطخء حُٔؼخُ٢ ُظلًَخص حُوٞحص حَُٔطزطش رؼِٔ٤ش طِٔ٤ْ‬ ‫ح٩ٌٗحٍ. (69) ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أٗٚ أؿزَ ػزي هللا رخُوٞس ػِ٠ إٔ ٣ظًٌَ، اًح ًخٕ هي ٗٔ٢ ىٍّ ػٍٞس حُؼيٝحٕ‬ ‫ٝحُٜـّٞ حُٞٛخر٢ حٌُز٤َ ح٥هَ ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ آد ػخّ (2291 ّ) كو٤وش أٗٚ ػخؿِ ػٖ إٔ ٣لٌْ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٓخ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رخُيػْ حُؼٌَٔ١ حُزَ٣طخٗ٢.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طِٔ٤ْ ح٩ٌٗحٍ ُْ ٣ٌَ٘ ا٫ ٗٞػخ ٖٓ حُٜزٞ١ حُٔلخؿت. هَأ ػزي هللا حُ٘ٚ، حكظؾ ػِ٠ رَحءطٚ ٝكٖٔ‬ ‫ٗٞح٣خٙ رخُيٓٞع ك٢ ػ٤٘٤ٚ ٝأًػٖ ٓٔظِٔٔخ. (79) ٌِٗض ٓٞحكوظٚ حُٜ٘خث٤ش حُلؼِ٤ش ُِلظَس حُٔئهظش حُظ٢ ًخٕ ٛٞ ٝطَ٘طَ٘‬ ‫هي أ١ِوخٛخ ك٢ ٓئطَٔ حُوخَٛس هزَ ػ٬ع ٓ٘ٞحص ٜٝٗق. ٝىُِض أ٣٠خ ػِ٠ طلٜٔٚ ُٟٞؼٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝهزُٞٚ رٚ.‬ ‫ٛل٤ق أٗٚ ظَ ٓٔظخء ٖٓ ٓ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ إٔ ح٫ٓظ٤خء رخص ٓٔظ٘يح اُ٠ أٓزخد ٗوٜ٤ش رٍٜٞس أٟٝق ٖٓ‬ ‫ً١ هزَ.‬ ‫35‬
  • 54.
    ‫6) اكتشاف حدودانسهطت‬ ‫ٌَٗ هزٍٞ ػزي هللا رخ٩ٌٗحٍ حُزَ٣طخٗ٢ ريح٣ش ؿي٣يس ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. أه٤َح رخص ٝحٟلخ إٔ حُِٔطش ر٤ي‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ ح٧ه٤َس ٓٔظؼيس ُلَٝ ِٓطظٜخ. ًٌُي أٛزق ح٫ٛظٔخّ حُزَ٣طخٗ٢ ٓظًَِح، َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢‬ ‫حُلو٤وش، ػِ٠ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ حُيحهِ٤ش. كخُِٔطش حُزَ٣طخٗ٤ش ُْ طؼي ٝحٟلش كو٢، رَ أٌٝٗض ػِ٠ حُظيهَ كظ٠‬ ‫ك٢ حُظلخٛ٤َ حُيه٤وش ُ٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ أكن ؿ٤َ َٓ٣ق رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخٛٔض‬ ‫ح٧كيحع ك٢ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٍٝٓٞ٣ش ك٢ طلظ٤ض حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُٔ٤خٓ٢، ٝهٜٞٛخ ٖٓ‬ ‫ٝؿٜش حُ٘ظَ حَُ٘٣ل٤ش، ٝهخىص اُ٠ ػٍِ ػزي هللا ك٢ َٗم أٍىٕ هخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َ، ٍؿْ‬ ‫طؼَٟٚ ُويٍ ٓظِح٣ي ٖٓ حُؼٍِ، ُْ ٣ٜزق أهَ ١ٔٞكخ. ٝك٢ حُلو٤وش كبٕ اىٍحًٚ ُؼ٤ٞد َٗم ح٧ٍىٕ ٝأٌٗخٍ‬ ‫ػـِٙ ٌَٗ حُيحكغ حٌُخٖٓ ٍٝحء ١ٔٞكٚ.‬ ‫طٔوٞ ح٩ٌٗحٍ ػٖ طٌٔ٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كَٝ اٍحىطٜخ ك٢ ٓخثَ حُ٘ئٕٝ حُٔخُ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش. ٝٓخٍع ًًْٞ اُ٠‬ ‫حٓظـ٬ٍ حُٔ٤ِس حُظ٢ طلووض ُٚ ر٘٘خ١. ٝطْ طؼ٤٤ٖ آ٫ٕ ً٤ًَزَح٣ي (ح٧م ح٧ٛـَ ُِٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُ٬كن أُ٤ي‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي) ٓٔظ٘خٍح ٓخُ٤خ رَ٣طخٗ٤خ ُ٤ٔخػيٙ ك٢ َٓحهزش حُيحثَس حُٔخُ٤ش. ٝٓخْٛ رَٗخٓؾ طو٘ق اُِحٓ٢ ك٢ طوِ٤ٚ‬ ‫ػـِ َٗم ح٧ٍىٕ ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ـ٤َ حػظٔخىٙ حُٔخُ٢ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ حُظ٢ ظِض طيػْ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔخُ٢‬ ‫(7)‬ ‫رٔٔخػيحص ٓـخٗ٤ش، رِـض كٞحُ٢ ػِغ حُٔٞحٍى ح٩ؿٔخُ٤ش حُٔ٘ٞ٣ش كظ٠ حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش.‬ ‫ًخٕ أكي أًزَ حُظوِ٤ٜخص ك٢ حُٔٞحُٗش، ٝٛٞ حُظوِ٤ٚ ح٧ٛؼذ ٝح٧هٔ٠ رٟٞٞف رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓظؼِوخ رخُوخثٔش‬ ‫حُٔيٗ٤ش حُظ٢ حٗول٠ض ٖٓ ٓظش ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٩ٓظَُ٤٘٤ش ك٢ حُؼخّ حُٔخُ٢ (3291 ـ 4291 ّ) اُ٠‬ ‫ػَ٘٣ٖ أُلخ ٝػ٬ػش ػَ٘ أُلخ ك٢ حُؼخٓ٤ٖ حُٔخُ٤٤ٖ (4291 ـ 5291 ّ) ٝ(5291 ـ 6291 ّ) ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝٗظَح‬ ‫٧ٗٚ ًخٕ ٓي٣٘خ رٔزِؾ ػَ٘س آ٫ف ؿَٟ ٍكغ ه٤ٔش حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش ٫كوخ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ ٓيحى ى٣ٞٗٚ. ٝٓوخرَ ًُي طُٞ٠‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ٓـَٔ أٌٗخٍ اٗلخم حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش. (2) ٝهي طٌٖٔ ح٧ه٤َ ٖٓ ٓيحى ى٣ٕٞ ػزي هللا‬ ‫(3)‬ ‫»ػٖ ١َ٣ن حٗظِحع آهَ هَٕ ٓ٘ٚ ٝحُٔوخ١َس ربػخٍس ٓ٘خؿَس ؿي٣ش ٓؼٚ«.‬ ‫طيرَ ػزي هللا أَٓٙ ٓغ حُٔ٘ٞحص حُؼـخف ػٖ ١َ٣ن ر٤غ رؼٞ ٓٔظٌِخطٚ، ٝحٓظويحّ ػَٝس ُٝؿٚ ح٧ُٝ٠. (4) ٝٓخ إ‬ ‫طْ طٔي٣ي حُي٣ٕٞ كظ٠ ؿَٟ هلٞ ه٤ٔش حُوخثٔش حُٔيٗ٤ش َٓس أهَٟ اُ٠ حػ٘٢ ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص، ٓٔخ أىٟ اُ٠‬ ‫إٔ ٣ظؤػَ كظ٠ ًًْٞ حٌُ١ ًخٕ ك٤ٔخ ٓ٠٠ ٗي٣ي ح٫ٗظوخى ُؼخىحص ػزي هللا ك٢ ح٩ٗلخم، رلوَٙ حُٔيهغ ٝٛٞ٫ اُ٠‬ ‫ؿؼِٚ ٣ظيهَ ُٜخُلٚ. ًخٗض كٌَس ًًْٞ إٔ طزخىٍ حُيُٝش اُ٠ ٓ٘لٚ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ ُْ طٌٖ ُظوق ػ٘ي كيٝى‬ ‫ؿِذ حُيهَ، رَ ًٝخٗض ٓظٞكَ ػٔ٬ ٫ر٘ٚ ح٧ٛـَ ٗخ٣ق ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. (5) ٌٝٛٙ حُلٌَس، ٫ ٍكغ ه٤ٔش حُوخثٔش‬ ‫حُٔيٗ٤ش رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٛ٢ حُظ٢ أٛزلض ٗخكٌس ك٤ٔخ رؼي.‬ ‫ٝك٤ٔخ ٣وٚ حُ٘ئٕٝ حُؼٌَٔ٣ش ًخٕ ر٤ي ٌٓٔٔخ ىٕٝ ٓ٘خُع رِٓخّ حُوٞس حُٔلِ٤ش حُٔٞكيس حُٔؼَٝكش رخْٓ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ ٖٓ حُزيح٣ش. ؿ٤َ إٔ ٟٝؼٚ ًخٕ ٛؼزخ هزَ ح٩ٌٗحٍ. »كخ٧ٓ٤َ ٝحُلٌٞٓش (رخٓظؼ٘خء ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُـي٣ي‬ ‫³حًَُخر٢‪ٝ µ‬كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٣ٌَٕٛٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٌُٜٝح حٌَُٙ أٓزخد ٓوظِلش، ٌُٖٝ حُـٔ٤غ ٓظلوٕٞ ػِ٠‬ ‫ٗوطش ٝحكيس ٛ٢ ٝؿٞى ٟخر٢ رَ٣طخٗ٢... ٝرخُ٘ٔزش ُِ٠زخ١ ٝح٧كَحى كبٕ طؤ٣٤يْٛ ٓ٤يّٝ رخُظلي٣ي ١ٞحٍ روخث٢ هخىٍح‬ ‫ػِ٠ حُيكغ ُْٜ«. (6) ٝك٤ٔخ رؼي طٔض اهخكش ٓ٘ظوي٣ٚ حُلٌٞٓ٤٤ٖ، ػِ٠ ح٧هَ. ٝك٢ ػخّ (5291 ّ) ًخٕ طؼيحى حُـ٤ٖ‬ ‫٣َٜ اُ٠ أُق ٝأٍرؼٔخثش ٝحػ٘٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ رٖٔ ك٤ْٜ ػ٘خَٛ حَُ٘١ش ٝحُـ٤ٖ ٝكَحّ حُٔـٕٞ، ٟزخ١خ ٝأكَحىح.‬ ‫(7)‬ ‫ُْ طٌٖ ػٔش ٓٞحهغ ُِل٤ِن حُؼَر٢ اُ٠ حَُ٘م ٖٓ حُو٢ حُلي٣ي١ حُلـخُ١، كوي ؿَٟ إٔ طْ ك٢ ػخّ (6291 ّ)‬ ‫طٌ٘٤َ هٞس كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ (م. ف. ٕ. أ.) ًـِء ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش (ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش) ك٢ كِٔط٤ٖ طلض ه٤خىس‬ ‫رَ٣طخٗ٤ش، ُظُٞ٢ ٜٓخّ ح٩َٗحف حُوزِ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝٓغ حٗظوخٍ ٝحؿزخص هلَ حُٜلَحء اُ٠ هٞس حُليٝى،‬ ‫ؿَٟ طوِ٤ٚ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ (558)، ٍؿ٬ ك٠٬ ػٖ إٔ ٌٛح حُـ٤ٖ »كوي ١خرؼٚ ٗزٚ حُؼٌَٔ١ اً حٗوِذ اُ٠‬ ‫َٗ١ش ٓيٗ٤ش »ك٠َ٣ش ٍحؿِش، َٝٗ١ش ٍ٣ل٤ش ٍحؿِش ٖٓ ؿٜش، ٝه٤خُش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش«. (8) ٝرٌٜٙ حُطَ٣وش كوي‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ، ُلظَس هٜ٤َس، كظ٠ ٛ٤جش ٓخ ًخٕ ٣٘زٚ حُـ٤ٖ حُ٘ظخٓ٢ حُوخٙ رٚ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حهظِحٍ حُؼيى‬ ‫كبٕ ػ٬ػش ٟزخ١ رَ٣طخٗ٤٤ٖ اٟخك٤٤ٖ ػ٤٘ٞح ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ُ٤ظُٞٞح ٜٓخّ حٌَُٔط٤َ حُٔخُ٢ ٝٓلظٖ حَُ٘١ش‬ ‫ٝحَُٔ٘ف ػِ٠ حُٔٔظٞىػخص ػِ٠ حُظٞحُ٢.‬ ‫45‬
  • 55.
    ‫أىٟ هِن هٞسحُليٝى اُ٠ اػخىس كظق ٓخ ًخٕ هي أٛزق ٟٓٞٞػخ ُِ٘حع ر٤َٝهَح١٢ ىحثْ ر٤ٖ ٓوظِق اىحٍحص‬ ‫حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، أ١ ٓٔؤُش: ٓخ ػ٬هش َٗم ح٧ٍىٕ رلِٔط٤ٖ؟ ًٝخٗض هٞس حُليٝى طؼخٗ٢ ٖٓ حُظزخّ ًٜٞٗخ‬ ‫طلَٔ طٔٔ٤ش ٝط٠طِغ رٜٔٔخص ٓظٔخٛ٤ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٜٝ٘خ ؿِء ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ٓٔخ ٣ـؼِٜخ‬ ‫ٓٔئُٝ٤ش كِٔط٤٘٤ش. ٝحُ٘ظ٤ـش حُظ٢ طَطزض ػِ٠ ٌٛح حُـ٤خد ُِٟٞٞف، طٔؼِض رظٍٞ٣٢ هٞس حُليٝى ك٢ حُٔٔخكٌش‬ ‫حُٔخُ٤ش حُـخٍ٣ش ر٤ٖ ُ٘يٕ ٝحُويّ، كٍٞ حُـٜش حُظ٢ ًخٗض ٓظوّٞ رظٔي٣ي كخطٍٞس ػـِ َٗم ح٧ٍىٕ. كٞحٍُس حُٔخُ٤ش،‬ ‫ك٢ ٓٔؼ٠ ٜٓ٘خ ُظوِ٤ٚ ػـِٛخ ٛ٢، أَٛص ػِ٠ حػظزخٍ َٗم ح٧ٍىٕ »ِٜٓلش كِٔط٤٘٤ش كَٜح« ٫ ري ٖٓ‬ ‫اؿزخٍ كِٔط٤ٖ ػِ٠ طٔي٣ي ٓخ ٣ظَطذ ػِ٤ٜخ (9) ك٢ ٌٛح حُٔـخٍ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُـٔ٤غ ك٢ ُ٘يٕ طوَ٣زخ ًخٗٞح ك٢‬ ‫ػخّ (6291 ّ) هي ٝحكوٞح ػِ٠ كَٜ َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حٍُِٞى رَِٞٓ ػخٍٝ طٔي٣ي ٗلوخص هٞس حُليٝى ر٘يس. (17) رَ ٍٝكٞ رويٍ أًزَ‬ ‫ٖٓ حُلٔخّ طـط٤ش حُؼـِ حُٔيٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. كوي حػظزَ اه٠خع َٗم ح٧ٍىٕ ُلِٔط٤ٖ، ٝٛٞ أَٓ ٗ٢ء ٫ري‬ ‫إٔ ١،كظَٝ اػَ ٓؼخِٓش ًٌٜٙ أَٓ ٓ٘خهٞ ُِٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝرِؾ ٓوطٚ كٍٞ حُٔٔؤُش ًِٜخ ىٍؿش ؿؼِظٚ ٣ٜيى‬ ‫رخ٫ٓظوخُش. ٝأه٤َح هخٓض ُٝحٍس حُٔخُ٤ش رلَ حُٔٔؤُش ػٖ ١َ٣ن ؿؼَ كٜش كِٔط٤ٖ هٔٔش أٓيحّ طٌخُ٤ق هٞس‬ ‫حُليٝى كو٢، ٝكوخ ُِٔ٘طن حُوخثَ رؤٕ ح٧ٖٓ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ْٜٔ ك٢ طؼِ٣ِ ح٧ٖٓ رلِٔط٤ٖ. ٝحكن رَِٞٓ‬ ‫ػِ٠ حُلَ ٌَٓٛخ ٝأًَٔ كظَس ٝ٫٣ظٚ. ٌُٖٝ هٞس حُليٝى أػزظض ػِ٠ أ٣ش كخٍ أٜٗخ ًخٗض ػخؿِس ػٖ هلَ رخى٣ش َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. كل٤ٖ طْ ؿِذ ؿٕٞ رخؿٞص ؿِٞد ٖٓ حُؼَحم ك٢ ػخّ (0391 ّ) ُظٌ٘٤َ هٞس رخى٣ش ًـِء ٖٓ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢، حٗٔلزض هٞس حُليٝى اُ٠ ٓخ ٍٝحء َٜٗ ح٧ٍىٕ ُِو٤خّ رٞحؿزخطٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ؿخء حُظلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔظ٘يى ر٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔخُ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش ك٢ أٓٞأ ح٧ٝهخص رخُ٘ٔزش ُٟٞغ ػزي هللا‬ ‫ك٢ حُٔ٘طوش. كل٤ٔخ ًخٕ ٣ـَ١ اهلخّ طزؼ٤ظٚ ُزَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُ٘ئٕٝ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ػِ٤ٚ ػ٘ٞس، ًخٗض ح٧كيحع ػِ٠‬ ‫كيٝىٙ طؼَٔ ػِ٠ حٓظزؼخىٙ ٖٓ حُٔخكش حُؼَر٤ش ح٧ٝٓغ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُٜـّٞ حُٞٛخر٢ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ آد ٖٓ ػخّ (4291 ّ) هي طْ، ًٔخ ك٬ ُِزؼٞ إٔ ٣ؼظويٝح، ٗظ٤ـش‬ ‫حُظٞح١ئ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ أؿَ اؿزخٍ ػزي هللا ػِ٠ هزٍٞ ح٩ٌٗحٍ. (77) كوي ًخٗض حُلِٔش، رخ٧كَٟ، ؿِءح ٖٓ‬ ‫آظَحط٤ـ٤ش حرٖ ٓؼٞى حَُحٓ٤ش اُ٠ اه٠خع حُلـخُ. كزؼي ػ٬ػش أٓخر٤غ حٓظُٞض هٞحطٚ ػِ٠ حُطخثق. ٝك٢ حُؼخُغ ٖٓ‬ ‫طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ط٘خٍُ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُؼَٕ ٫ر٘ٚ حُزٌَ ػِ٢، ٝٓخ ُزؼض ٌٓش، رؼي ػَ٘س أ٣خّ، إٔ حٓظِٔٔض. ٝرؼيٛخ‬ ‫ظَ ػِ٢ ٓظ٘زؼخ رـيس ُٔيس ٓ٘ش هزَ إٔ ٣لٌٝ كٌٝ أر٤ٚ.‬ ‫ًخٗض حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ ًَ ٖٓ ٌٓش ٝحُطخثق هي رخطض ٓلظٞكش أٓخّ حرٖ ٓؼٞى ٌٓ٘ إٔ ًخٕ هي ِّٛ ػزي هللا ك٢‬ ‫طَرش ك٢ ػخّ (9191 ّ). ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ، ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ حُظ٢ َٓص رؼي ًُي حُظخٍ٣ن، هي كخٍٝ حٓظـ٬ٍ‬ ‫طلٞهٚ ػِ٠ حُٜخٗٔ٤٤ٖ؛ رَ ًخٕ ري٫ ٖٓ ًُي هي ػُِ ٓٞهؼٚ ك٢ أٓخًٖ أهَٟ ٖٓ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش. ٝك٢ ٍر٤غ ػخّ‬ ‫(4291 ّ) ٝؿي ٗلٔٚ ٗٔخٍ حُـِء ح٧ٝٓ٢ ٖٓ ٗزٚ حُـِ٣َس حٌُ١ ًخٕ ٓ٤وغ هِلٚ ه٬ٍ أ١ ٛـّٞ ػِ٠‬ ‫حُلـخُ.ٝطِحٓ٘ض ػِٔ٤ش ح٩ؿخٍس ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٛ٤ق ًُي حُؼخّ ٓغ ك٘ي حُوٞحص حُٞٛخر٤ش ػِ٠ كيٝى‬ ‫حُؼَحم. ًٝخٗض حُٔ٘خٍٝطخٕ ًِظخٛٔخ ٜٓٔٔظ٤ٖ ٩روخء أر٘خء حُلٔ٤ٖ ٓ٘ـُٞ٤ٖ ٝػخؿِ٣ٖ ػٖ حُظلَى ك٢ أػ٘خء ػِٔ٤ش‬ ‫ؿِٝ حُلـخُ. أٓخ إٔ طٌٕٞ اكيٟ حُ٘ظخثؾ حُـخٗز٤ش ٫ٓظَحط٤ـ٤ظٚ ٓظٔؼِش ر٠ٔخٕ ٓٞحكوش ػزي هللا ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ش ػِ٠‬ ‫ح٩ٌٗحٍ ³حُزَ٣طخٗ٢‪ ،µ‬كِْ ٣ٌٖ ًُي ا٫ ٜٓخىكش.‬ ‫ُْ طٌٖ ػِٔ٤ش ح٩ه٠خع حُٔؼٞى٣ش ٛؼزش ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ حٓظـَهض ػخٓخ ًخٓ٬ ٗظ٤ـش كٔخٓ٤خص ى٣٘٤ش. كٌٔ٘‬ ‫حٗظٜخء حُلَد ًخٗض ٌٓخٗش حُلٔ٤ٖ هي طيٍٛٞص. (27) كخُؼٍٞس حُؼَر٤ش ُْ طٌٖ هي طٌِِض روِن ىُٝش ػَر٤ش أًزَ، رَ‬ ‫رظؤ٤ْ أٍٝ حُؼَد ٝاه٠خػٜخ ُِٔ٤طَس ح٧ٍٝر٤ش. ُْ ٣ٜزق حُلٔ٤ٖ ٌِٓخ ُِؼَد، رَ ٛخٍ ٌِٓخ ُِلـخُ كو٢.‬ ‫ًٝخٕ حٓظو٬ُٚ حُـي٣ي ٗؼٔش ِٓظزٔش رؼي حُظلٍَ ٖٓ حُظزؼ٤ش حُؼؼٔخٗ٤ش. كزي٫ ٖٓ حُٔوخء حُؼؼٔخٗ٢ رخص ح٥ٕ ٣لَٜ‬ ‫ػِ٠ ٓؼٞٗخص رَ٣طخٗ٤ش ٓظ٠خثِش.‬ ‫ٝطؼَٝ ١وْ حُلؾ ٛٞ ح٥هَ ُِظيٍٛٞ ؿَحء ػيّ ٝؿٞى أ١ ا١خٍ آزَح١ٍٞ١. ًٝخٗض حٗظلخٟش ٓخ رؼي حُلَد‬ ‫هي هطؼض ١َ٣ن حُلؾ ح٥ط٤ش ٖٓ طًَ٤خ ٍٝٓٞ٣ش، ك٠٬ ػٖ إٔ حُظ٘خكْ حُٔ٤خٓ٢ ر٤ٖ حُلٔ٤ٖ ٝحرٖ ٓؼٞى ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٝحُلٔ٤ٖ ٝحُِٔي كئحى ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، هي ؿؼِٚ ٣ـِن ١َ٣ن حُلؾ أٓخّ حُلـخؽ حُوخىٓ٤ٖ ٖٓ ٗـي َٜٝٓ. ٝرـ٤ش‬ ‫حُظؼٞ٣ٞ ػٖ كويحٕ حُٔٞحٍى ح٥ط٤ش ٓغ حُلؾ هخّ رَكغ حُ٠َحثذ حُٔلِ٤ش، ٝرظلٔ٤َ حُلـخؽ حُوخىٓ٤ٖ كؼ٬ أػزخء‬ ‫ًز٤َس ٫ ططخم. ٝهي طلٍٞ ْٓٞٓ حُلؾ ح٧ه٤َ حٌُ١ طْ طلض اَٗحكٚ اُ٠ "ك٠٤لش" ؿَحء ٗوٚ حُٔ٤خٙ ٝح٧ؿٍٞ‬ ‫حُزخٛظش، كؤىٟ ٌٛح ح٩هلخم ك٢ حُللخظ ػِ٠ َٓحْٓ كؾ ٓ٘ظظٔش اُ٠ إٔ ٣لوي حُظؤ٣٤ي ك٢ حُؼخُْ ح٩ٓ٬ٓ٢. ٝٓخ ُزغ‬ ‫55‬
  • 56.
    ‫كويحٕ حُٔٞحٍى حُوخٍؿ٤شٝحٍطلخع حُ٠َحثذ إٔ أى٣خ اُ٠ إٔ ٣ؤَ حُظؤ٣٤ي حُيحهِ٢، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ ٛلٞف حُوزخثَ‬ ‫حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ حُؼٔٞى حُلوَ١ حُؼٌَٔ١ ُ٘ظخٓٚ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا ا٫ ٗوٜخ ػخؿِح ٝهق ؿخٗزخ ٣ظلَؽ ػِ٠ ٌِٓٔش أر٤ٚ حُلـخُ٣ش ٝٛ٢ طظيحػ٠ ٝطٔو٢. ًخٕ هي كؼَ‬ ‫ٓخ حٓظطخع كؼِٚ ُظلٔ٤ٖ حُؼ٬هخص ر٤ٖ أر٤ٚ ٝرَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف. ٝهزَ ًَ ٗ٢ء ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫هي أٍحىص ػوي ٓؼخٛيس ٓغ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ، رخػظوخىٛخ، إٔ طولق ٖٓ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ًخٗض طٞحؿٜٜخ‬ ‫ٓ٤خٓخطٜخ حَُ٘م أٝٓط٤ش، ٝهٜٞٛخ ك٢ كِٔط٤ٖ. (37) ًخٕ ػزي هللا هي أُق ػِ٠ أر٤ٚ ٓطخُزخ ا٣خٙ رظٞه٤غ ٓؼَ ٌٛٙ‬ ‫حُٔؼخٛيس، ٝهي كخٝٝ ػِ٠ ٝحكيس حػظوي أٜٗخ ٓظٌٕٞ ٓوزُٞش ك٤ٖ ًخٕ ٍُْٞٗ ك٢ ػٔخٕ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ٌُٖٝ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ٍكٞ طٞه٤ؼٜخ. ٝرؼي ًُي أِٓض رَ٣طخٗ٤خ ك٢ إٔ ٣ل٠٢ طٜي٣ي حرٖ ٓؼٞى اُ٠ اؿزخٍٙ ػِ٠ طِ٤٤ٖ ٓٞهلٚ. ٝهي‬ ‫ػزَ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ ػٖ حػظوخى ػخّ ك٤ٖ ًظذ ٣وٍٞ: »ٖٓ حٌُٖٔٔ إٔ ٣ظٔوٞ حُظٜي٣ي حُٔظِح٣ي ُِلـخُ ؿَحء‬ ‫حُؼيٝحٕ حُٞٛخر٢ ػٖ ؿؼَ حُِٔي كٔ٤ٖ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ٝأًؼَ حٓظؼيحىح ُوزٍٞ َٗٝ١ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طِز٢ كخؿخص‬ ‫ٓ٤خٓظ٘خ ك٢ كِٔط٤ٖ«. (47) ؿ٤َ أٗٚ ظَ ػخرظخ ػِ٠ ٓٞهلٚ ٝهخٓض رَ٣طخٗ٤خ رٔلذ طٔٞ٣ِٜخ ُٚ ك٢ ػخّ (4291 ّ).‬ ‫ك٢ حُٜ٘خ٣ش ٝحؿٚ حُلٔ٤ٖ حُٔؼٞى٣٤ٖ ٝهٞحطْٜ حُٔؼَٝكش رخْٓ ح٩هٞحٕ ٝكيٙ طوَ٣زخ، ٓؼٞ٫ ػِ٠ ػيى هِ٤َ ٖٓ‬ ‫حُطخثَحص حُِِٜٜٔش حُظ٢ حٗظَحٛخ ٖٓ ح٩٣طخُ٤٤ٖ، ٝحٓظؤؿَ ُو٤خىطٜخ ١٤خٍ٣ٖ ٖٓ حَُّٝ حُز٤ٞ. (57) ٛل٤ق إٔ ػزي‬ ‫هللا ًخٕ هي أٍَٓ ر٠غ ٓجخص ٖٓ ٍؿخٍ حُوزخثَ، ٖٓ حُٔؼٞى٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي ؿخإٝح ٓؼٚ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ‬ ‫ٛئ٫ء ُْ ٣ليػٞح أ١ طـ٤٤َ ك٢ حُ٘ظ٤ـش. ًٌُي طَٞٓ ػزي هللا اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ ١خُزخ ٜٓ٘خ إٔ طظيهَ، ٌُٖٝ ىٕٝ ؿيٟٝ.‬ ‫كزؼي ٓض ٓ٘ٞحص ٖٓ حُؼ٬هخص حُٔظيٍٛٞس رخ١َّحى ٓغ حُلٔ٤ٖ، ُْ طلَى رَ٣طخٗ٤خ اٛزؼخ ٝحكيس ُٔٔخػيس كِ٤لٜخ‬ ‫حُوي٣ْ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُلٔ٤ٖ ه٬كخ ُلخٍ أر٘خثٚ، هي طٌٖٔ ٖٓ طلو٤ن أ١ حٗظوخٍ ٗخؿق ٖٓ ح٩١خٍ حُؼؼٔخٗ٢ حُوي٣ْ اُ٠ حُ٘ظخّ‬ ‫ح٩هِ٤ٔ٢ حُـي٣ي حُوخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ػزي هللا هي هيّ حُظ٘خُ٫ص حُ٠ٍَٝ٣ش، ٝكَٜ رخُٔوخرَ ػِ٠ ػَٕ‬ ‫آٖٓ ٝٓ٠ٕٔٞ اُ٠ ٌٛح حُلي أٝ ًحى. ًٝخٕ ك٤َٜ ٛٞ ح٥هَ هي هيّ ط٘خُ٫ص ٓٔخػِش ٝكَٜ ػِ٠ ػَٕ أ٣٠خ.‬ ‫(ٝٗظَح ُز٘٤ش حُؼَحم حٓظطخع ح٧ه٤َ إٔ ٣ٞحُٕ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش رٜٔخُق ٓلِ٤ش، هخُوخ ُ٘لٔٚ ٗؼٍٞح‬ ‫رخ٫ٓظو٬ٍ أهٟٞ ٓٔخ ًخٕ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ طٞك٤َٙ.) ؿ٤َ إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ظوَ ه٢ ػٖ ٓلخُٝش طزَ٣َ ٓزخىٍطٚ‬ ‫ح٧ُٝ٤ش اُ٠ ح٫ٗلٜخٍ ػٖ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝاٟلخء ٛلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٤ٜخ. كوي ظَ ٣ٔؼ٠، كظ٠ رؼي إٔ رخص‬ ‫هِن حٌُِٔٔش حُؼَر٤ش حُظ٢ ٓزن ُٚ إٔ كِْ رٜخ أَٓح ٓٔظل٤٬ ٓ٤خٓ٤خ، اُ٠ كَٝ ٛ٤ٔ٘ظٚ حُٔؼ٘ٞ٣ش رٞٛلٜخ حُطَ٣وش‬ ‫حُٞك٤يس حُٔظزو٤ش ُٚ، ٌُٔذ طؼخ١ق حُؼَد ٝحُِٔٔٔ٤ٖ حُُٔٞػ٤ٖ ر٤ٖ ىٍٝ ٓظ٘خكٔش هخٟؼش رؤًؼَ٣ظٜخ ُِٔ٤طَس‬ ‫ح٧ٍٝر٤ش. ٝهي ًخٕ ٌٛح أكي أٛيحف طُٞ٤ٚ ُٜٔ٘ذ حُو٬كش. ٌُٜٝح حُـَٝ أ٣٠خ ًخٕ هي أ٣ي حُٔطخُذ حُؼَر٤ش ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ، ٍحك٠خ إٔ ٣ٞهغ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ أ٣ش ٓؼخٛيس ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼ٘٢ هزٞ٫ رٔ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُوخٛش رخُٞ١ٖ‬ ‫حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١. ٝكٔذ طلِ٤َ ػزي هللا كبٕ ٍك٠ٚ ًِلٚ ػَٗٚ.‬ ‫ًٝخٕ ٓٔخ أػخٍ ؿ٤ع ػزي هللا إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٘ؼظٚ ٖٓ طٞك٤َ ٓ٬ً ٧ر٤ٚ. كؼ٘ي طٞؿٚ حُلٔ٤ٖ رؼي ٓـخىٍطٚ حُلـخُ اُ٠‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ح٧كَٔ، ُْ طٔٔق رَ٣طخٗ٤خ إٔ ٣ٔظوَ ِٓي حُلـخُ حُٔخرن ٛ٘خى، ٝ١ِزض ٓ٘ٚ إٔ‬ ‫٣زو٠ ك٢ حُؼوزش كظ٠ ٣ظْ حطوخً هَحٍ ر٘ؤٕ ٓٔظوزِٚ. كوخّ ػزي هللا حٌُٔػٖ ػِ٠ ٓ٠ٞ ربٍٓخٍ حُو٤ْ اُ٠ حُؼوزش ُ٤و٤ْ‬ ‫ك٤ٜخ أرٞٙ، ٍ٣ؼٔخ ٣ظخرغ ٛٞ ٓؼخُـش ٜٓ٤َٙ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٗ٘ؤ ط٘خكْ كخى ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم كٍٞ طـ٘ذ‬ ‫حٓظوزخٍ حُلٔ٤ٖ، اً أَٛص ًَ ٖٓ اىحٍط٢ ح٫ٗظيحد ك٢ حُزِي٣ٖ ػِ٠ اُوخء حُؼذء ػِ٠ ح٧هَٟ. (67) ٖٓ حُٞحٟق‬ ‫إٔ حُلٔ٤ٖ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُزوخء ١ٞ٣٬ ك٢ حُؼوزش، ٧ٕ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞىٙ ٛ٘خى إٔ ٣ٌَ٘ ػَٜ٘ ؿٌد‬ ‫ُِلـخُ٣٤ٖ حُٔخهط٤ٖ ٝٛيكخ ٫رٖ ٓؼٞى. ٝرؼي ػَ٘س أَٜٗ ٛيى حرٖ ٓؼٞى رٜٔخؿٔش حُؼوزش، كـَٟ رَٔػش ٟٝغ‬ ‫حُلٔ٤ٖ ػِ٠ ظَٜ رخهَس رَ٣طخٗ٤ش ٓظٞؿٜش اُ٠ هزَٙ حُظ٢ ػخٕ ك٤ٜخ ٓغ ُٝؿٚ حُؼخٗ٤ش حُظًَ٤ش أّ ُ٣ي، ٝر٘خطٜٔخ‬ ‫اُ٠ إٔ أٛ٤ذ رَٔٝ ٓٔ٤ض ك٢ ػخّ (0391 ّ). ٝرؼي حَُٔٝ ٓٔق ُٚ رخٌُٛخد اُ٠ ػٔخٕ ُ٤ٌٕٞ هَ٣زخ ٖٓ‬ ‫أٝ٫ىٙ. ػخٕ ٓظش أَٜٗ ٓو٬ ك٢ حُطؼخّ ٝحٌُ٬ّ اُ٠ إٔ طٞك٢ ك٢ حَُحرغ ٖٓ كِ٣َحٕ ٖٓ ػخّ (1391 ّ) ٝٛٞ ك٢‬ ‫حُؼخٓ٘ش ٝحُٔزؼ٤ٖ ٖٓ حُؼَٔ. (77) طْ ىك٘ٚ ك٢ حُويّ ك٢ ٓٔـي ٛـ٤َ ٓظخهْ ُِلَّ حَُ٘٣ق. ٝهي ؿَٟ كظق ٗخكٌس‬ ‫ك٢ ؿيحٍ حُلَّ ُـؼَ حُوزَ ٓظٜ٬ رخُلُٞس حُٔويٓش. طُٞ٠ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، ٓلظ٢ حُويّ ٝأكي أُي هّٜٞ‬ ‫ػزي هللا ك٤ٔخ رؼي، أَٓ طٜٔ٤َ طَط٤زخص حُـ٘خُس، ٝأُو٠ ًِٔش طؤر٤٘٤ش رؼي ٛ٬س حُـ٘خُس ك٢ حُٔٔـي ح٧هٜ٠. ٝهي‬ ‫ك٠َ َٓحْٓ حُيكٖ ػيى ٖٓ حُ٘وٜ٤خص حُؼَر٤ش ٝحُزَ٣طخٗ٤ش حَُٔٓٞهش، اٟخكش اُ٠ ٝكي٣ٖ ؿ٤َ ٓيػٞ٣ٖ ٖٓ‬ ‫(87)‬ ‫حُلخهخٓ٤ش حَُث٤ٔ٤ش ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫65‬
  • 57.
    ‫ريح ٜٓ٤َ حُلٔ٤ٖػخٓ٬ ٖٓ ػٞحَٓ روخء ػزي هللا ٓظٌٔٔخ رٜ٘ـٚ حُوخثْ ػِ٠ حػظٔخى حُلي ح٧ىٗ٠ ٖٓ حُٔوخٝٓش. كوي‬ ‫أػطخٙ ٓوٞ١ حُلـخُ ىٍٓخ أٟٝق ُٚ ٍَٟٝس حُللخظ ػِ٠ حُٜٔخُق حُٔ٘ظًَش ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٜٓٔخ ًخٕ‬ ‫حُؼٖٔ. ُوي ٌَٗ ٓخ كيع ىٍٓخ ًخٕ ٓخ ُحٍ ١خُؿخ ك٢ ًٛ٘ٚ ك٤ٖ حٗيُؼض حُؼٍٞس ٟي حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش.‬ ‫كل٢ ٛ٤ق ػخّ (5291 ّ) أىص أكيحع ك٢ ؿزَ حُيٍُٝ حُٞحهؼش ٓزخَٗس هِق حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ اُ٠‬ ‫اٗؼخٍ كًَش طَٔى، ٓخ ُزؼض إٔ حٗظَ٘ص اُ٠ ٗظ٠ أٗلخء ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. (97) ٝهي ًخٗض ُؼزي هللا ك٢ حُٔخٟ٢‬ ‫ػ٬هخص ٝػ٤وش ٓغ حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ ح٧١َٕ حٌُ١ ٓزن ُٚ إٔ ُـؤ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ه٬ٍ ح٫ٗظلخٟش‬ ‫حُيٍُ٣ش ك٢ ػخّ (2291 ّ) أٓخ ك٢ ػخّ (5291 ّ) كوي ًخٕ ػزي هللا ٫كظخ ُِ٘ظَ رخٓظ٘خػٚ ػٖ حُظؼز٤َ ػٖ أ١‬ ‫طـخٝد. ىحٓض حُؼٍٞس كٞحُ٢ ػخٓ٤ٖ، ٝؿَّص ػِ٠ ٍٓٞ٣ش ٝ٣٬ص كٔ٬ص حٗظوخٓ٤ش كَٗٔ٤ش ٌٓؼلش، اً طْ هٜق‬ ‫ىٓ٘ن َٓط٤ٖ، ًٔخ حؿظٌرض أػيحىح ٖٓ حُِٔٔل٤ٖ ٝأٌٗخ٫ ٖٓ حُيػْ حُٔخُ٢ ٖٓ حُيٍٝ حُٔـخٍٝس. رخهظٜخٍ ًخٗض‬ ‫حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش كًَش حُظَٔى ح٧ْٛ ٟي ح٫ٗظيحد ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، اُ٠ إٔ حٗلـَص كِٔط٤ٖ أٝحهَ ػوي‬ ‫حُؼ٬ػ٤٘٤خص. ٝٓغ ًُي كبٕ حَُؿَ حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ هي ٓ٠٠ ػِ٠ هَٝؿٚ ٖٓ ٌٓش ٩ػخىس اهخٓش ٌِٓٔش ػَر٤ش ك٢ ىٓ٘ن‬ ‫ٟٓٞ أٍرغ ٓ٘ٞحص كَٙ ػِ٠ إٔ ٣٘ؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ حَُٜحع حُيحثَ‬ ‫ٛٞص ٌٓخٗش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش اُ٠ حُل٠٤ٞ رؼي ًُي. ٝهي حػظزَ ػِٝكٚ ٝػيّ حٛظٔخٓٚ ٗخؿٔ٤ٖ ػٖ ٍؿزظٚ ك٢‬ ‫ًٔذ طؤ٣٤ي كَٗٔخ ُلٌَس اؿ٬ٓٚ ػِ٠ حُؼَٕ. ٝك٢ حُلو٤وش ًخٗض ػٔش أٓزخد أهَٟ أًؼَ ٝؿخٛش. كوي ًخٕ ٌٓٔٞٗخ‬ ‫رٌخرّٞ حُلـخُ ٝٛ٢ طِلع أٗلخٜٓخ ح٧ه٤َس، ك٠٬ ػٖ إٔ ٓخُ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ٝؿ٤ٜ٘خ ًخٗخ ح٥ٕ ك٢ هز٠ش‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ حُٔلٌٔش. ٝٛ٘خى كيع آهَ: كزؼي رؼي ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ هي ّ،ٓق ُـ٤َ حُٔوخطِ٤ٖ ٖٓ حُيٍُٝ رخُِـٞء‬ ‫اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ ٛئ٫ء حُ٬ؿج٤ٖ حُيٍُٝ ٓخ ُزؼٞح، رٔزذ حٌُ٘خٟٝ حُلَٗٔ٤ش، إٔ طؼَٟٞح ُؼِٔ٤خص ح٩رؼخى‬ ‫(12)‬ ‫ؿ٘ٞرخ اُ٠ ح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ٫رٖ ٓؼٞى.‬ ‫ٌَٗ ػِٝف ػزي هللا ػٖ ىػْ حُٔظَٔى٣ٖ ٗٞػخ ٖٓ حُٔلخؿؤس. (72) ٛل٤ق إٔ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد، ٝػيى ًز٤َ ْٜٓ٘‬ ‫ٍٓٞ٣ٕٞ، ًخٗٞح هي رخطٞح ٓٔظخث٤ٖ ٓ٘ٚ ٌٓ٘ ُٝٛٞٚ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٖٝ حٓظ٤خءْٛ ُْ ٣ٌٖ هي حًظَٔ رؼي. ًخٕ‬ ‫حُ٘خّ ٓخُحُٞح ٣ؼظزَٝٗٚ ٍِٓح ٓل٤يح ُِوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ٓٔؼ٬ حٓظَٔحٍ٣ش حُٔطخُذ حُؼَر٤ش ٌٓ٘ أ٣خّ َٓحٓ٬ص كٔ٤ٖ ـ‬ ‫ٌٓٔخٕٛٞ ٝػيّ حُٞكخء حُ٬كن رخُٞػٞى حُزَ٣طخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ أْٓ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٓخ ُزؼض إٔ طلُٞض رٌَٔ ٝىٛخء‬ ‫رؼي إٔ طْ هٔغ حُؼٍٞس. كزؼي حُؼٍٞس أهِغ رؼٞ حُوٞٓ٤٤ٖ حُؼَد ػٖ ػخىس ٍإ٣ش ٓٔظوزِْٜ ٖٓ ٓ٘ظٍٞ طٜل٤ق ٝػٞى‬ ‫حُٔخٟ٢ حٌُٔ٘ٞػش. ٝري٫ ٖٓ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء اُ٠ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش، ٍحكٞح ٣ؼِٕٔٞ ك٢ ا١خٍ ؿي٣ي، ا١خٍ‬ ‫ٓظًَِ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش أًؼَ ٖٓ طًَِٙ ػِ٠ حُٞكيس حُؼَر٤ش، ا١خٍ ًخٕ ؿٍٜٔٞ٣خ أًؼَ ٓ٘ٚ ٌِٓ٤خ. ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش أ١‬ ‫ٌٓخٕ ُؼزي هللا ك٢ ٓؼَ ٌٛح ح٩١خٍ.‬ ‫أىٟ اهلخم حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش اُ٠ طؤً٤ي حُِ٘ػش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُٞحٟلش ٌٓ٘ ػخّ (1291 ّ) ٝحُٔخثَس رخطـخٙ طلٌي حُٞكيس‬ ‫حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُ٘خِٓش. رخطض حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ح٥ٕ ٓ٘ظٔش ىحهَ ًَ ىُٝش ػَر٤ش هخٟؼش ُ٬ٗظيحد، َٝٓطٌِس‬ ‫ػِ٤ٜخ ًزي٣َ ػٖ حُظؤً٤ي حُٔخرن ػِ٠ حُٞكيس. ًٝخٗض حٌُِٔ٘ش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا حُٔٔظ٘ي اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظٔؼِش‬ ‫رخكظوخٍ َٓطٌِٙ اُ٠ حُز٘٤ش حٌُٔخٗ٤ش أٝ ح٫ؿظٔخػ٤ش حُ٬ُٓش ُيػْ كًَش ٝ١٘٤ش ـ هٞٓ٤ش هخٛش رٚ ٝكيٙ. ًخٕ ٓلظوَح‬ ‫اُ٠ حُٔيٕ ٝاُ٠ َٓحًِ حُظؼِ٤ْ ٝحُظـخٍس ٝحُؼَٝس، حُظ٢ ٌِٗض ٓ٘خرغ حُظ٘ظ٤ْ ٝ(ح٧٣ي٣ُٞٞؿ٤خ) حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ‬ ‫ه٬ٍ كظَس ٓخ ر٤ٖ حُلَر٤ٖ. ًٝخٕ ٓلظوَح اُ٠ ١زوش ٝٓط٠ ًحص ٗؤٕ ـ ١زوش حُٜٔ٘٤٤ٖ ٝحُظـخٍ ٍٝؿخٍ حُي٣ٖ‬ ‫حُٔٔظخث٤ٖ حُظ٢ ًخٗض ٜٓخُلٜخ ك٢ ١ِ٤ؼش ح٧ٗ٤خء حَُٔٗلش ٧ٕ طظ٠ٍَ ؿَحء حُظيهَ ح٧ٍٝر٢ ك٢ حُظـخٍس‬ ‫ٝحُٔخٍ، ك٢ حُوٞحٗ٤ٖ ٝحُلٌْ، ك٢ حُؼِْ ٝحُي٣ٖ. ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ ح٧ػيحى ـ اُ٠ حٌُٔخٕ حُل٠َ٣٤ٖ حُوخرِ٤ٖ ُِظ٘ظ٤ْ‬ ‫حَُٔ٣غ ك٢ حُٔظخَٛحص ـ حُ٬ُٓش ٩ظٜخٍ حُٔ٘خػَ حُ٘ؼز٤ش رٍٜٞس ٓئػَس. ًٝخٕ ٓلظوَح اُ٠ حُٔٞحٍى ـ اً ًخٕ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼظٔيح ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ـ حُ٬ُٓش ُـؼَ ح٫ٓظو٬ٍ حُلؼِ٢ أَٓح هخر٬ ُِظٜي٣ن. ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬ ‫ػزي هللا حُٔلٍٜٞ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ظَ ػخؿِح ػٖ حُظلٍَ ٖٓ ٟـ٢ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫ًخٗض ٗيٍس حُـ٤ٞد حُٔلِ٤ش ُِ٘لًٞ حُٔٔظوَ ٗؼٔش ٝٗؤش ػِ٠ كي ٓٞحء رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. كٖٔ ؿٜش ُْ طظؼَٝ‬ ‫ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ ٧١ طلي ؿي١ ه٢، ٖٝٓ ؿٜش أهَٟ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ؿِٔش حُوٟٞ حُٔؼويس حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ‬ ‫طظ٤ق ُٚ كَٛش هِن ٓخكش طلَى ٓٔظوَ ُٚ ٛٞ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هخىس حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ حُوخٟؼش‬ ‫ُ٬ٗظيحد ُْ ٣ٌٞٗٞح ؿَرخء ػٖ ظخَٛس حُٔٔخٝٓش ٓغ أٍٝرخ، كبٕ ٛئ٫ء ًخٗٞح هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓغ أٍٝرخ ٖٓ‬ ‫ٓ٘طِن هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُوٞس، ٖٓ ٓٞحهؼْٜ ًوخىس هخىٍ٣ٖ، ػزَ طٞظ٤ق حُلٌَ حُوٞٓ٢ ـ حُٞ١٘٢، ػِ٠ طؼزجش حُظؤ٣٤ي‬ ‫حُ٘ؼز٢ رٔخ ٣ـؼَ ح٧ٍٓٞ رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ أًؼَ ٛؼٞرش. ًٝخٗض حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ طٌٔ٘ٞح ٖٓ حُلٍٜٞ‬ ‫ػِ٤ٜخ طظْ ٖٓ ه٬ٍ ػِٔ٤ش ٓؼويس هخثٔش ػِ٠ حٓظؼَحٝ حُوٞس ٝحُو٤خىس حُٔ٤خٓ٤ظ٤ٖ؛ ػزَ ٓ٬َٓ ٖٓ ح٩َٟحرخص‬ ‫ٝحُظظخَٛحص ٖٓ ؿٜش، ٝحُظلخٝٝ ٓغ ِٓطخص ح٫ٗظيحد ٖٓ ؿٜش أهَٟ. أٓخ حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ كَٜ ػِ٤ٜخ ػزي هللا‬ ‫75‬
  • 58.
    ‫كِْ طٌٖ ا٫ٌٓخكآص ػِ٠ حُِٔٞى حُلٖٔ. ٝرخُظخُ٢ كوي رخص ػزَ حُٔ٘٤ٖ ٣٘ظَ اُ٤ٚ ك٢ حُٔ٘طوش ػِ٠ أٗٚ ىٓ٤ش‬ ‫رَ٣طخٗ٤ش، ُٝ٤ْ ًُي حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٣ؼظزَ ٗلٔٚ طـٔ٤يح ُٚ.‬ ‫ريح َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ ػُِظٚ، أًؼَ ٗزٜخ ربٓخٍحص ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش ٝٓ٘٤وخطٚ ٓ٘ٚ رـخٍحطٚ اُ٠ حُ٘ٔخٍ‬ ‫ٝحُـَد ٝحَُ٘م. ًخٗض حُِٔطش ُٓٞػش رٍٜٞس ٫ ٓظٌخكجش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا. ٝك٢ ػخّ (7291 ّ) طْ طـ٤٤َ‬ ‫ُوذ حُٔٔؼَ حُزَ٣طخٗ٢ حَُث٤ٔ٢ اُ٠ ٓو٤ْ رَ٣طخٗ٢، ٝٛٞ ُوذ ًٝ طخٍ٣ن آزَ٣خُ٢ ٓٔ٤ِ. ًٔخ إٔ هخثي حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬ ‫ًخٕ رَ٣طخٗ٤خ، ٓؼِٚ ٓؼَ ًزخٍ حُ٠زخ١ حُؼخِٓ٤ٖ ٓؼٚ. ًخٕ حُٔٞظق حُؼَر٢ حَُث٤ٔ٢، اٟخكش اُ٠ ػزي هللا، ٛٞ‬ ‫ٍث٤ْ حُُٞحٍس (حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ)، حٌُ١ ظَ كظ٠ أٝحهَ ح٧ٍرؼ٤٘٤خص ٖٓٔ كِٜٞح كي٣ؼخ ػِ٠ ؿ٘ٔ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ىٕٝ أ٣ش هخػيس ٗلًٞ ٓلِ٤ش ٓٔظوِش ػٖ رَ٣طخٗ٤خ أٝ ػزي هللا. ٝهي طؼ٤ٖ ػِ٠ حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ، ؿ٤َ حَُٔطز٢ رؤ٣ش كًَش‬ ‫هٞٓ٤ش ـ ٝ١٘٤ش ًحص ٗؤٕ، إٔ ٣ظؼخ٣ٖ ٓغ ًَ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝػزي هللا. اً ًخٕ ٣ظْ طـ٤٤َٙ ُيٟ كويحٗٚ ُؼوش ح٧ُٝ٠،‬ ‫ٝك٤ٖ ًخٕ حُؼخٗ٢ ٣َٟ إٔ هٔخٍطٚ ك٢ كخٍ حَُٜحع ىكخػخ ػ٘ٚ ري٫ ٖٓ ح٩ًػخٕ ٝح٫ٓظؼخٍ ٓظٌٕٞ أًزَ. ٝأُٝجي‬ ‫حٌُ٣ٖ ٗـِٞح ٌٛح حُٜٔ٘ذ ًخٗٞح، رخُظلي٣ي، ـ أكَحىح ىٕٝ أ١ ُٕٞ ٓ٤خٓ٢، ط٘خٝرٞح ػِ٠ حٌَُٓ٢ َٓس رؼي أهَٟ،‬ ‫ىٕٝ إٔ ٣ظًَٞح طؤػ٤َح ًح ٗؤٕ ػِ٠ حُو٢ حُٔ٤خٓ٢. ًٌُٝي كبٕ حُز٤َٝهَح١٤٤ٖ ك٢ حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ طلض آَس‬ ‫حُُٞ٣َ ح٧ٍٝ ًخٗٞح أؿِذ ح٧ك٤خٕ ٓٞح١٘٤ٖ كخِٛ٤ٖ ػِ٠ حُـ٘ٔ٤ش أ٣٠خ. ٓخ ٖٓ أكي ًخٕ ٓطخُزخ رخُٔؼٍٞ أٓخّ‬ ‫هخػيس ٗؼز٤ش ًحص ىٝحكغ ٓ٤خٓ٤ش رٍٜٞس ىٍٝ٣ش، ًٝخٕ ًَ ْٜٓ٘ هخىٍح ػِ٠ طوي٣ْ حُظ٘خُ٫ص حُ٬ُٓش ُِزوخء ك٢‬ ‫حُٜٔ٘ذ. أٓخ ٓلِٜش ؿِٔش حُظ٘خُ٫ص ح٩كَحى٣ش كٌخٗض طٜذ ك٢ هخٗش حُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫ٓخْٛ ٓٞظلٕٞ رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝكِٔط٤٘٤ٕٞ ٍٗلظْٜ ح٩ىحٍس حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ طٌ٘٤َ حُـٜخُ حُز٤َٝهَح١٢ حُـي٣ي. كل٢‬ ‫ػخّ (4291 ّ) ٗـَ ٟخرطخٕ رَ٣طخٗ٤خٕ ٜٓ٘ز٢ حُٔٔظ٘خٍ٣ٖ حُٔخُ٢ ٝحُو٠خث٢، ًٔخ طْ طؼ٤٤ٖ أٍرؼش كِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫ك٢ ٓ٘خٛذ حٌَُٔط٤َ حُٔيٗ٢، حُٔي٣َ حُؼخّ ُِزَ٣ي، ٓي٣َ حُٜلش حُؼخٓش ٝٓي٣َ ح٧ٗـخٍ. ٝك٤ٔخ رؼي ُحى ػيى‬ ‫حُٔٞظل٤ٖ حَُٔٗل٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ْٜٓ٘ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ. ٝرخ٩ٟخكش اُ٠ ًُي ًخٕ ػٔش كِٔط٤٘٤ٕٞ ٍٝٓٞ٣ٕٞ ٣ؼِٕٔٞ‬ ‫ٓٞظل٢ ٛلش، ٝٓٔخك٤ٖ، ٝٓؼِٔ٤ٖ ٝٓٞظل٢ ٍُحػش، ُؼيّ ٝؿٞى ٓئِٛ٤ٖ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ هخىٍ٣ٖ ػِ٠ ٗـَ‬ ‫ٌٛٙ حُٞظخثق. ٝٛ٘خى كِٔط٤٘٤ٕٞ آهَٕٝ ٓؼَ ٍث٤ْ ٍُٝحء حُٔٔظوزَ ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ ٝطٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ًخٗٞح‬ ‫ٓ٘ظٔ٤ٖ اُ٠ حُلظَس حُٔخروش، ؿ٤َ أْٜٗ كِٜٞح ػِ٠ ٗؼٔش حُزوخء ك٢ ٓ٘خٛزْٜ رؼي إٔ هخٓٞح روطغ ٍٝحرطْٜ حُوٞٓ٤ش.‬ ‫ُْٝ ٣ؤص ٓٔ٤َ حَُكخػ٢، ٝٛٞ ٍث٤ْ ٍُٝحء ٓٔظوزِ٢ آهَ، اُ٠ ػٔخٕ ٖٓ كِٔط٤ٖ أٓخٓخ ا٫ رٞٛلٚ ػ٠ٞح ك٢‬ ‫(22)‬ ‫حُـٜخُ حُٔيٗ٢ حُظخرغ ُٔ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢.‬ ‫ٝك٢ أٝحٓ٢ حُؼَ٘٣٘٤خص حٗ٠ْ ٍٓٞ٣ٕٞ ٝكـخُ٣ٕٞ ٛخٍرٕٞ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص حُـخٍ٣ش ك٢ رِي٣ْٜ أ٣٠خ اُ٠ ٌٓخٕ‬ ‫ػٔخٕ. ؿ٤َ إٔ ٛئ٫ء ُْ ٣ظٔظؼٞح ٓؼَ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رلَٙ ح٫ُظلخم حُٔزخَٗ رخ٩ىحٍس حَُ٘م أٍىٗ٤ش. ِٝٛض‬ ‫ٓـٔٞػش ٖٓ حُظـخٍ حٍُٔٞ٣٤ٖ ك٢ أػوخد حُوٜق حُلَٗٔ٢ ُٔي٣٘ش ىٓ٘ن ه٬ٍ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش. (32) ُٝو٢ ٛئ٫ء‬ ‫حٍُٔٞ٣ٕٞ هيٍح أًزَ ٖٓ حُظَك٤ذ رخُٔوخٍٗش ٓغ أٓ٬كْٜ ًٝ١ حُيٝحكغ حُٔ٤خٓ٤ش ـ كوي ًخٗٞح طـخٍح رلخؿش اُ٠‬ ‫حُٜيٝء ح٩هِ٤ٔ٢ ُظٔٞ٣ن ر٠خثؼْٜ حُٔئُلش ٖٓ ح٧هٔ٘ش ٝحُٔٞحى حُـٌحث٤ش رؤًؼَ٣ظٜخ. ُْ طٌَ٘ حُٔ٤خٓخص ح٫هظٜخى٣ش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔظًَِس ػِ٠ ح٫ٓظوَحٍ ك٢ ح٧ٍٝ َٟٝ٣زش ح٧ٍٝ أ١ طٜي٣ي ُْٜ، ًٔخ إٔ حُِٔغ حُٜٔ٘ؼش ك٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش ُْ طٌٖ هخٟؼش ٧٣ش ٍّٓٞ ؿًَٔ٤ش. طٌٖٔ ٛئ٫ء ٖٓ حُظؤهِْ رُٜٔٞش ٓغ ك٤خس ػٔخٕ ٝٓخ ُزؼٞح إٔ أٛزلٞح‬ ‫ؿخُ٤ش ِٓىَٛس.‬ ‫ٝرؼي ح٫كظ٬ٍ حُٔؼٞى١ ُِلـخُ حٗظوِض أػيحى ٖٓ حُلـخُ٣٤ٖ اُ٠ ر٬١ ػزي هللا. ٖٝٓ ٛلٞف ٛئ٫ء هَؽ ػزي هللا‬ ‫َٓحؽ حٌُ١ ٗـَ ٜٓ٘ذ ٍثخٓش حُُٞحٍس ُلظَس ٝؿ٤ِس ك٢ حُؼ٬ػ٤٘٤خص. ٝهخّ رؼ٠ْٜ، ٗظَح ُٜٔخٍطْٜ ك٢ حُؼ٬هخص‬ ‫حُوزِ٤ش، رٔٔخػيس ػزي هللا ك٢ ٓـخٍ حُ٘ئٕٝ حُوزِ٤ش ٝحُؼ٘خثَ٣ش، ًٔخ حُظلن رؼ٠ْٜ ح٥هَ رخُـ٤ٖ حُؼَر٢.‬ ‫ٝك٢ ػخّ (5291 ّ) ك٠َص ػخثِش ػزي هللا حُٔزخَٗس (42) حُٔئُلش ٖٓ ُٝؿ٤ٖ ٝهٔٔش أٝ٫ى ٖٓ حُلـخُ ٓغ َٓحكوش‬ ‫هخٛش. ًخٗض َٗ٣لش ٜٓزخف، ُٝؿٚ ح٧ُٝ٠، حر٘ش ػٔٚ ٗخَٛ. ًٝخٗخ هي طِٝؿخ ك٢ ػخّ (2091 ّ) ٍُٝهخ ُٝي٣ٖ‬ ‫ٛٔخ ح٧ٓ٤َ ١٬ٍ (9091 ّ) حرٖ ػزي هللا حُزٌَ ٍٝٝ٣ؼٚ، ٝحر٘ظٚ ٛ٤خ. أٓخ ُٝؽ ػزي هللا حُؼخٗ٤ش، ٝٛ٢ طًَ٤ش ٖٓ‬ ‫أٍٛٞ طظَ٣ش، كوي ًخٗض أٓخٓخ طؼَٔ هخىٓش ك٢ ٍِٓ٘ حُلٔ٤ٖ ربٓطٔزٍٞ، ٝك٤ٖ ػخى حُلٔ٤ٖ ك٢ ػخّ (8091 ّ)‬ ‫اُ٠ حُلـخُ َٗ٣لخ ٌُٔش، ؿخءص ٓغ حُؼخثِش ٝطِٝؿٜخ ػزي هللا كٞحُ٢ ػخّ (2191 ّ). (52) ٝٓخ ُزؼض إٔ أٗـزض‬ ‫ػ٬ػش أ١لخٍ ْٛ حرٖ ٓٔ٢ ٗخ٣ق (4191 ّ) ٝحر٘ظخٕ ٓٔ٤ظخ ٓوزُٞش ٝٓ٘٤َس.‬ ‫ًخٕ حٛظٔخّ ػزي هللا ح٧ٍٝ ك٢ ح٧َٓس ٜٓ٘زخ ػِ٠ حر٘ٚ حُزٌَ حٌُ١ ًخٕ ك٢ حُٔخىٓش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ك٤ٖ حٗظوِض‬ ‫حُؼخثِش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ حُلـخُ ًخٕ حُلظ٠ هي طِو٠ طؼِ٤ٔٚ ٖٓ ٓؼِٔ٤ٖ ك٢ حُز٤ض ًٔخ ًخٗض كخٍ ػزي هللا ك٢‬ ‫85‬
  • 59.
    ‫ُٓخٗٚ. ٝرؼي ُٝٛٞٚاُ٠ ػٔخٕ ؿَٟ حُظَط٤ذ ٩ٍٓخُٚ اُ٠ اٗـِظَح ٩ػيحىٙ ُيهٍٞ حٓظلخٗخص حُوزٍٞ ك٢ حُـخٓؼش،‬ ‫رٜيف طٌٔ٤٘ٚ ه٬ٍ ػخٓ٤ٖ أٝ ػ٬ػش ٖٓ ح٫ُظلخم ربكيٟ ؿخٓؼظ٢ أًٝٔلٍٞى أٝ ًخٓزَىؽ.‬ ‫َٝٛ ١٬ٍ اُ٠ اٗـِظَح ُ٬ُظلخم رخُيٍٝس حُٜ٤ل٤ش ُؼخّ (6291 ّ). (62) ٝرو٢ ه٬ٍ حُؼخٓ٤ٖ ٖٓ طؼِ٤ٔٚ حُوخٙ‬ ‫ٓغ ٓؼِٔ٤ٖ ٓوظِل٤ٖ، ًخٗخ ٣وز٬ٕ رخٗظظخّ أٍرؼش اُ٠ هٔٔش ط٬ٓ٤ٌ ىحهِ٤٤ٖ ُؼ٬ػش كٍٜٞ ٣ظؤُق ًَ ٜٓ٘خ ٖٓ ػٔخٗ٤ش‬ ‫أٓخر٤غ ك٢ حُٔ٘ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٓؼِٔ٤ٚ، ًِ٤ٜٔخ، حٓظيكخٙ، كبٕ هِل٤ظٚ حُظؼِ٤ٔ٤ش حُؼخٓش هزَ ٓـ٤جٚ اُ٠ اٗـِظَح‬ ‫ٓخ ُزؼض إٔ طٌ٘لض ػٖ أٜٗخ ٗي٣يس حُ٘وٚ، ٓٔخ ىػخ اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُـخٓؼش ٝحٓظٜيحف‬ ‫ح٧ًخى٣ٔ٤ش حُؼٌَٔ٣ش حٌُِٔ٤ش ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض ًزي٣َ ػٖ حُـخٓؼش. ٝك٢ هَ٣ق ػخّ (8291 ّ) حُظلن ١٬ٍ‬ ‫رخ٧ًخى٣ٔ٤ش ًطخُذ ٟخر٢.‬ ‫ٍرٔخ ُْ ٣ٌٖ ١٬ٍ طِٔ٤ٌح حٓظؼ٘خث٤خ، ؿ٤َ إٔ حُٔ٤ي اف. ح٣ًِ٤٤َ حٌُ١ طُٞ٠ ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ ٗئٝٗٚ حُظؼِ٤ٔ٤ش‬ ‫ٝحُٔؼ٤٘٤ش ٝطٜٔ٤ِٜخ ك٢ اٗـِظَح، حٓظيكٚ هخث٬ اٗٚ »ٗخد ًٝ ِٓحؽ ٛخىة ٝه٘ٞع« ٝ«ٗوٚ ُط٤ق ُطلخ‬ ‫حٓظؼ٘خث٤خ«. (72) ريح ١٬ٍ كَ٣ٜخ ػِ٠ اٍٟخء ٝحُيٙ، ًٝخٕ ٓؼِٚ ٗي٣ي حُُٞغ رِؼزش حُ٘طَٗؾ. ٝٓغ كٍِٞ ًخٕٗٞ‬ ‫ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (9291 ّ) ًخٕ ١٬ٍ، ٝٛٞ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ حُؼَٔ، هي أٜٗ٠ ىٍحٓظٚ ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض ٝأٛزق‬ ‫ٓظزط٬. رِـض حُلظَس ح٩ؿٔخُ٤ش حُظ٢ أٓ٠خٛخ ك٢ اٗـِظَح ػ٬ع ٓ٘ٞحص ُْ ٣ٍِ حُٞ١ٖ ه٬ُٜخ ا٫ َٓس ٝحكيس ه٬ٍ‬ ‫ٛ٤ق ػخّ (7291 ّ).‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ١٬ٍ هي أٓ٠٠ ه٢ ٝهظخ رٜلزش ٝحُيٙ، ٝرؼي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ رخص ٝحٟلخ إٔ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗخ ٓ٘ٔـٔ٤ٖ.‬ ‫ٍأٟ حُٔٔظ٘خٍٕٝ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ إٔ ٖٓ ح٧ك٠َ ارؼخىٙ ػٖ ػٔخٕ ُؼيى آهَ ٖٓ حُٔ٘٤ٖ، كظْ آٍخُٚ اُ٠ هزَٙ‬ ‫ُ٤٘ـَ ٜٓ٘زخ كوَ٣خ ك٢ ؿٜخُ حُٔ٤َ ٍٝٗخُي ٓظٍُٞ. (82) ٝرؼ٤ي ُٝٛٞٚ َٓٝ ؿيٙ حُلٔ٤ٖ كؼخى رَكوظٚ اُ٠‬ ‫ػٔخٕ، ٜٝٓ٘خ طخرغ حُٔلَ اُ٠ حُؼَحم ك٤غ حٗظٔذ اُ٠ ٓيٍٓش حُـ٤ٖ حُؼَحه٢ حُؼٌَٔ٣ش. ػْ ػخى اُ٠ ػٔخٕ‬ ‫ُل٠ٍٞ ؿ٘خُس ؿيٙ ٝرو٢ ك٤ٜخ رؼي حُـ٘خُس ٫ ٣وّٞ رؤ١ ػَٔ، ٝ٣ؼ٤ٖ ػِ٠ ىهَ ٛـ٤َ ًخٕ ٣ؤط٤ٚ ٖٓ أٍحٝ ك٢‬ ‫َٜٓ، ٝٓؼخٕ َٜٗ١ رٔزِؾ هٔٔش ػَ٘ ؿ٘٤ٜخ ٖٓ ػزي هللا.‬ ‫طِي ٛ٢ حُلظَس حُظ٢ أٛزلض ه٬ُٜخ حُو٬كخص ر٤ٖ ح٧د ٝح٫رٖ ٜٓيٍ هِن ًٝػَ رخُ٘ٔزش َُِٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ.‬ ‫كوي ًظذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ حَُٔ ؿٕٞ ط٘خَِٗٔ ك٢ ػخّ (1391 ّ) ٣وٍٞ: »٣ـذ ارؼخى ١٬ٍ ػٖ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. كؤرٞٙ ٣ظَ٘ٔ ػِ٤ٚ رٌَ٘ ٫ ٣طخم كظ٠ أٛزق حُٜز٢ حٌُٔٔ٤ٖ هخٗؼخ ه٘ٞػخ ًخٓ٬. ٝٓخ ٣ظٞهغ كُٜٞٚ ٛٞ‬ ‫(92)‬ ‫إٔ حُٔخهط٤ٖ ٓ٤لخُٕٝٞ ىكؼٚ ك٢ ١َ٣ن حُظآَٓ ػِ٠ أر٤ٚ«.‬ ‫ك٢ ٗزخ١ ػخّ (2391 ّ) طْ ْٟ ١٬ٍ اُ٠ كٞؽ ٓ٤ئٌُْ ك٢ حُويّ، ؿ٤َ إٔ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ٌٛٙ ُْ طيّ ٟٓٞ ٓظش‬ ‫أَٜٗ. ٌٗخ ٍإٓخإٙ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٣ل٠َ َٓحكوش حُؼَد ػِ٠ ٜٓخكزش »حُ٠زخ١ ح٩هٞس«. (13) ٝهي ًخٕ حُؼو٤ي‬ ‫ًًْٞ حٌُ١ ًخٕ ٓظؼخ١لخ ٓغ ١٬ٍ هِوخ ر٘ؤٗٚ، كؤٝٛ٠ ربرؼخىٙ ػٖ حُوَٜ آخ ػٖ ١َ٣ن حُِٝحؽ حٌُ١ ٓ٤ٌٔ٘ٚ‬ ‫ٖٓ إٔ ٣ٜزق ٛخكذ ر٤ض ٣وٜٚ، أٝ ٖٓ ه٬ٍ حطزخع كظَس ىٍحٓ٤ش أهَٟ ك٢ اٗـِظَح. حٍطز٢ حْٓ ١٬ٍ رخُؼي٣ي‬ ‫ٖٓ ر٘خص ػٔ٤ٚ ػِ٢ ٝك٤َٜ، ؿ٤َ إٔ هطزظٚ ك٢ ٍر٤غ ػخّ (4391 ّ) طٔض ػِ٠ ٓل٤٘ش ر٘ض ػِ٢ ك٤يٍ، ٓ٘خكْ‬ ‫حُلٔ٤ٖ حُوي٣ْ ػِ٠ ٜٓ٘ذ حَُ٘٣ق. ؿ٤َ إٔ أّ ١٬ٍ رخىٍص رطَ٣وش ىًظخطٍٞ٣ش اُ٠ كٔن حُوطزش ُٜخُق حر٘ش‬ ‫أه٤ٜخ، ر٘ض هخٍ ١٬ٍ حُِِّ، ُ٣ٖ، (73) ك٢ ٛ٤ق حُؼخّ ٗلٔٚ، ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ك٢ اٗـِظَح. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬ ‫حِٗػخؽ ػزي هللا اُحء ٗٔق طَط٤زخطٚ ٛٞ، كبٕ ١٬ٍ طِٝؽ ٖٓ ُ٣ٖ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (4391 ّ). ٝك٢‬ ‫طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ حُظخُ٢ ُٝي حرٜ٘ٔخ ح٧ٍٝ ٝٓٔ٢ رخْٓ ؿي أر٤ٚ حُلٔ٤ٖ.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا أٗي ُٝؼخ رخر٘ٚ حُؼخٗ٢ ٖٓ ُٝؿٚ حُظًَ٤ش ٗخ٣ق، حٌُ١ ًخٕ ًح ِٓحؽ َٓف أًؼَ ٗزٜخ رؼزي هللا ٓ٘ٚ رط٬ٍ‬ ‫ً١ حُطزغ حُـي١. ًخٕ ٗخ٣ق ٌٛح حُُٔٞٞى ػخّ (4191 ّ) ك٢ حُلخى٣ش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ػ٘يٓخ ؿخء اُ٠ ػٔخٕ. ٝك٢‬ ‫ػخّ (7291 ّ) طْ طٔـ٤ِٚ ك٢ اكيٟ حُٔيحٍّ حُلٌٞٓ٤ش ك٢ حُويّ. (23) ٝه٬ٍ روخثٚ ك٢ حُويّ أهخّ ك٢ حٌُِ٤ش‬ ‫حُؼَر٤ش طلض اَٗحف ٓي٣َ حٌُِ٤ش أكٔي حُوخُي١ ٝطِو٠ ىٍٝٓخ هخٛش ك٢ ٓٞحى حُِـش حُؼَر٤ش ٝحُِـش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش‬ ‫ٝحُي٣ٖ ٖٓ أػ٠خء حُٜ٤جش حُظيٍ٣ٔ٤ش ك٢ حٌُِ٤ش. أػِٖ حُوخُي١ إٔ ٗخ٣ق (ؿ٤َ هخرَ ُِظؼِْ) ٝرخطض ُٝحٍس‬ ‫حُٔٔظؼَٔحص ٓوظ٘ؼش رؤٗٚ ًخٕ (ٓظوِلخ ٝٓ٤خ٫ ٌَُِٔ) ٝرؤٕ ١٬٫ »ًُي حُ٘خد حُِط٤ق ؿيح.. ³ًخٕ‪ًٞٔٗ µ‬ؿخ أك٠َ‬ ‫ٖٓ أه٤ٚ«. (33) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا أٍحى آٍخٍ ٗخ٣ق اُ٠ اٗـِظَح ُظِو٢ حُِٔ٣ي ٖٓ حُظؼِ٤ْ، كبٕ أهٜ٠ ٓخ‬ ‫أٌٖٓ طَط٤زٚ ُْ ٣ظـخُٝ ىٍٝس ك٢ ًِ٤ش كٌظٍٞ٣خ رخ٫ٌٓ٘يٍ٣ش، ٝٛ٢ ٓيٍٓش ٖٓ ٗٔ٢ حُٔيحٍّ حُزَ٣طخٗ٤ش حُؼخٓش،‬ ‫حُظلن رٜخ ٝٛٞ ك٢ حُوخٓٔش ػَ٘س ٖٓ ػَٔٙ ك٢ هَ٣ق ػخّ (9291 ّ) ٝرؼي ًِ٤ش كٌظٍٞ٣خ حُظلن رٔيٍٓش‬ ‫حَُ٘١ش ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝٛ٘خ حٗظٜ٠ طؼِ٤ٔٚ. (43) ٝه٬ٍ ك٤خطٚ حُ٬كوش ًؼ٤َح ٓخ طٌٍَ ٝٛلٚ ٖٓ هزَ حَُٔحهز٤ٖ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػٖ ١َ٣ن حُظًٌ٤َ رظوٞ٣ْ أكٔي حُوخُي١ حُلع ُٚ.‬ ‫95‬
  • 60.
    ‫ك٢ ٛ٤ق ػخّ(4391 ّ) حُظو٠ ػزي هللا حُؼخثي ٖٓ اٗـِظَح رخُٜز٤٤ٖ ك٢ حُويّ. ٛل٤ق إٔ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ٌٖ ٛز٤خ‬ ‫ك٢ ًُي حُٞهض اً ًخٕ ١٬ٍ ك٢ حُوخٓٔش ٝحُؼَ٘٣ٖ ٝٗخ٣ق ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ـ ؿ٤َ إٔ ح٫ٗطزخع حٌُ١ طًَخٙ ك٢ حُٔوَ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ ك٤غ ًخٗخ ٓو٤ٔ٤ٖ ًخٕ ٗي٣ي ح٫هظ٬ف: ...ًخٗخ ٣لٔ٬ٕ ٓ٤ل٤ٖ ِٝٓٝى٣ٖ رخُٜٔخٓ٤ِ، ٓٔخ ؿؼَ حَُٔء‬ ‫٣ٔٔغ هَهؼخطٜٔخ آط٤ش ٖٓ حُطَف ح٥هَ َُِٔٔ، ٓؼَ أٗزخف رخٗظٖ ³ٓـِش رخٗظٖ حُٔخهَس‪ ،µ‬هزَ ىهُٜٞٔخ اُ٠‬ ‫حُـَكش. ٓزن ُ٨ًزَ إٔ ًخٕ ك٢ ٓخٗيٛ٤َٓض.. ٝهي ريح ٝىٝىح رخػظيحٍ، أٓخ ح٧ٛـَ كِْ ٣ٌٖ هخىٍح ا٫ ػِ٠ حُ٠لي‬ ‫حٌُٔزٞص ٓوظزجخ هِق ٣يٙ. ًخٗخ ٣ِؼزخٕ حُـٔ٤٠ش ٓغ ٝحُيٛٔخ ك٢ حَُٔٔحص اُ٠ ٓ٘ظٜق حُِ٤َ ـ أٝ َُرٔخ ُؼزش أهَٟ‬ ‫(53)‬ ‫ٛٞطٜخ ًٌُي ـ ًٝخٗخ ٣ٔظ٤وظخٕ ك٢ حَُحرؼش ٝحُٜ٘ق كـَح ُ٤ٔظٔؼخ اُ٠ ط٬ٝس حُوَإٓ ٖٓ هزَ (حُزخرخ).‬ ‫أٓخ ٗٔخء حُؼخثِش كوي ػٖ٘ ك٤خس رؼ٤يس اُ٠ كي ًز٤َ ػٖ أػ٤ٖ حُؼخٓش. كِيٟ ُٜٖٝٛٞ اُ٠ ػٔخٕ أهٌٕ هَٜ ػزي هللا‬ ‫حُٔ٘خى كي٣ؼخ حُٔؼَٝف رخْٓ هَٜ ٍؿيحٕ، حٌُ١ ًخٕ ٓؤٔخ اُ٠ ؿ٘خك٤ٖ ٌَُ ٖٓ حُِٝؿ٤ٖ ٝأٝ٫ىٛٔخ. ًخٗض‬ ‫حُ٘ٞحكٌ ٓلٔ٤ش رٔظخثَ ه٘ز٤ش ٓلٌٔش ح٩ؿ٬م ػخىس ؿَ٣خ ػِ٠ حُؼخىحص حُلـخُ٣ش ٝحٗٔـخٓخ ٓغ أكٌخٍ ػزي هللا ر٘ؤٕ‬ ‫حكظ٘خّ حُ٘ٔخء. (63) ٝك٢ كخٍ طٞك٤َ أ١ هيٍ ٖٓ حُظؼِ٤ْ ُز٘خطٚ، كوي طْ ًُي ػٖ ١َ٣ن ٓؼِٔ٤ٖ ك٢ حُز٤ض. ُِٝظِٔ٤ش‬ ‫ًٖ ٣وَؿٖ ك٢ ػَرخص ٓـِوش رٔظخثَ ٓٔ٤ٌش، ٝ٣٘خٛيٕ أك٬ٓخ ٖٓ ٓوٍٜٞس ٓؼُِٝش ك٢ ٓ٤٘ٔخ ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢.‬ ‫ُْٝ ٣ظْ ٓي ه٢ ٛخطل٢ اُ٠ ٌٖٓٔ ُٝؿ٢ ػزي هللا ا٫ ٗظ٤ـش ٟـ٢ ُٝؽ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ (حُِ٤ي١) ًًْٞ. أٓخ‬ ‫ػَّٝ ١٬ٍ حُـي٣يس ُ٣ٖ حُظ٢ ًخٗض هي ٗ٘ؤص ك٢ َٜٓ ىٕٝ كـخد، كوي طْ اؿزخٍٛخ ػِ٠ حٍطيحء حُلـخد ٖٓ‬ ‫هزَ كٔ٤ٜخ حُٔلخكع. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ك٤خطٜٖ حُؼخٓش ًخٗض ٓو٤يس، كبٕ ٗٔخء حُؼخثِش ًٖ ٣ؤٖ ربىحٍس حُٔٔظٌِخص‬ ‫(73)‬ ‫ٝٓٔخٍٓش حُ٘لًٞ ٖٓ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ.‬ ‫ٌَٗ ٍٝٛٞ ػخثِش ػزي هللا ٍِٓح ُؼِٔ٤ش حٓظوَحٍ ػٔخٕ َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝطَٓؤٜخ حُظ٢ ًخٗض رخىثش ُظٞٛخ. كوزَ‬ ‫ػخّ (5291 ّ) ُْ ٣ٌٖ هي طْ كؼَ ٗ٢ء ً١ ٗؤٕ، ٖٓ أؿَ اٟلخء ٓؼ٘٠ ػِ٠ حُٜٔخكلش حُظ٢ ًخٕ طَ٘طَ٘ ٝػزي‬ ‫هللا هي هِوخ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ه٬ُٜخ. أٓخ رؼي ًُي حُؼخّ كوي ريأص ػِٔ٤خص طٌ٘٤َ حُٔئٓٔخص حُٔ٤خٓ٤ش، ٍْٝٓ‬ ‫حُليٝى ٝحُٜـَس حُظيٍ٣ـ٤ش حُوخىٓش ُِـخُ٤خص حُٔوظِلش، طٔ٨ رز٢ء ا١خٍ حُز٘٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٝح٫ؿظٔخػ٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ.‬ ‫ػٔش طؤ٤٘خص ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش هخُض (ٍرٔخ رخُـض) إ ػيى ٌٓخٕ ػٔخٕ رِؾ ػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش رؼي طيكن حٍُٔٞ٣٤ٖ‬ ‫ػِ٤ٜخ ك٢ ػخّ (5291 ـ 6291 ّ). (83) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حٌُٔخٕ حُيحثٔ٤ٖ ًخٗٞح أهَ رخُظؤً٤ي كبٕ حُٔي٣٘ش ٜٗيص‬ ‫١لَس ػَٔحٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا هي ريأ رز٘خء هَٜ ُٚ ك٢ ػخّ (3291 ّ) ًٔخ إٔ حُ٘ٞحٍع حَُث٤ٔ٤ش أػ٤ي طوط٤طٜخ‬ ‫ٝطٞٓ٤ؼٜخ ك٢ ػخّ (5291 ّ)، ك٠٬ ػٖ إٔ ىًخً٤ٖ ٝٓ٘خٍُ ؿي٣يس ريأص طٜطق ػِ٠ حٓظيحى حُ٘ٞحٍع حُـي٣يس.‬ ‫ٝه٬ٍ حُؼخٓ٤ٖ حُظخُ٤٤ٖ طْ ر٘خء ٌٓخطذ ُؼزي هللا ٝٓوَ اهخٓش رَ٣طخٗ٢. ظِض ح٫طٜخ٫ص ريحث٤ش؛ ًخٕ ٗظخّ حُزَم‬ ‫رلخؿش اُ٠ اػخىس ر٘خء؛ ًخٗض ٍكِش ٜٗق َٜٗ٣ش رخُٔ٤خٍحص طَر٢ ػٔخٕ رزـيحى؛ ًٝخٗض أؿِحء ٖٓ حُو٢ حُلي٣ي١‬ ‫حُلـخُ١ طَٜ ػٔخٕ رٌَ ٖٓ ٓؼخٕ ٝك٤لخ ٝىٓ٘ن. ٝهخٓض ػٔخٕ رَ٘٘ ىُ٤َ ٛخطلٜخ ح٧ٍٝ ك٢ ػخّ (6291 ّ)،‬ ‫ًٔخ ؿَص اػخىس ط٘ظ٤ْ حُويٓخص حُزَ٣ي٣ش، ك٠٬ ػٖ إٔ حػ٘ظ٤ٖ ٖٓ حُٜلق ظَٜطخ ك٢ ػخّ (7291 ّ). (93) أىٟ‬ ‫ُُِحٍ ػخّ (7291 ّ) اُ٠ طيٓ٤َ أٝ طوَ٣ذ رؼٞ ٓزخٗ٢ ػٔخٕ حُظ٢ طٔض اػخىس ر٘خثٜخ رٔٔخػيس أػ٠خء حُٔ٘ظٔخص‬ ‫(14)‬ ‫حٌُ٤زٞطِ٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝرخ٧ٓٔ٘ض.‬ ‫ًخٕ هَٜ ٍؿيحٕ ٓظٞحٟؼخ ٌُٝ٘ٚ ريح ؿِ٤٬ رزٔخ١ظٚ حُلـَ٣ش حَُِٓ٤ش. ًخٗض حُطزوش ح٧ُٝ٠ حُؼخثيس ُؼزي هللا ط٘ظَٔ‬ ‫ػِ٠ ٌٓظزٚ، هخػش حٓظوزخٍ ٛـ٤َس، ٝؿَكش ١ؼخّ ٍٓٔ٤ش ًحص َٗكش ُ٘خكو٢ أرٞحم حُوَد حٌُِٔل٤ٖ ربٓظخع حُ٠٤ٞف‬ ‫ْٝٛ ٣ظ٘خُٕٝٞ حُطؼخّ. ٝك٢ ٝحؿٜش حُطزوش حُؼخٗ٤ش ًخٗض هخػش ػَٕ ًز٤َس ٓوٜٜش َُِٔحْٓ. ًٝخٕ ػزي هللا ٣ؼوي‬ ‫ك٤ٜخ ؿِٔخص حُٔ٬ِٓ٤ي (حَُؿخُ٤ش) ح٧ٓزٞػ٤ش ك٢ ٓخػخص حُٜزخف أ٣خّ حُـٔؼش. ًخٗض ٛخُش حُٔيهَ حُٔل٠٤ش اُ٠‬ ‫حُـَف حَُٓٔ٤ش ٓلخ١ش رَٔح٣خ ط٘ٞ٣ٚ طؼٌْ ٍٛٞ حُٔلٟٞ٤ٖ حُٔخٓ٤ٖ ٝؿ٤َْٛ ٖٓ ًزخٍ حُ٠٤ٞف، ٝهي رخطٞح‬ ‫ٓلَ١٤ٖ ك٢ حُطٍٞ ٝحُ٘لٍٞ أٝ ك٢ حُوَٜ ٝحُزيحٗش رٔخ ٣يؿيؽ ه٤خُٚ رٔويحٍ ٓخ ٣ِػؾ ٟ٤ٞكٚ. (74) ًٝخٗض ػٔش‬ ‫ه٤ٔش ٓ٠َٝرش ك٢ رخكش حُوَٜ ك٤غ ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٔظَه٢.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ػزي هللا ظَ ٓظٌٔٔخ ر٘ٔ٢ ك٤خس حُظ٘وَ ٝحُظَكخٍ. ٝهي كؼَ ًُي ٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٖٓ ٗخك٤ش، ٓو٤ٔخ ػيىح ٖٓ‬ ‫ح٧ٓخر٤غ ىكؼش ٝحكيس ك٢ أٓخًٖ ٓوظِلش ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ُظَٓ٤ن حُؼ٬هخص ٓغ حُوزخثَ ٝحُوَٟ، ُٝٔظؼظٚ حُوخٛش‬ ‫ٖٓ ٗخك٤ش ػخٗ٤ش. ٝهي ًخٕ ػِ٠ حُيٝحّ ٣و٠٢ أَٜٗ حُ٘ظخء ك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ، ٍحك٠خ، ػِ٠ حٓظيحى ػيى ٖٓ حُٔ٘ٞحص،‬ ‫(24)‬ ‫ر٘خء ٍِٓ٘ ٛ٘خى ً٢ ٫ طظٌٖٔ ُٝؿخٙ ٖٓ ح٫ُظلخم رٚ.‬ ‫ٓخْٛ ٝؿٞى ؿخُ٤خص ٖٓ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٝحُلـخُ٣٤ٖ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حٓظ٬ى هيٍ ٖٓ ط٘ٞع حُوٟٞ،‬ ‫ٓخػي ػِ٠ ٛؼٞىٙ حُٔلِ٢، ٝإ ُْ ٣ٔٔق ُٚ رظلي١ رَ٣طخٗ٤خ رٍٜٞس كؼخُش. حٓظطخع إٔ ٣زو٢ ٓٔخكش ٓؼ٤٘ش ر٤٘ٚ‬ ‫ٝر٤ٖ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓزؼيح ا٣خْٛ ػٖ ٓئٓٔخص حُِٔطش حَُٓٔ٤ش، ًٔخ ُٞ ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ٗلًْٞٛ‬ ‫حُوخثْ ػِ٠ حُٔـظٔغ حُٔلِ٢ اُ٠ ٗٔق ٗلًٞٙ ٛٞ ك٢ ٓ٤خم ح٧ٍٓٞ كٔذ حُٔوط٢ حُزَ٣طخٗ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ‬ ‫06‬
  • 61.
    ‫حػظٔي ػِ٠ ح٧ػ٤خٕحُٔلِ٤٤ٖ ك٢ حُ٘ئٕٝ حُ٤ٞٓ٤ش ُ٪ىحٍس ؿ٤َ حَُٓٔ٤ش، كبٗٚ هخّٝ، رخٓظؼ٘خءحص هِ٤ِش طٌَ٣ْ‬ ‫أٟٝخػْٜ ٝطٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ ح٫طٜخٍ حُٔزخَٗ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ـ ُْ ٣َٜ ٛئ٫ء ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ ا٫ اُ٠ ػ٠ٞ٣ش‬ ‫حُٔـخُْ ح٩ىحٍ٣ش ك٢ ح٧هخُ٤ْ. ًٌُي أٍؿؤ ػِٔ٤ش حػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ أٝ ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ ٓ٘ظوذ هيٍ ح٩ٌٓخٕ، ه٘٤ش‬ ‫إٔ طل٠٢ اٗخػش حُي٣ٔوَح١٤ش اُ٠ حهظِحٍ ِٓطظٚ حُٔليٝىس أٓخٓخ. ٝٓخ ُزغ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ حٌُ١ طْ ا٣ـخىٙ ك٢‬ ‫ػخّ (8291 ّ) إٔ أػزض أٗٚ ًخٕ ٓيه٬ ٣ٌٖٔ أر٘خء َٗم ح٧ٍىٕ ح٧ِٛ٤٤ٖ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١.‬ ‫ٌَٗ حػظٔخى حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ حَُ٘١ حُٜٔ٘ٞٙ ػِ٤ٚ ك٢ طؤً٤ي ػخّ (3291 ّ) ُظٞه٤غ حطلخه٤ش ٍٓٔ٤ش ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ. ٝٓغ حٓظٌٔخٍ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش ك٢ ػخّ (7291 ّ) رخص ػزي هللا ٗي٣ي حُلَٙ ػِ٠ ٓٞحًزش‬ ‫أه٤ٚ ك٤َٜ، ػٖ ١َ٣ن حٓظٌٔخٍ حطلخه٤ظٚ حُوخٛش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. (34) ًُي ٛٞ حُٔ٤خم حٌُ١ ىكؼٚ أه٤َح اُ٠ إٔ ٣ؼِٖ‬ ‫ىٓظٍٞح. ٝك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء طٔو٠ض ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧ٍىٗ٤ش ػٖ اٟلخء حُٜلش حَُٓٔ٤ش ػِ٠ طلٌْ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ر٘ئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكوخ ُٔخ ؿخء ك٢ ح٩ٌٗحٍ، ٝؿَٟ طٞٓ٤ؼٚ ٌٓ٘ ًُي حُظخٍ٣ن. ؿ٤َ إٔ حُيٓظٍٞ حٌُ١ أىٟ اُ٠‬ ‫هِن ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ أك٠٠، رٍٜٞس ؿ٤َ ٓظٞهؼش، اُ٠ هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُلِلِش ك٢ حُلزخٍ حُٔ٘يٝىس حَُحرطش ُؼزي‬ ‫هللا رزَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ظِض حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٝؿِٔش ٝػخثن حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ه٤ي ح٩ػيحى ١ٞحٍ ٓ٘ظ٤ٖ حػ٘ظ٤ٖ، ٖٓ ػخّ (6291 اُ٠‬ ‫8291 ّ). ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٗض أٌٗخٍ حُيهش ك٢ حُظٔ٤٤ِ ٓؼَ طـ٤٤َ طٔٔ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ٓ٘طوش اُ٠ آخٍس،‬ ‫ٝحُلَٜ ر٤ٖ حُٜٔخّ حُلِٔط٤٘٤ش ٝٗظ٤َطٜخ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ُِٔلٞٝ حُٔخٓ٢، رٔخ هي ٣و٠٢ ػِ٠ طٔٔ٤ظٚ حُٔ٘يٝد‬ ‫حُٔخٓ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ رزٔخ١ش، طٔظٜيف اؿ٘خء ٓؼ٘٠ ٝؿٞى َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫أٓخ حُ٘ظ٤ـش حُظ٢ رخطض ٝحٟلش رؼي ح٫ٗظٜخء ٖٓ ح٧ػٔخٍ حٍُٞه٤ش حُوخٛش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (8291 ّ) كوي‬ ‫ًخٗض ٓو٤زش ٥ٓخٍ ٓؼظْ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٓزن إٔ ؿَٟ ا٣ٜخْٜٓ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ أ٣ش حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طؼ٘٢‬ ‫(44)‬ ‫ًٝخٗض‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ. ؿ٤َ إٔ ح٫طلخه٤ش هخٓض، ري٫ ٖٓ ًُي، رظلٜ٤َ كوٞم رَ٣طخٗ٤خ ٝٝحؿزخطٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ٌٛٙ حُلوٞم ٝحٓؼش ح٥ٕ ًحص ػ٬هش رخُ٘ئٕٝ حُوخٍؿ٤ش ٝحُوٞحص حُِٔٔلش ٝح٫طٜخ٫ص ٝٓخُ٤ش حُيُٝش، ر٤٘ٔخ ُْ ٣َى‬ ‫أ١ ًًَ َٛ٣ق ٫ٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٗٚ ح٫طلخه٤ش، ك٠٬ ػٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ظِض ٌٓٔٔش ريكش ٓخثَ‬ ‫حُلؼخُ٤خص حُلٌٞٓ٤ش حُلخٓٔش. ًٝٔخ كيع ٖٓ هزَ رو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔئٝ٫ ػٖ طـط٤ش ٗلوخص حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ٝؿٜخُٙ، رٞٛلٜخ حُز٘ي ح٧ٍٝ ٖٓ ر٘ٞى ٓ٤ِحٗ٤ظٚ. أٓخ ٓخ كَٜ ػِ٤ٚ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوخرَ ًُي كوي ًخٕ ٓظٔؼ٬‬ ‫رخٓظَٔحٍ حُيػْ حُٔخُ٢ حُٔ٘ٞ١ ٖٓ ؿخٗذ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ًخٕ حُيٓظٍٞ ٛٞ ح٥هَ ٝػ٤وش ٓو٤يس، (54) ًٝخٕ ػَٜ٘ حُظـي٣ي حَُث٤ٔ٢ ك٤ٚ ٛٞ ا٣ـخى ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢ ٣ظؤُق ٖٓ‬ ‫ٝحكي ٝػَ٘٣ٖ ػ٠ٞح، ْٜٓ٘ أٍرؼش ػَ٘ ػ٠ٞح ٣٘ظوزٞح ٝٓٔؼ٬ٕ هزِ٤خٕ ٣ؼ٤ّ٘خٕ، رخ٩ٟخكش اُ٠ ٍث٤ْ حٍُُٞحء‬ ‫ٝأٍرؼش آهَٕٝ ٖٓ أػ٠خء حُٔـِْ حُظ٘ل٤ٌ١ حُٔؼ٤٘٤ٖ. ًٝخٗض ٜٓخّ ٌٛح حُٔـِْ حٓظ٘خٍ٣ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ. ُْٝ‬ ‫٣ٌٖ حػظٔخى أ١ طَ٘٣غ ٌٓٔ٘خ ا٫ اًح حهظَكٚ ٍث٤ْ حٍُُٞحء أٝ أكي ٍإٓخء ح٩ىحٍس ك٤غ ٣ـذ إٔ ٣لَٜ رؼي ًُي‬ ‫ػِ٠ ٓٞحكوش ح٧ًؼَ٣ش حُٔطِوش، ٓغ روخثٚ ػِ٠ حُيٝحّ ِِٓٓخ رؤٕ ٣ٌٕٞ »ٓ٘ٔـٔخ ٓغ طؼٜيحص ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ«. أٓخ‬ ‫ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ حٌُ١ ًخٕ ٣٠طِغ رٜٔخّ ٍث٤ْ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ كِْ ٣ٌٖ ٣يُ٢ رٜٞطٚ ػخىس ك٢ حُٔـِْ ا٫‬ ‫ٌَُٔ حُـٔٞى ٝطـِ٤ذ ًلش حُلٌٞٓش. ظَ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫، ٌِٗ٤خ، أٓخّ ػزي هللا، ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٛ٢‬ ‫حُظ٢ طوٍَ ٓٔؤُش طـ٤٤َٙ ٝحٓظزيحُٚ ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ‬ ‫حٗطٟٞ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ حُٔؼ٤٘٤ٖ ٝحُٔ٘ظوز٤ٖ ٖٓ ح٧ػ٠خء ٝأِٓٞد ح٫ٗظوخد ػِ٠ آٌخٗ٤ش طٌ٘٤َ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢،‬ ‫رطَ٣وش ٫ طٔزذ اُػخؿخ ًح ٗؤٕ ٧١ ٖٓ ػزي هللا أٝ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. كخ٧ػ٠خء حُٔ٘ظوزٕٞ ح٧ٍرؼش ػَ٘ ؿخإٝح ٖٓ‬ ‫ػ٬ع ىٝحثَ حٗظوخر٤ش ٛ٢: ػـِٕٞ (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ٝٓٔ٤ل٢ ٝحكي)، حُزِوخء (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ػَد، ًَٗٔ٤خٕ‬ ‫ٝٓٔ٤ل٤خٕ)، ٝحٌَُى (ػ٬ػش ِٓٔٔ٤ٖ ٝٓٔ٤ل٢ ٝحكي). ٝهي رُٞؾ ك٢ طٔؼ٤َ ح٧هِ٤خص. ٝؿَٟ حٗظوخد ح٧ػ٠خء‬ ‫رخهظَحع حًٌٍُٞ ٖٓٔ ْٛ ك٢ حُؼخٓ٘ش ػَ٘س ٝأًؼَ، ك٢ ػِٔ٤ش حٗظوخر٤ش ػِ٠ َٓكِظ٤ٖ. كل٢ حَُٔكِش ح٧ُٝ٠ ًخٕ‬ ‫٣ـَ١ حهظ٤خٍ ٓ٘ظوذ ػخٗٞ١ ٝحكي ٌَُ ٓخثظ٤ٖ ٖٓ حُٔ٘ظوز٤ٖ ح٧ٝحثَ. ٝحُٔ٘ظوزٕٞ حُؼخٗٞ٣ٕٞ (ً٘وزخء) ْٛ حٌُ٣ٖ‬ ‫ًخٗٞح ٣وظخٍٕٝ أػ٠خء حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ًخٗٞح ٣ظؼَٟٕٞ ُٔوظِق أٓخُ٤ذ ح٩ه٘خع، ٧ْٜٗ رخطٞح‬ ‫ٓؼَٝك٤ٖ ٝهِ٤ِ٢ حُؼيى. أٓخ حُٔٔؼ٬ٕ حُوزِ٤خٕ كوي ًخٕ ٣ـَ١ طؼ٤٤ٜ٘ٔخ ٖٓ ٓ٘طوظ٢ حُ٘ٔخٍ ٝحُـ٘ٞد حُوزِ٤ظ٤ٖ. ًخٗض‬ ‫حُٔ٘طوش حُ٘ٔخُ٤ش ط٠ْ هزخثَ ر٘٢ ٛوَ، حَُٔكخٕ، ر٘٢ هخُي، حُؼ٤ٔ٠، ٓغ ٓخ ٣و٠غ ُلٔخ٣ظٜخ ٖٓ ػ٘خثَ ٝأكوخً‬ ‫ٝرطٕٞ. أٓخ حُٔ٘طوش حُـ٘ٞر٤ش كٌخٗض ط٠ْ هزخثَ حُلٞ٣طخص ٝحُٔ٘خع ٝحُلـخ٣خ ٓغ حُوزخثَ ٝحُؼ٘خثَ حُوخٟؼش‬ ‫ُلٔخ٣ظٜخ. هخّ ػزي هللا رظؼ٤٤ٖ ُـ٘ش ٖٓ ػَ٘س أٗوخٙ ٌَُ ٓ٘طوش، ٝرؼي ًُي هخٓض حُِـ٘ش رخهظ٤خٍ ٓٔؼَ حُٔ٘طوش.‬ ‫(64)‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ؼَكٕٞ رخْٓ حُزيٝ ًخٗٞح ٓلَٝٓ٤ٖ ٖٓ كن ح٫ٗظوخد.‬ ‫16‬
  • 62.
    ‫ٝٓخ إ طلـَصٓٞؿش ٓظخَٛحص حكظـخؿخ ػِ٠ ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، (74) كظ٠ رخىٍ هخىس ٓلِ٤ٕٞ‬ ‫١خٓلٕٞ ٧ٕ ٣ظْ حٗظوخرْٜ ُؼ٠ٞ٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ اُ٠ حٓظـ٬ٍ ٌٛح ح٫ٓظؼَحٝ ؿ٤َ ح٫ػظ٤خى١ ُ٪ىحٍس‬ ‫حُ٘ؼز٤ش ك٢ ٓز٤َ طٞٓ٤غ ٛ٬ك٤خص حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش، ٝٛيىٝح رٔوخ١ؼش ح٫ٗظوخرخص ٓخ ُْ ٣ظْ ؿؼَ حُٔـِْ‬ ‫حُظ٘ل٤ٌ١ ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢. ؿ٤َ إٔ حُٔوخ١ؼش ُْ طظْ ٓظخرؼظٜخ رٜيم ٝاه٬ٙ، ٧ٕ ٛئ٫ء حُوخىس ُْ‬ ‫٣ٌٞٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ُِظوِ٢ ػٖ كَٛش حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔ٤خٓش حَُٓٔ٤ش ُ٪ىحٍس حًَُِٔ٣ش. (84) ٝرخُلؼَ كوي طْ حٗظوخد‬ ‫أػ٠خء ك٢ حُٔؼخٍٟش حُٔخروش ُؼ٠ٞ٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ىٕٝ إٔ ٣لُٞٝح رٔخ ١خُزٞح رٚ، ٝٓخ ُزؼٞح إٔ أهيٓٞح ػِ٠‬ ‫طٜي٣ن ح٫طلخه٤ش.‬ ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ُٝى ػزي هللا كؼ٬ رزؼٞ حُ٘لًٞ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ٍكٞ حُٔـِْ، ٓؼ٬ طَٔ٣َ‬ ‫ٓٞحُٗش ػخّ (1391 ّ) رظ٘ـ٤غ ٓ٘ٚ ٛٞ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. ٝػ٘يثٌ ١ِذ ٓ٘ٚ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ إٔ ٣لَ حُٔـِْ‬ ‫حُظَ٘٣ؼ٢ ٝ٣ـ٤َ ٓـِٔٚ حُظ٘ل٤ٌ١ أ٣٠خ. ٛل٤ق أٗٚ ٗلٌ ح٧َٓ ٌُٝ٘ٚ ٗخٍى ر٘٘خ١ ك٢ حٗظوخد ٓـِْ طَ٘٣ؼ٢‬ ‫ؿي٣ي، ٓخػ٤خ اُ٠ اٗـخف ٍؿخٍ هخىٍ٣ٖ ػِ٠ »حُظؤػ٤َ ك٢ ح٧ػ٠خء ح٥هَ٣ٖ ٝىكؼْٜ ُٔوخٝٓش أ١ طير٤َ ٣ظ٘خك٠ ٓغ‬ ‫اٍحىس ِٓطش ح٫ٗظيحد، ٝ٫ طٔظط٤غ كٌٞٓظٚ إٔ طؼخٍٟٚ ػِ٘خ«. (94) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔٞحُٗش أرَٓض أه٤َح،‬ ‫كبٕ ًًْٞ ٝٛق رخٌَُ٘ حُظخُ٢ ٓخ ًخٕ ٣ؼظوي إٔ ٛيف ػزي هللا:‬ ‫طوٍٞ ٝؿٜش ٗظَٙ:... ٫ ري ٖٓ اه٘خع ِٓطخص ح٫ٗظيحد رؤٗٚ ٛٞ ٝكيٙ ٖٓ ٣ٔظط٤غ طٔ٤٤َ ح٧ٍٓٞ ىٕٝ ٜٓخػذ‬ ‫ٝرؤٕ ػِ٤٘خ إٔ َٜٗع اُ٤ٚ ٛٞ ػ٘يٓخ ٣ظؼ٤ٖ حُو٤خّ رؤ١ ٗ٢ء، أٝ ُيٟ ح٫ٟطَحٍ اُ٠ طٜٞ٣ذ ٌٛح حُوطؤ أٝ ًحى.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كٜٞ ٣َ٣ي... إٔ ٣ٔظِي كَ٣وخ... ٣زخىٍ، رؤٝحَٓ ٓ٘ٚ، اُ٠ هِن حُٜؼٞرخص ًٔخ ٣وّٞ، رؤٝحَٓ ٓ٘ٚ أ٣٠خ، ربُحُش‬ ‫(15)‬ ‫طِي حُٜؼٞرخص ػٖ حُطَ٣ن َٓس أهَٟ.‬ ‫ٖٓ ؿخٗزٚ ًخٕ ػزي هللا ٍحؿزخ ك٢ حُو٬ٙ ٖٓ ًًْٞ حُٔظِٔ٢. كل٢ طِي حُلظَس طوَ٣زخ أُٔق أٓخّ ٓٞظل٤ٖ ك٢ حًُٞخُش‬ ‫(75)‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٗلًٞ حًُٞخُش ك٢ ُ٘يٕ إٔ ٣ٔخػيٙ ك٢ ٌٛح ح٫طـخٙ.‬ ‫ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٣٘خٍٝ ١زوش ُػخٓش ٗخٗجش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٗخٗجش رؤ٫ػ٤زٚ حُٔ٤خٓ٤ش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي ػٌلض‬ ‫ػِ٠ ا١٬م رَحٓؾ ٛيكٜخ ٟٝغ أْٓ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ٝحُز٘٤ش حُ٠َ٣ز٤ش ك٢ حُز٬ى. (25) ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُزَحٓؾ إٔ‬ ‫أك٠ض اُ٠ ط٠٤٤ن حُٜ٬ك٤خص حُِٔحؿ٤ش حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا هي ىٍؽ ػِ٠ حُظٔظغ رٜخ أٝحثَ حُؼَ٘٣٘٤خص ػِ٠ ٛؼ٤ي‬ ‫حُظَٜف رؤٍحٟ٢ حُيُٝش، ٝطوي٣َ حُ٠َحثذ رطَم طلون حُلٞحثي حُٔ٤خٓ٤ش ُٚ ٛٞ. ُٝظلو٤ن حُـَٝ حُٔطِٞد طْ‬ ‫ا٣ـخى ىحثَس ُ٨ٍحٟ٢ ٝحُٔٔخكش، ٝأ،ه٠ؼض ُٔي٣َ رَ٣طخٗ٢. ٝر٤ٖ ػخٓ٢ (8291 ٝ3391 ّ) ؿَص اػخىس طوٞ٣ْ‬ ‫ٍّٓٞ ح٧ٍٝ ٝؿؼِٜخ ٓظٔخػِش ٝػخىُش ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُز٬ى. ٝك٢ ػخّ (3391 ّ) حٗطِن حَُٔ٘ٝع حٌُز٤َ حُٔظٔؼَ‬ ‫رظلي٣ي حُل٤خُحص حُلَى٣ش ٝطؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢ حُٔ٘خع، حٓظ٘خىح اُ٠ حُٞػخثن حٌُٔظٞرش حُؼؼٔخٗ٤ش ٝؿ٤َ حُؼؼٔخٗ٤ش،‬ ‫حُٜ٘خىحص حُ٘لٞ٣ش، ٝحُظلٌ٤ْ. ًخٗض ٓ٘طوش ػـِٕٞ ح٧ًؼَ ٌٓخٗخ ٝحٓظ٤طخٗخ ٛ٢ حُٞك٤يس حُظ٢ طْ ىٍٜٓخ هزَ حُلَد‬ ‫حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش (35) ٝهي ؿَٟ طو٤ْٔ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حُوزِ٤ش اُ٠ ك٤خُحص كَى٣ش، اً طْ ٓؼ٬ طُٞ٣غ هٔٔش آ٫ف ٓ٘ي‬ ‫ٌِٓ٤ش ػِ٠ أكَحى هز٤ِش ر٘٢ كٖٔ ك٢ ٓ٘طوش ػـِٕٞ. ٝػٔش هزخثَ أهَٟ كِٜض ػِ٠ رؼٞ ح٧ٍحٟ٢ حٍُِحػ٤ش‬ ‫ًل٤خُحص كَى٣ش ٝػِ٠ رؼٞ حَُٔحػ٢ ًٌِٔ٤ش ٓ٘خػ٤ش. ػِ٠ حُؼّٔٞ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَٓ٢ اُ٠ ػيّ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠‬ ‫ٗ٘ٞء ٌِٓ٤خص ًز٤َس ًٔخ ٓزن إٔ كَٜ ك٢ حُؼَحم ٝاُ٠ هِن ١زوش ٓٔظوَس ٖٓ حُل٬ك٤ٖ أٛلخد حٌُِٔ٤خص‬ ‫حٍُِحػ٤ش حُٜـ٤َس ٝحُٔظٞٓطش. (45) ؿ٤َ إٔ ػيىح ٖٓ ًزخٍ حُٔ٬ً٤ٖ، ٝهٜٞٛخ ٗ٤ٞم حُوزخثَ ٓؼَ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ‬ ‫ٖٓ هز٤ِش ر٘٢ ٛوَ، ِٝٓطخٕ حُؼيٝحٕ ٖٓ حُؼيٝحٕ، ٍٝك٤لخٕ حُٔـخُ٢ حٌُ ًخٕ أكي أػ٤خٕ حٌَُى، ٝػزي هللا ٗلٔٚ،‬ ‫ٖٓٔ كِٜٞح ػِ٠ ٛزخص ٖٓ أٍحٟ٢ حُيُٝش رخهظَحف ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ػخّ (1391 ّ) ظَٜٝح اُ٠ حُٞؿٞى.‬ ‫أىٟ ط٘ظ٤ْ َٟ٣زش ح٧ٍٝ ٝحٓظليحع أِٓٞد ٓٞػٞم ك٢ طٔـ٤َ ح٧ٍحٟ٢ اُ٠ طوِ٤ٚ هيٍس ػزي هللا ػِ٠ حٓظويحّ‬ ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُٔٞحٍى ُظٞٓ٤غ ٗزٌخص ٝٛخ٣ظٚ ٝطؼِ٣ِٛخ. ٝريءح رؼخّ (0391 ّ) ٓغ ٍٝٛٞ ؿٕٞ رخؿٞص ؿِٞد،‬ ‫ؿَٟ ارؼخى رؼٞ حُوزخثَ حُظ٢ ًخٗض طلض ٝٛخ٣ظٚ ػٖ ٓظ٘خٍٝ ٣يٙ أ٣٠خ. ػِ٠ حٓظيحى ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص ًخٕ‬ ‫حَُ٘٣ق ٗخًَ هي ظَ ٝٓ٤٢ ػزي هللا حُؼ٘خثَ١ حَُث٤ٔ٢، اً ًخٕ ٍث٤ْ هْٔ ح٩ىحٍس حُوزِ٤ش حٌُ١ أُـخٙ اٌٗحٍ ػخّ‬ ‫(4291 ّ) ٧ٕ ٛ٬ك٤خطٚ ًخٗض هي طِِٔض اُ٠ حُٔ٘خ١ن حُٔٔظوَس، (55) ٍٝث٤ْ ٓـِْ ح٩َٗحف ػِ٠ حُزيٝ ك٤ٔخ‬ ‫رؼي. كٔؼَ ٌٛٙ حُٜ٤جخص ًخٕ ٣ظْ ا٣ـخىٛخ ٩ىحٍس ٗئٕٝ (حُزيٝ ٖٓ حَُكَ ٝحُٔٔظوَ٣ٖ) حُوخٟؼ٤ٖ ُـ (هخٕٗٞ‬ ‫حُؼ٘خثَ) ري٫ ٖٓ حَُ٘٣ؼش ٝحُٔلخًْ حُٔيٗ٤ش ك٢ حُزِيحص. (أٓخ ٖٓ ًخٕ ٣ؼظزَ ريٝ٣خ ُٝٔخًح؟ كِ٤ْ ٝحٟلخ. ٝٓغ‬ ‫ٍٝٛٞ ؿِٞد ٍرٔخ ًخٗض ٛ٬ك٤خص ٓـِْ ح٩َٗحف ػِ٠ حُزيٝ طـط٢ طِي حُوزخثَ حُُٔ٘ٔٞش رخُٔ٘طوظ٤ٖ حُوزِ٤ظ٤ٖ‬ ‫حُ٘ٔخُ٤ش ٝحُـ٘ٞر٤ش ٧ؿَحٝ حُظٔؼ٤َ ك٢ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢).‬ ‫26‬
  • 63.
    ‫ٕ،هَ ؿِٞد اُ٠َٗم ح٧ٍىٕ ٫ٓظجٜخٍ ظخَٛس حُـِٝ رؼي اٗـخُٙ ٜٓٔش ٓٔخػِش ك٢ حُؼَحم. ًٝخٕ حٓظجٜخٍ‬ ‫ظخَٛس حُـِٝ ٓؼِٚ ٓؼَ ػِٔ٤ش ح٩ٓظ٤طخٕ ُ٨ٍٝ ٣ٔظٜيف حهظِحٍ ح٫كظٌخى ٝأٓزخد ح٫ٓظ٤خء ر٤ٖ ٌٓخٕ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. ٝرؼي ريح٣ش ٓظٞحٟؼش طظؤُق ٖٓ ر٠ؼش ٓظطٞػ٤ٖ ؿخإٝح ٓؼٚ ٖٓ حُؼَحم، هخّ ³ؿِٞد‪ µ‬رظٌ٘٤َ ٝكيس‬ ‫كَّ رخى٣ش، ٓئُلش ٖٓ كٞحُ٢ ٓخثش ٝهٔٔ٤ٖ ٍؿ٬. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (2391 ّ) طٌٔ٘ض ٝكيس كَّ حُزخى٣ش ٌٛٙ،‬ ‫رخ٩كخىس ٖٓ حُؼَرخص حُٔيٍػش ٝح٧ِٓلش حُلي٣ؼش ٝح٫طٜخ٫ص حُ٬ٌِٓ٤ش، ٖٓ ٟٝغ كي ُظخَٛس حُـِٝ ٝح٩ؿخٍس.‬ ‫ٝٓخ ُزغ ؿِٞد رٞٛلٚ هخثيح ُلَّ حُزخى٣ش، ٝٗخثزخ ُوخثي حُـ٤ٖ حُؼَر٢، إٔ أٛزق حُٞٓ٤٢ حَُث٤ٔ٢ ر٤ٖ "حُزيٝ"‬ ‫َ َ‬ ‫ٝحُلٌٞٓش، كخ٫ ٓلَ حَُ٘٣ق ٗخًَ حٌُ١ طٞك٢ ك٢ ػخّ (4391 ّ). ٛخٍ ؿِٞد حُلٌْ ح٧ٍٝ ك٢ هخٕٗٞ حُؼ٘خثَ؛‬ ‫(65) رخص ٣٘ظْ ػِٔ٤خص ح٩ؿخػش ك٢ ٓٞحْٓ حُـلخف ٖٓ ػٔخٕ، ًٔخ أٛزق ه٬ٍ أٝهخص ح٫ٟطَحرخص ٣لَٜ ػِ٠‬ ‫ٓزخُؾ هخٛش، ٣٘لوٜخ ك٢ ٓز٤َ طؤٓ٤ٖ حُٜيٝء ك٢ حُٔ٘خ١ن حُٔؤُٛٞش رخُوزخثَ. (75) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٝكيس كَّ‬ ‫حُزخى٣ش ُْ طٌٖ طٌَ٘ ٟٓٞ (21%) ٖٓ ٓئٓٔش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُزيح٣ش، كبٕ ٗٔزش حُؼَٜ٘ "حُزيٝ١" ٓخ ُزؼض،‬ ‫ٓغ طٞٓ٤غ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٍىح ػِ٠ حُؼٍٞس حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ أػٞحّ (6391 ـ 9391 ّ) ٝحُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش، إٔ‬ ‫ط٠خػلض كظ٠ طـخُٝص حُٜ٘ق، ٓٔخ أىٟ اُ٠ اٟلخء حُطخرغ حُزيٝ١ ػِ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. طٌٔ٘ض رَ٣طخٗ٤خ،‬ ‫رل٠َ ٝؿٞى ؿِٞد، ٖٓ ح٫ُظلخف ػِ٠ ػزي هللا ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ حُوزخثَ، ٝٗـلض ك٢ هِن هٞس ٓظٔ٤ِس، ه٬ٍ كظَس‬ ‫ح٫ٗظيحد ٝرؼيٛخ، رلٜخٗظٜخ ٟي حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش.‬ ‫طِحٖٓ طٌ٘٤َ هٞس رخى٣ش ؿِٞد ٓغ ػِٔ٤ش اٟلخء حُٜلش حَُٓٔ٤ش ػِ٠ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ ٝطلي٣يٛخ. ٝطُٞض‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ه٤خىس حُٔلخٟٝخص كٍٞ ؿٔ٤غ حُو٠خ٣خ حُليٝى٣ش، ٝطْ طلي٣ي ٓخ ٣ؼٞى ٧١ ٖٓ ح٧١َحف ٝكوخ ُِٜٔخُق‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ. ٝرٔخ إٔ ػِٔ٤خص حُـِٝ ٝح٩ؿخٍس ًخٗض طؼٌَ ٛلٞ ػ٬هخص رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ؿ٤َحٕ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٝحرٖ ٓؼٞى، ٝطؼَٝ ٜٓخُلٜخ ح٩هِ٤ٔ٤ش ُِوطَ، كوي طٔؼَ أكي أٛيحف حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ رٞهق ػِٔ٤خص ح٩ؿخٍس ػِ٠ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُـِ٣َس حُؼَر٤ش. أٓخ حُليٝى ٓغ كِٔط٤ٖ ٝحُؼَحم، ٝٛٔخ‬ ‫رِيحٕ هخٟؼخٕ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤ش ٓٔخػِش، كِْ طٌٖ ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ ٌٓ٘٬ص ٓٞحُ٣ش، ٓغ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓخْٛ ك٢‬ ‫هطغ ١َ٣ن حٍُٞٛٞ اُ٠ كِٔط٤ٖ ػزَ كيٝى ح٧ه٤َس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓغ طٜخػي كيس ٓؼخٍٟش حُٔ٤خٓش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ه٬ٍ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص.‬ ‫ٌٓ٘ ٓخ هزَ ٓوٞ١ حُلـخُ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ىحثزش ػِ٠ حُٔؼ٢ اُ٠ طٔٞ٣ش ٓٔؤُش حُليٝى ر٤ٖ ٗزٚ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش‬ ‫َٝٗم ح٧ٍىٕ. كل٢ ٓئطَٔ حٌُٞ٣ض حُٔ٘ئّٝ حٌُ١ ػوي ٗظخء ػخّ (3291 ـ 4291 ّ) ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي طز٘ض هطش‬ ‫٣ظوِ٠ ػزي هللا رٔٞؿزٜخ ػٖ حٌُخف ػ٘ي حُطَف حُؼِٞ١ ٖٓ ٝحى١ حَُٔكخٕ ٫رٖ ٓؼٞى، ٓوخرَ طوِ٢ ح٧ه٤َ ػٖ‬ ‫ٝحكش حُوَٓش ُِلٔ٤ٖ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤ٌَٔ حُيحثَس رظوِ٤ٚ ػٖ حُؼوزش ٝٓؼخٕ ُؼزي هللا. (85) ُْ ٣ٞحكن أ١ ٖٓ ح٧١َحف‬ ‫ػِ٠ حُلٌَس، رَ ٝطؼٔي حُلٔ٤ٖ، هٜٞٛخ، اكزخ١ هطش رَ٣طخٗ٤خ حُوخٟ٤ش ر٠ْ حُؼوزش ٝٓؼخٕ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ك٤ٖ أًي ٓ٤طَطٚ ح٩ىحٍ٣ش ػِ٠ حُٔ٘طوش ه٬ٍ ُ٣خٍطٚ َُ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (4291 ّ). (95) ٌُٖٝ حُظَٜف رٌَ‬ ‫ٖٓ ٓؼخٕ ٝحُؼوزش ٓخ ُزغ، كـؤس إٔ أٛزق أَٓح ًح أٛٔ٤ش رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا أ٣٠خ، رؼي ٝهض هٜ٤َ، ك٤ٖ رخص حُـِٝ‬ ‫حُٔؼٞى١ ُِلـخُ ٝٗ٤ٌخ‬ ‫ػزَص رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُزيح٣ش ػٖ حٓظؼيحىٛخ ُلٔخ٣ش اهِ٤ْ حُؼوزش ـ ٓؼخٕ ٩ؿَحء ػزي هللا ر٠ٔخٕ اُلخهٚ رَ٘م ح٧ٍىٕ.‬ ‫ٝحٗط٬هخ ٖٓ اىٍحًٚ ُيحكغ رَ٣طخٗ٤خ ٝحكن ػزي هللا ػِ٠ حُلٌَس َٗ١ حٟط٬ع رَ٣طخٗ٤خ ريٍٝ حُٞٓخ١ش ك٢ حُلَد‬ ‫حُلـخُ٣ش ـ حُٔؼٞى٣ش. (16) ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ٍك٠ض حَُ٘١، ٝطوِ٠ حُلٔ٤ٖ ػٖ حُؼَٕ، َٝٛد اُ٠ حُؼوزش حُظ٢‬ ‫ؿؼِٜخ ٝؿٞىٙ ك٤ٜخ ٛيكخ ٫رٖ ٓؼٞى، ٓٔخ ؿؼَ رَ٣طخٗ٤خ أًؼَ كَٛخ ٖٓ أ١ ٝهض ٓ٠٠ ػِ٠ ٟٔخٕ ٟٜٔخ اُ٠‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٤ٖ ٌٗخ حرٖ ٓؼٞى ٖٓ إٔ حُلٔ٤ٖ ًخٕ ٣ٔخػي حُـ٤ٖ حُلـخُ١ ٖٓ ٛ٘خى، ٝٛيى رظٞؿ٤ٚ هٞحطٚ‬ ‫اُ٠ حُ٘ٔخٍ، ٓخٍػض رَ٣طخٗ٤خ، أه٤َح اُ٠ طَك٤َ حُلٔ٤ٖ. (76) ٝرؼي حَُك٤َ، طويّ ػزي هللا اُ٠ ٓؼخٕ ٩ػ٬ٕ‬ ‫حُظَط٤زخص ح٩ىحٍ٣ش حُـي٣يس ُ٪هِ٤ْ. أٓخ ػِ٢ كوي أًػٖ ُؼِٔ٤ش ح٩١خكش حُظ٢ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ ٓ٘ؼٜخ، هخث٬ رؤٗٚ ًخٕ‬ ‫ؿخٍهخ ك٢ رلَ ّٛٔٞ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ ًخٕ أػيحإٙ ٣٠ٜٔٞٗخ، ٝؿ٤َ هخىٍ ػِ٠ ح٫ٛظٔخّ رظِي حُظ٢ ًخٕ أٛيهخإٙ‬ ‫(26)‬ ‫٣ٔظُٕٞٞ ػِ٤ٜخ.‬ ‫كظ٠ هزَ حٓظٌٔخٍ ػِٔ٤ش اه٠خع حُلـخُ، ًخٕ حُٔ٤َؿِزَص ً٬٣ظٕٞ هي أٝكي ُِظلخٝٝ كٍٞ حُليٝى ر٤ٖ ٗـي ٖٓ‬ ‫ؿٜش، ٝىُٝظ٢ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ حُوخٟؼظ٤ٖ ُ٬ٗظيحد ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. (36) ٝهي طْ طٞه٤غ حُظٔٞ٣ش ر٤ٖ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝٗـي حُٔؼَٝكش رخْٓ حطلخه٤ش ؿيس ك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ُؼخّ (5291 ّ) ك٤غ طْ ٍْٓ ه٢ كيٝى١‬ ‫هَ٣ذ ؿيح ٖٓ حُليٝى حُلخُ٤ش حُلخِٛش ر٤ٖ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝح٧ٍىٕ، طوِ٠ حرٖ ٓؼٞى. رٔٞؿزٜخ ػٖ حُٔطخُزش رؤ١‬ ‫حطٜخٍ رَ١ ٓغ ٍٓٞ٣ش، ؿ٤َ أٗٚ كَٜ ػِ٠ كوٞم حُؼزٍٞ حُلَ اُ٠ ٍٓٞ٣ش ػزَ حَُٔٔ حُؼَحه٢ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢‬ ‫حٌُ١ ١خُزض رٚ رَ٣طخٗ٤خ ٧ؿَحٝ آظَحط٤ـ٤ش. ٝرٔٞؿذ ح٫طلخه٤ش ؿَٟ ْٟ ٝحى١ حَُٔكخٕ ًِٚ، رٔخ ك٤ٚ حٌُخف‬ ‫36‬
  • 64.
    ‫ػِ٠ حُطَف حُ٘ٔخُ٢،اُ٠ أٍحٟ٢ حرٖ ٓؼٞى، أٓخ حُؼوزش ٝٓؼخٕ كِْ طٌٞٗخ ٓيٍؿظ٤ٖ ػِ٠ ؿيٍٝ أػٔخٍ ٓلخٟٝخص‬ ‫ؿيس، ؿ٤َ إٔ حُٟٔٞٞع طٔض اػخٍطٚ ك٢ ػخّ (7291 ّ) ك٤ٖ ٓؼض رَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ اُ٠ حُظَٞٛ اُ٠ ٓؼخٛيس ٓغ‬ ‫حرٖ ٓؼٞى. ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ٜٓٔٔش ػِ٠ ْٟ حُٔ٘طوش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٫ ٌُٜٞٗخ ٓ٘لٌ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫حُٞك٤ي ػِ٠ حُزلَ رَ ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طو٘٠ ٖٓ إٔ ٣ئى١ ٝؿٞى كيٝى ٓ٘ظًَش ر٤ٖ حُلـخُ ٝكِٔط٤ٖ ٝٓ٤٘خء‬ ‫اُ٠ اٟؼخف حُٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ َٜٝٓ. (46) ٛل٤ق إٔ حرٖ ٓؼٞى ٝحكن آٌٗحى ػِ٠ روخء‬ ‫حُٔ٘طوش رٍٜٞس ٓئهظش طلض اىحٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ٌُٝ٘ٚ ٍكٞ حُظوِ٢ ػٖ ٓطخُزٚ ًِ٤خ.‬ ‫أٓخ حُليٝى حٍُٔٞ٣ش كٌخٗض هي أٛزلض ٜٓيٍ هِن ه٬ٍ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش. ٝهزَ ًُي ًخٕ ػٔش ٗٞع ٖٓ ح٫طلخم ر٤ٖ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٝكَٗٔخ كٍٞ طؤ٤ْ ح٧ٍحٟ٢ ٝكوخ ُز٘ٞى حطلخه٤ش ٓخ٣ٌْ ـ ر٤ٌٞ؛ ؿ٤َ إٔ ػِٔ٤ش حٗظوخٍ حُ٬ؿج٤ٖ حُيٍُٝ‬ ‫ػزَ حُليٝى، ك٢ أػ٘خء حُؼٍٞس، ٍٝؿزش حُلَٗٔ٤٤ٖ ك٢ اػخىس اه٠خػْٜ ُِٔطظْٜ، ٗـؼظخ حُلَٗٔ٤٤ٖ ػِ٠ حػظزخٍ أ١‬ ‫ٌٓخٕ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؤٍٛٞ رخٌُٔخٕ ٖٓ حُيٍُٝ ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش. كل٢ ػخّ (7291 ّ) ًخٕ حُظلٔ٤َ حُلَٗٔ٢‬ ‫ُِليٝى ٓوظِلخ ػٖ ٗظ٤َٙ حُزَ٣طخٗ٢ حهظ٬كخ ٣َٜ اُ٠ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ ك٢ رؼٞ حُ٘وخ١. ػٔش رطخهخص ٛٞ٣ش ٛخىٍس‬ ‫ػٖ ىُٝش ؿزَ حُيٍُٝ حٍُٔٞ٣ش أٍٝىص رؼٞ أٓخًٖ ح٩هخٓش ٓؼَ ح٧ٍُم، ؿزَ حُيٍُٝ ٓؼظزَس ٝحكش ح٧ٍُم‬ ‫حُٞحهؼش ك٢ ػٔن ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش طخرؼش ُيُٝش ؿزَ حُيٍُٝ حٍُٔٞ٣ش. (56) ٝك٢ ػخّ (1391 ّ) ؿَٟ‬ ‫طوط٤٢ حُليٝى ػِ٠ ح٧ٍٝ. ٛل٤ق إٔ رَ٣طخٗ٤خ هيٓض رؼٞ حُظ٘خُ٫ص ُِلَٗٔ٤٤ٖ، ؿ٤َ أٜٗخ ٟٔ٘ض ٓخ ًخٗض‬ ‫طلظخؽ اُ٤ٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٖٓ أؿَ ٓي ه٢ كي٣ي١ ر٤ٖ رـيحى ٝك٤لخ ك٢ حُٔٔظوزَ (ُْ ٣ظلون ه٢) ٝه٢ أٗخر٤ذ‬ ‫(66)‬ ‫ًَٗش ٗل٢ حُؼَحم.‬ ‫ُْ طٌٖ حُليٝى، ٝ٫ ٓ٤ٔخ ٓغ حُـِ٣َس حُؼَر٤ش، طَٝم ػزي هللا ًؼ٤َح، ؿ٤َ إٔ ح٧ه٤َ ًخٕ، رَأ١ ً٬٣ظٕٞ، ٣ؼَف‬ ‫كيٝىٙ: »اٗٚ ٣َٟ رٟٞٞف... أٗٚ ٫ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لظَ أٍٟخ ُ٤ٔض كٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي ٓٔظؼيس ُِيكخع ػٜ٘خ‬ ‫ُٜخُلٚ...«. (76) كوخ ًخٕ ػزي هللا ٣يٍى كؼ٬ كيٝى ـ ُ٤ْ كو٢ ـ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، رَ ٝر٘٤ش َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫حُظ٢ ؿؼِض ٌٛح ح٫ػظٔخى أًؼَ حطٜخكخ رٜلش ح٩١٬م. ٝهي ٌَٗ ٌٛح حُلْٜ ح٧ٓخٓ٢ ٓزذ روخثٚ ١ٞحٍ ٓ٘٢ ك٤خطٚ‬ ‫١خٓلخ اُ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس كٌٔٚ ٝٛٞ٫ اُ٠ طؼي٣َ ر٘٤ش حػظٔخىٙ رٔخ ٣ويّ ٜٓخُلٚ. كو٬كخ ُلخٍ حُٞحهغ حُ٤ٞٓ٢‬ ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ ُْ طٌٖ ٧ك٬ّ حُظٞٓغ ػ٘يٙ أ٣ش كيٝى.‬ ‫ًخٕ كِْ ػزي هللا حُوخٙ ٓظٔؼ٬ رؼَٕ ٍٓٞ١، ٝهي ظَ ٌٛح حُطٔٞف أكي ػٞحرض ك٤خطٚ حُظ٢ ػخى اُ٤ٜخ ىحثٔخ،‬ ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ حُٞحهغ حُٔ٤خٓ٢. ا٫ إٔ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش ًخٗض هي أرؼيص حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش اُ٠ ىٍؿش ؿؼِض‬ ‫كِٔٚ أرؼي ٓ٘خ٫ رٍٜٞس ٓظِح٣يس رخ١َّحى. كزؼي حُؼٍٞس أىص ٓٔؤُش حٌُِٔ٤ش اُ٠ ٗن ٛلٞف حُوٞٓ٤٤ٖ، كظ٠ رخطض‬ ‫ٜٓيٍ اُػخؽ ٫ ري ٖٓ طـ٘زٜخ هيٍ ح٩ٌٓخٕ. ٝك٢ ظَ ٌٛٙ حُظَٝف ًخٕ حُلَٗٔ٤ٕٞ، ٫ حُوٞٓ٤ٕٞ، ْٛ حٌُ٣ٖ‬ ‫٫ًٝح، ك٢ ح٧ٝهخص حُؼٜ٤زش ٝك٢ أػ٘خء ح٫ٗظوخرخص، رٟٞغ حُؼَٕ ػِ٠ حُطَ٣ن حُوٞٓ٢، أٓ٬ ك٢ ٗن ٛلٞف‬ ‫حُوٞٓ٤٤ٖ ٝاكزخ١ حُ٠ـٞ١ حُوٞٓ٤ش. (86) ٝك٤ٔخ ط٘خهٚ ػيى حٍُٔٞ٣٤ٖ حُٔظز٘٤ٖ ٧١ ٗظخّ ٌِٓ٢ أًؼَ كؤًؼَ رؼي‬ ‫حُؼٍٞس، ظَ حُزؼٞ ٣ٔخٍٕٓٞ حُٔ٘خٍٝحص حُٔ٤خٓ٤ش ٓغ ٓوظِق حُِٔٞى ٝحُٔطخُز٤ٖ رخُؼَٕ ح٫كظَحٟ٢. ٛل٤ق إٔ‬ ‫هخثٔش حَُٔٗل٤ٖ ٛخٍص ٓغ ٍَٓٝ ح٧ػٞحّ أ١ٍٞ، ؿ٤َ إٔ ؿي٣ش حُٔٔؤُش ط٘خهٜض. (96) ٝٛل٤ق إٔ ١ٔٞكخص‬ ‫ػزي هللا ظِض ك٤ش، ا٫ إٔ آٌخٗ٤ش طلو٤وٜخ ٛخٍص َٓحرخ ٝٝٛٔخ أًؼَ كؤًؼَ.‬ ‫أٛزلض حُلـخُ ٛيكخ آهَ ُطٔٞكخص ػزي هللا رؼي ؿِٝ حرٖ ٓؼٞى ُٜخ. كل٢ ػخّ (2391 ّ) طْ طٍٞ٣طٚ ك٢ حٗظلخٟش‬ ‫هزِ٤ش ؿ٤َ ٗخؿلش ٛ٘خى، ًٝخى ٣يكغ ػَٗٚ ػٔ٘خ ٌُٜح حُظٍٞ١، ٧ٕ حُٔـخَٓس ٌِٗض حٗظٜخًخ ُ٬طلخه٤خص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ‬ ‫حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش حُٔٞهؼش ك٢ ػخّ (8291 ّ)، ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ هٍَص أ٫ طٍِ٘ رٚ ٓخ حٓظلوٚ ٖٓ ػوخد. ٝك٢‬ ‫ؿ٠ٕٞ َٜٗ٣ٖ طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ ٝؿٞى ػ٬هش ُٚ رلًَش أهَٟ ٓؼخى٣ش ُِٔؼٞى٣ش ك٢ ػٔ٤َ ٌٛٙ حَُٔس. ُْ طيّ‬ ‫كًَش حُظَٔى ٌٛٙ ١ٞ٣٬، ًٔخ إٔ طٞح١ئٙ ُْ ٣ؼزض رخُيُ٤َ حُوخ١غ. (17) ٝػِ٠ ح٧ػَ أؿزَطٚ رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح ػِ٠‬ ‫طٞه٤غ ٓؼخٛيس ٛيحهش ٓغ حرٖ ٓؼٞى ٓخٛٔض ك٢ حهظِحٍ ِٗػش حُٔـخَٓس ك٢ حُٔٔظوزَ. ًخٗض حُٔلخٟٝخص حٓظؼ٘خث٤ش‬ ‫اً ه٠ؼض ُٔ٤طَس حُؼو٤ي ًًْٞ ػِ٠ حُـخٗذ حَُ٘م أٍىٗ٢ ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ؿيس حُٔ٤َ أٗيٍٝ ٍ٣خٕ. كخرٖ‬ ‫ٓؼٞى ًخٕ ٫ ٣ؼظزَ ػ٬هخطٚ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ا٫ »ػ٬هخص.. ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ر٤٘٘خ ٝر٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ« ٝحٗٔـخٓخ‬ ‫(77)‬ ‫ٓغ ٓ٘طوٚ اُ٠ حُٜ٘خ٣ش، أَٛ ػِ٠ إٔ طوّٞ رَ٣طخٗ٤خ ر٠ٔخٕ حُظِحّ ػزي هللا رخُٔؼخٛيس.‬ ‫حٗلظق أٓخّ ػزي هللا ك٢ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص رخرخٕ ؿي٣يحٕ ٣ٌٔ٘ٚ ُٝٞؿٜٔخ؛ ٛٔخ رخد حُؼَحم رٔزذ ٓٞص ك٤َٜ، ٝرخد‬ ‫كِٔط٤ٖ رٔزذ ٌٓ٘٬ص رَ٣طخٗ٤خ حُٔظ٘خٓ٤ش ٛ٘خى. (27) ًخٕ ػزي هللا ٣َٟ إٔ ك٤َٜ ٝرَ٣طخٗ٤خ هخٓخ ىٕٝ ٝؿٚ كن‬ ‫رلَٓخٗٚ ٖٓ حُؼَحم ك٢ ػخّ (1291 ّ). ًٝخٕ ٗي٣ي حُـ٤َس ٖٓ ك٤َٜ، ُْٝ ٣َ ح٧هٞحٕ أكيٛٔخ ح٥هَ ا٫ ٗخىٍح‬ ‫١ٞحٍ حُلظَس حُٔٔظيس ر٤ٖ ػخّ (1291 ّ) ٝػخّ ٝكخس ك٤َٜ. ٝك٤ٔخ رؼي كخٍٝ، ىٕٝ ٗـخف، إٔ ٣لَٝ ٗلٔٚ ٝٛ٤خ‬ ‫ػِ٠ حُِٔي ؿخُ١. ٝرؼي ٝكخس ػِ٢ ك٢ ػخّ (5391 ّ) ريأ ٣طَف كٌَس ٝكيس حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ طلض كٌٔٚ رلـش‬ ‫46‬
  • 65.
    ‫أٗٚ ح٧ًزَ ٓ٘خ.أٓخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُــَحك٢ كبٕ كِٔط٤ٖ ٛ٢ حُظ٢ ٌِٗض ٟٓٞٞع ١ٔٞكخطٚ ح٧ًؼَ ١ز٤ؼ٤ش. ٝٓخ‬ ‫ُزغ ػـِ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظؼخَٓ ٓغ حُو٤خىس حُلِٔط٤٘٤ش رؼي ػخّ (6391 ّ) إٔ أطخف كَٛش ُؼزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٖٓ‬ ‫ٗؤٗٚ، رل٠َ حػظٔخىٙ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، إٔ ٣ٌٕٞ ٝٓ٤طخ أًؼَ ١ٞحػ٤ش ر٤ٖ حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٝحُظطِؼخص‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش.‬ ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي ػخّ (4291 ّ) أٗزٚ رزوغ ٛلَحٝ٣ش رؼي ػخٛلش ٍِٓ٤ش. ًخٗض ٍ٣خف حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش هي‬ ‫أػخٍص ٓئهظخ ٗ٤خ١٤ٖ ؿزخٍ حُظـ٤٤َ حُٔ٤خٓ٢ ػْ ٍكِض. ريص حُٔ٘خٛي حُظ٢ هِلظٜخ حُؼخٛلش ٓؤُٞكش، ٌُٜٝ٘خ ٓوظِلش.‬ ‫ُْ ٣ؼي ػزي هللا ًُي حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٗٚ هزَ ػخّ (1291 ّ) ك٤ٔخ ُْ طؼي رَ٣طخٗ٤خ َٗ٣ٌش رَ ٛخٍص ٍث٤ٔش‬ ‫ٝآَٓس.‬ ‫ٝىٝٗٔخ طوط٤٢ ًخٗض ح٧كيحع حُوخٍؿ٤ش هي طآَٓص ٓغ ٗظ٤َطٜخ حُيحهِ٤ش ُظؼز٤ض حٍُٜٞس ٝطَٓ٤وٜخ. ُْ ٣ٌي ٓؼ٘٠‬ ‫اٌٗحٍ (4291 ّ) ـ حُظؼز٤َ حَُٜ٣ق ػٖ ٗلًٞ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٓؼَ ٌٛح حُظؼخَٓ ـ ٣ظْ حٓظ٤ؼخرٚ كظ٠ طيحػض حُلـخُ،‬ ‫ٝٓوطض ٧ٓزخد ٜٓ٘خ ػيّ ٝؿٞى ٓؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ًٔخ إٔ ػِٝف ػزي هللا ػٖ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُؼٍٞس حٍُٔٞ٣ش‬ ‫ُحى ٖٓ ارؼخىٙ ػٖ حُٔ٤خٓش حُوٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض ك٢ طِي حُلظَس أٓخّ حُوٞس حُٔظٜي٣ش ُِٔ٤طَس حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝك٤ٔخ أىص‬ ‫ٌٛٙ ح٧كيحع اُ٠ ُ٣خىس حٍطٔخء ػزي هللا ك٢ أك٠خٕ رَ٣طخٗ٤خ، كبٜٗخ ًًَطٚ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ رؤٕ ٌٛٙ ح٧ك٠خٕ ُْ‬ ‫طٌٖ َٓ٣لش َٝٓكزش اُ٠ ح٧ري. ٛل٤ق إٔ حُظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٍَٟٝ٣خ، ٌُٝ٘ٚ َٓ٘ٝ١، ٝرَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ‬ ‫ٛ٢ حُظ٢ ٟٝؼض حَُ٘ٝ١ ك٢ ػخّ (8291 ّ). كخ٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش حُظ٢ طلٞف ٍحثلش حُ٬ٓٔخٝحس‬ ‫ٖٓ ًَ كوَس ٖٓ كوَحطٜخ، ًخٗض حُؼٖٔ حٌُ١ ىكؼٚ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٜٓ٘زٚ، ٝٛٞ ػٖٔ ًخٕ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣يكؼٚ. ٝهي ػزَ‬ ‫ػٖ ًُي طؼز٤َح ٣٘زٞ رخُل٤خس ك٤ٖ هخّ، ُيٟ حٓظ٬ٓٚ ُ٘ٔوش ٜٓيهش ٖٓ ح٫طلخه٤ش، رخ٫ٗو٠خٝ ػِ٠ حُٞػ٤وش ٝطوز٤َ‬ ‫(37)‬ ‫طٞه٤غ ؿٍٞؽ حُوخْٓ رلٔخّ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظَٜف ًخٕ ٓوخىػخ رٔؼ٘٠ ٖٓ حُٔؼخٗ٢. ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ رلخؿش اُ٠ حطلخه٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ٝأكْ رخُٔؼخىس ُلُٜٞٚ ػِ٤ٜخ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٍحٟ٤خ رخُ٠ٍَٝس ػٖ حُظَٝف حُظ٢ ٝؿي ٗلٔٚ ك٤ٜخ. ٝرخُلؼَ‬ ‫كبٕ حُٔزذ حَُث٤ٔ٢ حٌُخٖٓ ٍٝحء اَٛحٍٙ حُ٘ي٣ي ٝحُٔٔظَٔ ػِ٠ حُظٍٞ١ ك٢ ِِٓٔش ١ٞ٣ِش ٖٓ حُٔـخَٓحص ٍٝحء‬ ‫كيٝىٙ، ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٍؿزظٚ ك٢ حُو٬ٙ ٖٓ ؿٔٞى ٟٝؼٚ حُيحهِ٢ حُٔطزٞع رٌَ٘ كخٟق رؼ٬هظٚ حُوخثٔش ػِ٠‬ ‫حُظزؼ٤ش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫56‬
  • 66.
    ‫7) عبد هللاوفهسطيٍ (7297 ـ 9397 و)‬ ‫ٓخ ًخٗض كِٔط٤ٖ ه٢ حُٜيف حُٞك٤ي أٝ كظ٠ حَُث٤ٔ٢ ُطٔٞكخص ػزي هللا، كظ٠ ػخّ (8491 ّ) ػِ٠ ح٧هَ. ؿ٤َ إٔ‬ ‫حُٔٔظوزَ ؿ٤َ حُٔلّٔٞ ٌُُي حُزِي، ٝه٠ٞػٚ حُٔ٘ظَى ُ٬ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ٓخ ُزؼخ إٔ أى٣خ، طيٍ٣ـ٤خ اُ٠ اهلخٓٚ ك٢‬ ‫ٗئٝٗٚ.‬ ‫أِٓض حُــَحك٤خ ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٝحُؼٌَٔ٣ش ػ٬هش ٝػ٤وش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ. ٛل٤ق‬ ‫إٔ كٌٞٓظ٤ٜٔخ حُوخٛظ٤ٖ ًخٗظخ ٓوظِلظ٤ٖ، ؿ٤َ أٜٗٔخ ًخٗظخ هخٟؼظ٤ٖ ُ٬ٗظيحد ٗلٔٚ، رٔخ أك٠٠ اُ٠ ٗٞع ٖٓ‬ ‫حُظيحهَ ح٩ىحٍ١، ٝرَُٝ ػيى ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُّٜٔٞ حُٔ٘ظًَش. كخُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ حُٔ٘يٝد‬ ‫حُٔخٓ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ ٍث٤ْ حُلٌٞٓش ك٢ ٗظخّ ؿ٤َ هخثْ ػِ٠ أ٣ش ٛ٤جخص "ٝ١٘٤ش"‬ ‫ٝٓ٤طش، رخُ٘ٔزش ُِؼَد ػِ٠ ح٧هَ. أٓخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٣ـٔي ِٓطش ح٫ٗظيحد ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ػزي هللا‬ ‫حَُث٤ْ حَُِٓ١ ُِلٌٞٓش.‬ ‫ًخٗض حُليٝى حُطٞ٣ِش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ ِٜٓش حُؼزٍٞ ؿيح. ُْ ٣ٌٖ ح٫ٗظوخٍ ٖٓ ح٧ٍٝ اُ٠ حُؼخٗ٤ش أٝ‬ ‫حُؼٌْ ٣ظطِذ، ػٔٞٓخ، أ٣ش أٍٝحم أٝ ؿٞحُحص ٓلَ. ٝهي طْ ط٘ـ٤غ حُٜ٬ص حُظـخٍ٣ش ٌٓ٘ ػخّ (0291 ّ) ر٤ٖ‬ ‫حُطَك٤ٖ حٌُِ٣ٖ رخطخ ٣ظوخٓٔخٕ حُِ٤َس حُلِٔط٤٘٤ش ٗلٜٔخ رؼي حػظٔخىٛخ ك٢ ػخّ (7291 ّ). ٌَٗ َٗم ح٧ٍىٕ هِحٗخ‬ ‫حكظ٤خ١٤خ ُِؼٔخُش حُٔٞٓٔ٤ش ؿ٤َ حُٔٞٛٞكش رخُ٘ٔزش ُلِٔط٤ٖ، حُظ٢ ًخٗض طِٝىٙ رخُٔئِٛ٤ٖ ٝحُٔظؼِٔ٤ٖ ُ٘ـَ‬ ‫ٝظخثق ؿٜخُٙ حُز٤َٝهَح١٢ حُـي٣ي. ٝرخُظخُ٢ كبٕ أٛيحء حٌُٔ٘٬ص ح٫هظٜخى٣ش ك٢ أكي حُطَك٤ٖ ًخٗض طظَىى ك٢‬ ‫حُطَف ح٥هَ؛ ًٔخ إٔ أٛيحء حٌُٔ٘٬ص حُٔ٤خٓ٤ش ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ طظَىى ػزَ ٝحى١ ح٧ٍىٕ.‬ ‫ك٢ حُزيح٣ش ظِض طَٜ٣لخص ػزي هللا حُؼِ٘٤ش ٝطلًَخطٚ حُؼِٔ٤ش ًحص حُؼ٬هش رلِٔط٤ٖ ٓلٌٞٓش رلخؿظٚ اُ٠ حُظؼخ٣ٖ‬ ‫ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. كل٤ٖ حؿظٔغ رظَ٘طَ٘ ك٢ ٓئطَٔ حُوخَٛس ػخّ (1291 ّ) كَٙ ػِ٠ طـ٘ذ حٗظوخى ٓ٤خٓش حُٞ١ٖ‬ ‫حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ حُزَ٣طخٗ٤ش. (7) ٝهي حص،ْٛ ك٢ كِٔط٤ٖ رؤٗٚ »رخع ٗلٔٚ ُِٜٜخ٣٘ش« (2) ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬ ‫ٓٔظؼيس ُظؼٞ٣٠ٚ ػٔخ ُلن رٚ ٖٓ ٍَٟ. ًٝٔخ ػِن أكي حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ ًُي حُٞهض: »ٓخ ٖٓ ٗ٢ء ًخٕ‬ ‫رخُؾ حُٔٞء ُؼزي هللا اُ٠ إٔ ؿخء اُ٠ حُويّ ٝػزَ ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِٜٜ٤ٞٗ٤ش، إ ُْٝ ٣ٌٖ ٛخىهخ رخُطزغ. رؼي ًُي ُْ ٣ؼي‬ ‫١ٔٞكٚ ٣وق ػ٘ي كي« (3) كزؼي ػخّ ٝحكي أهيّ ٛٞ ٍٝحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ٍث٤ْ رِي٣ش حُويّ ٝكِ٤ق ك٢ حُٔٔظوزَ،‬ ‫ػِ٠ ًَٔ حُٔوخ١ؼش حُؼَر٤ش ُللَ طٜ٘٤ذ ٛٔٞث٤َ، ًٝخٗخ حُؼَر٤٤ٖ حُٞك٤ي٣ٖ ٖٓ ًٝ١ حُٔ٘خٛذ حٌُِ٣ٖ ك٠َح‬ ‫ًُي حُللَ. (4) ٝطؼز٤َح ػٖ طوي٣َ اىحٍس ح٫ٗظيحد ٌُٜح حُظَٜف أُلض ػِ٠ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ١خُزش ٜٓ٘خ‬ ‫حُظٔخَٛ ٓغ ٓطخُذ ػزي هللا حُٔخُ٤ش. (5) ٌٌٝٛح طْ حػظٔخى ٗظخّ هخثْ ػِ٠ طوي٣ْ حٌُٔخكآص حُٔخى٣ش حُلٍٞ٣ش ُ٠ٔخٕ‬ ‫طؼخٝٗٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش، ظَ ٗخكٌح ١ٞحٍ ٓ٘٢ ك٤خطٚ.‬ ‫ًخٗض حُلًَش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ٛ٢ ح٧هَٟ ٜٓظٔش رؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ ٓزذ ح٫ٛظٔخّ ًخٓ٘خ ك٢ ح٩كٔخّ رؤٗٚ ٛخكذ ٗلًٞ‬ ‫ك٢ كِٔط٤ٖ رخٌُحص؛ رَ ك٢ حُؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُوخثِش رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝ٣٘زـ٢، رخُظخُ٢، إٔ‬ ‫٣ٜزق ؿِءح ٖٓ حُٞ١ٖ حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١. كوز٤َ ٓئطَٔ حُوخَٛس ًخٕ ٝح٣ِٖٓ هي أٟٝق حُٔٞهق حُٜٜ٤ٞٗ٢ ٖٓ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ ٓٔظ٘يح، ٓؼِٚ ٓؼَ حُٔطخُزش رلِٔط٤ٖ ًحطٜخ، اُ٠ كـؾ حهظٜخى٣ش ٝحٓظَحط٤ـ٤ش طْ اُزخٜٓخ ػٞرخ‬ ‫ّ‬ ‫ًظخر٤خ ى٣٘٤خ:‬ ‫... ٫ ٣ٌٖٔ كَ ٓٔؤُش حُيكخع ػٖ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ًِٚ ك٬ َٟٓ٤خ ا٫ ػٖ ١َ٣ن طٞ١٤ٖ ًظِش ٌٓخٗ٤ش ٓٔخُٔش ػِ٠‬ ‫حُٜ٠زش حَُ٘م أٍىٗ٤ش... كلوٍٞ ؿِؼخى ٓ٘طوش ػـِٕٞ ٝٓئحد ٓ٘طوظخ حُزِوخء ٝحٌَُى ٝأىّٝ ٓ٘طوش حُطل٤ِش‬ ‫ٝؿ٘ٞرٜخ ٓغ َٜٗ١ إٍٔٗٞ ٝحى١ حُٔٞؿذ ٝ٣زٞم حٍُِهخء، ٗخٛ٤ي ػٖ حُ٤َٓٞى... َٓطزطش طخٍ٣و٤خ ٝؿـَحك٤خ‬ ‫ٝحهظٜخى٣خ رلِٔط٤ٖ، ٝ ػِ٠ طٞحكَ ٌٛٙ حُلوٍٞ، ٝطِي حٍُٜٔٞ حُوٜزش حُٞحهؼش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ؿ٘ٞد ُز٘خٕ حُظ٢ طْ‬ ‫كِٜٜخ ػٖ كِٔط٤ٖ ٝاػطخإٛخ ُلَٗٔخ، ٣ظٞهق ٗـخف حُٞ١ٖ حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ اُ٠ كي ًز٤َ. ُوي ظَ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٌٓ٘ أهيّ ح٧ُٓخٕ ٣ٌَ٘ ؿِءح ػ٠ٞ٣خ ٝك٤ٞ٣خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. كٜ٘خى ٜٗزض هزخثَ ٍإٝر٤ٖ ٝؿخى ٝٓ٘ٔ٢ حٌُظخر٤ش‬ ‫(6)‬ ‫ه٤ٜٔخ ٍٝػض هطؼخٜٗخ أٝ٫.‬ ‫ػ٘يٓخ هٍَص رَ٣طخٗ٤خ اهخٓش اىحٍس ٓ٘لِٜش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ػخٍ ؿ٠ذ حُٜٜخ٣٘ش. كخُؼو٤ي ٓخ٣َ٘طِٛخؿٖ، ٓؼ٬،‬ ‫ٝٛق ٗلٔٚ هخث٬: »إ حُِري ُ٤ظطخ٣َ ٖٓ كٔٚ ُ٘يس ؿ٤ظٚ ٝٓوطٚ«. (7) ٝكو٢ طْ حُظِٔ٤ْ رخُلَٜ ػِ٠ أٗٚ أَٓ‬ ‫(8)‬ ‫ططِزظٚ ظَٝف ػخرَس، ؿ٤َ إٔ (اػخىس طٞك٤ي) ٟلظ٢ ح٧ٍىٕ رو٤ض ٛيكخ ٜٛ٤ٞٗ٤خ ػخرظخ.‬ ‫66‬
  • 67.
    ‫ٝٓٔخ هخُٚ ٝح٣ِٖٓػٖ هطظٚ إ »حُطَ٣ن اُ٠ ؿَٔ حُِ٘ز٢ حُظ٢ ٓ٘ظزؼٜخ ُِؼزٍٞ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ُٖ طٌٕٞ‬ ‫َٓٛٞكش رخُـ٘ٞى رَ رخُؼَٔ حُ٤ٜٞى١ ٝحُٔلَحع حُ٤ٜٞى١«. (9) ؿَٟ طؤٓ٤ٖ ح٧١زخء ُؼزي هللا ٝأكَحى أَٓطٚ ٖٓ طَ‬ ‫أر٤ذ. ًٝخٕ حُؼو٤ي ً٤ٖ، ٍث٤ْ حُٔ٘ظٔش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص ٣وّٞ رِ٣خٍحص ٓ٘ظظٔش ُؼزي‬ ‫(17)‬ ‫هللا. ًٔخ ٓي أػ٠خء حٌُ٤زٞطِحص ٣ي حُٔٔخػيس ك٢ اػخىس ر٘خء ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ رؼي ُُِحٍ ػخّ (7291 ّ) حُٔيَٓ.‬ ‫ٝك٢ أٝحثَ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص ؿَص ٓ٘خه٘ش حُؼي٣ي ٖٓ حُٔ٘خٍ٣غ حُٔ٘ظًَش ك٢ ٓـخ٫ص ٓوظِلش، ٓؼَ حٌَُٜرخء،‬ ‫ٝحَُٜف حُٜل٢، ٝحُطَم حَُٔٛٞكش ك٢ ػٔخٕ. (77) ًخٕ ػزي هللا ٓطِؼخ ػِ٠ حُلـؾ ح٫هظٜخى٣ش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش‬ ‫حُٔئ٣يس ُِظؼخٕٝ. كؼِ٠ حُزخهَس حُظ٢ ًخٗض هي أهِظٚ ٖٓ ك٤لخ اُ٠ طَ٣ٔض ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ اٗـِظَح ػخّ (2291 ّ)،‬ ‫ًخٕ هي طوخْٓ حَُكِش حُزلَ٣ش ٓغ ٜٓ٘يّ ً٤ٔ٤خء ٖٓ ٣ٜٞى ٍٝٓ٤خ ٜٓظْ رخٓظوَحؽ حُٔٞحى حٌُ٤ٔ٤خث٤ش ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض‬ ‫٣يػ٠ ا١. اّ. ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢. ٝهي ًخٕ ح٧ه٤َ ٓظز٘٤خ ُِؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُـخٓيس حُوخثِش رؤٕ َٗم ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ‬ ‫كِٔط٤ٖ، ٝه٬ٍ حَُكِش أ١٘ذ ك٢ ا١َحء كٞحثي حُظؼخٕٝ ر٤ٖ حُزِي٣ٖ ػِ٠ ٓٔخٓغ ػزي هللا. (27) ٝرؼي ٌٛٙ ح٧كخى٣غ‬ ‫طْ ك٢ ُ٘يٕ ُوخء ٓغ كخ٣٤ْ ٝح٣ِٖٓ، ػَٝ ك٤ٚ ػزي هللا ٟٔخٕ ٗ٘ٞء ٝ١ٖ هٞٓ٢ ٣ٜٞى١، َٗ١ إٔ طٞظق حُٔ٘ظٔش‬ ‫حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُؼخُٔ٤ش ٗلًٞٛخ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ إٔ ٣ٜزق ِٓي كِٔط٤ٖ. (37) ا٫ إٔ ػَٟٚ هٞرَ رخَُكٞ.‬ ‫ٓخ ُزؼض كٌَس ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢ حُيحػ٤ش اُ٠ حُظؼخٕٝ ح٫هظٜخى١ إٔ أػَٔص ك٤ٔخ رؼي، رخُ٘ٔزش ُزؼٞ ٍؿخٍ ح٧ػٔخٍ‬ ‫حُٔزخىٍ٣ٖ حُ٤ٜٞى. كل٢ ػخّ (7291 ّ) أ،ط٤لض ًَُ٘ش ًَٜرخء كِٔط٤ٖ رَثخٓش رخُ٘لّ خّ ٍٝط٘زَؽ كَٛش َٗحء‬ ‫ٓظش آ٫ف ىْٝٗ ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ػ٘ي ٓٞهغ ؿَٔ حُٔـخٓغ ٩هخٓش َٓ٘ٝع ك٢ ٗوطش حُظوخء َٜٗ١‬ ‫حٍُِهخء ٝح٧ٍىٕ. ٝك٢ حُظيٗ٤ٖ حَُٓٔ٢ ٌُٜح حَُٔ٘ٝع هخّ ػزي هللا، حكظلخُ٤خ، رظ٘ـ٤َ حُُٔٞيحص. ؿ٤َ إٔ رؼٞ‬ ‫حُِرخثٖ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ أَٛٝح، ٍؿْ ٓزخًٍظٚ ٛٞ َُِٔ٘ٝع، ػِ٠ ٓوخ١ؼش حُطخهش حٌَُٜرخث٤ش حُُٔٞيس ك٢ َٓ٘ٝع‬ ‫طؼٞى ٌِٓ٤ظٚ ُِ٤ٜٞى ػٖ ١َ٣ن َٗحء ُٓٞيحص هخٛش. ٝك٢ ػخّ (9291 ّ) ٗـلض ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش‬ ‫حُؼخثيس ُ٘ٞكٌٞٓٔ٢، رخُظؼخٕٝ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حٓظ٤خُ حٓظوَحؽ ٓخىس حُزٞطخّ ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض.‬ ‫ًٝخٗض ٓؼَ ٌٛٙ حَُٔ٘ٝػخص طول٢ ػخىس آٓخ٫ رؤٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٞكَ آٌخٗ٤ش اىهخٍ ٓٔظٞ١٘٤ٖ ٣ٜٞى اُ٠ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. ٓخ ُزغ ٍٝط٘زَؽ ٓؼ٬ إٔ حًظ٘ق إٔ ًَٗظٚ ُْ طٌٖ رلخؿش اُ٠ ٓظش آ٫ف ىْٝٗ كلخٍٝ حُظَط٤ذ ُز٤غ‬ ‫(47)‬ ‫ح٧ٍٝ اُ٠ ٓٔظٞ١٘٤ٖ ٣ٜٞى ٗٔخٍ َٜٗ حٍُِهخء، حُـِء ح٧ًؼَ هٜٞرش ٖٓ حُز٬ى.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ (ٝح١٬ع ػزي هللا ػِ٠ ٌٛح ح٫ٛظٔخّ)، ٍؿْ حُِٔحػْ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، أًؼَ‬ ‫ٖٓ اكيٟ حُظ٤خٍحص حُول٤ش ر٤ٖ ط٤خٍحص حُ٘ئٕٝ حَُ٘م أٝٓط٤ش ػِ٠ حٓظيحى ٓ٘ٞحص ػوي حُؼَ٘٣٘٤خص. ُْٝ ٣ٜزق‬ ‫ط٤خٍح ٓؼخًٔخ ؿخٍكخ كظ٠ ػوي حُؼ٬ػ٤٘٤خص ػ٘يٓخ ٛخٍ ٖٓ حُٜؼذ ٓوخٝٓظٚ ٝربٌٓخٗٚ إٔ ٣وٌف ػزي هللا اُ٠ ػَٝ‬ ‫حُزلَ. أٓخ ٓزذ طٌؼ٤ق ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ كٌخٕ ٣ٌٖٔ ك٢ حُؼٞحهذ حُظ٢ طَطزض ػِ٠ أػٔخٍ ٗـذ‬ ‫كخث٢ حُٔزٌ٠ ك٢ (9291 ّ).‬ ‫ىكؼض أػٔخٍ حُ٘ـذ اُ٠ آؼخٕ حُ٘ظَ ك٢ طؤػ٤َحص حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش اُ٠ كِٔط٤ٖ، ٝاُ٠ اػخىس حُ٘ظَ ك٢ حُٔ٤خٓش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝٗٚ ًظخد رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ حُ٘خطؾ ػٖ ػِٔ٤ش حُيٍحٓش ٝاػخىس حُ٘ظَ ػِ٠ كَٝ ه٤ٞى حٗظيحر٤ش ٓ٘يىس‬ ‫ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ٝحُٜـَس ػِ٠ كي ٓٞحء. طْ ؿؼَ حُٜـَس ٓظٞهلش طلي٣يح ػِ٠ هيٍس ٓـَٔ ح٫هظٜخى، رـ٘خك٤ٚ‬ ‫حُؼَر٢ ٝحُ٤ٜٞى١، ػِ٠ حٓظ٤ؼخد ٜٓخؿَ٣ٖ ؿيى.‬ ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٤خٓش إٔ أكَُص حٛظٔخٓخ ٓظـيىح رَ٘م ح٧ٍىٕ ر٤ٖ ٛلٞف حُٜٜخ٣٘ش. كخُوخىس حُٜٜ٤ٞٗ٤ٕٞ ًخٗٞح هي‬ ‫أٛ٤زٞح رويٍ ًز٤َ ٖٓ حَُػذ؛ ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ ُْ ٣ظْ ط٘ل٤ٌٙ ػِٔ٤خ ه٢، ٍٝحكٞح، رخُظخُ٢،‬ ‫٣زلؼٕٞ ػٖ ٛٔخّ أٓخٕ اهِ٤ٔ٢ ٣٠خف اُ٠ حُٔ٘طوش حُٔلظٞكش ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝ٣ئى١ اُ٠ هلٞ أٓؼخٍ ح٧ٍٝ ك٢‬ ‫(57)‬ ‫كِٔط٤ٖ. ٝهي ًخٕ ٛٔخّ ح٧ٓخٕ ٌٛح ٛٞ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫طٔؼَ حُٔئَٗ حُيحٍ ػِ٠ ح٫ٛظٔخّ حُٜٜ٤ٞٗ٢ حُٔظـيى رَ٘م ح٧ٍىٕ رخ٧ػيحى حُٔظِح٣يس ٖٓ حُؼوٞى حُٔزَٓش ر٤ٖ ٣ٜٞى‬ ‫ٓٔظٞ١٘٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝػَد َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش. ًٝخٗض آٌخٗ٤ش إٔ طظٔوٞ ٌٛٙ حُؼوٞى‬ ‫كؼ٬ ػٖ حُؼٔخٍ حَُٔؿٞس ـ حُٔظٔؼِش أٓخٓخ رل٤خُس ح٧ٍٝ ـ هي طلٔ٘ض، ؿَحء طٔٞ٣ش ٓٔؤُش حُظوٜ٤ٚ حُظ٢ ًخٗض‬ ‫ؿخٍ٣ش آٌٗحى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝحُظ٢ ٓخٛٔض ك٢ »طٜٔ٤َ ه٤خّ أ١ ٓخُي ُ٨ٍٝ رَٖٛ ٌِٓ٤ظٚ«. (67) ٝهي ًخٕ‬ ‫ًزخٍ ٓ٬ى ح٧ٍٝ ٛيف حُٔزخىٍحص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٧ٕ ٛئ٫ء ًخٗٞح ٣ؼظزَٕٝ ؿٌحر٤ٖ ٧ْٜٗ »ٓٔ٤طَٕٝ ػِ٠‬ ‫حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ ؿٜش ٝٓظلٌٕٔٞ رخَُأ١ حُؼخّ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش«. (77) كخ٫ٓظَحط٤ـ٤ٕٞ حُٔ٤خٓ٤ٕٞ حُٜٜخ٣٘ش‬ ‫ٍأٝح إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُ٘ـخف ك٢ اه٘خع ٌٛٙ حُـٔخػش رل٠خثَ ٝٓٔ٤ِحص طٞظ٤ق حَُٓخٓ٤َ حُ٤ٜٞى٣ش، ك٢ طٌٔ٤ٜ٘خ ٛ٢‬ ‫رخٌُحص ٖٓ حُلٍٜٞ كؼ٬ ػِ٠ كٞحثي ٓؼَ ٌٛح حُظٞظ٤ق، إٔ ٣يكؼٜخ رخطـخٙ ؿؼَ كٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ طٞحكن ػِ٠‬ ‫طٌٔ٤ٖ حُ٤ٜٞى ٖٓ ك٤خُس ح٧ٍٝ ٝحٓظ٤طخٜٗخ.‬ ‫76‬
  • 68.
    ‫طـخٝرض ٌٛٙ حَُؿزشك٢ طٞٓ٤غ ىحثَس ك٤خُس ح٧ٍٝ ُظَ٘ٔ َٗم ح٧ٍىٕ؛ ٓغ كخؿش حُطزوش حُـي٣يس ٖٓ ًزخٍ ٓ٬ى‬ ‫ح٧ٍحٟ٢ اُ٠ حُٔ٤ُٞش حُ٘وي٣ش، ُيكغ ٍّٓٞ حُظٔـ٤َ ٝطٔي٣ي حُ٠َحثذ رـ٤ش ٟٔخٕ ك٤خُحطْٜ حُؼوخٍ٣ش حُـي٣يس. كل٢‬ ‫ػخّ (3391 ّ) ٛيٍ هخٗٞٗخٕ َٟ٣ز٤خٕ ؿي٣يحٕ أػخىح طُٞ٣غ أػزخء حُ٠َحثذ حُؼوخٍ٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كٔذ‬ ‫حُٔ٘خ١ن، ٝأى٣خ هٜٞٛخ اُ٠ ٍكغ ٓٔظٟٞ ه٤ٔش ح٧ٍٝ ك٢ ٓ٘طوش حٌَُى. ًٌُٝي أك٠ض حُوٞحٗ٤ٖ حُ٠َ٣ز٤ش‬ ‫حُـي٣يس اُ٠ طـ٤٤َ ٓزيأ كَٝ حُ٠َحثذ ك٢ ٓ٘طوش حُزِوخء، ٝؿؼِٚ هخثٔخ ػِ٠ ػيى حُيٝٗٔخص، رَٜف حُ٘ظَ ػٔخ‬ ‫(87)‬ ‫اًح ًخٗض ح٧ٍٝ ٍِٓٝػش أّ ٫، رؼي إٔ ًخٕ ٓٔظ٘يح اُ٠ ٓزيأ حُؼَ٘ حٌُ١ ٣ظْ طلٜ٤ِٚ ٖٓ ح٩ٗظخؽ حُلؼِ٢.‬ ‫ٝرٔخ إٔ ح٧ٍٝ ًخٗض حُٔـخٍ حُٔلِ٢ حُٞك٤ي طوَ٣زخ ُ٬ٓظؼٔخٍ، كبٕ ٓؼظْ ًزخٍ حُٔ٬ً٤ٖ كخُٝٞح طؤؿ٤َ أٝ ر٤غ‬ ‫ؿِء ٖٓ ك٤خُطْٜ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٍأّ حُٔخٍ حُ٬ُّ ُظٔي٣ي حُ٠َحثذ ٝططٞ٣َ حُزخه٢. ٝٓخ ُزؼض كٔ٠ ر٤غ أٝ طؤؿ٤َ‬ ‫(97)‬ ‫ح٧ٍحٟ٢ حُٜخٓ٘٤ش إٔ طلخهٔض ؿَحء حُـلخف حٌُ١ ًخٕ ٓ٘ش (3391 ّ) ك٢ ػخٓٚ حُؼخُغ.‬ ‫ًخٕ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ أٍٝ ٖٓ ػَٝ أٍٟخ ػِ٠ ٓٔظؼَٔ٣ٖ ٣ٜٞى. كوي ًخٕ ٓي٣٘خ رٔزِؾ (6932) ؿ٘٤ٜخ حٓظَُ٤٘٤خ‬ ‫ُوِ٣٘ش َٗم ح٧ٍىٕ ػٖ (00043) ىْٝٗ، ًخٕ هي حٗظَحٛخ ك٢ هَ٣ش حُـ٤ِس حُٞحهؼش ػِ٠ حُو٢ حُلي٣ي١ حُلـخُ١‬ ‫اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ ػٔخٕ. (12) ٝرٔزذ ػـِٙ ػٖ طٔي٣ي ى٣٘ٚ طؼخهي ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0391 ّ) ٓغ ٓٔظؼَٔ‬ ‫٣ٜٞى١ ًخٕ ٣ؼَٔ ُٜخُق حًَُ٘ش حُلِٔط٤٘٤ش ُظطٞ٣َ ح٧ٍحٟ٢. ٝهي ١ِذ ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ؿ٘٤ٜخ ٝحكيح ػٖ حُيْٝٗ‬ ‫حٌُ١ ًخٕ هي ًِلٚ ػَ٘س هَٕٝ، ِٝٓلش رٔزِؾ (0052) ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُؼيّ هيٍطٚ ػِ٠ ر٤غ ح٧ٍٝ، كظ٠ ٣ٌٕٞ‬ ‫هي ٓيى ٓخ ًخٕ ػِ٤ٚ ٖٓ ى٣ٖ ُِوِ٣٘ش. (72) ٝرخُطزغ كبٕ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش حػظَٟض ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُٔزِؾ حٌُز٤َ،‬ ‫ٌُٖٝ طؼخظْ كخؿش حَُؿَ حُٔخٓش اُ٠ حُٔ٤ُٞش حُ٘وي٣ش أىٟ اُ٠ ٓ٠خػلش هٞس ح٩ؿَحء. كبٟخكش اُ٠ حُؼَٝ ح٧ِٛ٢‬ ‫حهظَف إٔ ٣ز٤غ أٍحٟ٢ أهَٟ هَ٣زش ٖٓ حُـ٤ِس رٔٔخكش طَٜ اُ٠ ٓجش أُق ىْٝٗ. ٝرؼي ًُي طويّ رخهظَحف ه٠٠‬ ‫رَكغ ٓٔخكش ح٧ٍٝ ػٖ ١َ٣ن اَٗحى ٗ٤ٞم آهَ٣ٖ ٖٓ ر٘٢ ٛوَ اُ٠ ٜٗق ِٓ٤ٕٞ ىْٝٗ.ٝك٤ٔخ رؼي هخّ رؼَٝ‬ ‫(22)‬ ‫ٝحكش ح٧ٍُم ؿخػ٬ حُٔٔخكش حُٔؼَٟٝش طَٜ اُ٠ ِٓ٤ٕٞ ٖٓ حُيٝٗٔخص.‬ ‫ٝك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء ُلض أػ٤خٕ آهَٕٝ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ أٗظخٍ حُٔٔظؼَٔ٣ٖ حُ٤ٜٞى. كل٢ ػخّ (2391 ّ) هخّ هز٤َحٕ‬ ‫ٍُحػ٤خٕ ٖٓ رظخف طٌلخ رِ٣خٍس َٗم ح٧ٍىٕ، ُٔؼخ٣٘ش أٍحٟ٢ ٍك٤لخٕ حُٔـخُ٢ ٝكٔ٤ٖ حُطَحٝٗش حُوَ٣زش ٖٓ‬ ‫حٌَُى. ًٌُي حٛطلزٜٔخ ٍك٤لخٕ اُ٠ هطؼش أٍٝ ك٢ ؿٍٞ حٌُزي ًخٗض حُيُٝش هي ٝٛزظٜخ كي٣ؼخ اُ٠ ػزي هللا، هخث٬:‬ ‫»إ ح٧ٓ٤َ ًخٕ هي أرِـٚ رؤٗٚ ٓ٤ٌٕٞ ٓؼ٤يح ؿيح اًح ٓخ طلٔ٬ أ٣٠خ ٓ٘وش ٓؼخ٣٘ش ٌٛٙ ح٧ٍٝ، ٝهيٓخ حُٜ٘٤لش‬ ‫ٝحُٔٔخػيس حُ٠ٍَٝ٣ظ٤ٖ«. ٝرؼي حُللٚ طز٤ٖ إٔ أٍحٟ٢ حُٔـخُ٢ ٝحُطَحٝٗش ًخٗض ٓ٬ثٔش ٍُِحػش حُلٔ٠٤خص.‬ ‫ٝك٤ٔخ رؼي ؿَٟ ٍُع رٔخط٤ٖ حُزَطوخٍ ٝحُُٔٞ َُِؿِ٤ٖ ٓوخرَ طٔظ٤ٖ حُؼ٬هخص حُٞى٣ش حُط٤زش. أٓخ رخُ٘ٔزش ُوطؼش‬ ‫ح٧ٍٝ حُؼخثيس ُؼزي هللا كوي »هخٓخ رللٚ طِي ح٧ٍٝ رٍٜٞس ٓطل٤ش ؿيح، ٌُٜٝ٘ٔخ ٛٔٔخ ك٢ إًٔ ٍك٤لخٕ هخثِ٤ٖ‬ ‫رؤٜٗخ ٓظٌٕٞ ٓل٤يس ؿيح رخُٔؼَ اًح ٓخ كخٕ حُٞهض حُٔ٘خٓذ...«. (32) ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش ػخّ (2391 ّ) ًخٕ ٜٗق‬ ‫ىُ٣٘ش ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍٝ ح٥هَ٣ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ هي رخطٞح ػِ٠ هخثٔش حُٔظؼخهي٣ٖ حُٔلظِٔ٤ٖ ُيٟ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫(42)‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٌٛٙ حُزيح٣خص حُٞحػيس، كبٕ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٌٖ هخىٍس ػِ٠ إٔ طظلَى ا٫ رز٢ء ٗي٣ي. كلظ٠‬ ‫طظٌٖٔ ٖٓ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ػوٞىٛخ ٓغ حُ٘٤ٞم، ًخٗض حًُٞخُش رلخؿش اُ٠ أَٓ٣ٖ: ٛٔخ حُٔخٍ ٖٓ ؿٜش، ٝطؼي٣َ‬ ‫حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رٔخ ٣ظ٤ق كَٛش حَُ٘حء حُلَ ٝحَُٜ٣ق ُ٨ٍٝ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كو٬كخ ُو٘خػش‬ ‫حُؼي٣ي ٖٓ حُؼَد ًخٗض ح٧ٓٞحٍ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش هِ٤ِش. ٝهي ه٤َ إ حُٜ٘يٝم حُوٞٓ٢ حُ٤ٜٞى١ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ كخثٞ ًٝ‬ ‫ْ ََْ‬ ‫ٗؤٕ، اٟخكش اُ٠ حُٔزِؾ حُٔطِٞد ُظٔي٣ي ه٤ٔش ٓ٘ظَ٣خص ٓخروش ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ حُوخٟ٢ ُٞ٣ْ رَٗي٣ْْ أريٟ‬ ‫حٛظٔخٓخ رخَُٔ٘ٝع حَُ٘م أٍىٗ٢ ٝأػط٠ ا٣ٔخٗٞ٣َ ٗ٤ٞٓخٕ رؼٞ حُٔخٍ ُيػْ ٌٛح حَُٔ٘ٝع. أٓخ حٛظٔخّ حُٜٜخ٣٘ش‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ رخ٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٗي٣ي حُٜوذ، كظ٠ إٔ كخ٣٤ْ آٍٍُٞٓٞٝف، ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حًُٞخُش‬ ‫(52)‬ ‫ْ ََْ‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش كٌٍ رَٗي٣ْْ ٖٓ إٔ ح٧َٓ هي ٣ئى١ اُ٠ اهخكش حُزخثؼ٤ٖ حُٔلظِٔ٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُلٍٜٞ ػِ٠ طؼي٣َ ك٢ حُٔ٤خٓش ٛٞ ح٥هَ أهَ ٛؼٞرش. ًخٗض ٓ٘خه٘ش ًظخد رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ ك٢ ُ٘يٕ هي‬ ‫أػخٍص ٓٔؤُش كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ حُل٤خُس حُ٤ٜٞى٣ش ُ٨ٍٝ، ُظٞ١٤ٖ ٓٔظؼَٔ٣ٖ ٣ٜٞى أٝ ٗخُك٤ٖ‬ ‫كِٔط٤٘٤٤ٖ. ٝهخّ ًَ ٖٓ ٝح٣ِٖٓ ُٝٞ٣ْ ٗخٓ٤َ (حُٔئٍم حُٜ٘٤َ حٌُ١ ًخٕ آٌٗحى حٌَُٔط٤َ حُٔ٤خٓ٢ ُِٔ٘ظٔش‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ُ٘يٕ.) ر٘وَ حُو٠٤ش ٓزخَٗس اُ٠ ٓـِْ حٍُُٞحء ُٝـ٘ش حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ؿ٤َ إٔ حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ‬ ‫ًخٗٞح ٗي٣ي١ حُلَٙ، ُحػٔ٤ٖ إٔ حطلخه٤ش ػخّ (8291 ّ) ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض طٔ٘ؼْٜ ٖٓ حُظيهَ‬ ‫ك٢ ٗئٕٝ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي أٗخٍٝح اُ٠ إٔ حُٔز٤َ حُٞك٤ي ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٓٞ١ت هيّ ٜٛ٤ٞٗ٢ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٛٞ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ ػزي هللا. ٝرؼي إٔ ؿٞرٜض رخُٜي ك٢ ُ٘يٕ حٗظوِض حُـزٜش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش اُ٠ حُويّ. حطَٜ‬ ‫ًَ ٖٓ ٝح٣ِٖٓ ٝحُزخٍٕٝ حىٓٞٗي ىٝ ٍٝط٘٤ِي، رخُظ٘خٝد، ٓغ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، حُٔ٤َ ؿٕٞ ط٘خَِٗٔ، ٌُٖٝ أ٣خ‬ ‫ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف. ًٌُي ُْ طلِق حُـٜٞى حُٔزٌُٝش ٓغ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُـي٣ي، حُٔ٤َ آٍػَ ًٜٝٞد، حٌُ١‬ ‫86‬
  • 69.
    ‫طُٞ٠ ٜٓ٘زٚ ك٢أٝحٓ٢ ػخّ (1391 ّ). ُْ ٣ظؼي ٓخ ًخٕ حَُٓٔ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ ُ٘يٕ ٝحُويّ ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ‬ ‫٣وُٞٞٙ، إ كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى ٫كوخ ُْ ٣ٌٖ أَٓح ؿ٤َ ٝحٍى، ا٫ إٔ حُظَف‬ ‫(62)‬ ‫حُلخُ٢ ُْ ٣ٌٖ ٛٞ حُٞهض حُٔ٘خٓذ.‬ ‫رو٤ض آٌخٗ٤ش ح٫ُظلخف ػِ٠ حُلٌٍ حُزَ٣طخٗ٢ ػٖ ١َ٣ن ح٫طلخم حُٔزخَٗ ٓغ ػزي هللا. ُٝلْٜ ً٤ل٤ش كٍٜٞ ٌٛح، ٫‬ ‫ري ٖٓ حُؼٞىس اُ٠ أكيحع ٗـذ كخث٢ حُٔزٌ٠ ك٢ ػخّ (9291 ّ).‬ ‫ًخٕ ٣٘ظظَ ٖٓ ػزي هللا ه٬ٍ أكيحع حُ٘ـذ، ًٔخ ك٢ أػ٘خء أ٣ش حٟطَحرخص أهَٟ ك٢ كِٔط٤ٖ، إٔ ٣لخكع ػِ٠‬ ‫حُٜيٝء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝإٔ ٣ٔ٘غ ٍػخ٣خٙ ٖٓ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُِ٘حع. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هزخثَ َٗم أٍىٗ٤ش‬ ‫ٛيىص كؼ٬ رؼزٍٞ َٜٗ ح٧ٍىٕ، ك٠٬ ػٖ إٔ طظخَٛحص ؿَص كوخ ك٢ حُزِيحص، كبٕ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُظ٘ٔ٤ن ر٤ٖ‬ ‫ٛخط٤ٖ حُلًَظ٤ٖ، ٝؿ٤خد حُظ٘ظ٤ْ ىحهَ ًَ ٜٓ٘ٔخ، ًخٗخ ٣ؼ٘٤خٕ إٔ ؿٜٞى ػزي هللا حَُحٓ٤ش اُ٠ حُللخظ ػِ٠ حُٜيٝء‬ ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ٗخؿلش اُ٠ كي رؼ٤ي، رٔخ أطخف كَٛش ٗوَ حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُوٞحص حٌُِٔ٤ش حُٔظًَِٔس ٛ٘خى‬ ‫(ٓ٬ف حُـٞ حٌُِٔ٢ ٝهٞس حُليٝى) اُ٠ كِٔط٤ٖ. (72) ٌٝٓخكؤس ُٚ ػِ٠ هيٓخطٚ طوٍَ ٓ٘لٚ ٍِٓػش هخٛش ٖٓ أٓ٬ى‬ ‫حُيُٝش، ٝٛ٢ كٌَس ًخٕ ًًْٞ هي حهظَكٜخ هزَ ٓ٘ٞحص، ًطَ٣وش طٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ُ٣خىس ىهَ ػزي هللا، ىٕٝ إٔ‬ ‫طظلَٔ ٛ٢ ا٫ حُليٝى حُيٗ٤خ ٖٓ حُظٌخُ٤ق. ٝهي حٗطٞص حُلٌَس ػِ٠ ح٩ؿَحء ح٩ٟخك٢ حُٔظٔؼَ رِ٣خىس حٍطزخ١‬ ‫ٜٓخُلٚ رَ٘م ح٧ٍىٕ، ٝرخكظٔخٍ ىكغ حر٘ٚ ح٧ٛـَ ٗخ٣ق رخطـخٙ ح٫ٛظٔخّ رخٍُِحػش، ك٤ٜزق ٛخكذ ٍِٓػش‬ ‫ٓلظَٓخ. ٝرٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٗلٜٔخ ُْ طٌٖ ٓظٔظؼش رِٔطش ٓ٘ق ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، كوي طْ ١َف حُٔٔؤُش ػزَ‬ ‫حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ حٌُ١ ُْ ٣ظَىى ك٢ اٛيحٍ هخٕٗٞ ٣و٠٢ أٛٞ٫ رٔ٘ق ح٧ٍٝ ُؼزي هللا. ٝك٤ٔخ رؼي طْ اػلخإٙ ٖٓ‬ ‫حُ٠َحثذ حُٔظلووش ػِ٠ ٓٔظٌِخطٚ حُؼوخٍ٣ش حُـي٣يس، ك٠٬ ػٖ إٔ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص أػطظٚ ٓزِؾ ػ٬ػش آ٫ف‬ ‫ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُٔٔخػيطٚ ػِ٠ ا١٬م َٓ٘ٝػٚ حٍُِحػ٢. (82) طؤُلض ح٧ٍحٟ٢ ٖٓ ػ٬ع هطغ، ح٧ُٝ٠ ك٢‬ ‫حُق،َٓ (أٝ ػ٤ٖ حُلَٔ) ٓٔخكظٜخ ػ٬ػش آ٫ف ىْٝٗ، حُؼخٗ٤ش ك٢ ٍُٝ حُوطخٍ ٓٔخكظٜخ أُلخ ىْٝٗ، ٝحُؼخُؼش ك٢ ؿٍٞ‬ ‫ّ‬ ‫حٌُزي ٓٔخكظٜخ ٓظٕٞ أُلخ ٖٓ حُيٝٗٔخص. ًخٗض حُلَٔ ٛ٢ ح٧ؿِ٠ ػٔ٘خ ك٢ ًُي حُٞهض، اً ٝهؼض ػِ٠ َٓطلؼخص طزؼي‬ ‫ّ‬ ‫كٞحُ٢ حػ٘٢ ػَ٘ ٓ٤٬ اُ٠ حُـَد ٖٓ ػٔخٕ، ٝك٤ٜخ ٗزغ ٓخء ٝهخرِش َُِ١ ؿِث٤خ. ُٝيٟ ٓ٘لٜخ ُؼزي هللا ًخٗض‬ ‫ٓئؿَس ُل٬ك٤ٖ ٖٓ حُظًَٔخٕ ٖٓ هزَ حُلٌٞٓش ٓوخرَ ٓزِؾ (006.201) ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ك٢ حُٔ٘ش. ٝك٢ ػخّ‬ ‫(3391 ّ) هخّ ػزي هللا رظؤؿ٤َٛخ ُِ٣ي ح٧١َٕ، ٗو٤ن حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ رخٗخ ح٧١َٕ، ٝػوِش حُو٤طخٗ٢‬ ‫حٌُ١ ًخٕ ٓٔ٤ل٤خ أٍػًًٞٔ٤خ ٝٓٔظ٘خٍح ٓوَرخ ٖٓ ػخثِش ح٧١َٕ، ٓوخرَ ٍ٣غ ٓ٘ٞ١ رٔزِؾ (051) ؿ٘٤ٜخ‬ ‫حٓظَُ٤٘٤خ. ُٝيٟ اؿَحء حُظؤ٤ٖ ُٔؼَكش ٓخ ٓظؤَٙ حُيُٝش ؿَحء اػلخء ػزي هللا ٖٓ حُ٠َحثذ، طْ طوي٣َ حُيهَ‬ ‫حُٔلظَٔ ٍُِِٔػش رلٞحُ٢ ٓظٔجش ٝٓظ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ، أ١ هٔخٍس ٓ٘ٞ٣ش رٔزِؾ ٓض ٝٓظ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ ٖٓ ٓٞحٍى حُوِ٣٘ش. أٓخ‬ ‫ٍِٓػش ٍُٝ حُوطّخٍ كٌخٗض ٓ٘خ١جش َُٜ٘ ح٧ٍىٕ اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ ؿَٔ حُِ٘ز٢ ٓزخَٗس. ُْ طٌٖ ٌٛٙ ٍِٓٝػش ك٢‬ ‫ػخّ (0391 ّ)، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٜٗخ ًخٗض هخرِش َُِ١ رخَُحكش ٝٓ٘خٓزش ٫ٓظ٘زخص أٗـخٍ حُلٔ٠٤خص ٝحُُٔٞ. ٝٓغ‬ ‫كٍِٞ ػخّ (3391 ّ) ُيٟ طوٞ٣ٜٔخ ٖٓ أؿَ حُ٠َحثذ، ُْ طٌٖ ٍِٓٝػش رؼي. ٝك٢ ًُي حُٞهض هيٍ إٔ أُلخ ٖٓ‬ ‫حُيٝٗٔخص كو٢ ًخٗض هخرِش ٧ٕ طٜزق ٛخُلش ٍُِِحػش رؼي ح٫ٓظٜ٬ف ٝحُظ٘ظ٤ق، ٝ٣ـيٝ ًَ ىْٝٗ هخىٍح ػِ٠ اٗظخؽ‬ ‫ٓخ طَٜ ه٤ٔظٚ اُ٠ هٔٔ٤ٖ كٌَٗخ (ٓ٬) ك٢ حُٔ٘ش. ًٝخٗض أٍحٟ٢ ؿٍٞ حٌُزي حُٞحهؼش ك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ٝحُٔليٝىس‬ ‫ِ‬ ‫رَٜ٘ حٍُِهخء ٖٓ ؿٜش حُ٘ٔخٍ، ٛ٢ ح٧هَ ه٤ٔش ٝح٧روْ ػٔ٘خ آٗ٤خ. ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٛٙ ح٧ٍحٟ٢ ًخٗض ٛخُلش‬ ‫ٍُِِحػش َٗ١ طٞك٤َ حُٔخء حُ٬ُّ َُِ١، كبٜٗخ ُْ طٌٖ ػِٔ٤خ ٗ٤جخ ك٢ ػخّ (0391 ّ) ٧ٕ أ٣ش هطَس ٝحكيس ٖٓ ٓخء‬ ‫حٍُِهخء ُْ طٌٖ ٓٞكَس ُٜخ؛ ك٠٬ ػٖ إٔ طٌخُ٤ق حُ٠ن ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ ًخٗض رخٛظش ٫ ططخم. ُٝيٟ طوٞ٣ٜٔخ‬ ‫(92)‬ ‫ُظلي٣ي حُ٠َحثذ ك٢ ػخّ (3391 ّ) طْ حػظٔخى حكظَحٝ ٣وٍٞ رؤٜٗخ ُٖ طـِذ أ١ ىهَ ُزؼٞ حُٞهض.‬ ‫حُظلن ػزي هللا ـ رٞٛلٚ ٓخُي أٍٝ ـ رًَذ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٖٓ ٗ٤ٞم حُوزخثَ ٝأػ٤خٕ حُٔيٕ. ٛل٤ق أٗٚ ٣ِٔي‬ ‫ح٧ٍٝ ٓؼِْٜ، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ حُوزَس ٍٝأّ حُٔخٍ حُ٬ُٓ٤ٖ ٫ٓظـ٬ُٜخ. ٝٓؼِْٜ أ٣٠خ ًخٕ ٛيكخ ُ٬ٛظٔخّ‬ ‫حُٜٜ٤ٞٗ٢ رٔزذ ٌِٓ٤ظٚ ٜٝٓ٘زٚ. كوي رخص ٓٔؼِٞح حُٜٜ٤ٞٗ٤ش هخىٍ٣ٖ ػِ٠ حَُؿٞع اُ٤ٚ ١ِزخ ُِٔٔخف ُِ٤ٜٞى رَ٘حء‬ ‫ح٧ٍٝ ٝحُٜـَس، ُ٤ْ كو٢ ُو٤َ رِيٙ حُؼخّ ـ ًٔخ ُػٔٞح ـ رَ ُٝلخثيطٚ حُ٘وٜ٤ش أ٣٠خ. ك٢ ح٩١خٍ حُؼخّ ًخٕ ًَ‬ ‫ٖٓ حٍُِٞى ٍ٣يٗؾ (ٍث٤ْ اىحٍس ٓئٓٔش ًَٜرخء كِٔط٤ٖ) ٝكخ٣٤ْ آٍٍُٞٓٞٝف هي هخر٬ٙ، ٌُٖٝ ٗ٤جخ ِٓٔٞٓخ ُْ‬ ‫٣ظلون. أرِؾ حٍُِٞى ٍ٣يٗؾ أٗٚ ٗوٜ٤خ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ أ١ حػظَحٝ ػِ٠ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُ٤ٜٞى، ٌُٖٝ ٗؼزٚ هي ٣ؼخٍٝ،‬ ‫ًٍَٝ ػِ٠ ٓٔخٓغ آٍٍُٞٓٞٝف أٗٚ ٗوٜ٤خ ُْ ٣ٌٖ ٣و٘٠ ٖٓ حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش، ٌُٝ٘ٚ أٟخف رؤٕ ٓؼَ ٌٛح‬ ‫(13)‬ ‫حُوٞف ًخٕ ٓٞؿٞىح كؼ٬ ك٢ كِٔط٤ٖ، ُْٝ ٣ٌٖ ٛٞ ٝ٫ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش هخىٍ٣ٖ ػِ٠ طـخِٛٚ.‬ ‫ا٫ إٔ ٗ٤جخ ِٓٔٞٓخ ٓخ ُزغ إٔ طلون رؼي إٔ هخّ ًَ ٖٓ ا٣ٔخٗٞ٣َ ٗ٤ٖٞٓ ٝؿٞٗٞح كخٍر٘ظخ٣ٖ، ٓٔؼِ٢ حًُٞخُش‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش، رٔوخرِظٚ ٫ُظٔخّ حٓظجـخٍ أٍٟٚ حٌُخث٘ش ك٢ ؿٍٞ حٌُزي. ُْ ٣لٜ٬ ػِ٠ ػوي ح٩٣ـخٍ ٓزخَٗس رَ ٝهؼخ‬ ‫ٝػ٤وش ٟٔ٘ض كن ح٫ٓظجـخٍ ُٜٔخ ُٔيس ٓظش أَٜٗ ٓوخرَ هٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢. أٓخ كظَس ح٩٣ـخٍ حُٞحٍىس ك٢‬ ‫96‬
  • 70.
    ‫حُٞػ٤وش كٌخٗض ػ٬ػشٝػ٬ػ٤ٖ ػخٓخ هخرِش ُِظـي٣ي َٓط٤ٖ رٔخ ٣َٞٛ حُٔيس ح٩ؿٔخُ٤ش اُ٠ طٔغ ٝطٔؼ٤ٖ ٓ٘ش ٓوخرَ أُل٤ٖ‬ ‫ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ٓ٘ٞ٣خ، اٟخكش اُ٠ ٗٔزش هٔٔش رخُٔجش ٖٓ ح٧ٍرخف حُٔ٘ٞ٣ش. ٝهي طْ حكظَحٝ ٗلخً ح٩٣ـخٍ كٍٞ حُظَٞٛ‬ ‫(73)‬ ‫اُ٠ اُحُش حُٜؼٞرخص حُٔ٤خٓ٤ش. أٓخ طٌخُ٤ق حُٞػ٤وش حُٔزيث٤ش كٌخٗض ٓظلظٔذ ٖٓ ٍ٣غ حُٔ٘ش ح٧ُٝ٠.‬ ‫ُْ طٌٖ ٛلوش ػزي هللا ٓغ كخٍر٘ظخ٣ٖ ٝٗ٤ٖٞٓ ٛ٢ حَُٔس ح٧ُٝ٠ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا هي كخٍٝ ك٤ٜخ طؤؿ٤َ أٍحٟ٢ ؿٍٞ‬ ‫حٌُزي. كل٢ ػخّ (2391 ّ) ٖٓ هزَ، ًخٕ هي ػوي، ػزَ ٝٓخ١ش ٛي٣وٚ حُوي٣ْ ػزخّ كِٔ٢، ٛلوش ٓٔخػِش، ٌُٖٝ‬ ‫أىْٓ ٓغ ًَٗش حَُ٘م حُٜ٘خػ٤ش حٍُِحػ٤ش ٝحُظـخٍ٣ش ك٢ ُٞٓ٤َٕ. ٝك٢ طِي حَُٔس حٓظِْ ٓزِؾ أُل٤ٖ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص‬ ‫ًؼَرٕٞ ٫ٓظجـخٍ ؿٍٞ حٌُزي رؼي ىٍحٓش حُـيٟٝ. ٝك٢ كخٍ ػيّ ح٫ٓظجـخٍ، ٝٛٞ ٓخ كَٜ كؼ٬، ُْ ٣ٌٖ ِِٓٓخ‬ ‫(23)‬ ‫ربػخىس حُؼَرٕٞ أٝ حُِٔلش.‬ ‫ٓخُ٤خ ًخٕ ػزي هللا هي كون ٗـخكخ ؿ٤َ هِ٤َ. كؼٖ أٍٝ حػظزَٛخ ٓؤ٘ٞح حُ٠َحثذ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ؿ٤َ ًحص ه٤ٔش ًخٕ‬ ‫هي كَٜ ػِ٠ ٓزِؾ أُل٤ٖ ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ٖٓ ًَ ٖٓ حًَُ٘ش ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش. ٝك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ‬ ‫(3391 ّ) ك٤ٖ ٓيى كظَس حُٞػ٤وش (حُٔ٘ي) ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُٔظش أَٜٗ أهَٟ، حٓظِْ ٓزِؾ (005) ؿ٘٤ٚ آهَ.‬ ‫(33) ٝهي ًخٕ ٓزِؾ ػ٬ػش ح٥٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ؿ٤َ حُٞحٍى ك٢ حُٔٞحُٗش، ٝؿ٤َ حُوخٟغ ُٔلخٓزش رَ٣طخٗ٤خ ٌٛح ٗؼٔش‬ ‫ًز٤َس ُِٗض ػِ٤ٚ ٖٓ حُٔٔخء »ًخٗض ٓوٜٜخطٚ حُٔيٗ٤ش ك٢ طِي حُٔ٘ش (18441) ؿ٘٤ٜخ«. ٝرٔخ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي أؿَ‬ ‫ح٧ٍٝ كؼ٬، كوي كَٜ ػِ٠ حُٔزِؾ رٍٜٞس ريص ٓـخٗ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُؼِٔ٤ش ًخٗض ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ طٌخُ٤ق هل٤ش.‬ ‫ٗخع ٗزؤ حُٞػ٤وش ٓزخَٗس. ٝرؼي ٓٞؿش حكظـخؽ ٛخهزش، هٜٞٛخ ك٢ كِٔط٤ٖ، َٗ٘ ػزي هللا طٌٌ٣زخ ٍٓٔ٤خ، (43) ؿ٤َ‬ ‫أٗٚ ًخٕ طٌٌ٣زخ ُحثلخ ٝهخىػخ، اً هخّ َٓح رطٔؤٗش ٓٔظؤؿَ٣ٚ حُٔ٘ظظَ٣ٖ هط٤خ ٓئًيح ػِ٠ روخء حُٞػ٤وش ٗخكٌس. (53) ًٔخ‬ ‫إٔ طٔي٣يٙ حُ٬كن ُٔيس حُٞػ٤وش أًيص ٗ٤ظٚ.‬ ‫طٔو٠ض ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ ٛلوخص ػزي هللا ٓغ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ حُ٤ٜٞى ػٖ ػٞحهذ هط٤َس رخُ٘ٔزش ُٔٔؼظٚ، ٝ٫‬ ‫ٓ٤ٔخ ك٢ كِٔط٤ٖ؛ ٝٓغ ًُي ُ٤ْ ٝحٟلخ رؼي ٓخ اًح ًخٕ ػزي هللا ٣لٌَ رلِٔط٤ٖ ك٤ٖ أهيّ ػِ٠ حُٜلوش. كل٢ ًُي‬ ‫حُل٤ٖ ًخٕ ٓظٜٔخ ربػخٍس ح٫ٟطَحرخص حُوزِ٤ش ك٢ حُلـخُ ٝػٔ٤َ ٍٝرٔخ ٗؼَ رؤٕ كُٜٞٚ ػِ٠ حُٔخٍ حُ٬ُّ ُيػْ‬ ‫طِي حُظلًَخص ًخٕ أًؼَ أٛٔ٤ش ٖٓ ٓٔؼظٚ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝهي ٝٛق ٍث٤ْ حُؤْ حَُ٘ه٢ حُٔ٤َ ؿٍٞؽ ٍٗيٍ طلِ٤َ‬ ‫ػزي هللا ُِٟٞغ حُٔؼٞى١ ك٢ ػخّ (2391 ّ) هخث٬: »ك٢ ٌٛح حُظخٍ٣ن ًخٕ ىحثزخ رلِّ ػِ٠ ٍكٞ ح٫ػظَحف رِٔي‬ ‫حُـِ٣َس حُؼَر٤ش حرٖ ٓؼٞى ػِ٠ ح٧ٍٝ، ٧ٕ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ًخٗض، ًٔخ ر٤ٖ ُ٢، ك٢ كخُش كٟٞ٠ (ٝٛٞ أَٓ‬ ‫ًخٕ ٣ؼِْ أٗٚ ؿ٤َ ٛل٤ق)، ٝ٧ٕ كٌْ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٓظيحػ٤خ ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٫ٜٗ٤خٍ (َٛحء كخٟق). ُْ أٓظطغ إٔ‬ ‫أُكِكٚ ػٖ ه٘خػظٚ حَُحٓوش رؤ٣ش ٖٓ حُ٘وطظ٤ٖ...«. (63) ؿ٤َ إٔ كًَخص حُظَٔى ٓخ ُزؼض إٔ ٓلوض رُٜٔٞش،‬ ‫ٝأه٘ؼظٚ رَ٣طخٗ٤خ رؼي كظَس هٜ٤َس رظٞه٤غ ٓؼخٛيس ٓغ حرٖ ٓؼٞى.‬ ‫حًظٔذ حُـيٍ كٍٞ حُٞػ٤وش هيٍح أًزَ ٖٓ حُليس ه٬ٍ ٍر٤غ ٝٛ٤ق ػخّ (3391 ّ)، اً ُْ ٣ٌٖ اؿلخُٜخ أٝ ٗٔ٤خٜٗخ‬ ‫ك٢ ٝهض ًخٕ ٣ٜ٘ي ٛـَس ٣ٜٞى٣ش ٛخػيس أَٓح ٜٓ٬. ٝرخُلؼَ كبٜٗخ رخطض طلظَ ٌٓخٗخ هخٛخ رٜخ ك٢ ًَ ٖٓ‬ ‫حُٔ٤خٓظ٤ٖ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٝحُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ح٧ٝٓغ ػِ٠ كي ٓٞحء.‬ ‫ٓلِ٤خ ًخٕ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ ح٫ٓظ٘خى اُ٠ طؤ٣٤ي ٓـٔٞػش ًزخٍ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حُٜـ٤َس حُلخُٔش رٌٔخٓذ ٓخُ٤ش‬ ‫ٓ٘خرٜش. كل٢ ٗ٤ٔخٕ أهخٓض حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُٝ٤ٔش ك٢ ك٘يم حُِٔي ىحٝى ك٠َٛخ ػيى ٖٓ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ. (73) ٝرؼي‬ ‫ر٠ؼش أ٣خّ هخّ ٓؼوخٍ رَٖٛ (057) ىٝٗٔخ ك٢ هَ٣ش رخٍحُ٣ٖ، ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠ هَٝ رٔزِؾ (056) ؿ٘٤ٜخ‬ ‫حٓظَُ٤٘٤خ. (83) ٝٗظ٤ـش ٩ُلخف ػزي هللا رخىٍ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٛئ٫ء اُ٠ طٌ٘٤َ "كِد" ٓئ٣ي ُٚ، ػَف رخْٓ كِد‬ ‫حُظ٠خٖٓ رَثخٓش ٓؼوخٍ رٖ كخ٣ِ ك٢ حُزيح٣ش، ٝكِد حُ٘ؼذ رو٤خىس ٓخؿي حُؼيٝحٕ ك٤ٔخ رؼي. ٝهي ًخٕ حُلِرخٕ ً٬ٛٔخ‬ ‫ػَٟ٤٤ٖ َٓ٣ؼ٢ حُِٝحٍ.‬ ‫ًخٕ حُ٘ؼٍٞ حُ٘ؼز٢ حُٔٞحًذ ُِو٠٤ش رل٠َ حُٜلخكش حُلِٔط٤٘٤ش ٓغ ٓـٔٞػش ٓظزخ٣٘ش ُِٔٔض ٛلٞكٜخ ك٢‬ ‫"كِد" ٓؼخٍٝ ٓٔظ٘لَح ٟي ػزي هللا. ٝهي ًخٕ حُلِد ٓئُلخ ٖٓ ك٘ي ػَ٣ٞ ُ٘٘طخء ٓ٤خٓ٤٤ٖ‬ ‫ٝ(ر٤َٝهَح١٤٤ٖ) ًخٗٞح ٣زخُـٕٞ ك٢ طٍٜٞحطْٜ ُِوٟٞ حُؼخِٓش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، اٟخكش اُ٠ أْٜٗ ُْ ٣ٌٞٗٞح ًٝ١‬ ‫ٜٓخُق ػوخٍ٣ش ٓؼَ أُٝجي حُٔئ٣ي٣ٖ ُِٞػ٤وش. ًٝخٕ كٔ٤ٖ حُطَحٝٗش حٌُ١ ٓزن ُٚ، ٛٞ ٗلٔٚ، إٔ ًخٕ ػِ٠ ِٛش‬ ‫رخًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ر٘ؤٕ أٍٟٚ حُوَ٣زش ٖٓ حٌَُى، ػِ٠ ٍأّ ٌٛٙ حُٔـٔٞػش. ُْٝ طٌٖ ٓؼخٍٟظٚ ُِٞػ٤وش، ػِ٠ ٓخ‬ ‫٣زيٝ، ٗخرؼش ٖٓ ٓؼخىحس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٓظـٌٍس ك٢ ٓ٤خٓش حٌَُى حُٔلِ٤ش، ك٤غ ًخٕ حُٔـخُ٤ٕٞ‬ ‫٣ظٔظؼٕٞ رخُظلٞم ػِ٠ حُطَحٝٗش حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓ٘خكٔ٤ْٜ حَُث٤ٔ٤٤ٖ. ٝٗظَح ٧ٕ حُٔـخُ٤٤ٖ حٗظَٜٝح رٔ٤ِْٜ اُ٠ حُظؼخَٓ‬ ‫ح٫هظٜخى١ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، كبٕ حُطَحٝٗش طز٘٠، رخُ٠ٍَٝس، ٓٞهلخ ٓؼخٍٟخ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ ًِٓٞٚ‬ ‫07‬
  • 71.
    ‫حُٔخرن. ؿ٤َ إٔحُٔؼخٍٟش ُْ طٌٖ ٓغ ًُي ٓؼخٍٟش حٗظٜخُ٣ش ًِ٤خ. كوي ٟٔض ك٢ ٛلٞكٜخ ٍؿخ٫ ٗي٣ي١‬ ‫ح٫هظ٬ف، ٓؼَ حُلـخُ١ ػزي هللا َٓحؽ، ٍث٤ْ حٍُُٞحء ك٢ ًُي حُٞهض؛ ٝحُلِٔط٤٘٢ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، حٌَُٔط٤َ‬ ‫ح٧ٍٝ ك٢ ًُي حُٞهض؛ ٝحُوٞٓ٤٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ حُؼَد ًؼخىٍ حُؼظٔش ٝٛزل٢ أرٞ ؿ٘٤ٔش، ك٢ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢. ًخٕ‬ ‫ٛئ٫ء ٣٘طِوٕٞ ٖٓ حػظزخٍحص ٓظزخ٣٘ش هخثٔش ػِ٠ حُلٔخرخص حُٔ٤خٓ٤ش ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُٔلِ٤ش ٝح٩هِ٤ٔ٤ش رخُ٘ٔزش‬ ‫ُِزؼٞ، ٝػِ٠ كٔخرخص ٓزيث٤ش رخُ٘ٔزش ُِزؼٞ ح٥هَ.‬ ‫ٓخ ُزؼض ح٧كِحد حُٞكيٝ٣ش حُؼَر٤ش، ٝك٢ ١ِ٤ؼظٜخ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ً١ حُٔ٘٘ؤ حُلِٔط٤٘٢ حٌُ١ طٔض اػخىس طؤٓ٤ٔٚ‬ ‫ٖٓ ؿي٣ي، (93) إٔ رخطض ٛ٢ ح٧هَٟ ًحص ػ٬هش ؿَحء حٗطٞحء حُٞػ٤وش ػِ٠ ٓ٠خػلخص اهِ٤ٔ٤ش. ٝهي طز٘٠ ٌٛح‬ ‫حُلِد ٓؼِٚ ٓؼَ كِد ح٫ٓظو٬ ٍ حُوي٣ْ كٌَ هٞٓ٢ ػَر٢ ٝكيٝ١ ٛخىف اُ٠ حٓظجٜخٍ حُلِحُحص حُٔلِ٤ش‬ ‫ٝحُ٘وٜ٤ش، ٝاُحُش حُو٬كخص حُطخثل٤ش طؼِ٣ِح ُِ٘٠خٍ حُٔ٘ظَى ٟي حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش ك٢ ٓخثَ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش.‬ ‫ًٝخٕ ٓئٓٔٞ حُلِد حٓظو٬ُ٤٤ٖ هيحٓ٠ ٓؼَ ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١، ٝػِص ىٍُٝٙ، ٝٛزل٢ حُو٠َس، حٗ٠ْ اُ٠‬ ‫ٛلٞكْٜ كِٔط٤٘٤ٕٞ أٛـَ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ هي ٓزن ُْٜ إٔ ٗ٘طٞح ك٢ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ح٧ِٛ٢. ٍٝع كِد‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُـي٣ي ػٖ ِٓلٚ ٓ٤ِط٤ٖ أهَ٣ظ٤ٖ، اٟخكش اُ٠ حُلٌَ ٝحُؼ٠ٞ٣ش، ٛٔخ ٓ٤ِس ح٫ٗؤخّ حُيحهِ٢ ر٤ٖ ٓئ٣ي١‬ ‫حُٜخٗٔ٤٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝٓئ٣ي١ حُٔؼٞى٣٤ٖ ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش، ٝٓ٤ِس طل٠٤َ ك٤َٜ ػِ٠ ػزي هللا ػ٘ي أػ٠خء حُلجش‬ ‫حُٜخٗٔ٤ش.‬ ‫طٔو٠ض ٛ٬ص كِد ح٫ٓظو٬ٍ رخُٔؼخٍٟش ح٧ٍىٗ٤ش، ٓغ ُ٣خٍس هخّ رٜخ ك٤َٜ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ ػخّ (3391 ّ)‬ ‫ػٖ ا٣ٜخٍ حُٟٞغ حُٔ٤خٓ٢ اُ٠ ىٍؿش حُـِ٤خٕ. ٝهي ًخٕ حُٔزذ ًخٓ٘خ ك٢ حُوٞف ٖٓ إٔ كظق أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ رخص ٝٗ٤ٌخ، اً ًخٗض حُ٘خثؼخص طظليع ػٖ إٔ حُٔؼخٍٟش ًخٗض ططخُذ رظٞك٤ي َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم، ُِل٤ُِٞش ىٕٝ حكظٔخٍ ح٩هيحّ ػِ٠ ٓؼَ طِي حُوطٞس، ٖٓ ؿٜش، ٝك٢ إٔ ٍى كؼَ ػزي هللا حٗطِن‬ ‫ٖٓ ٓٞهق ىكخػ٢ ٍٝػذ ٗي٣ي اُحء حُٔ٤َ حُٜخثَ ٖٓ ح٫ٗظوخىحص حُٔٞؿٜش اُ٤ٚ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ك٤غ ٓخٍٝ ػزي هللا‬ ‫حُٔلؼْ رخُلٔي ٝحٌَُٙ حُوي٣ٔ٤ٖ ٧ه٤ٚ ٗي ك٢ إٔ ٣ٌٕٞ ك٤َٜ ٗلٔٚ ١َكخ ك٢ حُٔطخُزش رخُظٞك٤ي. ٝرخُلؼَ كوي ًخٕ‬ ‫ٓظؤًيح ٖٓ ٝؿٞى ٓئحَٓس هز٤ؼش؛ اُ٠ ىٍؿش أٗٚ أٍَٓ حر٘ٚ حُزٌَ ١٬ٍ اُ٠ حُٜلَحء ُٔ٘ؼٚ ٖٓ ٓوخرِش ك٤َٜ‬ ‫ٝحُظٞح١ئ ٓؼٚ ك٢ ٓئحَٓس ٓخ. ٝهي ؿَٟ ٗوخٕ كخى ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ ٛي٣وٚ حُوي٣ْ ٍٝك٤ن ٓ٬كٚ ُ٣ي رٖ ٗخًَ حٌُ١‬ ‫حطٜٔٚ رظؤ٣٤ي ك٤َٜ. (14) ٝرؼي ًُي ٖٗ ٛـٞٓخ ػخٓخ ٟي حُٔؼخٍٟش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٟٝي كِد ح٫ٓظو٬ٍ‬ ‫هٜٞٛخ. هخّ حُطَكخٕ ً٬ٛٔخ رظ٘ظ٤ْ حُٔئطَٔحص ٝحُِوخءحص حُـٔخٛ٤َ٣ش ح٧هَٟ حُٔوظِلش ُؼَٝ ه٬كخطٜٔخ.‬ ‫رِـض كيس حُٔ٘خػَ ًٍٝطٜخ اً ُْ ٣ظَىى أ١ ٖٓ حُطَك٤ٖ، حُٔٞحُ٢ ٝحُٔؼخٍٝ، ك٢ طٞؿ٤ٚ أٗ٘غ ح٫طٜخٓخص اُ٠‬ ‫حُطَف ح٥هَ. طؼَٝ أكي أػ٠خء حُٔؼخٍٟش حَُٔٓٞه٤ٖ ُِ٠َد حُٔزَف ك٢ حُ٘خٍع حَُث٤ٔ٢ رؼٔخٕ حُظ٢ ٛ٢‬ ‫(74)‬ ‫هِؼش ػزي هللا رخُطزغ.‬ ‫ؿخءص ٛيٓش حُٞكخس حُٔزٌَس ُل٤َٜ ك٢ أ٣ٍِٞ ُظولق ٖٓ ٗيس حُِٝرؼش حُٔ٤خٓ٤ش حُٜخػيس. ٝػِ٠ حُلٍٞ ٓؼ٠ ػزي‬ ‫هللا اُ٠ طلو٤ن حُٜٔخُلش ٓغ ح٫ٓظو٬ٍ، ًٔخ إٔ هخثي١ ح٫ٓظو٬ٍ حُٔٞحُ٤٤ٖ ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ػخىٍ حُؼظٔش ٝػٞٗ٢ ػزي‬ ‫(24)‬ ‫حُٜخى١ ٓخكَح ٓغ كخٗ٤ظٚ اُ٠ رـيحى ُل٠ٍٞ حُـ٘خُس.‬ ‫طًَض ٝكخس ك٤َٜ كَحؿخ ك٢ هٔش حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش. كٌٔ٘ أ٣خّ ٌِٓٔش ٍٓٞ٣ش حُؼَر٤ش ًحص حُؼَٔ حُوٜ٤َ، ًخٕ‬ ‫هي أٛزق ٣ؼظزَ حُِػ٤ْ حَُِٓ١ ُِلًَش حُؼَر٤ش حُٞحكيس، ٝحٍُٞ٣غ حَُ٘ػ٢ ٌُِٔٔش ػَر٤ش ٓٞكيس، ٝػِ٠ حَُؿْ‬ ‫ٖٓ طلٌي حُلًَش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼِٔ٢، كوي رو٤ض حُلٌَس ًٗٔٞؿخ َ هٞ٣خ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُلٌَ١.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ػِ٠ حُيٝحّ ٓلؼٔخ رخُـ٤َس ٖٓ َٜٗس ٗو٤وٚ ح٧ٛـَ، ٝك٤ٖ طٞك٢ ح٧ه٤َ ػوي ح٧ٍٝ آٓخ٫ ػِ٠ حكظ٬ٍ‬ ‫ٌٓخٗٚ. ٌُٖٝ ٛزش ح٧ٍٝ حُظ٢ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طَ٣ي ُٜخ إٔ طَرطٚ رزِيٙ ًخٗض هي كؼِض ًُي رؤٓخُ٤ذ ؿ٤َ ٓظٞهؼش.‬ ‫كوي رخص ح٥ٕ ٓظٔخٛ٤خ ٓغ ٓـٔٞػش ٛـ٤َس ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ، (34) ٝحرظؼي أًؼَ ٖٓ أ١ ٝهض‬ ‫ٓ٠٠ ػٖ ح٫ٛظٔخٓخص ك٢ حُٔ٘طوش رٌَ٘ ػخّ. أٓخ ػٖ ٓلخٝ٫طٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُِػخٓش ح٩هِ٤ٔ٤ش‬ ‫رخ٫ٓظ٘خى اُ٠ طؼخِٓٚ ح٧ه٤َ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، كوي ػـِص، ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ، ػٖ طَى أ١ حٗطزخع ؿي١، ٝك٢‬ ‫أٓٞأ ح٧كٞحٍ اُ٠ حطٜخٓٚ رخُو٤خٗش.‬ ‫ؿخءص كَٛش كِٔش ػزي هللا حٌُزَٟ ُ٬ٟط٬ع رٜٔ٘ذ ُػخٓش ػَر٤ش ٓغ ىػٞطٚ ُِ٣خٍس ُ٘يٕ. ٝه٬ٍ ٓظش أَٜٗ‬ ‫هزَ ٓـخىٍطٚ ك٢ طُٔٞ ٖٓ ػخّ (4391 ّ) رٌٍ ًَ ٓخ حٓظطخػٚ ٖٓ ؿٜي ُ٤لَٜ ػِ٠ طلٞ٣ٞ ٖٓ هخىس كِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ إٔ ٣ظليع رخْٜٓٔ ٓغ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، ٌُٖٝ ؿٜٞىٙ رخءص رخ٫هلخم حٌُخَٓ. ُْ ٣وزَ رٚ أكي ٖٓ حُوخىس‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حَُث٤ٔ٤٤ٖ أٝ ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش حَُث٤ٔ٤ش ٗخ١وخ رخْٜٓٔ. ٝهي ًخٗٞح ٗي٣ي١ ػيّ حُؼوش رٚ، اُ٠ ىٍؿش‬ ‫أٗٚ طْ حهظَحف طَط٤ذ ٝؿٞى ػٞٗ٢ ػزي حُٜخى١ ك٢ اٌِٗظَح ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٩روخثٚ طلض حَُٔحهزش. ٝحُ٘وٜ٤ش‬ ‫17‬
  • 72.
    ‫حُٞك٤يس حُظ٢ أ٣يصِٓحػْ ػزي هللا ًخٗض ٓظٔؼِش ر٘وٜ٤ش ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، حٌُ١ ًخٕ هي ٓزن ُٚ إٔ ٍحكن ػزي هللا‬ ‫هزَ حػ٘ظ٢ ػَ٘س ٓ٘ش اُ٠ كلَ طٜ٘٤ذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ٍٝ. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ٌَ٘ أ١ ُٕٝ ٓوخرَ ػٞح١ق‬ ‫ح٧ًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤ش حُٔؼخى٣ش ُؼزي هللا، ٝحُظ٢ ػزَ ػٜ٘خ كِد ح٫ٓظو٬ٍ ٝحُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حٌُ١ ًخٕ، رٞٛلٚ‬ ‫ٓلظ٢ حُويّ ٍٝث٤ْ حُٔـِْ ح٩ٓ٬ٓ٢ ح٧ػِ٠، أهٟٞ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ٓخ إ كخٍٝ ػزي هللا حهظلخّ ٓخكش حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش كظ٠ ٝؿي ٗلٔٚ ك٢ ِٗحع ٓزخَٗ ٓغ حُلخؽ أٓ٤ٖ. ٝحُؼ٬هخص‬ ‫ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ ُْ ٣ٔزن ُٜخ ه٢ إٔ ًخٗض ىحكجش. كوٜٞٓخطٜٔخ حُٔظزخىُش ًخٗض ٝحٟلش ٌٓ٘ ٝهض ٓزٌَ ٣ؼٞى اُ٠ ػخّ‬ ‫(1291 ّ)، ك٤ٖ حهظَف حُلخؽ أٓ٤ٖ ًحص ٣ّٞ ُؼزي هللا رؼي ط٘خٍٝ ١ؼخّ حُـيحء رٔوَ حُلٌٞٓش ك٢ حُويّ، رطَ٣وش‬ ‫ؿخٍكش، إٔ ٣ؤهٌ هٔطخ ٖٓ حَُحكش ٝحُّ٘ٞ كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٛٞ ٖٓ ٓلخىػش حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ٝكيٙ. (44) ؿ٤َ إٔ‬ ‫حُؼ٬هخص ر٤ٖ حَُؿِ٤ٖ ُْ طزيأ رخُظٌ٘ق ػٖ حُ٠ـخثٖ حٌُٔ٘ٞكش، حُظ٢ أك٠ض اُ٠ ؿؼَ حٌُؼ٤َ٣ٖ ٣لِٕٔٞ حُلخؽ‬ ‫أٓ٤ٖ ٓٔئُٝ٤ش حؿظ٤خٍ ػزي هللا ك٢ ػخّ (1591 ّ) كظ٠ أٝحٓ٢ حُؼ٬ػ٤٘٤خص، ػ٘يٓخ ريأ ػزي هللا ٣ٔؼ٠ اُ٠ حكظ٬ٍ‬ ‫َٓطزش حُٞٓ٤٢ حَُث٤ٔ٢ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ.‬ ‫هزَ إٔ ٣ـخىٍ ػزي هللا ٓظٞؿٜخ اُ٠ ُ٘يٕ هخّ ٝحًٜٞرزظلٌ٣َ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص هخث٬: »أ١ طٔؼ٤َ هي ٣يػ٤ٚ ٓ٤ٌٕٞ‬ ‫ٍأ٣ٚ حُ٘وٜ٢ ٛٞ كو٢ ٝريٕٝ أ١ طؤ٣٤ي ٖٓ حَُأ١ حُؼخّ«. (54) ٝأ٣ش ٌٗٞى ٓظزو٤ش كٍٞ ٓيٟ طٔظؼٚ رخُوزٍٞ ً٘خ١ن‬ ‫رخْٓ كِٔط٤ٖ ٓخ ُزؼض إٔ طزيىص ُلظش ه٤خّ حُٔل٤٘ش رَكغ حَُٔٓخس. كل٢ ؿ٠ٕٞ حُٔخػش طْ ك٢ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬ ‫(64)‬ ‫َٝٗم ح٧ٍىٕ َٗ٘ ر٤خٗخص طي٣ٖ ٝط٘ـذ أ٣ش ٓلخٟٝخص هي ٣ـَ٣ٜخ ك٢ ُ٘يٕ ٗ٤خرش ػٖ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ٜٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ، كبٕ ٍكِش ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ أ١ ٓ٠ٕٔٞ ٓ٤خٓ٢ ً١ ٗؤٕ، رَ ٍ،طزض‬ ‫٧ؿَحٝ حُظؼز٤َ ػٖ حُ٘ٞح٣خ حُط٤زش، اً هخّ رـُٞش ٓ٤خك٤ش اُ٠ أىٗزَٙ ػزَ أًٝٔلٍٞى، ٝٓظَحطلٍٞى، ٝٓ٘طوش‬ ‫حُزل٤َحص، ػخثيح اُ٠ ُ٘يٕ ػٖ ١َ٣ن ٣ٍٞى ًٝخٓزَؽ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُحٍ ػيىح ٖٓ ح٧ٓخًٖ حُظَك٤ٜ٤ش حُٔ٤خك٤ش‬ ‫ٓؼَ آٌٓٞص، حُٔؼَٝ حُيُٝ٢ ُِـ٤خى، ٝٓزخٍحس حُزُٞٞ ك٢ ح٩ٓزَح١ٍٞ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش حُظ٢ طـخٝرض ٓغ ُٝؼٚ‬ ‫حُٔؼَٝف رخُو٤َ. (74) ٝرؼي ػٞىطٚ اُ٠ حُٞ١ٖ هخّ رٞٛق ًُي ًِٚ ٝٛلخ ٓلؼٔخ رخُلٔخّ ػِ٠ ٓٔخٓغ حُٔ٘يٝد‬ ‫حُٔخٓ٢:‬ ‫...ً٤ق طـٍٞ ك٢ أٍؿخء ٜٓ٘غ ٛٔزَ، ً٤ق ًٛذ اُ٠ ٓـِْ حُؼّٔٞ ٝؿِْ ك٢ ٓوٍٜٞس حُ٠٤ٞف حُٔٔ٤ِ٣ٖ،‬ ‫ُٝٞف ُٚ حُٔ٤َ ٛ٤َرَص ٛٔٞث٤َ، ً٤ق ُحٍ ٓؼَٝ حُطخثَحص ك٢ ٛ٘يٕٝ، ٍٝأٟ حَُؿخٍ ٣ٜزطٕٞ ٖٓ حُطخثَحص‬ ‫رخُٔظ٬ص، ٝحٟطَ إٔ ٣ـط٢ ػ٤٘٤ٚ اُ٠ إٔ كظلض حُٔظ٬ص؛ ً٤ق ًٛذ اُ٠ اىٗزَٙ ٝحٓظوزِٚ حٍُِٞى رَٝكٞٓض،‬ ‫ٝاُ٠ ر٤زِِ ٍِٝٗ ك٢ أك٠َ ك٘يم: طليع ػٖ ٌٛح ًِٚ ٓؼَ ٛز٢ ك٢ حَُحرؼش ػَ٘س ٖٓ حُؼَٔ ػخى ُظٞٙ ٖٓ ٝٓزِ٢،‬ ‫ٓلخٝ٫ حُٞهض ًِٚ إٔ ٣ظًٌَ حُ٘٢ء ح٧ًؼَ اػخٍس حٌُ١ ًخٕ هي ٍآٙ رؼي ًُي؛ ًخٕ ٓظٔظؼخ رٔٞٛزش ١لُٞ٤ش ؿٔ٤ِش ك٢‬ ‫حُٞٛق، هٜٞٛخ ك٤ٖ ريأ ٣وِي حُطخثَحص ٝأُ٣ِ حُو٘خرَ حُٔخهطش ػِ٠ ح٧ٍٝ؛ ًخٕ هي ؿِذ ٛيح٣خ ُٔٔٞٙ ػِ٠‬ ‫حُطَ٣وش حَُ٘ه٤ش ح٧ٛ٤ِش ٍٛٞح ٟٞث٤ش ُٚ ٛٞ ك٢ ٟٝؼ٤ش ٓؼ٤َس، ُلخكخص ٓ٤ـخٍ، أهٔ٘ش كَ٣َ٣ش، (ٝٛي٣ظٚ‬ ‫ح٧ك٠َ) حُظ٢ ًخٗض ػزخٍس ػٖ ًؼٌش ٓؼِـش ػِ٠ ٌَٗ أكي ؿٞحٓغ ٓخى ك٤ظ٤ِ، ُظًٌ٤َ ٓٔٞٙ روزش حُٜوَس ُيٟ‬ ‫ط٘خُٜٝخ ك٤ٔخ أظٖ ؿ٤َ إٔ ٖٓ حُٔئٓق إٔ حُوزش طلطٔض طٔخٓخ ك٢ حُطَ٣ن، ًٔخ إٔ ؿيٍحٕ حُوخثٔش حُٔٔظي٣َس ًخٗض‬ ‫(84)‬ ‫هي حٛظَأص ك٢ حُـٜش حَُ٘ه٤ش.‬ ‫ا٫ أٗٚ ظَ ػخؿِح ػٖ حٓظويحّ ػ٬هظٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ أؿَ حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝك٢ ٓز٤َ طٞك٤َ‬ ‫آٌخٗ٤ش حُولِ اُ٠ ػَٕ ك٤َٜ حُلخٍؽ. كٜلوخطٚ حُؼوخٍ٣ش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض هي أكويطٚ حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ػِ٠‬ ‫ٛؼ٤ي ٜٓيحه٤ظٚ ر٤ٖ أِٛٚ ٝػ٘٤َطٚ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ِّٞ أكيح ؿ٤َٙ ٛٞ ػِ٠ ٓؤُهٚ. كوي ًخٕ ٗي٣ي حُظٞم اُ٠ حٌُٔذ حَُٜٔ ـ ٝأًً٠ ٓٔخ‬ ‫٣٘زـ٢ ـ ُْٝ ٣ٌٖ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، ٓيًٍخ ُلو٤وش حُٔ٘طِوخص حُٔزيث٤ش أٝ حُؼٞحهذ حُٔ٤خٓ٤ش َُؿَ ك٢ ٜٓ٘زٚ. ؿ٤َ إٔ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طظلَٔ ؿِءح ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش ػٖ ا٣ٜخُٚ اُ٠ ٓؤُهٚ حُلخُ٢. ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ، رٔؼ٘٠ ٖٓ حُٔؼخٗ٢، هي‬ ‫(94)‬ ‫هيٓض حُلزَ حٌُ١ ٗ٘ن ػزي هللا ٗلٔٚ رٚ، ك٢ ٓٔؤُش حُٜلوخص حُؼوخٍ٣ش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫ٌٓ٘ ػٞىس َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ حُزَٝآ ػخٗ٤ش، رٞٛلٚ رئٍس ١ٜظٔخّ حُِٞر٤خص حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ أػوخد ٛيٍٝ ًظخد‬ ‫رخٓل٤ِي ح٧ر٤ٞ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ططِن اٗخٍحص ٓظ٘خه٠ش كٍٞ ٓٞهلٜخ ٖٓ حُٔطخٓغ حُٜٜ٤ٞٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫كزي٫ ٖٓ حُظٔٔي رز٘ٞى ٗٚ ح٫ٗظيحد، حُظ٢ حٓظزؼيص َٗم ح٧ٍىٕ رٟٞٞف ٖٓ ٓ٘طوش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١، ًخٕ‬ ‫حَُٓٔ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ ُ٘يٕ ٝحُويّ هي طز٘ٞح ٛ٤ـش آٌخٗ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ حُ٬كن، ٍؿْ ػيّ ًٕٞ حُٞهض‬ ‫حُلخَٟ ٛٞ حُٞهض حُٔ٘خٓذ. ٝهي رخىٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، ٓؼ٬، اُ٠ طٞظ٤ق ٗلًٞٙ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ُٔ٘غ حُٔـِْ‬ ‫27‬
  • 73.
    ‫حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ اٛيحٍهخٕٗٞ ٣لظَ ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ أٝ طؤؿ٤َٛخ ُ٨ؿخٗذ، ٧ٗٚ، كٔذ ٓخ كٜٔٚ ٓٞٗ٢ َٗطٞى »ًخٕ‬ ‫ٓئ٣يح رٌَ٘ كخْٓ ُلٌَس طٞٓ٤غ ىحثَس حُ٘٘خ١خص ح٫ٓظ٤طخٗ٤ش حُ٤ٜٞى٣ش، رٔخ ٣ٌٜٔ٘خ ٖٓ ٍٗٔٞ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢‬ ‫حُٔٔظوزَ...«. (15) ٝٓغ ًُي كبٕ حُوخٕٗٞ حُٞحٍى ك٢ حُٜ٘ٞٙ حُظ٢ طٔٔق ُ٨ؿخٗذ رَ٘حء ح٧ٍٝ َٗ١ حُلٍٜٞ‬ ‫ػِ٠ إً ٖٓ حُلٌٞٓش ًخٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُلٔخ٣ش، كظ٠ إ رَ٣طخٗ٤خ حٟطَص، ك٤ٖ هخّ ٓؼوخٍ رظؤؿ٤َ‬ ‫أٍٟٚ، ٧ٕ طلٌٍ ٖٓ ػيّ ٝؿٞى »أ٣ش ٟٔخٗش طئًي ػِ٠ إٔ حُٔئؿَ ٓٞف ٣َٟ ٓخُٚ، أٝ ٓ٤لَٜ ػِ٠ ٓخ ٣ٞحُ٣ٚ‬ ‫(75)‬ ‫ٖٓ ح٧ٍٝ«.‬ ‫ٝك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ كؼِض حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، رخُطزغ، ًَ ٓخ حٓظطخػض كؼِٚ ُـؼَ حُلخَٟ ٝهظخ ٓ٘خٓزخ ُ٬ٓظ٤طخٕ‬ ‫حُ٤ٜٞى١ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي ٌَٗ حُلٍٜٞ ػِ٠ طؤ٣٤ي ػزي هللا ػٖ ١َ٣ن حُٞػ٤وش ؿِءح ٜٓٔخ ٖٓ ٓٔؼخٛخ. كؼِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ًخٕ هي ػخٍٝ حُٞػ٤وش ٫ٗطٞحثٜخ ػِ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٜ٤زش ػزي هللا، ٝرخُظخُ٢‬ ‫رلخػِ٤ظٚ ٝٛ٬ك٤ظٚ ًلِ٤ق، كبٗٚ ٓخػي ػِ٠ ٟٝغ ؿِٔش ٖٓ حَُ٘ٝ١ حُظ٢ ٓظلٌْ ػِٔ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ك٢‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔظوز٬ ٝحُظ٢ هزِٜخ ٝح٣ِٖٓ. (25) ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٓخ ُزؼض، ك٢ حُٔ٘ٞحص حُظخُ٤ش، ُيٟ ١َف حُٞػ٤وش‬ ‫ُِظـي٣ي حُٔ٘ٞ١، إٔ أٛزلض أًؼَ طللظخ كٍٞ حُلي٣غ ػٖ آٌخٗ٤خص ح٫ٓظ٤طخٕ رٔزذ حُظٞطَحص حُٔظٜخػيس ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ. أٓخ حُزي٣َ حُٔظٔؼَ رظٌٔ٤ٖ ػَد كِٔط٤ٖ ٖٓ ح٫ٓظ٤طخٕ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝإ ُْ طظٞكَ ٓؼَ ٌٛٙ ح٩ٌٓخٗ٤ش‬ ‫ُِ٤ٜٞى، كوي هٞرَ رخَُكٞ حُ٘ي٣ي ٖٓ ؿخٗذ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢، رٞٛلٚ أٗي هطٍٞس ٓ٤خٓ٤ش كظ٠ ٖٓ ح٫ٓظ٤طخٕ‬ ‫(35)‬ ‫حُ٤ٜٞى١ رخٌُحص، ٧ٗٚ »ٓ٤ؼظزَ اؿَحء ٣َه٠ اُ٠ ٓٔظٟٞ حُطَى...«.‬ ‫ٓغ كٍِٞ ػخّ (5391 ّ) ًخٕ حٓظَٔحٍ حُٞػ٤وش هي أهٌ ١خرغ ٗٞع ٖٓ حُيػْ حُٔ٤خٓ٢ ُؼزي هللا. ٛل٤ق إٔ حًُٞخُش‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض ػِ٠ حُيٝحّ طَٟ إٔ حُ٤ٜٞى ُْ ٣ٌٞٗٞح ا٫ (روَس كِٞرخ) ك٢ ٗظَ ػزي هللا ٝؿ٤َٙ ٖٓ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢‬ ‫ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ؿ٤َ إٔ ح٧َٓ ريح ؿي٣َح رخ٫ٓظؼٔخٍ ك٢ ٓز٤َ اروخء ػزي هللا ٛي٣وخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ كظق‬ ‫أرٞحد َٗم ح٧ٍىٕ أٓخّ ح٫ٓظ٤طخٕ حُ٤ٜٞى١ ُْ ٣ٌٖ ٝحٍىح ك٢ حُٔٔظوزَ حُوَ٣ذ، كبٕ حُٞػ٤وش طْ طلي٣يٛخ ك٢ ًخٕٗٞ‬ ‫(45)‬ ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5391 ّ) ُلظَس أٍرؼش أػٞحّ أهَٟ ٓوخرَ طٌخُ٤ق رِـض ػ٬ػش آ٫ف ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢.‬ ‫ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي ؿؼِض ٛلوخص ػزي هللا ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٌٓٔ٘ش، ٌُٖٝ ػزي هللا ٛٞ حٌُ١ ىكغ حُؼٖٔ ػِ٠ ٛؼ٤ي‬ ‫ح٩كزخ١ حُٔ٤خٓ٢. كل٤ٔخ طٔو٠ض ٝكخس ك٤َٜ ػٖ طٞك٤َ ٓيهَ ٣ل٠٢ اُ٠ حُٔخكش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ؿخءص ٛلوخص‬ ‫ػزي هللا ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ُظئًي ػيّ أِٛ٤ظٚ ُُٞٞؿٜخ. ٝٓغ ًُي كبٕ ٓـخَٓحطٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ هي حٗظٜض رؤ١‬ ‫ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ. كل٢ ػخّ (6391 ّ) ٓخ ُزؼض حُظٞطَحص حُٔظَحًٔش إٔ رِـض ٗوطش ح٫ٗظؼخٍ. ٝٓخ ُزغ ح٫ٗلـخٍ‬ ‫حُلخَٛ إٔ ىكغ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ َٓحؿؼش ٓ٤خٓظٜخ حُلِٔط٤٘٤ش. ٝك٢ أػ٘خء حُؼِٔ٤ش رَُص أٓخّ ػزي هللا ِِٓٔش ؿي٣يس ٖٓ‬ ‫حُلَٙ ٝحُٔطزخص.‬ ‫ًخٕ ػخّ (6391 ّ) ػخّ حٟطَحد ؿ٤َ ػخى١ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. كل٢ ريح٣ش حُؼخّ هخٓض ِِٓٔش‬ ‫١ٞ٣ِش ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ٝحُٔظخَٛحص حُ٘ؼز٤ش حُؼخٍٓش رظٜٔ٤ي ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُلٌْ حُزَُٔخٗ٢ ك٢ َٜٓ، ٝاُ٠‬ ‫حٓظج٘خف حُٔلخٟٝخص ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حَُٜٔ٣ش. ُْٝ ٣٘ظٚ اَٟحد ػخّ ك٢ ٍٓٞ٣ش ىحّ هٔٔ٤ٖ ٣ٞٓخ ك٢ َٜٗ١ ًخٕٗٞ‬ ‫حُؼخٗ٢ ٝٗزخ١ ا٫ رؼي ىػٞس ٝكي ٝ١٘٢ اُ٠ رخٍ٣ْ ُزيء حُٔلخٟٝخص كٍٞ ٓؼخٛيس كَٗٔ٤ش ـ ٍٓٞ٣ش. أٓخ ك٢ ٗ٤ٔخٕ‬ ‫كوي حٗلـَص كِٔط٤ٖ رخُؼٍٞس.‬ ‫هزَ ح٫ٗلـخٍ ك٢ كِٔط٤ٖ ٓزخَٗس َٓص ػ٬ع ٓ٘ٞحص ٜٗيص ٓؼي٫ص ػخُ٤ش ؿيح ٖٓ حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش حُٔيكٞػش‬ ‫رخُٜؼٞى حَُٔ٣غ ٝحُٔلخؿت ُِلخٗ٤ش ٝٓؼخىحس حُٔخٓ٤ش ك٢ أٍٝرخ. ٝٓغ كٍِٞ ػخّ (6391 ّ) ًخٕ هي رخص ٝحٟلخ‬ ‫ٌُِٔخٕ حُؼَد إٔ رِيْٛ ًخٕ ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣٘وِذ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ، رٔخ ٫ ٣زو٢ أ١ أَٓ ُْٜ ك٢ حُظٔظغ رلوٞهْٜ‬ ‫ك٢ ٝ١ْٜ٘، ٓخ ُْ ٣ظْ كؼَ ٗ٢ء ُٞهق ٌٛٙ حُٔٞؿش ٓزخَٗس. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض كٌَس حُو٤خّ ربَٟحد، ٝٛ٢‬ ‫كٌَس رخطض ًحص ٗؼز٤ش ؿَحء ٗـخف ح٩َٟحد حُؼخّ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ك٢ ح٧ؿٞحء. ٝٓخ إ طٔو٠ض أٌٗخٍ حُ٤ؤّ‬ ‫ٝح٩كزخ١ ُيٟ حُـخُ٤ش حُؼَر٤ش ػٖ ؿِ٤خٕ أك٠٠، ٓ٘ظٜق َٜٗ ٗ٤ٔخٕ، اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ ح٫ؿظ٤خ٫ص حُؼَر٤ش حُظ٢‬ ‫حٓظٜيكض حُ٤ٜٞى، ٝهٞرِض رؼِٔ٤خص هظَ حٗظوخٓ٤ش ٗلٌٛخ حُ٤ٜٞى ٟي حُؼَد، كظ٠ ػويص حؿظٔخػخص ؿٔخٛ٤َ٣ش ك٢‬ ‫حُٔيٕ حُلِٔط٤٘٤ش ىػض اُ٠ ح٩َٟحد، ٝٓٔض حُِـخٕ حٌُِٔلش رظ٘ظ٤ٔٚ. أٓخ أٛيحف ح٩َٟحد ًٔخ ٛخؿٜخ ٍإٓخء‬ ‫ٓوظِق ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ حؿظٔؼض ك٢ ُـ٘ش ٝ١٘٤ش ُِو٤خىس ٝحُظ٘ٔ٤ن ػَكض رخْٓ حُِـ٘ش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ‬ ‫رَثخٓش حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، كٌخٗض: ٝهق حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش، ٝكظَ ٗوَ ٌِٓ٤ش ح٧ٍٝ ٖٓ حُؼَد اُ٠ حُ٤ٜٞى،‬ ‫(55)‬ ‫ٝحٓظليحع ٓئٓٔخص كٌْ ًحط٢.‬ ‫ٌَٗ ح٩َٟحد، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، كَٛش ُ٤لؼَ ٓخ ّ،ٗغ ٖٓ كؼِٚ هزَ ػخٓ٤ٖ، أ١ ُ٤ـظَف ُ٘لٔٚ ىٍٝح ك٢ حُؼخُْ‬ ‫حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن ح٫ٟط٬ع رٜٔٔش حُٞٓخ١ش ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝرخُلؼَ كبٗٚ ًخٕ ك٢ طِي حُِلظش‬ ‫37‬
  • 74.
    ‫ك٢ ٟٝغ أك٠َٖٓ ٓؼظْ حُوخىس حُؼَد ُِو٤خّ رٔؼَ ٌٛٙ حُٜٔٔش، ٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ ٓظٔظؼخ رؼ٬هخص ؿ٤يس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬ ‫ك٠٬ ػٖ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٍٞ١خ ك٢ أ٣ش ِٗحػخص ٝٓلخٟٝخص هخٛش رٚ ٓغ أٍٝٝرخ، ٓؼَ َٜٓ ٍٝٓٞ٣ش، أٝ ٓ٘ـٞ٫‬ ‫رخٟطَحرخص ىحهِ٤ش ٓؼَ حُؼَحم. أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ ًخٕ كَ٣ٜخ ػِ٠ حُظَٞٛ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُلَ حُٞٓ٢ ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، هٞكخ ٖٓ إٔ طٜزق حُلـٞس حُٔظٔؼش ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَد أػٔن ٖٓ هخرِ٤ش حَُىّ. هٍَص حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬ ‫حُؼِ٤خ رخٌُحص طٞظ٤ق ىػْ ػزي هللا رٜيف ٓ٘ؼٚ ٖٓ حُؼَٔ ُظلو٤ن أؿَحٝ أهَٟ ٓؼخٍٟش. ُٝزِٞؽ ٌٛح حُٜيف هخّ‬ ‫ػيى ٖٓ أػ٠خء حُٜ٤جش رِ٣خٍس ػٔخٕ. ١خُزْٜ ػزي هللا، ربُلخف، رٞهق ح٩َٟحد ٝآٍخٍ ٝكي اُ٠ ُ٘يٕ، ؿ٤َ أْٜٗ‬ ‫(65)‬ ‫ٍك٠ٞح.‬ ‫ًخٕ ٍى رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ح٩َٟحد ٣ظٔؼَ ك٢ حهظَحف آٍخٍ ُـ٘ش ٌِٓ٤ش ُيٍحٓش حُٟٞغ كٍٞ ا٣وخف ح٩َٟحد. ُٝيٟ‬ ‫ٓٔخػٚ ٌُٜح حُ٘زؤ حؿظٔغ ػزي هللا ػخٗ٤ش رخُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٜٝٗلٜخ َٓس أهَٟ ربٜٗخء ح٩َٟحد. ٌُٖٝ حُٜ٤جش‬ ‫ًٍَص ٍك٠ٜخ، ؿ٤َ أٜٗخ ر٤٘ض ٌٛٙ حَُٔس ١ز٤ؼش حُلي ح٧ىٗ٠ ٖٓ حُظ٘خٍُ حُ٠ٍَٝ١ حُٔظٔؼِش رٞهق ٓئهض ُِٜـَس‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ه٬ٍ كظَس ُ٣خٍس حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش. ٝػ٘يثٌ أٛزلض ٜٓٔش ػزي هللا ٝحٟلش. رخص ٝحٟلخ أٗٚ ًخٕ ػِ٤ٚ إٔ‬ ‫٣ظَٞٛ رطَ٣وش ٓخ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُظؼِ٤ن حُٔئهض ُِٜـَس، اًح ُْ ٣ظٌٖٔ ٖٓ اه٘خع حُٜ٤جش رخ٩ُـخء ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١‬ ‫ُ٪َٟحد.‬ ‫هخّ ػزي هللا أٝ٫ رٔلخطلش رَ٣طخٗ٤خ ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣٘ـق. ٖٝٓ ػْ طٞؿٚ اُ٠ هخىس ٜٛخ٣٘ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ًخٕ ٣ؤَٓ ك٢‬ ‫اه٘خػْٜ ربػ٬ٕ طؼِ٤ن ١ٞػ٢ ُِٜـَس، أٝ ٍكغ حُ٠ـ٢ ػٖ كِٔط٤ٖ ربػخىس طٞؿ٤ٚ حُٔٔظٞ١٘٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ػِ٠ ح٧هَ. كزٌٜٙ حُطَ٣وش ًخٕ ٣ٌٖٔ طلو٤ن ٓخ ٣٘زٚ ٝهق حُٜـَس، رٔخ هي ٣ٌٖٔ رَ٣طخٗ٤خ ٝػَد كِٔط٤ٖ ٖٓ‬ ‫طٔٞ٣ش ه٬كخطٜٔخ. ٝهي حٓظ٘يص ٓطخُزٚ اُ٠ كٌَس إٔ »ح٧ٍٝ ٓ٘ظؼِش طلض أهيحْٜٓ (أهيحّ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ)‬ ‫ٝ٫ري ٖٓ طوي٣ْ رؼٞ حُٔٔخػيس اُ٠ حُوخىس ُظٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ حٓظؼخىس ُٝٞ ؿِء ٖٓ ػوش حُ٘ؼذ« طلض حكظَحٝ إٔ حُوخىس‬ ‫حُ٤ٜٞى ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ أ٫ ٣٠طَٝح اُ٠ حُظؼخَٓ ٓغ ًظِش ٌٓخٗ٤ش كِٔط٤٘٤ش ٓؼزؤس طؼزجش ٗخِٓش. (75) ؿ٤َ إٔ حًُٞخُش‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٞحكن ػِ٠ حطوخً ٓؼَ طِي حُوطٞس، كزخىٍ ػزي هللا، ك٢ ريح٣ش َٜٗ كِ٣َحٕ، اُ٠ حٓظيػخء حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬ ‫حُؼِ٤خ اُ٠ ػٔخٕ ُٔطخُزظٜخ ػخٗ٤ش رخ٩ٜٗخء ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ ُ٪َٟحد. ٝهي هٞرَ ١ِزٚ رخَُكٞ َٓس أهَٟ.‬ ‫ُْ طٜيٍ ػٖ رَ٣طخٗ٤خ أ٣ش رخىٍس ٟؼ٤لش ط٘٤َ اُ٠ آٌخٗ٤ش ًَٔ حُـٔٞى حُيرِٞٓخٓ٢ كظ٠ ٜٗخ٣ش َٜٗ طُٔٞ. كل٢‬ ‫ْ ْ‬ ‫حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ٌٛح حَُٜ٘ ًخٕ ٓوٍَح إٔ ٣وّٞ ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص، ُٝ٤ْ أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ،‬ ‫ربػ٬ٕ ٓ٘طِوخص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٝطًَ٤زظٜخ. ٝهزَ أٓزٞع ٝحكي ًخٕ حُزَُٔخٕ هي ١ِذ ٓ٘ٚ ١ٔؤٗش حُٔـِْ، ٝح٫ُظِحّ‬ ‫رؼيّ كيٝع أ١ طـ٤٤َ ك٢ ٓ٤خٓش حُٜـَس، كظ٠ طٌٕٞ حُِـ٘ش هي حٓظٌِٔض ىٍحٓظٜخ، ٝهخٓض رظوي٣ْ طوَ٣َ ٣ظ٠ٖٔ‬ ‫طٞٛ٤خطٜخ. هيّ حُُٞ٣َ حُظؼٜي حُٔطِٞد، ؿ٤َ أٗٚ ريح ًٔخ ُٞ ًخٕ ٣ٞك٢ رؤٕ طؼِ٤وخ ٓئهظخ ُِٜـَس ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٌٓٔ٘خ‬ ‫(85)‬ ‫َٗ١ اُـخء ح٩َٟحد أٝ٫.‬ ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ ح٩ٌٓخٗ٤ش إٔ كلِص ػزي هللا ػِ٠ طـي٣ي ٗ٘خ١ٚ. كخطق حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ َٓس أهَٟ، رطَ٣وش‬ ‫حهظَكظٜخ ػِ٤ٚ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش أٓخٓخ ٌٛٙ حَُٔس. (95) كوي ػَٝ إٔ ٣زخىٍ »رٞٛلٚ ٛخٗٔ٤خ ٝأكي كٔخس حُِٜٔلش‬ ‫حُؼَر٤ش« اُ٠ طٞؿ٤ٚ ٗيحء ػِ٘٢ اُ٠ حُٜ٤جش ٣يػٞٛخ ك٤ٚ اُ٠ اٜٗخء ح٩َٟحد. ًٝخٕ ٓ٤وّٞ ك٢ حُ٘يحء رخٓظيحف حُٜ٤جش‬ ‫ػِ٠ »ٓؼخرَطٜخ ٝط٠ل٤خطٜخ«، ٝرخُظؼٜي رخُظليع ٓغ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٗ٤خرش ػٜ٘خ. ٍٝىح ػِ٠ حُ٘يحء ًخٗض حُٜ٤جش‬ ‫حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٓظَ٘٘ ر٤خٗخ ٣ظ٠ٖٔ ا١َحء ػِ٠ ح٩َٟحد ٝٓخ رٌٍ ك٤ٚ ٖٓ ؿٜي، ٌُٝ٘ٚ ٣طخُذ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رخكظَحّ‬ ‫ٍؿزخص ػزي هللا. ىحٓض ٓ٘خه٘ش ٌٛح ح٫هظَحف حُ٬كض ُِ٘ظَ رٌٞٗٚ ٗز٤ٜخ رخ٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُظ٢ ٟٝؼض كيح ُ٪َٟحد‬ ‫أه٤َح ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٓخػخص ١ٞ٣ِش. ؿ٤َ إٔ أكيح ٖٓ حُٜ٤جش، ػيح ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ُْ ٣ئ٣ي ػزي هللا.‬ ‫كخ٥هَٕٝ ؿٔ٤ؼخ حٓظ٘ؼٞح ػٖ ٓ٘لٚ ٓؼَ ٌٛٙ حُِٔطش ك٢ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش، ًٔخ إٔ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ أٜٗ٠‬ ‫ْ ْ‬ ‫حُـيٍ ك٤ٖ ؿؼَ ٝٓخ١ش ػزي هللا َٓ٘ٝ١ش رظَٜ٣ق أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ أٓخّ حُزَُٔخٕ. ٌٌٝٛح كبٕ حُٜ٤جش ًخٗض ٓظٔ٘ق‬ ‫ػزي هللا كن ىػٞس ح٧ٓش اُ٠ اٜٗخء ح٩َٟحد، ٝٓظؼزَ ػٖ طؤ٣٤يٛخ ُ٘يحثٚ ٌٛح، اًح هخّ أٍٝٓٔز٢ ـ ؿٍٞ رظوي٣ْ ٝػٞى‬ ‫(16)‬ ‫ٓؼ٤٘ش.‬ ‫ْ ْ‬ ‫ًٝخٕ ػزي هللا ؿ٤َ هخٗغ رؤٕ ٣زو٠ ٓظزط٬ ٫ ٣لؼَ ٗ٤جخ، ٓ٘ظظَح ٓخ ٓ٤٘طن رٚ أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ، ٌُح أٝكي ٛ٘٤ؼظٚ‬ ‫حُٔٞػٞم ٓلٔي ح٧ٗٔ٢ (76) اُ٠ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝٓؼٚ طوَ٣َ ػٖ حؿظٔخػٚ رخُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٝ١ِذ ٓٔخػيس‬ ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي ؿؼَ ُٝ٣َ حُيُٝش ٣ٞؿٚ اُ٠ حُؼَد ك٢ هطخرٚ "ً٬ٓخ ُط٤لخ". ٝحكن ٓٞٗ٢ َٗطٞى (ٗخٍ٣ض ٫كوخ)،‬ ‫ٍث٤ْ حُؤْ حُٔ٤خٓ٢، ػِ٠ حُلٌَس، ُٝحٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حٌُ١ ٝػي ريٍٝٙ ربٍٓخٍ رَه٤ش اُ٠ ُ٘يٕ ٣وٍٞ ك٤ٜخ: إ‬ ‫حُٔ٤ي َٗطٞى »٣َٟ... ٓغ طٌَحٍٙ ُٔؼخٍٟش حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٧١ ٌَٗ ٖٓ أٌٗخٍ طؼِ٤ن حُٜـَس، إٔ ػِ٠ ُٝ٣َ‬ ‫حُيُٝش إٔ ٣٠ٖٔ ر٤خٗٚ حُٔ٘ظظَ ٛيٍٝٙ ؿيح ٗيحء ٓٞؿٜخ اُ٠ حُلٌ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش ُِوخىس حُؼَد، ٣طخُزْٜ ك٤ٚ رٞهق‬ ‫47‬
  • 75.
    ‫حُؼ٘ق ٝحٓظؼخىس ح٧ٟٝخعحُطز٤ؼ٤ش«. (26) ؿ٤َ إٔ طَٜ٣ق أ،ٍْ ِٓرِ٢ ـ ؿٍٞ حُٔ٘ظظَ ١ٞ٣٬ ُْ ٣ظ٠ٖٔ، ُٔٞء كع‬ ‫ْ ْ‬ ‫ػزي هللا، أ٣ش ٍٓخثَ أٝ ٝػٞى هخٛش رخُؼَد، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ أرو٠ ٓٔؤُش حُظؼِ٤ن حُٔئهض ُِٜـَس ٓلظٞكش.‬ ‫ٝهي ظَ ػزي هللا، رظ٘ـ٤غ ٖٓ ٝحط٘ٞد، ٓئٓ٘خ رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظؼٔي اُ٠ طؼِ٤ن حُٜـَس ه٬ٍ كظَس ه٤خّ حُِـ٘ش‬ ‫رخُظلو٤ن. كل٢ حُوخْٓ ٖٓ آد ػخى َٓس أهَٟ اُ٠ ىػٞس حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ اُ٠ ػٔخٕ أٓ٬ ك٢ اه٘خػٜخ رو٘خػظٚ.‬ ‫ُٝظلٔ٤ٖ كَٛٚ ك٘ي اُ٠ ح٫ؿظٔخع كِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ هخٍؽ حُٜ٤جش، ٓٞحُ٤ٖ ُلِ٤لٚ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢. ؿ٤َ إٔ‬ ‫طٌظ٤ٌخطٚ أهطؤص حُٜيف. ٍك٠ض حُٜ٤جش هلِس ػزي هللا حُوخثٔش ػِ٠ ح٩٣ٔخٕ، ٝ١خُزض ر٠ٔخٗخص ٌٓظٞرش هزَ حُٔزخىٍس‬ ‫اُ٠ ٝهق ح٩َٟحد ـ ر٠ٔخٗخص ًخٕ ػزي هللا ػخؿِح ػٖ طؤٓ٤ٜ٘خ. ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ طلًَٚ أىٟ اُ٠ طؤً٤ي‬ ‫حٗ٘وخم ٓظِح٣ي ك٢ حُٜ٤جش ر٤ٖ: أُٝجي حٌُ٣ٖ ظِٞح َٜٓ٣ٖ ػِ٠ طؼِ٤ن حُٜـَس رو٤خىس حُلخؽ أٓ٤ٖ ٖٓ ؿٜش، ٝأُٝجي‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح أًؼَ حٓظؼيحىح ُِوزٍٞ رخُٔٔخٝٓش ٝحُظَٞٛ اُ٠ كَ ٝٓ٢ كٍٞ ٌٛٙ حُ٘وطش، ٓٔؼِ٤ٖ رَحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢‬ ‫ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ٝٓخ ُزغ طِح٣ي ٓئهض ُ٬ٟطَحرخص ك٢ كِٔط٤ٖ ؿيحس طيهَ ػزي هللا ِإٔ أظَٜ هٞس حُلخؽ أٓ٤ٖ‬ ‫حُٔظلٞهش. (36) ٝرؼي أٓزٞػ٤ٖ أٍِٓض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٍٓخُش اُ٠ ػزي هللا ٌَٗطٚ ك٤ٜخ ػِ٠ ؿٜٞىٙ حُظ٢ رٌُٜخ ك٢‬ ‫ٓز٤َ ا٣ـخى كَ ُ٨ُٓش. (46) ُْٝ طٌٖ حَُٓخُش، ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ا٫ طؼز٤َح ػٖ هط٤ؼش ٓلخؿجش.‬ ‫ٝٓخ إ طْ اهٜخء ػزي هللا كظ٠ ظَٜ ٝٓ٤٢ ؿي٣ي ٛٞ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ش حُؼَحم ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي. ُْ ٣ٌٖ ظٍٜٞ ٍٗٞ١‬ ‫ػِ٠ َٓٔف حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش ظٍٜٞح ؿي٣يح. كٌٔ٘ ريح٣ش ح٩َٟحد ًخٗض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ هي ١خُزض هخىس‬ ‫ػَد رخُظؼز٤َ حَُٜ٣ق ػٖ طؤ٣٤ي ػَد كِٔط٤ٖ، ًٝخٕ ٓؼظْٜٔ هي كؼِٞح. ًخٕ ًَ ٖٓ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝحرٖ ٓؼٞى‬ ‫ٝرؼٞ حُوخىس حَُٜٔ٣٤ٖ هي ٝؿٜٞح، ؿٔ٤ؼخ، ٗيحءحص ٝػَٟٝخ رخُٞٓخ١ش اُ٠ ٍٓٔ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ رِيحْٜٗ‬ ‫حُٔوظِلش أٝ ك٢ ُ٘يٕ، ًٔخ إٔ ً٬ ٖٓ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝٓلٔي ػِ٢ ػِٞرش (أكي هخىس حُلِد حُِ٤زَحُ٢ ك٢ َٜٓ) هي‬ ‫طليػخ أ٣٠خ ٓغ هخىس ٜٛخ٣٘ش ٖٓ ٓ٘طِوخص ٗز٤ٜش رٔٞهق ػزي هللا. ؿ٤َ إٔ أكيح ٖٓ ٛئ٫ء ُْ ٣ٔظطغ إٔ ٣٘خٍى ك٢‬ ‫حُٔٔخٝٓش حُٔ٤خٓ٤ش حُ٤ٞٓ٤ش حُظ٢ ًخٗض ؿخٍ٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ، رخُويٍ ٗلٔٚ ٖٓ حٌُؼخكش ٝحُلٔ٤ٔ٤ش ًٔخ كؼَ ػزي هللا. ا٫‬ ‫إٔ ٍٝٛٞ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي اُ٠ حُويّ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آد أىٟ اُ٠ طـ٤٤َ ًُي ًِٚ رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس.‬ ‫كل٢ حُويّ هخّ ح٧ه٤َ رخكظ٬ٍ ٓ٤يحٕ حُٔلخٟٝخص حُٔزخَٗس، ٝؿٜخ ُٞؿٚ، ٓغ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٝحًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ٝح٩ىحٍس حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش ػخُؼش، ٝٛٞ ٓ٤يحٕ ًخٕ ك٤ٔخ ٓ٠٠ كٌَح ػِ٠ ػزي‬ ‫هللا رٍٜٞس كَ٣يس.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ٓخهطخ ػِ٠ حُطَ٣وش حُظ٢ ًخٗض حُٜ٤جش حُؼَر٤ش هي حػظٔيطٚ ٩رؼخىٙ ٝػِ٠ طيهَ ٍٗٞ١ حُ٬كن. (56) كوي‬ ‫ٍكٞ ك٠ٍٞ كلَ حٓظوزخٍ طْ ك٢ ىحٍ حُلٌٞٓش رخُويّ طٌَ٣ٔخ ٍُ٘ٞ١، ٝأًي ًٌُْٞ حٓظـَحرٚ ُ٘ـخف ٓلخُٝش‬ ‫ٍٗٞ١ حُٔٔظ٘يس اُ٠ ه٤خٓٚ ٛٞ رخُلٍٜٞ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ حُٞػٞى ٗلٜٔخ حُظ٢ ١خُٔخ ظِض طَحٝؿٚ. ٝٓٔخ أػخٍ ُي٣ٚ‬ ‫حٓظ٤خء هخٛخ إٔ كِ٤لٚ ك٢ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ، ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢، ًخٕ هي كظق ًٍحػ٤ٚ َٓكزخ رٞٓخ١ش ٍٗٞ١‬ ‫حُٔؼ٤ي. ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ظيهَ ػيح ػٖ ٓطخُزظٚ ُ٘يٕ ربروخثٚ ٓطِؼخ ػِ٠ حُظطٍٞحص. ٝٓخ ُزغ ؿ٤ظٚ إٔ ٛيأ ُيٟ ٓٔخػٚ‬ ‫ٗزؤ ػيّ كٍٜٞ ٍٗٞ١ ػِ٠ أ٣ش ط٘خُ٫ص.‬ ‫أهلوض ٓزخىٍس ٍٗٞ١، ٝك٢ أٝحثَ أ٣ٍِٞ ٖٓ ػخّ (6391 ّ) أػِ٘ض ُ٘يٕ ػٖ حػظِحٜٓخ اٜٗخء ح٩َٟحد رخُوٞس. ا٫‬ ‫إٔ ٓلخٝ٫ص ٍحٓ٤ش اُ٠ ا٣ـخى كَ ىرِٞٓخٓ٢ ِٝٓٔ٢ ُ٨ُٓش ٓخ ُزؼض، ك٢ أػ٘خء حُلظَس حُظ٢ حٓظـَهظٜخ ػِٔ٤خص‬ ‫حؿظَحف حُظلخٛ٤َ حُلوٞه٤ش ُِلٌْ حُؼٌَٔ١، ٍٝٝٛٞ حُِٔ٣ي ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ كِٔط٤ٖ، إٔ طٌؼلض،‬ ‫ٝطٌِِض ر٘يحء حُِٔٞى ٝح٧َٓحء حُؼَد حٌُ١ أٜٗ٠ ح٩َٟحد، ك٢ حُِلظش حُظ٢ أٛزلض ك٤ٜخ آُ٤ش حُلٌْ حُؼٌَٔ١‬ ‫(حُؼَك٢) ؿخِٛس ٧ٕ طٟٞغ ٟٓٞغ حُظ٘ل٤ٌ حُؼِٔ٢.‬ ‫أكْ ػزي هللا رؤٕ حُٔٞهق حُـٔخػ٢ ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ طل٤٤ي ٗظخثؾ ٝٓخ١ظٚ حُ٘وٜ٤ش كِْ ٣٘خٍى ك٢ ٛ٤خؿش حُ٘يحء.‬ ‫رَ ٝٓؼ٠، رخُلؼَ، اُ٠ طؼط٤َ حُ٘يحء حُٔ٘ظَى ػزَ ٓلخُٝش أه٤َس رٌُٜخ ٩ه٘خع ُ٘يٕ ر٠ٔخٕ حُظ٘خُ٫ص أٓخٓٚ ٛٞ‬ ‫ك٢ حَُٔ، رٔخ ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ حٓظؼخىس حُٔ٤طَس ػِ٠ حُٞٓخ١ش. ؿ٤َ إٔ اُلخف ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢ طٔوٞ ك٢ حُِلظش‬ ‫(66‬ ‫ح٧ه٤َس ػٖ ٟٝغ حٓٔٚ ػِ٠ حُ٘يحء.‬ ‫ك٢ حُظخٓغ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ هخّ ًَ ٖٓ ٌِٓ٢ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُؼَحم، ٝآخّ حُ٤ٖٔ، ٝح٧ٓ٤َ ػزي هللا ربٍٓخٍ‬ ‫ٗٚ حُ٘يحء حُظخُ٢:‬ ‫اُ٠ أر٘خث٘خ ػَد كِٔط٤ٖ ػٖ ١َ٣ن ٍث٤ْ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ: ُوي ٗؼَٗخ رؤُْ ػٔ٤ن اُحء حُٟٞغ حُلخُ٢ ُ٨ٍٓٞ‬ ‫ك٢ كِٔط٤ٖ. ٌُٜٝح حُٔزذ حطلو٘خ ٓغ اهٞط٘خ حُِٔٞى ٝح٧ٓ٤َ ػِ٠ ىػٞطٌْ اُ٠ حُٞهٞف ك٢ ٛق حُٔ٬ّ، ك٢ ٓز٤َ‬ ‫57‬
  • 76.
    ‫ٝهق حُِٔ٣ي ٖٓاٍحهش حُيٓخء. ٝك٤ٖ ٗلؼَ ٌٛح، اٗٔخ ٗؼظٔي ػِ٠ حُ٘ٞح٣خ حُط٤زش ُٜي٣وظٌْ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ حُظ٢‬ ‫(76)‬ ‫أػِ٘ض ػٖ حػظِحٜٓخ طلو٤ن حُؼيٍ. ػِ٤ٌْ إٔ طؼوٞح رؤٗ٘خ ٓ٘ٔظَٔ ك٢ رٌٍ حُـٜٞى حَُحٓ٤ش اُ٠ ٓٔخػيطٌْ.‬ ‫طْ َٗ٘ ٌٛح حُز٤خٕ رؼي ٣ٞٓ٤ٖ ٜٓلٞرخ رآهَ ٛخىٍ ػٖ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ىحػ٤خ ػَد كِٔط٤ٖ اُ٠ اٜٗخء‬ ‫ح٩َٟحد. ٝحٓظـخرش ُِ٘يحء هخّ ػَد كِٔط٤ٖ ربُوخء حُٔ٬ف ْٝٛ ٓطٔجٕ٘ٞ، ٝحٓظؤٗلٞح ٗ٘خ١خطْٜ ح٫هظٜخى٣ش‬ ‫ح٫ػظ٤خى٣ش رؼي حُلٜخٍ حُطٞ٣َ. ٌٌٝٛح رخطض حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش هخىٍس ػِ٠ ٓزخَٗس ٜٓٔظٜخ.‬ ‫حكظلَ ػزي هللا رخٗظٜخء ح٩َٟحد ػٖ ١َ٣ن ه٠خء اؿخُس ك٢ َٜٓ، رؼي إٔ ظَ ه٬ٍ ح٧َٜٗ حُٔظش حُٔخروش‬ ‫ٓ٘ـٞ٫ ٜٝٓٔٞٓخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ َٓٔكخ ُِـِ٤خٕ حُٔ٤خٓ٢ حٌُ١ ١زغ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش‬ ‫حُٔـخٍٝس ك٢ ػخّ (6391 ّ) كبٗٚ طؤػَ رٜخ، ٝ٫ ٓ٤ٔخ رؤكيحع كِٔط٤ٖ. ؿَص أػٔخٍ طوَ٣ز٤ش حٓظٜيكض ٗزٌخص‬ ‫ح٫طٜخ٫ص، أٗخر٤ذ حُ٘ل٢، ٝحٌُٔخطذ حُلٌٞٓ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٔخ طْ ك٢ ٓيٕ ٝرِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ط٘ظ٤ْ‬ ‫ِِٓٔش ٖٓ ح٩َٟحرخص ٝحُظظخَٛحص حُظ٠خٓ٘٤ش. ٝرَُ ر٤ٖ ٛلٞف حُ٘٘طخء حطـخٛخٕ كٌَ٣خٕ: حطـخٙ أُٝجي حٌُ٣ٖ‬ ‫أٍحىٝح ط٘ظ٤ْ ٓظطٞػ٤ٖ أٍىٗ٤٤ٖ ٣ِظلوٕٞ رٔؼخٍى حُ٘٠خٍ ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝحطـخٙ أُٝجي حٌُ٣ٖ أ٣يٝح كٌَس اٗؼخٍ‬ ‫كًَش طَٔى ٓلِ٤ش ٩رؼخى حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ػٖ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ظلون ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ، ػِ٠ حَُؿْ‬ ‫ٖٓ إٔ رؼٞ أر٘خء َٗم ح٧ٍىٕ حُظلوٞح كؼ٬ رٜلٞف ؿٔخػخص حُليحث٤٤ٖ حُٔظ٘خٓ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ًٔخ ؿَٟ طَٜ٣ذ‬ ‫ًٔ٤خص ٖٓ ح٧ِٓلش ػزَ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ. ًٝخٗض ح٫ٟطَحرخص حُٔ٤خٓ٤ش ٜٓلٞرش‬ ‫رخُٜؼٞرخص ح٫هظٜخى٣ش. كخ٧ٓطخٍ ك٢ حُ٘ظخء حُٔخرن ًخٗض ٗل٤لش ٓٔخ أىٟ اُ٠ إٔ ٣ٌٕٞ كٜخى حُٜ٤ق ِٛ٣٬؛‬ ‫أٟق اُ٠ ًُي إٔ َٓحػ٢ هطؼخٕ حُزيٝ ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ كو٤َس ٝؿَىحء. أٓخ كِٔط٤ٖ حُظ٢ ىٍؿض ك٢ ح٧ٝهخص‬ ‫(86)‬ ‫حُؼخى٣ش، ػِ٠ إٔ طٌٕٞ ٓٞهخ ُِؼٔخُش كوي أؿِن ح٩َٟحد أرٞحرٜخ.‬ ‫طْ حٓظؼٔخٍ حُؼٜخ ٝحُـٍِس، ًِظ٤ٜٔخ، ُظزي٣ي ٌٛٙ حُٔلذ ٝارؼخىٛخ ػٖ حُٔٔخء حُٜخك٤ش حُٔ٘ٔٔش ُٜيٝء َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. كوي ؿَٟ َٗ٘ هٞحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝهٞس حُليٝى ك٢ ػٔخٕ ُلٔخ٣ش هِذ حُز٬ى حُٔ٤خٓ٢. ٝهزَ حٗظٜخء‬ ‫ح٩َٟحد ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هي ُ٣ي رٔجظ٤ٖ ٖٓ حُـ٘ٞى حُ٘ظخٓ٤٤ٖ ًٔخ ًخٕ هي طْ ا٣ـخى هٞس اكظ٤خ١٤ش ُيػٔٚ.‬ ‫ٝؿَٟ اٛيحٍ هخٗٞٗ٤ٖ ٣ٜ٘خٕ ػِ٠ اِٗحٍ حُؼوخد حُـٔخػ٢ رخُوَٟ حُوَ٣زش ٖٓ ٓٞحهغ أػٔخٍ طوَ٣ذ هطٞ١‬ ‫ح٧ٗخر٤ذ ٝػِ٠ ١َى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ًٔخ طْ طؼط٤َ حُٔيحٍّ هزَ حٗظٜخء حُٔ٘ش حُيٍحٓ٤ش ُِل٤ُِٞش ىٕٝ حُٔظخَٛحص‬ ‫حُط٬ر٤ش. أٓخ ػِ٠ ٛؼ٤ي طوي٣ْ ح٩ؿَحءحص ٝحُلٞحكِ كوي ؿَٟ طُٞ٣غ ح٧ٓٞحٍ رٔوخء ػِ٠ حُِػٔخء حُوزِ٤٤ٖ‬ ‫حُزخٍُ٣ٖ ٖٓ ًٝ١ حُظؤػ٤َ.‬ ‫كٔغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ آد ًخٕ حُؼو٤ي ؿِٞد ٝػزي هللا هي ُٝػخ أُلخ ٝهٔٔ٤ٖ ٝأُلخ ٝهٔٔٔجش ٝطٔؼ٤ٖ ؿ٘٤ٜخ‬ ‫حٓظَُ٤٘٤خ ػِ٠ حُظٞحُ٢. ٝطْ ـ اٟخكش اُ٠ ًُي ـ اٗلخم كٞحُ٢ (52261) ؿ٘٤ٜخ حٓظَُ٤٘٤خ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ ػِٔ٤خص‬ ‫ح٩ؿخػش، ٝٗن حُطَم رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، حُظ٢ هطؼض »ٗٞ١خ ًز٤َح ػِ٠ ٛؼ٤ي اروخء حُ٘خّ ك٢ حُٔ٘خ١ن حُلو٤َس‬ ‫(17)‬ ‫ٝحُٔلَٝٓش ٛخىث٤ٖ«. (96) إ ؿِءح ٖٓ حُٜزخص حُظ٢ ُٝػٜخ ػزي هللا رٔوخء ؿخء ٖٓ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٩َٟحد ًخٕ ٓ٘ظٜ٤خ، كبٕ ػَٔ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ُْ ٣ٌٖ هي أٛزق ٜٓ٬ رؼي. كل٢ حُوخْٓ ٖٓ‬ ‫َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢، ٝٛٞ حُ٤ّٞ حٌُ١ ؿخىٍص ك٤ٚ حُِـ٘ش اٗـِظَح ٓظٞؿٜش اُ٠ كِٔط٤ٖ رخٌُحص، طْ اػ٬ٕ رَٗخٓؾ‬ ‫حُٜـَس حُـي٣ي. ًخٕ ػٔش طول٤ٞ ٓظؼٔي، ٌُٖٝ ح٩ػ٬ٕ ٌَٗ رخُ٘ٔزش ُِٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ حُظ٢ ظِض طؼوي ح٥ٓخٍ‬ ‫ػِ٠ طلون ٝهق ٓئهض ُِٜـَس، ٛلؼش ٓٞؿؼش ػِ٠ حُٞؿٚ. ٝهٍَص حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ـ حُظ٢ ٍأص إٔ حٓظَٔحٍ‬ ‫حُٜـَس ًخٕ طؼز٤َح ػٖ حٗل٤خُ حُِـ٘ش ك٢ ٓٞهلٜخ، ٝرَٛخٗخ ػِ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ ط٘ٞ١ رٍٜٞس ؿي٣ش إٔ طَحؿغ‬ ‫(77)‬ ‫ٓ٤خٓظٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ٝطؼ٤ي ٛ٤خؿظٜخ ـ إٔ طوخ١غ أػٔخٍ حُِـ٘ش.‬ ‫ك٢ ٌٛٙ ح٧ُٓش حُـي٣يس كخٍٝ ػزي هللا َٓس أهَٟ إٔ ٣وّٞ ريٍٝ حُٞٓخ١ش ر٤ٖ كِٔط٤ٖ ُٝ٘يٕ. ٍأٟ إٔ حُٔوخ١ؼش‬ ‫ًخٗض ٓزٍَس رخُ٘ٔزش ُِوخىس حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٝ١َف ٗلٔٚ ٓٔؼ٬ ُؼَد كِٔط٤ٖ ػِ٠ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ًزي٣َ ػٖ‬ ‫ُػٔخثْٜ. (27) هي ٣ٌٕٞ هطغ حُطَ٣ن ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح ح٫كظٔخٍ ٛٞ حُٔزذ حٌُ١ ىكغ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ أه٤َح اُ٠‬ ‫(37)‬ ‫هزٍٞ ٜٗ٤لش حٌُِٔ٤ٖ: حرٖ ٓؼٞى ٝؿخُ١، َٝٛف حُ٘ظَ ػٖ حُٔوخ١ؼش ريح٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢.‬ ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي هللا ًخٕ حُؼَر٢ ح٧ٍٝ حٌُ١ هخرَ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٍٓٔ٤خ؛ إ ػ٬ػش ٖٓ أػ٠خثٜخ ُحٍٝٙ ك٢ ػٔخٕ‬ ‫رؼي اُـخء حُٔوخ١ؼش رز٠ؼش أ٣خّ. هخٍ ُْٜ: إ كَ حُٔٔؤُش حُلِٔط٤٘٤ش ٣ٌٖٔ حُؼؼٍٞ ػِ٤ٚ ك٢ ر٘ٞى ٝػ٤وش ح٫ٗظيحد‬ ‫رخٌُحص، ك٤غ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طل٢ رٞػٞىٛخ ُِؼَد، ًٔخ ٝكض رٞػٞىٛخ ُِ٤ٜٞى، ٝٛٞ أَٓ ٣ٌٖٔ طلو٤وٚ ػٖ‬ ‫١َ٣ن ا٣ـخى ٗظخّ كٌْ هخثْ ػِ٠ حُظٔؼ٤َ ك٢ كِٔط٤ٖ. ًٝخٕ ٍى ػزي هللا ػِ٠ حػظَحٟخص حُِـ٘ش حُظ٢ هخُض رؤٕ ٖٓ‬ ‫ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛح حُ٘ظخّ إٔ ٣٘طٞ١ ػِ٠ طٌَ٘ رَ٣طخٗ٤خ ُٞػٞىٛخ ٓغ حُ٤ٜٞى، ٗظَح ٧ٕ حُؼَد ٓظلٞهٕٞ ًؼ٤َح ػِ٠‬ ‫67‬
  • 77.
    ‫حُ٤ٜٞى ٖٓ ك٤غحُؼيى، ٓظٔؼ٬ ربٌٓخٗ٤ش اهخٓش ٗظخّ كٌْ طٔؼ٤ِ٢ ٣ِظِّ رخُوطٞ١ حُٔ٤خٓ٤ش حُؼخٓش ُ٬ٗظيحد،طٔخٓخ ًٔخ‬ ‫هخٓض كٌٞٓش حُؼَحم رو٬كش ِٓطش ح٫ٗظيحد ٓغ حٓظَٔحٍ ػِٜٔخ ك٢ ا١خٍ حُٔ٘طِوخص حُظ٢ ٟٔ٘ظٜخ حُٔؼخٛيس‬ ‫ح٩ٗـِ٤ِ٣ش حُؼَحه٤ش. ٝهخٍ أ٣٠خ اٗٚ ًخٕ ٓ٤َكذ رخُٜٔخؿَ٣ٖ حُ٤ٜٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي طٔٞ٣ش حٌُِٔ٘ش ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ، َٗ٣طش إٔ ٣ؤطٞح ًٔٞح١٘٤ٖ ػخى٣٤ٖ ٝأ٫ ٣طخُزٞح رٔؼخِٓش طل٠٤ِ٤ش. ًخٕ حٗطزخع حُِـ٘ش ػٖ ػزي هللا ا٣ـخر٤خ،‬ ‫(47)‬ ‫ًٔخ إٔ ح٧ه٤َ ًخٕ ٓؼ٤يح رخ٫ٛظٔخّ حٌُ١ ُو٤ٚ ٜٓ٘خ.‬ ‫ػخىص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش اُ٠ ُ٘يٕ ٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ٝػِ٠ حٓظيحى ح٧َٜٗ حُٔزؼش حُظخُ٤ش ظَ ٓٔظوزَ‬ ‫كِٔط٤ ٖ، ٓؼِٚ ٓؼَ ٓٔظوزَ ػزي هللا، أٓ٤َ ٓظخٛخص آُ٤ش ٛ٘غ حُوَحٍ حٌُِٔ٢ ـ ح٩ٓزَح١ٍٞ١، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫طظٞ٣ؾ ؿٍٞؽ حُٔخىّ حٌُ١ ك٠َٙ ػزي هللا ٟٝغ كيح ُ٬ٗظظخٍ حُٔوِن، ك٤غ رخىٍ ح٧ه٤َ اُ٠ حٓظـ٬ٍ حُٔ٘خٓزش‬ ‫ٖٓ أؿَ ًٔذ رؼٞ حُظؤ٣٤ي ك٢ أٝٓخ١ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص.‬ ‫حكظَ حُٔخٍ ٛيٍ ِْٓ هخثٔش ّٛٔٞ ػزي هللا. ٝهي حٓظطخػض ُ٘يٕ طٞك٤َ رؼٞ حَُحكش ُٚ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي، اً ًخٕ‬ ‫هي ٛيٍ هَحٍ ه٠٠ رِ٣خىس حُٔٔخػيحص حُٔـخٗ٤ش. ًٝخٕ ػزي هللا ٣َ٣ي أ٣٠خ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص حُطل٤لش ػِ٠‬ ‫ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٌُٖٝ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٍؿزض ك٢ اروخء ح٧ٍٓٞ ػِ٠ كخُٜخ اُ٠ إٔ طوَؽ‬ ‫حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش رظوَ٣َ ُِٔ٨. أٓخ ُـ٤زٚ حُ٘وٜ٢ كوي ١خُذ رخُظؼٞ٣ٞ ػٖ طوِ٤ٚ ـ ًٔخ ُػْ ـ ػٖ هططٚ حَُحٓ٤ش‬ ‫اُ٠ طؤؿ٤َ ح٧ٍحٟ٢ ًُِٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش حٓظؼخ٫ َُؿزخص رَ٣طخٗ٤خ. ٌُٖٝ ٌٛح حُطِذ ُْ ٣ِن أًٗخ ٛخؿ٤ش، ػِ٠ حَُؿْ‬ ‫ٖٓ إٔ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُْ طٌٖ، ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ، طؼِْ رؤٕ حُٞػ٤وش ًخٗض ٓخ طِحٍ ك٢ حُلو٤وش ٗخكٌس. (57) ًٌُي هخرَ‬ ‫ػزي هللا رؼٞ ٓٔؼِ٢ حُلًَش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ٝٗخهٖ ٓٔؤُش طٞ١٤ٖ حُ٤ٜٞى ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠‬ ‫(67)‬ ‫حُٔٔخػيس حُٔخُ٤ش.‬ ‫طٞهق ػزي هللا ك٢ ١َ٣ن ػٞىطٚ اُ٠ حُٞ١ٖ ك٢ طًَ٤خ طؼٞ٣٠خ ػٖ ه٤زخطٚ ك٢ ُ٘يٕ. ًخٗض طِي ُ٣خٍطٚ ح٧ُٝ٠‬ ‫ُظًَ٤خ ٌٓ٘ ػخّ (4191 ّ). ًخٕ أطخطٍٞى ٝىٝىح ٓؼٚ ٍؿْ أ١ٞحٍٙ حُـَ٣زش؛ كٜٞ ُْ ٣َٜ اُ٠ كلَ ح٫ٓظوزخٍ حٌُ١‬ ‫أه٤ْ ػِ٠ َٗف ػزيهللا ا٫ رؼي إٔ ًخٕ ح٧ه٤َ هي حٗٔلذ اُ٠ ؿَكش ٗٞٓٚ، ًٝخٕ ٓؼظْ حُٔيػٞ٣ٖ هي ؿخىٍٝح اُ٠‬ ‫ر٤ٞطْٜ. ػخى ػزي هللا ٖٓ ؿ٘خكٚ ٝأٓ٠٠ حُـِء حُزخه٢ ٖٓ حُِ٤َ ٣ظليع ٓغ أطخطٍٞى »ىٕٝ حكظٔخء حُؤَ رخَُؿْ‬ ‫ٖٓ ٟـ٢ ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش«. ٝرؼي ٌٛٙ حُـِٔش حُظ٢ ىحٓض حُِ٤َ ًِٚ ًخٕ أطخطٍٞى هي ٝؿٚ ٍٓخُش ٓلؼٔش رخُظِٔن‬ ‫اُ٠ ُ٘يٕ ٜٗق ك٤ٜخ رَ٣طخٗ٤خ هخث٬: »إ ٖٓ ٗؤٕ طٞٓ٤غ ٛ٬ك٤خص ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ رـؼِٚ ٌِٓخ إٔ ٣ويّ هيٓش ًز٤َس‬ ‫ْ‬ ‫ُ٤ْ كو٢ ُِؼَد حٌُ٣ٖ ٣ويٓٞٗٚ اُ٠ ىٍؿش حُؼزخىس، رَ ُِٝلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش أ٣٠خ...«. ٌُٖٝ حُّْ ،ًَ حٌُ١ »٣لَٔ‬ ‫حطٜخف ٍٓخُش أطخطٍٞى رويٍ ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُٔزخُـش« (77) أىٟ، ُٔٞء كع ػزي هللا، اُ٠ َٛف حُ٘ظَ ػٖ‬ ‫ٓ٠ٕٔٞ حَُٓخُش.‬ ‫أهطؤ أطخطٍٞى ك٤ٖ حػظزَ ػزي هللا ٓويٓخ ُيٟ حُؼَد. ٝرخُلؼَ كبٕ حُؼٞح١ق حُؼَر٤ش ًخٗض ػٌْ ًُي طٔخٓخ، اً‬ ‫حٟطَ ػزي هللا اُ٠ طـ٤٤َ ٓٔخٍ ١َ٣ن حُؼٞىس. كِ٣خٍطٚ ًخٗض هي طٔض ك٢ ٝهض ٜٗيص ك٤ٚ حُؼ٬هخص حُظًَ٤ش ـ‬ ‫حُؼَر٤ش طٞطَح ٗي٣يح ؿَحء حُظـخُٝحص ٝح٫ٗظٜخًخص حُظًَ٤ش حُٔظِح٣يس ك٢ ُٞحء (ٓ٘ـن) آٌ٘يٍٝٗش حٍُٔٞ١.‬ ‫ٓخٍٝص حٌُ٘ٞى حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ ك٢ ٍٓٞ٣ش كٍٞ إٔ ٣ٌٕٞ ٓٔظؼيح ُِٔٞحكوش ػِ٠ ِٓن حُِٞحء ك٢ ٓز٤َ‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظؤ٣٤ي حُظًَ٢ ُطٔٞكخطٚ حٍُٔٞ٣ش. َٝٛ حُـ٠ذ حٌُ١ أػخٍطٚ ُ٣خٍطٚ ر٤ٖ ٛلٞف حُؼَد كيح‬ ‫ؿؼَ حُٔل٤َ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ أٗوَس ٣َٜ ػِ٠ ػٞىطٚ اُ٠ ك٤لخ ػٖ ١َ٣ن حُزلَ ٜٝٓ٘خ اُ٠ حُويّ ك٢ هطخٍ هخٙ،‬ ‫(87) ري٫ ٖٓ حُؼٞىس رخُوطخٍ ػزَ ٍٓٞ٣ش ًٔخ ًخٕ ٓوططخ.‬ ‫أٌَٗ ػزي هللا رؼي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ ٝؿٞى أ٣ش ٗٞح٣خ هز٤ؼش ٍٝحء ُ٣خٍطٚ ُظًَ٤خ. ًٔخ أٌَٗ روٞس ؿِٔش حُ٘خثؼخص حُظ٢‬ ‫ٍحؿض ك٢ طِي ح٧ػ٘خء ػٖ طؤ٣٤يٙ ُلٌَس طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ: »ُ٤ْ ًَ ٓخ ٣٘ٔذ اُ٢ ك٤ٔخ ٣وٚ طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ا٫ ًٌرخ‬ ‫(97)‬ ‫ٓظؼٔيح. إ حٌٌُد ٛٞ أٗ٘غ حُوطخ٣خ«.‬ ‫طٔض آخ١ش حُِؼخّ ػٖ طوَ٣َ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ك٢ حُٔخرغ ٖٓ طُٔٞ ػخّ (7391 ّ). ط٠ٖٔ حُظوَ٣َ ك٢ ؿِأ٣ٚ ح٧ٍٝ‬ ‫ٝحُؼخٗ٢ طِو٤ٜخ ُظخٍ٣ن ح٫ٗظيحد ٝاىحٍطٚ ػِ٠ حُظٞحُ٢، ك٢ ك٤ٖ هيّ ك٢ ؿِثٚ حُؼخُغ ٝح٧ه٤َ حهظَحكخ ٣و٠٢‬ ‫رخػظٔخى (ٓؼخُـش ٛخٍٓش) ُـ (حَُٜحع حُٔٔظؼٜ٢ ر٤ٖ ؿخُ٤ظ٤ٖ هٞٓ٤ظ٤ٖ ىحهَ حُليٝى حُ٠٤وش ُزِي ٛـ٤َ). أٓخ‬ ‫حُٔؼخُـش كٌخٗض ٓظٔؼِش رخُظؤ٤ْ. ًخٗض اكيٟ حُيُٝظ٤ٖ حُـي٣يط٤ٖ َٓٗلش ٧ٕ طٌٕٞ »ىُٝش ػَر٤ش ٓئُلش ٖٓ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝحُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝح٧هَٟ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش«. أػخٍ حُظوَ٣َ أ٣٠خ آٌخٗ٤ش ٗوَ حٌُٔخٕ أ١ ٗوَ‬ ‫(18)‬ ‫حُؼَد ٖٓ حُٔٞحكَ حُلِٔط٤٘٤ش.‬ ‫77‬
  • 78.
    ‫ُْ طٌٖ ُٝحٍطخحُوخٍؿ٤ش ٝحُٔٔظؼَٔحص، ًِظخٛٔخ، ٍحٟ٤ظ٤ٖ ػٖ حُظوَ٣َ ُيٟ َٓحؿؼظٚ هزَ َٗ٘ٙ. كخُ٘ظ٤ـش حُطز٤ؼ٤ش‬ ‫حُٔظٔؼِش رظٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ ًٔذ حُـِء حُٔظَٝى ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ًخٗض طِ٣ي ٖٓ طؼو٤ي هخرِ٤ش حُظؤ٤ْ حٌُٔ٘ٞى‬ ‫ك٤ٜخ رخٌُحص. ُْ ٣ٌٖ حُٔزذ ًخٓ٘خ ك٢ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٌَٓٝٛخ ك٢ ُ٘يٕ، أٝ ك٢ إٔ هيٓخطٚ ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُٔخٟ٤ش‬ ‫ُْ طٌٖ ٓويٍس. ًخٕ ح٫ٓظوزخٍ حُلخطَ ُِظوَ٣َ ٗخطـخ، رخ٧كَٟ، ػٖ ٓؼَكش رَ٣طخٗ٤خ ُلو٤وش إٔ ٖٓ ٗؤٕ كٍٜٞ ػزي‬ ‫هللا ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حٌُٔٔذ حُؼَٟ٢ إٔ ٣ظٔوٞ رخُ٠ٍَٝس ػٖ حٓظؼيحء هخىس ػَد آهَ٣ٖ، رٔخ ٣ؼَٝ هزُْٜٞ‬ ‫رلٌَس حُظؤ٤ْ ًحطٜخ ُِوطَ:‬ ‫ٖٓ ٗؤٕ ح٫هظَحف حٌُ١ ٣و٠٢ ر٠ٍَٝس اىٓخؽ حُيُٝش حُؼَر٤ش حُـي٣يس رَ٘م ح٧ٍىٕ، ٍؿْ ٛلظٚ حُٔئًيس ٖٓ‬ ‫ك٤غ حُٔزيأ، إٔ ٣ظؼَٝ ُويٍ ًز٤َ ٖٓ حُٔؼخٍٟش، ٧ٗٚ هي ٣ؼ٘٢ اه٠خػٜخ ُلٌْ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا حٌُ١ طؼظزَٙ‬ ‫ح٧ًؼَ٣ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٓؼ٤َح ُويٍ ًز٤َ ٖٓ حُ٘ي ػِ٠ ٛؼ٤ي حُٞ٫ء ُِو٠٤ش حُؼَر٤ش، ٝحٌُ١ أهيّ، اٟخكش اُ٠‬ ‫ًُي، ػِ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٌٔخٗظٚ، ٓئهَح، ؿَحء اهخٓش ػ٬هخص ٝػ٤وش ٓغ ح٧طَحى. كخ٧ٓ٤َ ػزي هللا، ٍؿْ طٔظؼٚ‬ ‫رخُؼي٣ي ٖٓ حُل٠خثَ، هٜ٤َ حُ٘ظَ، ٝٗي٣ي حُُٞغ رخُيٓخثْ حُٜـ٤َس. ٝرخُظخُ٢ كوي ٣ل٠٢ حُلخم ٓٔخكخص ٝحٓؼش‬ ‫ٖٓ كِٔط٤ٖ ريُٝش ؿي٣يس هخٟؼش ُلٌٔٚ اُ٠ رَُٝ ٛؼٞرخص ٖٓ ٗٔ٢ ؿي٣ي ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ... ٝىٍٝ ػَر٤ش‬ ‫(78)‬ ‫أهَٟ ٓؼَ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش...‬ ‫ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص طؼِن آٓخ٫ ػِ٠ آٌخٗ٤ش (ٍٗٞس ػزي هللا). ٝهي طْ ط٘ز٤ٚ ػزي هللا ػٖ ١َ٣ن ٝحًٜٞربُ٠ إٔ‬ ‫أ٣ش ٓلخُٝش ٣زٌُٜخ »ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٩ُلخف ػِ٠ ١ِزٚ أٝ ػي ًظخً٤ظٚ هزَ كؤٜخ، ُٖ طئى١ ا٫ اُ٠ اُلخم حُ٠ٍَ‬ ‫رلَٛٚ ٓغ ًَ ٖٓ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ٝحُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ٝؿ٤َٛخ«. ١،ُذ ٖٓ ٝحًٜٞرؤٕ ٣زِؾ ػزي هللا رؤٕ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ًخٗض طل٠َ هطش حُظؤ٤ْ، ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طٌٖ ِٓظِٓش رؤ٣ش ٗوخ١ طلٜ٤ِ٤ش. (28) ا٫ إٔ ح٫هظَحف حُوخٟ٢ ربٌٓخٗ٤ش ْٟ‬ ‫حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٗي٣ي ح٩ؿَحء ُؼزي هللا اُ٠ ىٍؿش ؿؼِظٚ ؿ٤َ هخىٍ ػِ٠ طـخِٛٚ.‬ ‫ٓخٍع كٍٞح اُ٠ اػ٬ٕ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ، (38) ًٝخٕ حُِػ٤ْ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ كؼَ ًُي ػِ٠ حُٔ٨‬ ‫ٍكٞ هطش حُظؤ٤ْ حُظ٢ حهظَكظٜخ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش. أٓخ ػزي هللا كوي طْ ٗزٌٙ ٓ٤خٓ٤خ ٓؼَ حُٜٔخد رخُـٌحّ ؿَحء هزُٞٚ‬ ‫حُٔظَٔع َُِٔ٘ٝع. كخٍٝ ٝأهلن ك٢ ًٔذ طؤ٣٤ي حُلخؽ أٓ٤ٖ ٝاه٘خػٚ رخُلٌَس، ػٖ ١َ٣ن اؿَحثٚ رٜٔ٘ذ ٍثخٓش‬ ‫حٍُُٞحء ك٢ حُيُٝش حُـي٣يس. (48) ُْ ٣ٌٖ أٛيهخإٙ حُويحٓ٠ أهَ حٓظ٤خء اً رخىٍ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤زز٢ ٝكِرٚ، حٌُ١‬ ‫ػَف رخْٓ كِد حُيكخع حُٞ١٘٢ اُ٠ ح٫رظؼخى ػ٘ٚ ػِ٘خ. أٓخ ٓئ٣يٝٙ ك٢ ك٤لخ ٝػٌخ كوي أٛ٤زٞح رخَُػذ اُحء‬ ‫حكظٔخٍ إٔ ٣وزَ رظؤ٤ْ ٣زو٤ْٜ ك٢ حُـِء حُ٤ٜٞى١ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝػٔش آهَٕٝ ٖٓ أٜٗخٍٙ حٟطَٝح اُ٠ حَُٜد ٖٓ‬ ‫كِٔط٤ٖ هٞكخ ػِ٠ ك٤خطْٜ. (58) ًٌُي طَىىص أٛيحء حٓظٌ٘خٍ حُظؤ٤ْ ٝهزٍٞ ػزي هللا رٚ ك٢ ػٞحْٛ ػَر٤ش أهَٟ.‬ ‫ًخٗض ٓؼخٍٟش حُظؤ٤ْ ٗخرؼش، ًٔخ طوٞكض ُ٘يٕ، ٖٓ حُؼيحء ُؼزي هللا رٔويحٍ ٓخ ًخٗض ٛخىٍس ػٖ حٓظٜـخٕ حُلٌَس‬ ‫ٗلٜٔخ. ًٝخٗض ُيٟ ىٓ٘ن كٔخرخص طَ٣ي طٜل٤ظٜخ ٓغ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ هي ُحٍ طًَ٤خ هزَ َٜٗ ٝحكي، ٝحٌُ١ ظَ‬ ‫ىحثزخ ػِ٠ حُظيهَ ك٢ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش ٓؼ٤خ ٍٝحء اهخٓش ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٖٝٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ حرٖ‬ ‫ٓؼٞى ًخٕ ٓؼخٍٟخ ٧١ طؼِ٣ِ ُ٘لًٞ هٜٔٚ حُِيٝى ٌٓ٘ حُويّ. أٓخ حُٜـٔخص ح٧هٟٞ ٝح٧ػ٘ق كوي ؿخءص ٖٓ‬ ‫ٜٓيٍ ؿ٤َ ٓظٞهغ، ٖٓ أهَرخء ػزي هللا ك٢ حُؼَحم. ٝهي ط٠ٖٔ ٍكٞ حُؼَحم حُ٘ي٣ي ُِظؤ٤ْ حٌُ١ ػِن ػِ٤ٚ ُٝ٣َ‬ ‫(68)‬ ‫حُٔٔظؼَٔحص هخث٬: »ٓخ ٖٓ ػَٔ أًؼَ ػيحء أٝ أًؼَ اكَحؿخ ُ٢ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُ٘وٜ٢ ًخٕ ٣ٌٖٔ حهظَحكٚ«‬ ‫ٖٓ حُٜـّٞ حُؼ٘٤ق ػِ٠ ػزي هللا ٗوٜ٤خ ك٢ حُٜلخكش حُؼَحه٤ش. ًٝخٕ ٍى حُلؼَ حُؼَحه٢، ٓؼِٚ ٓؼَ ٍىٝى ح٧كؼخٍ‬ ‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ، ٣ؼٌْ ٓظخُْ ٓظَحًٔش. أٟق اُ٠ ًُي أٜٗخ ػٌٔض أ٣٠خ حُوِن حُٔظِح٣ي ُِ٘ظخّ حُؼَحه٢ حٌُ١ ُْ‬ ‫٣ٌٖ ٣ٔظط٤غ طلَٔ طزؼخص حُٔزخُـش ك٢ حُظٔخٛ٢ ٓغ ػزي هللا حٌَُٔٝٙ أًؼَ كؤًؼَ.‬ ‫ٌٓ٘ حٗو٬د رٌَ ٛيه٢ ك٢ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (6391 ّ) ظَ ػزي هللا كَ٣ٜخ ػِ٠ ٓظخرؼش حُ٘ئٕٝ حُؼَحه٤ش‬ ‫ػٖ ًؼذ. ٝهي ًخٕ رطز٤ؼش حُلخٍ ٓٔظخء ٖٓ ح٫ٗو٬د ـ ٖٓ ٟ٤خع ِٓطش حرٖ أه٤ٚ ؿخُ١ ـ ِٓي حُؼَحم، ٝطلي١‬ ‫َٓ٘ٝػ٤ش حُيػخٟٝ حُٜخٗٔ٤ش حُظ٢ ظِض طظٔظغ رخَُػخ٣ش ٌٓ٘ حُؼٍٞس حُؼَر٤ش. رِؾ هِوٚ كيح ؿؼَ ؿخُ١ ٣يػٞٙ اُ٠‬ ‫رـيحى ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢، ُ٤َٟ ر٘لٔٚ إٔ حُٟٞغ ُْ ٣ٌٖ ػِ٠ حُيٍؿش حُظ٢ طٍٜٞٛخ ٖٓ حُوطٍٞس. ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي‬ ‫هللا هي ٗؼَ رخ٫ٍط٤خف اُحء ٓخ ٝؿيٙ ٝ٫ ٓ٤ٔخ اُحء حُِ٘ػش ح٫ٗؼِحُ٤ش حُظ٢ ١زؼض حُلٌٞٓش، ٝحُظ٢ طًَض ٓخكش‬ ‫ٓ٤خٓش حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ٝحُٞكيس حُؼَر٤ش ٓلظٞكش أٓخّ ٗ٘خ١خطٚ حُوخٛش. (78) ؿ٤َ إٔ هِوٚ ػِ٠ ٓ٬ٓش ػَٕ ؿخُ١‬ ‫ٓخ ُزغ إٔ رِؾ أٝؿٚ ك٢ ٍر٤غ ػخّ (7391 ّ). ُْٝ ٣ؼَف طيهِٚ كيٝىح ٝٛٞ ٣لخٍٝ اه٘خع ؿخُ١ رخ٫ؿظٔخع ٓؼٚ‬ ‫هخٍؽ كيٝى حُؼَحم، أٝ ار٬ؿٚ ٍٓخثَ ػٖ ١َ٣ن ػ٘٤وش حَُٔكّٞ ك٤َٜ. ٝهي أًؼَ ٖٓ حطٜخ٫طٚ حُٜخطل٤ش رزـيحى،‬ ‫(88)‬ ‫كظ٠ إٔ حُٔؤْ حُؼَحه٢ حٟطَ اُ٠ طز٘٢ ًٍ٣ؼش ار٬ؿٚ إٔ حُو٢ ًخٕ ٓؼط٬.‬ ‫رؼي أَٜٗ ٖٓ ٓؼَ ٌٛح ح٩ُػخؽ حٌُ١ أػخٍ ٓو٢ ؿخُ١ حُ٘ي٣ي، ٝحٌُ١ ًخٗض حُلٌٞٓش حُؼَحه٤ش هي كخُٝض، ىٕٝ‬ ‫ٗـخف، ؿؼَ رَ٣طخٗ٤خ طِـٔٚ، ٝكَ هزٍٞ ػزي هللا رخُظؤ٤ْ حُلَٛش حُٔؼخُ٤ش ُظ٘ٞ٣ٚ ٓٔؼظٚ، ُظل٤٤ي أ١ طؤػ٤َحص هي‬ ‫87‬
  • 79.
    ‫طظَطذ ػِ٠ ىٓخثٔٚ،ٝ٩١٬م حُؼ٘خٕ ُ٪كزخ١ حٌُٔزٞص. ًٔخ ٝكَ ُِلٌٞٓش كَٛش طٞٓ٤غ ىحثَس ؿخًر٤ظٜخ ػٖ‬ ‫١َ٣ن ح٫ُظلخم ٓـيىح، ُٝٞ هطخر٤خ، رًَذ ىػخس حُٞكيس ٝحُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٣وق ٝكيٙ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٢ ٛ٤ق (7391 ّ). ًخٗض ٍحثلش ٓئحَٓحص ح٫ؿظ٤خٍ‬ ‫حُٔ٘زؼؼش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ طٔ٨ ح٧ؿٞحء، ٓٔخ أىٟ اُ٠ رؼٞ ح٫ػظوخ٫ص. ٝٓٞح١٘ٞٙ رخٌُحص ًخٗٞح ٓ٘ؤٔ٤ٖ‬ ‫كٍٞ ه٠٤ش حُظؤ٤ْ، ٝه٤َ إ رؼ٠ْٜ ًخٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣ؼِٔٞح ًطخرٍٞ هخْٓ ٟيٙ اًح ٓخ ٝحكن حرٖ ٓؼٞى ػِ٠‬ ‫ؿِٝ َٗم ح٧ٍىٕ. (98) رِؾ اكٔخٓٚ رخُؼُِش كيح ؿؼِٚ ٣ٞكي ٓلٔي ح٧ٗٔ٢ اُ٠ حُويّ، ُ٤ظؤًي ٖٓ إٔ حًُٞخُش‬ ‫(19)‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ُْ طٌٖ ٛ٢ ح٧هَٟ هي طوِض ػ٘ٚ ُِظؼخَٓ ٓغ ُػٔخء ػَد آهَ٣ٖ ٣ظٔظؼٕٞ رويٍ أًزَ ٖٓ حُ٘ؼز٤ش.‬ ‫ُٔخًح ًخٕ ػزي هللا، ٝكيٙ، هي حكظ٠ٖ حُظؤ٤ْ؟ ُْ ٣ـي ٓؼخَٛٝٙ أ٣ش ٛؼٞرش ك٢ ح٫ٛظيحء اُ٠ ىحكغ. كٜٞ ٝكيٙ ًخٕ‬ ‫ٓ٤ٌٔذ ٓ٘ٚ. أٓخ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ كوي ٍك٠ٞح حُلٌَس رؤًؼَ٣ظْٜ حُٔخكوش؛ ٝهي أٟٝق ًُي ػٜ٤خٕ ِٓٔق ىحّ ػخٓ٤ٖ‬ ‫ّ‬ ‫حػ٘٤ٖ حٗيُغ رؼي ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ ٛيٍٝ طوَ٣َ حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٝىٍ ػِ٠ ٓيٟ ؿ٠ذ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝٗؼٍْٞٛ‬ ‫رخ٩كزخ١. ًٔخ ٓخػي ػِ٠ اه٘خع رَ٣طخٗ٤خ رؤٕ حُظؤ٤ْ ُْ ٣ٌٖ ٓز٤٬ ُظٜٞ٣ذ ٓ٤خٓظٜخ حُٔظؤُٓش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ كًَش حُظَٔى هيٓض رخُلؼَ هيٓش ٓؼ٤٘ش ُؼزي هللا، اً أُحكض حُوخىس حُوٞٓ٤٤ٖ ـ حُٞ١٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣٘خكٔٞٗٚ‬ ‫ك٢ كِٔط٤ٖ ػٖ حُطَ٣ن. ٝهي ًخٕ ٓئ٣يح ُو٤خّ رَ٣طخٗ٤خ ربرؼخىْٛ ٌٓ٘ ح٩َٟحد حُؼخّ. (79) ٝٓخ إ ُحىص حُٔؼخٍٟش‬ ‫كيس ٝهطٍٞس رؼي اػ٬ٕ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ كظ٠ رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ أه٤َح اُ٠ حطوخً هَحٍ ٣و٠٢ رخػظوخٍ أػ٠خء‬ ‫حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ. ٛل٤ق إٔ حُلخؽ أٓ٤ٖ ٗـخ ٖٓ ح٫ػظوخٍ ك٢ كِٔط٤ٖ، ٌُٝ٘ٚ ٓخ ُزغ إٔ هزٞ ػِ٤ٚ ك٢ ُز٘خٕ‬ ‫ك٤غ ٟٝغ طلض ح٫ػظوخٍ حُُِٔ٘٢. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٗـٞح ٖٓ ح٫ػظوخٍ طٔخٓخ كلَٝح اُ٠ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝحُوخَٛس‬ ‫ٝرـيحى. ٖٝٓ ىٓ٘ن هخٓٞح رظٞؿ٤ٚ كًَش حُؼٜ٤خٕ ك٢ كِٔط٤ٖ. ُٝٔٞء كع ػزي هللا كبٗٚ ظَ، ؿَحء ظَٝف‬ ‫حُؼٜ٤خٕ، ػخؿِح ػٖ حٓظـ٬ٍ ؿ٤خرْٜ ٝطٞظ٤لٚ ٖٓ أؿَ ُ٣خىس ٗلًٞٙ ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫أىص ١ز٤ؼش حُؼٜ٤خٕ حُِٔٔق رخٌُحص اُ٠ حٓظزؼخى ػزي هللا ٖٓ حُٔ٘خًٍش ُػ٤ٔخ ٍٛٞ٣خ، ٗخ١وخ ٍٓٔ٤خ، أٝ ٝٓ٤طخ.‬ ‫ًخٗض حُلًَش »كخُش ٓظٞٓطش ر٤ٖ كَد ك٬ك٤ش ٖٓ ؿٜش، ٝكَد ٗؼز٤ش ػٍٞ٣ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش« (29) ٝٓخ ُزؼض إٔ‬ ‫ريأص طٌ٘ق حُ٘وخد ػٖ حُز٘٤ش حُظلظ٤ش ُِٔـظٔغ حُلِٔط٤٘٢، ٝطيكغ ػ٘خَٛٛخ حٌُٔٞٗش حُٔوظِلش رخطـخٙ ٓؼخىحس رؼ٠ٜخ‬ ‫رؼ٠خ، ٝطِو٢ رظ٬ٍ حُ٘ي ػِ٠ ؿِٔش حُٔ٘طِوخص ٝح٫كظَحٟخص حُظ٢ ًخٗض هي أروض حُظ٘ظ٤ٔخص حَُٜٓ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش‬ ‫ػِ٠ كخُٜخ اُ٠ ًُي حُل٤ٖ. ًٌُٝي كبٕ كًَش حُؼٜ٤خٕ أظَٜص ٓيٟ ٛ٬رش حُوز٠ش حُلٞ٫ً٣ش ُِٔ٤طَس‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش. أىٟ طٜٔ٤ْ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓلن حُؼٍٞس أٝ٫، ٝح٫ٗظوخٍ اُ٠ حُلي٣غ ػٖ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ رؼي ًُي، اُ٠‬ ‫حٓظزؼخى حُٞٓخ١ش، ك٠٬ ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ، ػِ٠ أ٣ش كخٍ، هي ؿؼَ ٗلٔٚ ٗوٜ٤خ ؿ٤َ ٓئَٛ ُ٬ٟط٬ع رٔؼَ‬ ‫ٌٛح حُيٍٝ ؿَحء طؤ٣٤يٙ حُلخٟق ُؼِٔ٤ش حُظؤ٤ْ.‬ ‫١ٞحٍ ػخٓ٢ ح٫ٗظلخٟش حُِٔٔلش أرو٠ ػزي هللا ٛٞطٚ هخكظخ ؿيح. ُْ ٣ٔخكَ ه٢ اُ٠ هخٍؽ َٗم ح٧ٍىٕ، كظ٠ اُ٠‬ ‫حُويّ؛ ٝؿَٟ حهظِحٍ حطٜخ٫طٚ ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝإ ُْ ٣ظْ هطؼٜخ ك٢ أ١ ٝهض ٖٓ ح٧ٝهخص. ٗؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ‬ ‫حَُٓٔ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝهِٚ ٖٓ طَٜ٣لخطٚ حَُٓٔ٤ش ػٖ حُٟٞغ.‬ ‫كخٍٝ ػزي هللا إٔ ٣زو٠ ٗزٚ ؿخثذ ػٖ ح٧ٗظخٍ ك٢ ٌٛح ح٧ٝهخص حُٔ٠طَرش. ٌُٖٝ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ، رٔزذ ٓٞهؼٚ‬ ‫حُــَحك٢، َٗ٣خٕ ك٤خس حُليحث٤٤ٖ حُِٔٔل٤ٖ ك٢ كِٔط٤ٖ. كخ٧ِٓلش ٝحَُؿخٍ ِٝٛض اُ٠ كِٔط٤ٖ ٖٓ حُلـخُ‬ ‫ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٔخ ٌَٗ ح٧ه٤َ ٓ٬ًح ُِٔوخطِ٤ٖ ُيٟ طٜخػي حُ٠ـ٢ حُؼٌَٔ١ حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ك٢ كِٔط٤ٖ. ًخٗض ح٧ٍحٟ٢ حُٞػَس ٝح٧ىؿخٍ حُِٔىَٛس ك٢ ٓ٘طوش ػـِٕٞ حُٞحهؼش ك٢ حُِحٝ٣ش حُ٘ٔخُ٤ش ـ حَُ٘ه٤ش‬ ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ حُٔؼخرَ حَُث٤ٔ٤ش َُِؿخٍ ٝح٧ِٓلش ٝحَُٓخثَ ح٥ط٤ش ٖٓ ىٓ٘ن ٝٓخ ٍٝحءٛخ، ٝأكي أًؼَ ح٧ٓخًٖ أٓ٘خ‬ ‫٫ؿظٔخػخص حُٔظَٔى٣ٖ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ ٝ٫ء أٛخُ٢ حُٔ٘طوش ٖٓ حُل٬ك٤ٖ ُؼزي هللا ًخٕ ًٌٓ٘ٞخ رٚ ػِ٠ حُيٝحّ،‬ ‫٧ْٜٗ ظِٞح ٣٘ؼَٕٝ رؤْٜٗ أهَد اُ٠ ك٬ك٢ كٍٞحٕ ٝحُـِ٤َ ٖٓ حُؼ٘خَٛ حُوزِ٤ش حُٔل٠ِش ك٢ ػٔخٕ. ٝهي ظِٞح،‬ ‫ٓؼِْٜ ٓؼَ أًؼَ٣ش ك٬ك٢ كِٔط٤ٖ، ٣ٞكَٕٝ حُـطخء ٝحُٔئٕ ُِٔظَٔى٣ٖ ػ٘ي حُلخؿش. (39) طَحٝكض طؤ٤٘خص أػيحى‬ ‫حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ حُظلوٞح رٜلٞف حُٔوخطِ٤ٖ ر٤ٖ حُؤٔ٤ٖ ٝحُٔجظ٤ٖ ٝهٔٔ٤ٖ. (49) أٓخ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٗلٔٚ‬ ‫كوي طؼَٟض ٗزٌخص ح٫طٜخ٫ص ٝهطٞ١ أٗخر٤ذ حُ٘ل٢ ٝحٌُٔخطذ حُلٌٞٓ٤ش ُ٨ػٔخٍ حُظوَ٣ز٤ش رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش.‬ ‫حٟطِغ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش كٔخ٣ش ػزي هللا ٖٓ ٓؼَ ٌٛٙ ح٫ٗؼٌخٓخص حُيحهِ٤ش، ًٔخ هخّ ٛٞ رظ٘ـ٤غ حُوَٝ٣٤ٖ ك٢‬ ‫حُ٘ٔخٍ ػِ٠ ط٘ظ٤ْ حُيكخع حٌُحط٢ ٟي حُٔظَٔى٣ٖ. ًٝخٗض ٌٛٙ حُلٌَس ٗز٤ٜش رظِي حُظ٢ ًٔ٘ض ٍٝحء هِن ٍٝحر٢‬ ‫حُٔ٬ّ حُِٔػٞٓش ك٢ كِٔط٤ٖ، طِي حُـٔخػخص حُِٔٔلش حُٔؼخى٣ش ُِٔظَٔى٣ٖ حُٔ٘ظٔش ُٔ٘غ حُوَٝ٣٤ٖ ٖٓ ىػْ‬ ‫97‬
  • 80.
    ‫حُٔظَٔى٣ٖ. ٝرخُلؼَ كبٕح٩ٗخػخص طليػض ػٖ ٝؿٞى حطٜخ٫ص ر٤ٖ ػزي هللا ٝر٤ٖ ٓ٘ظٔ٢ ٌٛٙ حُـٔخػخص‬ ‫(59)‬ ‫حَُث٤ٔ٤٤ٖ: كوَ١ حُ٘٘خٗ٤ز٢ ٝكوَ١ ػزي حُٜخى١.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ػخُٓش ػِ٠ ٓلن حُؼٍٞس، ًِٝلض ؿِءح ًز٤َح ٖٓ هٞحطٜخ حُؼخِٓش رظ٘ل٤ٌ حُٜٔٔش،‬ ‫كبٕ كٌَس حُظؤ٤ْ ُْ طِن ه٢ طَك٤زخ ىحكجخ ُيٟ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كٔخ إ رخطض حٓظ٘ظخؿخص حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش ٓؼِ٘ش‬ ‫ػِ٠ حُٔ٨ كظ٠ ريأص حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ط٘ؤٟ ر٘لٜٔخ ػٖ حُلٌَس. ٝٓخ ُزؼض ُـ٘ش طؤ٤ْ رَثخٓش حُٔ٤َ ؿٕٞ‬ ‫ٝٝىٛي، طْ ا٣لخىٛخ ٫كوخ ُِ٘ظَ ك٢ حٌُ٤ل٤ش حُؼِٔ٤ش ٫ؿظَحف حُظؤ٤ْ ػِ٠ ح٧ٍٝ، إٔ ٝكَص ٓوَؿخ ُِظَحؿغ.‬ ‫ط٠ٖٔ حُظوَ٣َ ³حٌُ١ أػيطٚ حُِـ٘ش حُـي٣يس‪ µ‬ػ٬ػش ٓ٘خٍ٣غ طؤ٤ْ، ٝأٗخٍ اُ٠ أًؼَٛخ حطٜخكخ رخُٔؼوُٞ٤ش، ؿ٤َ أٗٚ‬ ‫حٓظوِٚ إٔ أ٣خ ٖٓ حُٔ٘خٍ٣غ حُٔطَٝكش ُْ ٣ٌٖ هخر٬ ٧ٕ ٣ظٔوٞ ػٖ ىُٝظ٤ٖ هخىٍط٤ٖ ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ ٝحُل٤خس.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُظَٜ٣ق حُٔ٤خٓ٢ حُٔٔظ٘ي اُ٠ حٓظ٘ظخؿخص حُِـ٘ش هخّ ريكٖ كٌَس حُظؤ٤ْ، ٝأػِٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬ ‫ٓظٔؼ٠ اُ٠ كَ هخثْ ػِ٠ حُظلخْٛ ر٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى. ُِٝظَٞٛ اُ٠ ٓؼَ ٌٛح حُلَ ًخٕ ٓ٤ظْ َٓ٣ؼخ ىػٞس هخىس‬ ‫كِٔط٤٘٤٤ٖ ٝػَد آهَ٣ٖ ٝٓ٘يٝر٤ٖ ٜٛخ٣٘ش اُ٠ ُ٘يٕ ُ٤ظ٘خٍٝٝح ٓغ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜش، ٝٓغ رؼ٠ٜٔخ‬ ‫(69)‬ ‫رؼ٠خ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، اًح ٓخٍص ح٧ٍٓٞ ًِٜخ ٓ٤َح كٔ٘خ.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا هي حؿظٔغ رؤػ٠خء ٖٓ ُـ٘ش حُظؤ٤ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُٔوخ١ؼش حُلِٔط٤٘٤ش ح٫ؿٔخػ٤ش ُؼِٜٔخ. كوي هيّ‬ ‫ر٤خٗخ ٌٓظٞرخ حهظَف ك٤ٚ، ًزي٣َ ُِظؤ٤ْ، طٞك٤ي كِٔط٤ٖ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ طلض كٌٔٚ ٛٞ، ٟٝٔخٕ كٌْ ًحط٢‬ ‫ُِٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ا١خٍ حُيُٝش حُٔٞكيس ح٧ًزَ. ٝحهظَف أ٣٠خ اروخء ح٫ٗظيحد حُزَ٣طخٗ٢ ػَ٘ ٓ٘ٞحص، ٣ظْ رؼيٛخ‬ ‫حٓظزيحُٚ رٔؼخٛيس ٗز٤ٜش رخُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش. أٓخ حُٜـَس، ٝٛ٢ حٌُِٔ٘ش ح٧ٗي طؼو٤يح، كٌخٗض ٓظٔظَٔ‬ ‫ك٢ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش حُٔظٔظؼش رخُلٌْ حٌُحط٢. ٝك٤ٔخ رؼي »ٓ٤ظْ طَى حطوخً حُوَحٍ ر٘ؤٕ ٓٔؤُش حُٔٔخف رٜـَس أػيحى‬ ‫ٓ٘خٓزش اُ٠ أٍحٟ٢ حُيُٝش حُؼَر٤ش حُٔٞكيس (هخٍؽ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش) ًٔخ ٣َحٛخ حُؼَد، اًح ٓخ أػزظض طـَرش كٖٔ‬ ‫(79)‬ ‫حُ٘٤ش ٝحٓظؼيحى حُ٤ٜٞى ُ٬ٗيٓخؽ رْٜ إٔ ٓؼَ طِي حُٜـَس ٫ ط٘طٞ١ ػِ٠ أ١ ٍَٟ«.‬ ‫ُْ طٌٖ هطش ػزي هللا ؿي٣يس، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ حُظلخٛ٤َ ًخٗض كي٣ؼش. ٝهي أ١ِن حُٔ٘ظويٕٝ حُؼَد ػِ٤ٜخ‬ ‫حْٓ (َٓ٘ٝع طؤ٤ْ ٜٓـَ) ٝٗـزٞح طيهِٚ ٖٓ هِق ظٍٜٞ حُوخىس حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔ٘ل٤٤ٖ. ٝػِ٠ حُٜؼ٤ي حُ٘ؼز٢ طْ‬ ‫اؿ٬م حُٔل٬ص حُظـخٍ٣ش ك٢ حُؼي٣ي ٖٓ ٓيٕ ٝرِيحص َٗم ح٧ٍىٕ طؼز٤َح ػٖ حُظ٠خٖٓ ٓغ كِٔط٤ٖ، ٝػٖ‬ ‫(89)‬ ‫حُٔؼخٍٟش ُؼزي هللا.‬ ‫ٝٓخ إ ػِْ ػزي هللا إٔ حٓظ٘ظخؿخص ٝٝىٛي ًخٗض هي ٗٔلض َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ كظ٠ أرِؾ ُ٘يٕ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٣٘ظظَ‬ ‫طؼٞ٣٠خ. اٗٚ ٣ؼظزَ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ِِٓٓش أىر٤خ رخُظؼٞ٣ٞ ػٖ طزيى ح٧ك٬ّ »٧ٗٚ ىػْ ٓ٤خٓظٜخ ٝأرو٠ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٛخىثخ«. (99) ؿخء ٍى ُ٘يٕ َٓ٣ؼخ ٍٝٗ٤وخ. ػِ٠ حُلٍٞ ؿَٟ حُظٜٞ٣ض ػِ٠ ٓ٘لٚ ٓزِؾ أُق ٝهٔٔٔجش ؿ٘٤ٚ‬ ‫حٓظَُ٤٘٢ ًٔ٘لش حٓظؼ٘خث٤ش، ًٔخ طٔض ىػٞس ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ اُ٠ ُ٘يٕ ػِ٠ ٍأّ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد‬ ‫ح٥هَ٣ٖ حُوخىٓ٤ٖ ُِٔ٘خًٍش ك٢ ٓلخٟٝخص حُطخُٝش حُٔٔظي٣َس حُٔوظَكش كٍٞ كِٔط٤ٖ ٖٓ أؿَ ٓ٘خه٘ش ٟٝغ َٗم‬ ‫(117)‬ ‫ح٧ٍىٕ.‬ ‫ػوي ٓئطَٔ ٓخٗض ؿ٤ْٔ حٌُ١ ًخٕ ٓ٤ٌَ٘ أىحس ُٜ٤خؿش ٓ٤خٓش كِٔط٤٘٤ش ؿي٣يس ػِ٠ ػـَ رٔزذ ح٫هظَحد حُٔئًي‬ ‫رٌَ٘ ٫ ُزْ ك٤ٚ ُِلَد ٓغ أُٔخٗ٤خ. كٌٔ٘ أ٣ٍِٞ (8391 ّ) ه٬ٍ أُٓش ٓ٤ٞٗن، ًخٗض هط٢ حُظَٜف رخَُ٘م‬ ‫ح٧ٝٓ٢ ك٢ كخٍ ٗ٘ٞد كَد أٍٝر٤ش هي ى،ٍٓض. ًٝخٕ هي طوٍَ آٌٗحى، هزَ حٓظٌٔخٍ طوَ٣َ ُـ٘ش حُظؤ٤ْ رٞهض‬ ‫ؿ٤َ هٜ٤َ، طؼِ٤ن ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ ٝٝهق حُٜـَس ك٢ كخٍ ٗ٘ٞد حُلَد، ٝطْ آٍخٍ ر٤خٕ ٣ظ٠ٖٔ ًُي، رَه٤خ، اُ٠‬ ‫(717)‬ ‫ٓخثَ حَُٔحًِ حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٣ٌٕٞ ؿخِٛح ُ٪ػ٬ٕ ُلظش حٗي٫ع حُلَد رٍٜٞس ٓلخؿجش.‬ ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش طْ طـ٘زٜخ رٍٜٞس ٓئهظش، كبٕ (ٓ٬ّ ُٓخٗ٘خ) كٔذ طؼز٤َ ط٘ٔزَُ٤ٖ ًخٕ‬ ‫ٌٓٞٗخ ػِ٠ ح٩ٗظٜخء، ُٝ٤ْ أًؼَ ٖٓ ػِٔ٤ش طؤؿ٤َ ُِلَد. ٝك٢ ٌٛٙ حُِٜٔش ًخٗض اكيٟ حُٜٔٔخص حٌُؼ٤َس حُظ٢‬ ‫طٞحؿٚ رَ٣طخٗ٤خ ٓظٔؼِش رظٜل٤ش حُلٔخرخص ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، رـ٤ش طؼِ٣ِ حُويٍس حُيكخػ٤ش ُ٪ٓزَح١ٍٞ٣ش. ُظِي‬ ‫حُـخ٣ش ًخٕ ٓئطَٔ ٓخٗض ؿ٤ْٔ هي ىػ٢ اُ٠ ح٫ؿظٔخع.‬ ‫ٖٓ حُـخٗذ حُؼَر٢ ْٟ حُٔئطَٔ أػ٠خء ٖٓ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ (ُٝٞ ريٕٝ حُلخؽ أٓ٤ٖ) ٖٝٓ ط٘ظ٤ْ حُ٘٘خٗ٤ز٢،‬ ‫ٖٝٓ كِد حُيكخع حُٞ١٘٢ (رٖٔ ك٤ْٜ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢)، ٓٔؼِ٤ٖ ُلِٔط٤ٖ، ٓغ ٓٔؼِ٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم‬ ‫َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُ٤ٖٔ. أٓخ ٖٓ حُـخٗذ حُ٤ٜٞى١ كوي ك٠َ ٓٔؼِٕٞ ػٖ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ، ٝػٖ حُـخُ٤خص حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ًَ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝأٍٝٝرخ ٝؿ٘ٞد حكَ٣و٤خ ٝأَٓ٣ٌخ. حؿظٔغ حُٞكيحٕ َٓس‬ ‫حؿظٔخػخ ؿ٤َ ٍٓٔ٢، ؿ٤َ إٔ حُٔئطَٔ ًخٕ ٖٓ ك٤غ حُـَٞٛ ٓئطَٔ٣ٖ، ٧ٕ حُٔ٘يٝر٤ٖ حُؼَد ٖٓ ؿٜش ٝٗظَحثْٜ‬ ‫08‬
  • 81.
    ‫حُ٤ٜٞى ٖٓ حُـٜشحُٔوخرِش ُْ ٣ـظٔؼٞح ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ا٫ رٍٜٞس ٓ٘لِٜش. طـ٘ذ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ٓٔؼَ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، حُزَُٝ ك٢ ؿِٔخص حُٔئطَٔ ٝظَ كَ٣ٜخ ػِ٠ ٓٔخ٣َس حُٔ٘خػَ حُؼَر٤ش حُؼخٓش ك٢ ٓخثَ حُ٘وخ١.‬ ‫ك٢ ٜٗخ٣ش حُٔئطَٔ ًخٕ حُـخٗزخٕ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُؼَر٢ هي طٞٛ٬ اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُظلخْٛ، رخُٔوخٍٗش ٓغ حُظلخْٛ‬ ‫حُٔظلون ر٤ٖ حُـخٗز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُ٤ٜٞى١. ٝهي ؿخءص حُ٘ظ٤ـش حُٔظٔؼِش رخٌُظخد ح٧ر٤ٞ ػخًٔش ُٔيٟ حطلخم‬ ‫ح٧١َحف. ًخٕ ٗظخّ كٌْ ىٓظٍٞ١ ٓ٤وخّ طيٍ٣ـ٤خ ك٢ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ٓيٟ ػَ٘ ٓ٘ٞحص؛ طليىص حُٜـَس حُ٤ٜٞى٣ش‬ ‫ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ حُوخىٓش رؤْ ٝٓزؼ٤ٖ أُلخ، ٝهي م،ىٍ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٌٛح حَُهْ إٔ ٣َٞٛ كـْ حٌُٔخٕ‬ ‫حُ٤ٜٞى اُ٠ كٞحُ٢ ػِغ حُؼيى ح٩ؿٔخُ٢ ٌُٔخٕ كِٔط٤ٖ؛ ٝأ٣ش ٛـَس اٟخك٤ش ُٖ ٣ظْ حُٔٔخف رٜخ رؼي طِي حُلظَس ا٫‬ ‫رٔٞحكوش حُؼَد، ًٔخ إٔ ػِٔ٤خص ر٤غ ح٧ٍحٟ٢ ًخٗض ٓظو٠غ ُِظ٘ظ٤ْ. (217) أٓخ ح٫ٓظو٬ٍ حُ٬كن ُلِٔط٤ٖ كوي‬ ‫ؿَٟ ٍرطٚ رَ٘١ ٝؿٞى ػ٬هخص ؿ٤يس ر٤ٖ حُؼَد ٝحُ٤ٜٞى، ٝهي ًخٕ ٌٛح ؿٟٔٞخ أػخٍ حٓظٜـخٕ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش‬ ‫حُؼِ٤خ ٝٗؼٍٞٛخ رؼيّ حُؼوش.‬ ‫أهزَ ػزي هللا ػِ٠ حكظ٠خٕ ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ حُـي٣يس. كخُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ هي حٓظطخع حُلٍٜٞ‬ ‫ػِ٤ٜخ ُٜخُق َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓ٘خه٘خطٚ حُٔٔزوش ٓغ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ًخٗض هي ِٗػض رؼٞ ح٧ٗٞحى ٖٓ ه٤زظٚ‬ ‫اُحء حُظؤ٤ْ. ًٝخٗض ٌٛٙ حُٔ٘خه٘خص ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هيٍ ٖٓ ح٧ٛٔ٤ش ٧ٜٗخ ً٘لض ػٖ كو٤وش ٟٝغ ػزي هللا ك٢ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. أًي أرٞ حُٜيٟ ػِ٠ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُٖ ٣ويّ ػِ٠ حُٔطخُزش رخٓظو٬ُٚ هزَ إٔ طٜزق ٓظٞكَس ػِ٠ حُٔٞحٍى‬ ‫حُٔخُ٤ش حُ٬ُٓش ُيػٔٚ، ٝأٟخف إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ٣٘زـ٢ إٔ ٣ظلي ٓغ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝكِٔط٤ٖ ُ٤ظٌٖٔ ٖٓ (حُٞهٞف‬ ‫ػِ٠ هيٓ٤ٚ). ًٔخ أٗٚ ٍكغ ٛٞطٚ اُ٠ حُلي ح٧هٜ٠ ٓطخُزخ ربػطخء ػزي هللا ٓزخُؾ ٓ٘خٓزش ٖٓ ح٧ٓٞحٍ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ‬ ‫ح٩ٗلخم ػِ٠ ًٔذ حُِٔ٣ي ٖٓ حُظؤ٣٤ي ك٢ حُز٬ى.‬ ‫كخُ٘ؼذ، ٝحُزيٝ ٝؿٔ٤غ ٗ٤ٞم ٓوظِق حُوَٟ، ٗي٣يٝ ح٫ٍطزخ١ رٚ رؼزي هللا ٗوٜ٤خ ٧ٗٚ ِْٓٔ ٝ٧ٗٚ كل٤ي حُ٘ز٢‬ ‫ٝ٧ٗٚ ى٣ٔوَح١٢ ؿيح ٓؼْٜ، ْٝٛ ٣ـيٕٝ ىحثٔخ أرٞحرٚ ٓلظٞكش ػِ٠ ٜٓخٍػٜخ... ٌٛح رلي ًحطٚ ُ٤ْ ًخك٤خ.. ٝأك٤خٗخ‬ ‫٣٘ٞء ح٧ٓ٤َ طلض ػذء حُي٣ٕٞ، كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ ح٩ٗلخم ػِ٠ كِٔش حُ٘٘خ١خص حُظ٢ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طزو٢ حُ٘ؼذ ِٓظلخ‬ ‫كُٞٚ... ُٝيٟ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُِٔطخص ح٩ىحٍ٣ش ح٧هَٟ رؼٞ حُٜ٘خى٣ن حَُٔ٣ش حُوخٛش ُٔؼَ ٌٛح‬ ‫حُ٘ٞع ٖٓ ح٩ٗلخم... ٝطخرغ ً٬ٓٚ ىحػ٤خ اُ٠ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ حٓظ٬ى ٛ٘خى٣ن ٓٔخػِش. ٝهي طْ اػ٬ٕ حُظ٘خُ٫ص هزَ‬ ‫حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش ر٤ّٞ ٝحكي، »٩ػطخثٜخ كَٛش ٣ّٞ ٝحكي هزَ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حُلِٔط٤٘٢ ُظٌٔ٤ٖ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا‬ ‫ٖٓ طلو٤ن كِٔش ىػخث٤ش ٗخؿلش ٓظًَِس ػِ٠ حُظ٘خُ٫ص حُظ٢ ًخٕ هي كخُ رٜخ«. ًٝخٗض حُظ٘خُ٫ص طوٚ طؼ٤٤ٖ‬ ‫حُٔٔؼِ٤ٖ حُوِٜ٘٤٤ٖ ك٢ رِيحٕ ػَر٤ش ٓـخٍٝس ٓؼ٤٘ش، رخ٩ٟخكش اُ٠ ا١٬م ٣ي ػزي هللا ػِ٠ ٛؼ٤ي ُ٣خىس كـْ حُوٞحص‬ ‫حُؼٌَٔ٣ش ٝاىحٓظٜخ، ُٝ٣خىس ٓ٤ِحٗ٤ظٚ حُٔيٗ٤ش اُ٠ ػٔخٗ٤ش ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ح٫ٓظَُ٤٘٤ش ك٢ حُٔ٘ش، ٝطول٤ٞ‬ ‫(317)‬ ‫حَُهخرش حُٔخُ٤ش ٝح٩ىحٍ٣ش، ٝحٓظزيحٍ حُٔٞظل٤ٖ ح٧ؿخٗذ رٔٞظل٤ٖ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٘يٓخ ٣ٜزق ًُي ٌٓٔ٘خ.‬ ‫ًخٗض ٍىٝى حُلؼَ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ػِ٠ حُٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش حُـي٣يس ُزَ٣طخٗ٤خ ِٓظزٔش. رخىٍ ٍحؿذ حُ٘٘خٗ٤ز٢،‬ ‫كخً٣خ كٌٝ ػزي هللا، اُ٠ حُظَك٤ذ رٜخ، ٝٓخ ُزغ حَُؿ٬ٕ إٔ طٜخُلخ رؼي ػخٓ٤ٖ ٖٓ حُ٘لٍٞ ٝحُـلخء. (417) أٓخ‬ ‫حُلخؽ أٓ٤ٖ كَك٠ٜخ ٝؿَ ٓؼٚ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ ػِ٘خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ ح٧ػ٠خء ٗظَٝح اُ٤ٜخ ٗظَس‬ ‫أًؼَ ا٣ـخر٤ش. ًٌُي رخىٍص حُيٍٝ حُؼَر٤ش اُ٠ ٍك٠ٜخ ػِ٘خ، ؿ٤َ إٔ َٜٓ ٝحُؼَحم أُلظخ ك٢ حَُٔ ػِ٠ هزُٜٞخ.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ ٓخػي ػزي هللا ػِ٠ ح٫ٛظيحء اُ٠ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ حُلظ٤َس حُؼَر٤ش ³حُٜق حُؼَر٢‪µ‬‬ ‫ك٢ حُٞهض حٌُ١ ٓخْٛ ك٤ٚ رظيٍٛٞ حُٜ٤جش حُؼَر٤ش حُؼِ٤خ، ػٖ ١َ٣ن اكيحع حٗ٘وخم ك٢ حُٜق حُؼَر٢ ىحهَ كِٔط٤ٖ‬ ‫ٝهخٍؿٜخ.‬ ‫ٓخْٛ حٗي٫ع حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش رؼي هٔٔش أَٜٗ ٛٞ ح٥هَ ك٢ طيٍٛٞ أكٞحٍ ٓ٘خكٔ٢ ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. كٔغ‬ ‫ٗ٘ٞد حُلَد ػخىص آٓخٍ حُلَد حُٔخروش ٝأك٬ٜٓخ اُ٠ ح٫ٗظؼخٕ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُؼخُْ حُؼَر٢ ًخٕ هي‬ ‫طؼَٝ ُِوٌ٫ٕ ؿَحء حُظَط٤زخص حُظ٢ أػوزض حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠، كبٕ حُلَد، رٔوخ١َٛخ ٝٓلخؿآطٜخ، ريص‬ ‫هخىٍس ػِ٠ كظق أرٞحد ٓوظِق أٗٞحع ح٫كظٔخ٫ص أٓخّ حُ٘ؼٞد حُظ٢ ُْ طظٍٞ١ ك٤ٜخ ا٫ رٍٜٞس ٛخٓ٘٤ش. كِض‬ ‫حُظٞهؼخص حُيرِٞٓخٓ٤ش ٓلَ حُظ٘ظ٤ْ حُٔ٤خٓ٢ ر٤ٖ ٛلٞف ػَد كِٔط٤ٖ، ٝه٬ٍ ٓ٘ٞحص حُلَد حُؤْ ظِض‬ ‫حُلًَش حُٞ١٘٤ش حُلِٔط٤٘٤ش أٓ٤َس َِٗ هخطَ. أٓخ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ كٌخٗٞح كخٍٟ٤ٖ ٓ٤طَس ػٌَٔ٣ش ٌٓؼلش ػِ٠‬ ‫كِٔط٤ٖ. ٝأٓ٠٠ حُلخؽ أٓ٤ٖ ؿِءح ًز٤َح ٖٓ كظَس حُلَد ك٢ أُٔخٗ٤خ. ٝه٬ٍ ٌٛٙ حُٔيس ًخٕ ػزي هللا كَ٣ٜخ ػِ٠‬ ‫إٔ ٣ظٌٖٔ، ٓغ حٗظٜخء حُلَد، ٖٓ حُٔ٘خًٍش ك٢ طٔٞ٣ش ٓٔؤُش كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔ٘ظٜ٤ش.‬ ‫8) انحرب وانسياست‬ ‫18‬
  • 82.
    ‫َٝٛ ٗزؤ اػ٬ٕحُلَد اُ٠ ػٔخٕ رؼي ظَٜ حُؼخُغ ٖٓ أ٣ٍِٞ. ٓخٍع ػزي هللا كٍٞح اُ٠ طط٤٤َ رَه٤ش طؤ٣٤ي ُِِٔي‬ ‫ؿٍٞؽ حُٔخىّ، ٝطْ ك٢ ٓٔخء حُ٤ّٞ ٗلٔٚ حكظـخُ ؿٔ٤غ ح٧ُٔخٕ حُٔو٤ٔ٤ٖ ُٝؿْٜ ك٢ حُٔؼظو٬ص. ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢‬ ‫ؿَٟ ٟٝغ أٗظٔش حُطٞحٍة حُظ٢ ط٠ٔ٘ض ٛ٬ك٤خص حٓظؼ٘خث٤ش ٝؿ٤َ ػخى٣ش، ٓؼَ حَُهخرش ٝحُلزْ ح٩ىحٍ١‬ ‫ٟٓٞغ حُظ٘ل٤ٌ. ٝهخّ ػزي هللا أ٣٠خ رؼَٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝهخد أِٓٚ ُؼيّ ٝؿٞى ٓخكخص هظخٍ‬ ‫(7)‬ ‫ٓلِ٤ش طٞكَ ُٚ ٖٓ حُزيح٣ش كَٛش حُزَٛخٕ ػِ٠ ٝ٫ثٚ حُٔلؼْ رخُلٔخّ.‬ ‫ر٤ٖ ٓخثَ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔظؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ حُظ٢ طَطز٢ رٜخ رَٝحر٢ حٗظيحر٤ش ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ح٧هَ ٓوخٝٓش‬ ‫ُ٬ٗيكخع روٞس رخطـخٙ طِز٤ش ٓظطِزخص طِي حُظلخُلخص. كؼِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ كخٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ طٌٖ َٜٓ ٓٔظؼيس ٧ٕ‬ ‫طٌٛذ اُ٠ أرؼي ٖٓ اػ٬ٕ ٗلٜٔخ كِ٤لش ؿ٤َ ٓلخٍرش، ًٔخ ٓخى ح٫ػظوخى رؤٕ حُِٔي كخٍٝم ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ػِ٢‬ ‫ٓخَٛ ًخٗخ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ حُٔلٍٞ. ٝكخُٝض حُلٌٞٓش حُؼَحه٤ش إٔ طلظلع رٔٞهق ٓلخ٣ي ك٢ حَُٜحع. ًٝخٗض‬ ‫ٓ٘خػَٛخ حُـخٓ٠ش ٓظـِ٤ش ك٢ طلٔ٤َٛخ حُ٠٤ن ُِٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حُؼَحه٤ش، ٝهي ًخٕ طلٔ٤َح ٗي٣ي ح٫هظ٬ف‬ ‫ػٖ حُظلٔ٤َ حُزَ٣طخٗ٢، اُ٠ ىٍؿش أىص اُ٠ ٗ٘ٞد كَد ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَحه٤ش ٝحُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ػخّ (1491 ّ).‬ ‫ٌُٖٝ حُلَد ك٢ أٍٝرخ ًخٗض، رَٜف حُ٘ظَ ػٖ أٌٗخٍ حُظؼز٤َ ػٖ حُٞ٫ء أٝ ػيٓٚ، طؼ٘٢ ٗ٤جخ ٝحكيح رخُ٘ٔزش‬ ‫ُِيٍٝ حُؼَر٤ش، أ٫ ٝٛٞ أٜٗخ حُلَٛش حُٔ٘خٓزش ٫ٓظٌٔخٍ ػِٔ٤ش حُظلَ٣َ حُظ٢ ريأص ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. ٝٓخ‬ ‫اًح ًخٕ ًُي ٓ٤ظلون ػزَ حُظلخُق ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ ٖٓ ه٬ٍ ػوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ حكظٔخٍ طؼَٟٜخ ُِِٜ٣ٔش، ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ا٫ ٓٔؤُش ظَٝف طخٍ٣و٤ش اُ٠ كي ًز٤َ. ُْٝ ٣ٌٖ أٓخّ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٟٝؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ ٛ٘غ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، ك٠٬ ػٖ طؼٞ٣َ كٌٞٓظٚ ػِ٠ حُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ حُ٠وْ أ١ ه٤خٍ ٟٓٞ حُِلخم رًَذ رَ٣طخٗ٤خ ٝطٔ٘٢‬ ‫ٓخ ٛٞ أك٠َ.‬ ‫ُْ طٞحؿٚ ٓ٤خٓش ػزي هللا حُٔٞحُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ ىحهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼخٍٟش ًحص ٗؤٕ. كو٬ٍ ٓ٘ٞحص ح٫ٗظيحد‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢ حُؼَ٘٣ٖ ُْ طٌٖ أ٣ش ر٘٠ ط٘ظ٤ٔ٤ش ٓ٤خٓ٤ش ٓٔظوِش هي ظَٜص، ًٔخ ُْ طٌٖ حُز٘٤ش حٌُٔخٗ٤ش أٝ ح٫هظٜخى٣ش‬ ‫َُ٘م ح٧ٍىٕ هي ٜٗيص هيٍح ٖٓ حُظـ٤٤َ ٣ٌل٢ ٩طخكش حُلَٛش أٓخّ ٗ٘ٞء ٓ٤خٓش ٝ١٘٤ش كؼخُش. م،ىٍ حُؼيى‬ ‫ح٩ؿٔخُ٢ ٌُٔخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ (8391 ّ) رؼ٬ػٔجش أُق ٗٔٔش؛ ًٝخٗض حُٔي٣٘ظخٕ حٌُزَ٣خٕ ك٢ حُز٬ى ٛٔخ‬ ‫ػٔخٕ ٝحُِٔ٢ حُِظ٤ٖ، ًخٗض ًَ ٜٓ٘ٔخ طئٝ١ ٓخ ٣وَد ٖٓ ػَ٘٣ٖ أُق ٗٔٔش. (2) ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هخٟؼخ‬ ‫ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤خ حُٜخٍٓش، ٝرخُظخُ٢ ُْ ٣ٌَ٘ ه٘خس ٧١ ٗلًٞ ٓ٤خٓ٢ ىحهِ٢ ًٔخ ًخٗض كخٍ حُـ٤ٖ ك٢ حُؼَحم. أٓخ‬ ‫(3)‬ ‫حُظؼِ٤ْ حُٔظٞكَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ كوي ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ريحث٤خ ُْٝ ٣ٌٖ هي طٌٖٔ رؼي ٖٓ اكَحُ ١زوش ٓؼولش ٓلِ٤ش،‬ ‫ك٢ ك٤ٖ ًخٗض حُٔئٓٔخص حُٜ٘خػ٤ش هِ٤ِش ٝٛـ٤َس. (4) ُْ طٌٖ ٓئٓٔخص حُِٔطش حُٔ٤خٓ٤ش هي كووض أ١ هيٍ ٖٓ‬ ‫ح٫ٓظو٬ُ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش ٌٓ٘ ا٣ـخىٛخ ك٢ ػخّ (8291 ّ)، ٝرخُلؼَ كبٕ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ ًخٕ ٣ٔخٍّ هيٍح ٖٓ حُظلٌْ‬ ‫رخُ٘ئٕٝ ح٩ىحٍ٣ش، أًزَ ٓٔخ ٜٗض ػِ٤ٚ ح٫طلخه٤ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش َٛحكش. كخُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي‬ ‫أُ٤ي ً٤ًَزَح٣ي، ٓؼ٬، ػِن ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (9391 ّ) هخث٬: »طِٞٛض ٓغ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ³طٞك٤ن أرٞ‬ ‫حُٜيٟ‪ µ‬اُ٠ حطلخم َٓٝ كٍٞ حُظ٘خٍٝ حُؼ٘خث٢ ٝؿ٤َ حَُٓٔ٢ ر٘ؤٕ ح٧ٍٓٞ ح٩ىحٍ٣ش رٞٛلٜخ ٓٔخثَ ٣ٌٖٔ‬ ‫حػظزخٍٛخ ػخثيس ُلٌٞٓش ؿ٬ُش حُِٔي«. (5) ٝرٜيف حُظؤً٤ي رٍٜٞس ٓطِوش ٖٓ ػيّ اطخكش أ٣ش كَٛش ُٔ٘خه٘ش‬ ‫حَُٝحر٢ ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش طْ طٔي٣ي كظَس ٝ٫٣ش حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ٖٓ ػ٬ع اُ٠ هْٔ ٓ٘ٞحص، ٓٔخ أىٟ‬ ‫اُ٠ طؤؿ٤َ ح٫ٗظوخرخص اُ٠ ػخّ (2491 ّ) ري٫ ٖٓ ػخّ (0491 ّ). ٝك٤ٖ حؿظٔغ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢ ك٢ طَ٘٣ٖ‬ ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ) رخىٍ اُ٠ ٍكغ ٓٔظٞحٙ حُٔؤُٞف ٖٓ حُطٞحػ٤ش ٝح٫ٓظؼخٍ، ػٖ ١َ٣ن اٛيحٍ حػ٘٤ٖ‬ ‫(6‬ ‫ٝػ٬ػ٤ٖ هخٗٞٗخ ك٢ أٓزٞػ٤ٖ حػ٘٤ٖ ىٕٝ طٔـ٤َ ٛٞص ٓؼخٍٝ ٝحكي.‬ ‫ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ رَُص ػِ٠ حُٔطق ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ ُْ طٌٖ ا٫ ٓؼخٍٟش ٓظلَهش ٝؿ٤َ‬ ‫ٓ٘ظٔش ٝحٗظٜخُ٣ش ك٢ حُـخُذ. ٝك٢ ٓٞحؿٜش ٓؼَ ٌٛٙ حُٔؼخٍٟش ًخٕ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٬كخٕ ٛٔخ هخٕٗٞ حُطٞحٍة‬ ‫ٝحُٔخٍ. كخ٧ٍٝ ًخٕ ٣و٠٢ رظؼِ٤ن ح٩ؿَحءحص ح٧ُٛٞ٤ش رٔخ ٣ـ٤ِ ح٫ػظوخٍ حٓظ٘خىح اُ٠ حُ٘زٜش ٝحُ٘ي؛ ٝحُؼخٗ٢ ًخٕ‬ ‫َٓكزخ رٚ ٍؿْ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٞكَح رٌؼَس ًٔخ ًخٗض كخُٚ ه٬ٍ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. كل٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ‬ ‫(0491 ّ) طْ طِٔ٤ق ؿِٞد حٌُ١ ًخٕ هي هِق ر٤ي ك٢ ه٤خىس حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٓزِؾ أُق ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ ُظـط٤ش‬ ‫"ىكؼخص ؿ٤َ ػخى٣ش أٝ ؿ٤َ ٓظٞهؼش." ٝك٢ ػخّ (0491 ـ 1491 ّ) حُٔخُ٢ طْ اػطخء ػزي هللا ٓزِؾ هٔٔش آ٫ف‬ ‫(7)‬ ‫ؿ٘٤ٚ حٓظَُ٤٘٢ اٟخكش اُ٠ هخثٔظٚ حُٔيٗ٤ش حُزخُـش ػٔخٗ٤ش ػَ٘ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ح٥كخم حَُ٘م أٍىٗ٤ش حَُٔ٘هش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ػٔش روؼش ٓظِٔش ك٢ ح٧كن، أٝ إٔ ً٤ًَزَح٣ي‬ ‫ػِ٠ ح٧هَ حػظوي رٞؿٞىٛخ، أ٫ ٝٛ٢ طِي حُٔظٔؼِش ر٘وٜ٤ش حرٖ ػزي هللا حُزٌَ ٍٝٝ٣ؼٚ ١٬ٍ.‬ ‫28‬
  • 83.
    ‫ًخٗض ح٥ٓخٍ هيػويص ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ُٝحؽ ١٬ٍ ك٢ ػخّ (4391 ّ) إٔ ٣ٔخػيٙ ػِ٠ حُلُٞ رويٍ ٖٓ‬ ‫ح٫ٓظو٬ُ٤ش حُُِٔ٘٤ش ػٖ أر٤ٚ، ك٤ظٌٖٔ ٖٓ ح٫ٓظوَحٍ ك٢ ك٤خس ػخثِ٤ش ٛخىثش ك٢ ػٔخٕ، ٌُٖٝ ًُي ُْ ٣لَٜ. ُْ‬ ‫٣ظٞكَ ُٚ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حُٔخٍ ُ٤لظق ر٤ظخ ٓ٘لٜ٬، ٝأىٟ هَرٚ حُٔٔظَٔ ٖٓ أر٤ٚ حٌُ١ ُْ ٣ٔزن ُٚ ه٢ إٔ ًخٕ ػِ٠‬ ‫ػ٬هش ١٤زش ٓؼٚ، ٝاكٔخٓٚ حَُٔ٣َ رخُظزؼ٤ش حُٔخُ٤ش، اُ٠ ِِٓٔش ٖٓ ح٫ٗلـخٍحص ر٤ٖ حُطَك٤ٖ. ٝٓٔخ ٣وخٍ: إ ٝ٫ىس‬ ‫كٔ٤ٖ، ح٫رٖ ح٧ٍٝ ُط٬ٍ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5391 ّ) ٓخ ُزؼض رٍٜٞس ٓئهظش إٔ أىص اُ٠ طول٤ق‬ ‫حُظٞطَ؛ ٝٓغ ًُي كبٕ ١٬٫ ؿَٟ طَك٤ِٚ، ك٢ ؿ٠ٕٞ ػ٬ػش أَٜٗ، اُ٠ حُوخَٛس ١ِزخ ُظٞك٤َ حَُحكش ُٚ ٖٓ ٟـٞ١‬ ‫(8)‬ ‫حُوَٜ.‬ ‫ريص حُوٜٞٓش حُ٘وٜ٤ش ر٤ٖ ح٧د ٝحر٘ٚ ٌٓظٔزش ُٞٗخ ٝرؼيح ٓ٤خٓ٤٤ٖ، ٓغ طٔخٛ٢ ١٬ٍ ػٔٞٓخ ٓغ "حُٔؼخٍٟش".‬ ‫ه٘٤ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ إٔ ٣ئى١ حُ٘وخم ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ اُ٠ حؿظٌحد ح٫ٗظٜخُ٣٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ. كل٢ ػخّ (7391 ّ) ًخٕ‬ ‫ر٤ي، ٓؼ٬ هي ػِن هخث٬:‬ ‫أػظوي إٔ حَُٜحع حُٔؼَٝف ؿ٤يح ر٤ٖ ٌٛ٣ٖ حُ٘وٜ٤ٖ هي ٣٘ـغ رؼٞ ح٧ٗوخٙ حُٔظؼٜز٤ٖ ػِ٠ حُٔؼ٢ ٫ؿظ٤خٍ‬ ‫ٓٔٞ ح٧ٓ٤َ ػزي هللا أٝ ١٬ٍ. ٣ظليع ً٬ٛٔخ رويٍ ٓلَ١ ٖٓ حُـزخء أٓخّ ٖٓ ٛذ ٝىد ػٖ أكٞحٍ ٗئٕٝ ح٧َٓس.‬ ‫ٝك٢ ك٤ٖ إٔ ١٬٫ ػِ٠ ػ٬هش ؿ٤يس ٓغ حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ٣٘ـؼٜخ ًٔخ ه٤َ ُ٢، كبٕ ٌٛح حُ٘خد ٣ظليع رويٍ ًز٤َ‬ ‫ٖٓ حُلٔخهش، ٝهي ػَف ػ٘ٚ رؤٗٚ ىحثذ ػِ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ػٞح١ق ٓؼخى٣ش ُ٪ٗـِ٤ِ، ٝأٗخ ٓظؤًي ٖٓ أٗٚ ح٥ٕ رؼي إٔ‬ ‫(9)‬ ‫رخص ٜٓٞٝٓخ رٌَٙ أر٤ٚ ٛخٍ ٣طِن ١ٞكخٗخ ٖٓ ح٧كٌخٍ حُوطَس.‬ ‫ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔوخٝف إٔ طِح٣يص ؿَحء حٗي٫ع حُلَد.‬ ‫ًظذ ػزي هللا ك٢ أٝحثَ ػخّ (9391 ّ) ٍٓخُش ٝؿٜٜخ اُ٠ ً٤ًَزَح٣ي حٌُ١ ُْ ٣ٌٖ حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حُـي٣ي كو٢ رَ‬ ‫ٝٛي٣وخ هي٣ٔخ، هخٍ ك٤ٜخ: إ ِٓٞى ١٬ٍ أؿزَٗ٢ »ػِ٠ طٞؿ٤ٚ هٜخٍٟ حٛظٔخٓ٢ ٗلٞ حر٘٢ حُؼخٗ٢«. (17) ٝهخّ‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي رب٣ٜخٍ ٌٛٙ حُٔؼِٞٓش اُ٠ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ٜٓلٞرش رب٣ٔخٗٚ رؤٕ ٓخ ًخٕ ٣ـٍٞ ك٢ ًٖٛ ػزي هللا ٛٞ‬ ‫حػظِحّ ؿؼَ ٗخ٣ق هِ٤لظٚ ري٫ ٖٓ ١٬ٍ. ٝأٟخف حُٔ٘يٝد ك٢ ٍٓخُش حُظـط٤ش حُٔٞؿٜش اُ٠ ُ٘يٕ هخث٬: »٫ ٗي‬ ‫(77)‬ ‫إٔ ٗخ٣لخ ٓ٤ٌٕٞ ح٥ٖٓ ٝح٧ِْٓ ر٤ٖ ح٫ػ٘٤ٖ«.‬ ‫كظ٠ هزَ حٗي٫ع حُلَد ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هي حطوٌ هطٞحص أُٝ٤ش رخطـخٙ حٓظزؼخى ١٬ٍ. ًخٕ هي أ١ِغ ػزي هللا رٍٜٞس‬ ‫ؿ٤َ ٓزخَٗس ػِ٠ آٌخٗ٤ش حػظٔخى هخٕٗٞ ه٬كش ٓوظِق، ٝأًي ػِ٠ إٔ أ٣خ ٖٓ ٍث٤ْ حُُٞحٍس حُلخُ٢ ٝحُٔخرن ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ٓٔظؼيح ُوزٍٞ حُٜٔ٘ذ ك٢ ظَ ١٬ٍ. ٝطـخٝرخ ٓغ اُلخف ً٤ًَزَح٣ي أٍَٓ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ رَه٤ش اُ٠ ُٝحٍس‬ ‫حُٔٔظؼَٔحص هخٍ ك٤ٜخ: إ »ح٧ٓ٤َ ٣ؼخٗ٢ ٖٓ ىحء حٌَُٔ١« ٝإ ٖٓ حُ٠ٍَٝ١ اػيحى هخٕٗٞ ُِو٬كش. حطْٔ ٍى كؼَ‬ ‫ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص رويٍ ٖٓ حُ٘ي، ك٤غ ه٤َ: »حػظويص إٔ ٌٛح ًخٕ ٓؼَٝكخ ٌٓ٘ رؼٞ حُٞهض، ٝرؼي طؤه٤َ ىحّ‬ ‫ػَ٘س أػٞحّ!« طؼِ٤وخ ػِ٠ حُٟٞغ حُٜل٢ ُؼزي هللا ٍٝىح ػِ٠ ىػٞس حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ اُ٠ حطوخً حُظيحر٤َ حُؼخؿِش.‬ ‫(27)‬ ‫ٝؿيص ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ح٫هظَحف ُِٜٓٝح ُؼيى ٖٓ ح٧ٓزخد. كوي ٍأص طلٔ٤َ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ُؼيّ أِٛ٤ش ١٬ٍ‬ ‫(ٗي٣ي ح٩٣ـخُ) ًٔخ ُْ طوظ٘غ رؤٕ ٗخ٣لخ »حٍُٜٔ٘ٞ رؤٗٚ ٓوِٞم ؿز٢ ؿيح ٝؿ٤َ كؼخٍ« ًخٕ ٓ٬ثٔخ. (37) ؿ٤َ أٜٗخ‬ ‫هٍَص طَى ح٧َٓ ُٖٔ ْٛ ك٢ حُٔ٤يحٕ، كٔخٍع ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ كْٔ حُو٠٤ش هخث٬ ػٖ ١٬ٍ: اٗٚ »ٓظطَف ك٢‬ ‫ػخىطٚ، ؿ٤َ ؿي٣َ رخُؼوش ك٢ حُؼٔن، ٝ٣ٌٖ ػيحء ػٔ٤وخ ُزَ٣طخٗ٤خ« (47) ا٫ إٔ ١٬٫ ٝػزي هللا ًخٗخ، ُيٟ ٛيٍٝ‬ ‫ٓٞحكوش ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ػِ٠ حٓظزؼخى ح٧ٍٝ ٖٓ حُؼَٕ، هي طٜخُلخ. ٝٓغ ًُي كبٕ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ هخّ ربػيحى‬ ‫َٓ٘ٝع هخٕٗٞ ه٬كش ٣ٌٕٞ ؿخِٛح ك٢ حَُٔس حُوخىٓش حُظ٢ ٣٘٘ذ ك٤ٜخ َٛحع ر٤ٖ حُطَك٤ٖ، ٝهي كَٜ ك٢ طَ٘٣ٖ‬ ‫حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ).‬ ‫ٗٚ َٓ٘ٝع حُوخٕٗٞ ػِ٠ إٔ طئٍٝ حُو٬كش اُ٠ أهَد ًًَ ُؼزي هللا حٌُ١ ٛٞ ١٬ٍ أٝ٫ ٝاُ٠ ٗخ٣ق ػخٗ٤خ، ٝاُ٠ حرٖ‬ ‫١٬ٍ حُلٔ٤ٖ ػخُؼخ، ًٔخ ٗٚ ػِ٠ آٌخٗ٤ش حٓظزؼخى أ١ ْٜٓ٘، ربٍحىس ٌِٓ٤ش، رٌٍ٣ؼش ػيّ ح٧ِٛ٤ش. ًُي ٛٞ حُز٘ي حٌُ١‬ ‫(57)‬ ‫ًخٕ ٓ٤ـَ١ طـخُٝ ١٬ٍ رٔٞؿزٚ.‬ ‫أٓخ ؿَٞٛ حَُٜحع ر٤ٖ ػزي هللا ٝ١٬ٍ ك٢ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ كِ٤ْ ٝحٟلخ. ٍرٔخ ًخٕ حُو٬ف كٍٞ حػ٘٤ٖ‬ ‫حٗظَٜح رٔٞء حُٔٔؼش ٖٓ حُٔل٠ِ٤ٖ ُيٟ ػزي هللا ١خُذ ١٬ٍ رطَىٛٔخ، (67) أٝ كٍٞ ُٝؽ ػزي هللا حُـي٣يس: ٗخٛيس‬ ‫حُظ٢ ًخٕ حُٔـظٔغ حُؼٔخٗ٢ ٣طِن ػِ٤ٜخ ُوذ "حُؼزيس" اٗخٍس اُ٠ ٓٞحى رَ٘طٜخ، كوي ًخٕ ً٬ٛٔخ ٟٓٞٞع ه٬ف‬ ‫ّ‬ ‫ر٤ٜ٘ٔخ ك٢ طِي ح٧٣خّ.‬ ‫38‬
  • 84.
    ‫ًخٗض ٗخٛيس حر٘شاكيٟ حُـٞحٍ١ حُِٞحط٢ هيٖٓ هَٜ حَُ٘٣ق ك٢ حُلـخُ. ٝرؼي ٓوٞ١ حُلـخُ ؿخءص ح٧ّ ٝحر٘ظٜخ‬ ‫اُ٠ ػٔخٕ، ك٤غ طْ اػطخء ٗخٛيس ٫ر٘ش ػزي هللا ٓوزُٞش ُظِؼذ ٓؼٜخ. ٓخ ُزؼض إٔ ُلظض ٗظَ ػزي هللا حٌُ١ أػظوٜخ،‬ ‫ٝأٌٜٓ٘خ ك٢ ؿ٘خف هخٙ رٜخ ٝك٢ هَٜ ُٜخ ك٤ٔخ رؼي، ػْ طِٝؿٜخ أه٤َح. ٛخٍص ٛخكزش ٗلًٞ ًز٤َ ُيٟ ػزي هللا‬ ‫ٝظلظٚ ك٢ َٓحًٔش حُؼَٝس ػٖ ١َ٣ن حُؼوخٍحص رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠. (77) ؿ٤َ أٜٗخ ُْ طلَٜ ه٢ ػِ٠ ُوذ ح٧ٓ٤َس‬ ‫حٌُ١ كِٔظٚ حُِٝؿخٕ ح٧هَ٣خٕ، ًٔخ ُْ ٣ظْ ح٫ػظَحف رخُِٝحؽ ػِ٠ حُٜؼ٤ي ح٫ؿظٔخػ٢. ػِص ح٩ٗخػخص ٗلًٞٛخ‬ ‫اُ٠ حُٔلَ. ًٝخٕ ػزي هللا حٌُ١ ٍأٟ ػ٬ثْ حٗلطخ١ حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ ط٘خٍُ اىٝحٍى حُؼخٖٓ ػٖ حُؼَٕ‬ ‫٧ٕ حُِٔي ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُِٝحؽ ٖٓٔ ٣وظخٍٛخ، أٗٚ هي ٗـق ُٝٞ َُٔس ٝحكيس ك٢ إٔ ٣لؼَ ٗ٤جخ ُْ ط٘ـق رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ك٢ ٓٞحُحطٚ. ٛل٤ق إٔ ح٧َٓس ٝػٔخٕ ًِٜخ ٟـظخ رخُل٠٤لش، ا٫ إٔ ١٬٫ ًخٕ حُٞك٤ي حٌُ١ طٜيٟ ٧ر٤ٚ‬ ‫ٝؿخرٜٚ.‬ ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ ح٧ٓزخد، ٝكَ حُِ٘حع كَٛش اػخىس ١َف ٓٔؤُش حُو٬كش. ٝهي طْ اهَحٍ هخٕٗٞ حُو٬كش حُـي٣ي‬ ‫أٛٞ٫ ٖٓ هزَ حُٔـِْ حُظَ٘٣ؼ٢، ٝأٛزق ٗخكٌح ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ك٢ ػخّ (1491 ّ)؛ ٝك٢‬ ‫حُ٤ّٞ ٗلٔٚ أٛيٍ ػزي هللا اٍحىس َٓ٣ش ه٠ض رخٓظزؼخى ١٬ٍ. ؿَٟ ٟٝغ ػ٬ع ٗٔن ك٢ ٓظخٍ٣ق ٓوظٞٓش‬ ‫ٝكلظٜخ: ٝحكيس ك٢ ى٣ٞحٕ ح٧ٓ٤َ (ٌٓظزٚ حُوخٙ). ٝحُؼخٗ٤ش ك٢ ٌٓظذ ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝحُؼخُؼش ك٢ ٌٓظذ حُٔو٤ْ‬ ‫(87)‬ ‫حُزَ٣طخٗ٢.‬ ‫ٝٓغ اُحكش ١٬ٍ ػٖ حُطَ٣ن رخص ً٤ًَزَح٣ي ٣٘ؼَ رخ٫١ٔج٘خٕ اُ٠ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ أٛزق ٓلَٝٗخ رٍٞٝى ح٧ٖٓ‬ ‫ٝحُٜيٝء، ًُٝي ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ طٔخٓخ ٧ٕ حُلَد ًخٗض، ٓغ كٍِٞ ٍر٤غ ػخّ (1491ّ) هي حهظَرض حهظَحرخ‬ ‫هط٤َح ٖٓ كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫أىٟ ٓوٞ١ كَٗٔخ ٝٓخ أػوذ ًُي ٓزخَٗس ٖٓ طلٍٞ حُـ٤ٖ حُلَٗٔ٢ ك٢ حَُٔ٘م اُ٠ هٞس ٓؼخى٣ش ٓلظِٔش اُ٠ اهلخّ‬ ‫حُلَد ك٢ هِذ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ٝػِ٠ ػظزش رخد ػزي هللا. ٝٓغ ًُي كبٕ ح٫ٗي٫ع ح٧ٍٝ ُِوظخٍ ؿَحء حُظٞطَحص‬ ‫حُلَر٤ش ُْ ٣ظْ ك٢ ٍٓٞ٣ش رَ ك٢ حُؼَحم ك٢ ٍر٤غ ػخّ (1491 ّ) ك٤ٖ أ١خف حٗو٬د رخرٖ ٗو٤ن ػزي هللا، حُِٔي‬ ‫حُٔٞحُ٢ ُزَ٣طخٗ٤خ ػزي ح٩ُٚ، ٍٝحف ٣ٜيى حُٜٔخُق حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى ًٔخ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُٔ٘طوش.‬ ‫ٌَٗ ح٫ٗو٬د ٛيٓش هٞ٣ش ُؼزي هللا. كوي ًخٕ ٓئَٗح ٝحٟلخ ٟٝٞكخ ٫ ُزْ ك٤ٚ ػِ٠ إٔ حُؼٞح١ق ك٢ حُؼخُْ‬ ‫حُؼَر٢ ًخٗض طٜ٘ي طلٞ٫، ٝػِ٠ إٔ هٟٞ ؿي٣يس ٓ٘خٝثش ٧ِٓٞرٚ ك٢ حُٔ٤خٓش ٝٓؼخى٣ش ُٜٔخُلش ًخٗض طٔظـٔغ‬ ‫هٞطٜخ. أٓخ أهٞٙ ك٢ حُوِن ٝحُوٞف كٌخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍك٤ش حُٔخرن ك٢ حُؼَحم‬ ‫ٝحُٔظٔخٛ٢ طٔخٛ٤خ ًخٓ٬ ٫ حٗلٜخّ ُٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هي َٝٛ ػٖ ١َ٣ن حُـٞ اُ٠ ػٔخٕ ك٢‬ ‫حُلخى١ ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٖٓ آًحٍ، ىٕٝ اػ٬ٕ ٓخرن، ٝٗظ٤ـش (طٞهغ حٓظوزخٍحط٢ ٫ٗو٬د) ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ. أٓخ حُِٔي ػزي‬ ‫ح٩ُٚ حٌُ١ كَ ٖٓ رـيحى رٔٔخػيس حُٔلٟٞ٤ش ح٧َٓ٣ٌ٤ش، ٓغ ػَحه٤٤ٖ آهَ٣ٖ ٖٓ حُؼٜزش حُٔٞحُ٤ش ُزَ٣طخٗ٤خ، كوي‬ ‫حُظلن رًَذ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ك٢ ػٔخٕ رؼي كٞحُ٢ أٓزٞػ٤ٖ. (97) ٝك٤ٔخ ًخٗض ٌٛٙ حُٔـٔٞػش ط٘ظظَ ك٢ ح٧ٍٝهش،‬ ‫حٓظؼيص رَ٣طخٗ٤خ ُِظلَى ٖٓ أؿَ ػَٔ ٗ٢ء ر٘ؤٕ كٌٞٓش ٍٗ٤ي ػخُ٢ حٌُ٤٬ٗ٢ حُـي٣يس. ٟٝؼض ح٩١خكش رؤهَد‬ ‫أٛيهخء رَ٣طخٗ٤خ حُؼَحه٤٤ٖ كيح ُِٔٔخػ٢ حُيرِٞٓخٓ٤ش حَُحٓ٤ش اُ٠ ؿَ حُؼَحم ٝاهلخٓٚ ك٢ أطٕٞ حُلَد ك٢ ٛق‬ ‫حُلِلخء. كزؼي إٔ ٓجٔض ٖٓ ٍكٞ حُؼَحم ٩ػ٬ٕ حُلَد ػِ٠ أُٔخٗ٤خ ٝهطغ حُؼ٬هخص ٓغ ح٩٣طخُ٤٤ٖ، ٝرخطض‬ ‫ٌٓػٍٞس ُيٟ ٓٔخع ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ حطٜخ٫ص ػَحه٤ش ٓغ هٟٞ حُٔلٍٞ، هٍَص رَ٣طخٗ٤خ ٟٔخٕ طؼخٕٝ‬ ‫حُؼَحم رٞٓخثَ ػٌَٔ٣ش هزَ كٞحص ح٧ٝحٕ.‬ ‫ٝحٗيُغ حُوظخٍ ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَحم رؼي َٜٗ ٝحكي ٖٓ حٗو٬د ٍٗ٤ي ػخُ٢. ٝطِي ًخٗض حُلَٛش حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا‬ ‫هي ظَ ٣٘ظظَٛخ، كٔخٍع اُ٠ آٍخٍ ًظ٤زش آُ٤ش ط٠ْ (053) ٍؿ٬ ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٫ٍٗخى حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫ػزَ حُٜلَحء. ٝرؼي حٗـخُ ٌٛٙ حُٜٔٔش هخّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ روطغ حٌُٔش حُلي٣ي٣ش اُ٠ حُ٘ٔخٍ ٖٓ رـيحى. (12) ٝٓخ إ‬ ‫أٛزق ٍٗ٤ي ػخُ٢ ٓلخَٛح رخُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٖٓ ؿٜظ٢ حُـَد ٝحُـ٘ٞد ٝرخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ ؿٜش حُ٘ٔخٍ،‬ ‫كظ٠ كَ ٓغ ٓئ٣ي٣ٚ اُ٠ ا٣َحٕ. ٝرؼي ًُي ػخى حُِٔي ٝىهَ حُؼَحم ٖٓ ؿٜش حُـَد، ٓوظَٟخ أٓطٞ٫ ٖٓ‬ ‫(72‬ ‫حُٔ٤خٍحص ٖٓ ػزي هللا ٝٛ٘يٝهخ ٖٓ هٞحٍ٣َ حُـؼش ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي.‬ ‫ٓخ ًخٕ كخىع حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٟي ىُٝش ػَر٤ش (ٗو٤وش) ُ٤َٔ ىٕٝ إٔ ٣ظَى آػخٍح ِٓٔٞٓش ك٢ ػٔخٕ.‬ ‫كخُلٌٞٓش حُٔظوٞكش ٖٓ حُ٘وي أٝ ٓٔخ ٛٞ أٓٞأ رخىٍص اُ٠ كَٝ ح٧كٌخّ حُؼَك٤ش حُظ٢ طلظَ ح٫ؿظٔخػخص‬ ‫ٝحُظظخَٛحص، ٝطٔ٘غ حُظ٘وَ رخُٔ٤خٍحص، ٝطؼ٤ٖ كَٓخ هزِ٤خ هخٛخ ُلٔخ٣ش ؿٍٔٞ حُطَم ٝحٌُٔي حُلي٣ي٣ش، ٝطَحهذ‬ ‫ح٩ًحػخص ٝحُٜلق، ٝطوطغ حُطَ٣ن ػِ٠ طيحٍٝ ح٩ٗخػخص ر٤ٖ ٓٞظل٢ حُلٌٞٓش. ٝرل٠َ ٓؼَ ٌٛٙ حُظيحر٤َ‬ ‫حٓظطخع ً٤ًَزَح٣ي إٔ ٣ويّ طوَ٣َح اُ٠ ُ٘يٕ، ٣ظليع ك٤ٚ ػٖ إٔ ٓ٘خًٍش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُلِٔش حُؼَحه٤ش ًخٗض‬ ‫48‬
  • 85.
    ‫ٓظٔظؼش رخُ٘ؼز٤ش رٍٜٞسػخٓش. ؿ٤َ إٔ ى٫ثَ ط٘٤َ اُ٠ ٓ٘خػَ ٓـخ٣َس ًخٗض ٓٞؿٞىس. كوي طظخَٛ ط٬ٓ٤ٌ حُٔيحٍّ‬ ‫ٝطؼَٟٞح ُِطَى ٖٓ ٓيحٍْٜٓ؛ ًٔخ إٔ ٓؼِٔ٤ْٜ ١َىٝح ٖٓ ٝظخثلْٜ. (22) ٝىػخ كي٣ؼش حُوَ٣٘ش حٌُ١ ًخٕ أكي‬ ‫ٗ٤ٞم ر٘٢ ٛوَ أر٘خء ػ٘٤َطٚ اُ٠ ح٫ٓظوخُش ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ً٢ ٫ ٣٠طَٝح اُ٠ ٓوخطِش اهٞطْٜ حُؼَد رؤَٓ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، ٝهخّ رِ٣خٍس اُ٠ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ُِظَٜد ٖٓ ػٞحهذ أكؼخُٚ. (32) أٓخ حُليع ح٧ًؼَ ٗئٓخ ٝهطٍٞس كوي‬ ‫طٔؼَ رؼٜ٤خٕ ر٤ٖ ٛلٞف هٞس كيٝى َٗم ح٧ٍىٕ، ك٤ٖ ٍك٠ض اكيٟ حَُٔح٣خ ػزٍٞ حُليٝى ٓغ حُؼَحم، ٝؿَٟ‬ ‫حطٜخّ ٓزؼش ٖٓ ٟزخ١ حُٜق رخُظٍٞ١ ك٢ ٓئحَٓس حٓظٜيكض حُٔطٞ ػِ٠ ح٧ِٓلش ٝح٫ُظلخم رٜلٞف حُٔوخطِ٤ٖ‬ ‫ٟي رَ٣طخٗ٤خ. (42) ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رو٢ ٓٞحُ٤خ ُ٠زخ١ٚ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ.‬ ‫رؼي آٔخى رَ٣طخٗ٤خ رِٓخّ حُٔزخىٍس ك٢ حُؼَحم، طخرؼض طويٜٓخ ٩ٗـخُ كِٔظٜخ حُٔ٘ظظَس ٌٓ٘ أٓي ١ٞ٣َ ٟي هٞحص‬ ‫ك٤٘٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ُْ ٣ظْ اَٗحى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حُٜـّٞ ح٧ُٝ٢، ؿ٤َ أٗٚ ٗخٍى ك٤ٔخ رؼي ك٢ ِِٓٔش ٖٓ‬ ‫حُٔ٘خٝٗخص كٍٞ طيَٓ ٝحٟطِغ رزؼٞ ٜٓخّ حُيٍٝ٣ش ٝحُلَحٓش ك٢ ٓ٘طوش ى٣َ حٍُِٝ ٝحُلَحص. ٝرؼي اٗـخُ ٌٛٙ‬ ‫حُٜٔٔخص ػزَص رَ٣طخٗ٤خ ػٖ ػوظٜخ رخُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حُٔٔخف رظٞٓ٤غ ٛلٞكٚ. ٝهي طٔوٞ ٌٛح ػٖ‬ ‫حُ٘ظ٤ـش ؿ٤َ حُٔوٜٞىس حُٔظٔؼِش رظؼط٤َ حُـخِٛ٣ش حُوظخُ٤ش ُيٟ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن َٛف حٛظٔخٓٚ ٗلٞ‬ ‫ػِٔ٤خص حُظـ٘٤ي ٝحُظيٍ٣ذ. ٝٓغ إٔ ٌٛح حُـ٤ٖ ُْ ٣ٌِق رؤ٣ش ٜٓٔخص هظخُ٤ش أهَٟ ه٬ٍ كظَس حُلَد، كبٕ كـٔٚ‬ ‫(52)‬ ‫ًخٕ هي أٛزق ٓغ كٍِٞ ػخّ (6491 ّ) أٍرؼش أٟؼخف هٞطٚ ك٤ٔخ هزَ حُلَد.‬ ‫طِي ٛ٢ حُطَ٣وش حُظ٢ حػظَكض رٜخ رَ٣طخٗ٤خ ريٍٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝكخثيطٚ. ٝٓغ ًُي كبٕ حُٔٔؤُش ح٧ًؼَ طؼو٤يح‬ ‫ٝحُٔظٔؼِش رٌ٤ل٤ش ٌٓخكؤس ػزي هللا رو٤ض ىٕٝ كَ. ٛل٤ق إٔ ٝ٫ءٙ ٍرٔخ ًخٕ ػِ٠ حُيٝحّ ٗخطـخ ػٖ طزؼ٤ظٚ ٝحػظٔخىٙ،‬ ‫ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ رخٓظَٔحٍ ٣لَٜ ػِ٠ ٗٞع ٖٓ حٌُٔخكؤس، ًٝخٕ ٖٓ حُطز٤ؼ٢ إٔ طٌٕٞ ُي٣ٚ ٌٛٙ حَُٔس أ٣٠خ آٓخٍ‬ ‫ٓٔخػِش. ا٫ إٔ كٌَطٚ ػٖ حُظؼٞ٣ٞ حُؼخىٍ حُظ٢ طٔض ٛ٤خؿظٜخ رؼزخٍحص طًٌَ رخُؼٍٞس حُؼَر٤ش، ريص ٓلَ١ش ك٢‬ ‫حُٔزخُـش رخُٔؼخ٣٤َ حُزَ٣طخٗ٤ش، اً أٍحى حٓظو٬ٍ ح٧ٍىٕ حٌُ١ ًخٕ ٌٓٔ٘خ، ٝهِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حٌُ١ ًخٕ ٓٔظل٤٬.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ٣طٔق ك٢ ٌٛٙ حُلَد اُ٠ إٔ ٣٠طِغ ريٍٝ ٗز٤ٚ ريٍٝ أر٤ٚ ك٢ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. كوي أٍحى إٔ‬ ‫٣ٌٕٞ كِ٤ق رَ٣طخٗ٤خ حُؼَر٢ ح٧ٍٝ ٝإٔ ٣ظْ ح٫ػظَحف رٚ، رل٠َ ًُي حُٔٞهغ، ُػ٤ٔخ ػَر٤خ ٍث٤ٔ٤خ َٗم َٜٓ.‬ ‫ٌُٖٝ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ١ٍٞص ٜٓخُلٜخ، ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؼَ٘٣ٖ ٌٓ٘ حُلَد ح٧ُٝ٠، ػيىح ًز٤َح ٖٓ حُٜٔخُق‬ ‫ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝؿخُُض ػيىح ًز٤َح ٖٓ حُلِلخء، ُْٝ طؼي ٓ٠طَس ُِظؼٞ٣َ ػِ٠ كِ٤ق ٝحكي كو٢. ٝػِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ٍؿخٍ ىُٝش رَ٣طخٗ٤٤ٖ طوِلٞح ػٖ ًٍذ حُِٖٓ، ٝظِٞح ٣لٌَٕٝ ٖٓ ٓ٘طِن ُػ٤ْ ػَر٢ أػِ٠ ٝحكي‬ ‫ًخٗٞح ٓخ ُحُٞح ٓٞؿٞى٣ٖ، كبٕ أٗظخٍ ٛئ٫ء ُْ طظـٚ ٗلٞ ػزي هللا. كٜي٣ن ػزي هللا حُوي٣ْ ٝٗٔظٕٞ طَ٘ٗ٤َ ٓؼ٬‬ ‫ًخٕ ٣ؼظزَ ػيٝ ػزي هللا حُوي٣ْ ٝحُِيٝى حرٖ ٓؼٞى "أػظْ حُؼَد ح٧ك٤خء"، حٌُ١ ًخٕ ٣ٌٖٔ طٞٓ٤غ ٗلًٞٙ رٌَ٘ ٓل٤ي‬ ‫كظ٠ ٣ٜزق ٗخٓ٬ ً٬ ٖٓ حُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ. ٖٝٓ ٓ٘طِوخص طؼ٤ي اُ٠ حٌُحًَس طِي حُٔ٘طِوخص حُظ٢ ٓزن ُٜخ‬ ‫ًحص ٣ّٞ إٔ حػظٔيص ٓغ ٝحُي ػزي هللا، رخىٍ طَ٘طَ٘ اُ٠ ١َف حُلٌَس حُوخثِش رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ حرٖ ٓؼٞى، كخٓ٢‬ ‫ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، إٔ ٣لظ٠ رخُوزٍٞ حُظخّ ُيٟ حُؼَد، ًٔخ ٛٞ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، َٗ١ إٔ ٣ٞحكن ػِ٠ ا٣ـخى طٔٞ٣ش ك٢‬ ‫(62)‬ ‫كِٔط٤ٖ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا حُِػ٤ْ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ أىص حُلَد اُ٠ ط٠و٤ْ ١ٔٞكخطٚ ٝكلِٛخ. ًخٕ ػٔش هخىس آهَٕٝ ك٢‬ ‫رِيحٕ ػَر٤ش أهَٟ، كخُٕٔٞ رخ٫ٓظو٬ٍ ٝر٘ٞع ٖٓ حُِػخٓش ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُٔؼ٘ٞ٣ش ح٧ٝٓغ ٧ٗلْٜٔ ك٢ ٓخكش ػَر٤ش‬ ‫أًزَ. كٌَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ٝكِٔط٤ٖ، ٓؼِٜخ ٓؼَ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٗض طؼوي ح٥ٓخٍ ػِ٠ حٓظزيحٍ أٗظٔش ح٫ٗظيحد‬ ‫ك٤ٜخ رٔؼخٛيحص. ٍٝؿْ حٓظو٬ُٜٔخ ح٫ٓٔ٢ ًخٗض َٜٓ ٝحُؼَحم طٔؼ٤خٕ اُ٠ اػخىس ٛ٤خؿش ٓؼخٛيط٤ٜٔخ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫رٔخ ٣ل٠٢ اُ٠ هيٍ أًزَ ٖٓ حُٔٔخٝحس. ًخٕ حُِػٔخء حُؼَد ٣ؼظويٕٝ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ُٝحٍ حُز٘٤ش حُلٞه٤ش ُِٜٔخُق‬ ‫ح٧ٍٝٝر٤ش حُٔظ٠خٍرش إٔ ٣ل٠٢ كٍٞح اُ٠ طـٔغ ح٧ؿِحء َٓس أهَٟ، رلؼَ هٞس ٓلَ٣ش، ك٢ ً٤خٕ ٝحكي ٣ـٔي ٓخ‬ ‫(72)‬ ‫ٛٞ ٓ٘ظَى ٖٓ طخٍ٣ن ٝػوخكش ُٝـش، ٝٓخ ٛٞ ٓ٘ظَى، كٔذ حكظَحْٟٜ، ٖٓ ٜٓخُق ػخثيس ُِؼَد.‬ ‫رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا حٗوِزض ػ٬هش حُٞكيس رخ٫ٓظو٬ٍ ٍأٓخ ػِ٠ ػوذ. ٖٓ ٗخك٤ش ًخٕ ٣ؼ٢ رليس ٓيٟ ٟ٤ن آٌخٗ٤خص‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝٓيٟ حػظٔخىٙ ٛٞ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُٞٓ٤ِش حُٞك٤يس ُزِٞؽ أ١ حٓظو٬ٍ كو٤و٢ ػٖ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظٔؼِش روِن ىُٝش ػَر٤ش أًزَ ٣ٌٕٞ ٛٞ ػِ٠ ٍأٜٓخ. ٖٝٓ ٗخك٤ش أهَٟ ًخٕ ٣َٟ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ٛ٢‬ ‫كِ٤لظٚ حُٞك٤يس ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝأٗٚ، اًح ٓخ حٗظظَ كظ٠ طظ٘خٍُ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ ِٓطظٜخ ٧ٗظٔش ػَر٤ش ٓٔظوِش،‬ ‫ًخٕ ٓ٤ـي هيٍح أًزَ ٖٓ حُٜؼٞرش ك٢ طلو٤ن كٌَطٚ حُوخثٔش ػِ٠ حُٞكيس. ٖٝٓ ٛ٘خ كبٗٚ ٓؼ٠ اُ٠ حُٞكيس هزَ‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ، ٝرويٍ أًزَ ٖٓ حُِهْ ٝحُلٔخّ.‬ ‫58‬
  • 86.
    ‫ػِ٠ حٓظيحى ػَ٘٣ٖٓ٘ش ظَ ػزي هللا ٣لخٍٝ رٔ٢ ٓ٤طَطٚ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش أٝ حُلـخُ أٝ كِٔط٤ٖ، ًٔخ كخٍٝ ك٢ آهَ‬ ‫حُٔطخف. ؿ٤َ إٔ أٗظخٍٙ ًخٗض، ٓؼظْ حُٞهض، ٓ٘يٝىس اُ٠ ىٓ٘ن َٝٓٔٔس ػِ٤ٜخ. رو٢ حٛظٔخٓٚ ٜٓ٘زخ ػِ٠‬ ‫َ‬ ‫ٍٓٞ٣ش ٌٓ٘ ١َى ك٤َٜ ٜٓ٘خ ك٢ ػخّ (0291 ّ). ًٝخٕ ٌٛح ح٧ه٤َ هي كَٜ ػِ٠ حُؼَحم حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَٙ‬ ‫ٛي٣ظٚ حُوخٛش، ٌٝٓ٘ ًُي حُٞهض ظَ ٣وط٢ ُظٔٞ٣ش حُلٔخد ػٖ ١َ٣ن حُلُٞ رؼَٕ ٍٓٞ٣ش ُ٘لٔٚ. ًخٕ كِٔٚ‬ ‫ٝ١ٔٞكٚ ٌٛح ٓؼَٝكخ ؿ٤يح ًٝخٕ طَ٘طَ٘ هي أٝٓؤ ٓخٓلخ ُٚ رخٍَُٔٝ ك٢ ػخّ (1291 ّ) ك٤ٖ ٝػي ػزي هللا رؤٕ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٓظلؼَ ٓخ رٞٓؼٜخ ك٢ ٓز٤َ اه٘خع كَٗٔخ روزُٞٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش، َٗ٣طش إٔ ٣ؼزض أٗٚ ٗخؿق ك٢ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. ٌٝٛحٕ حُلخىػخٕ ً٬ٛٔخ ـ كخىع ه٤خّ ك٤َٜ رخ٫ٓظ٤٬ء ػِ٠ ػَٕ حُؼَحم، ٝكخىع حُٞػي حٌُ١ هطؼٚ‬ ‫طَ٘طَ٘ رؤٗٚ ٓ٤لؼَ ُٜخُلٚ ٗ٤جخ ك٢ ٍٓٞ٣ش ـ ٌٗ٬ كـظ٤ٖ ًٗٔٞؿ٤ظ٤ٖ ٖٓ حُلـؾ حُيحػٔش ُو٠٤ش ٓطخُزش ػزي هللا‬ ‫رٍٔٞ٣ش.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ ٍٓٞ٣ش ًخٗض أكي ػٞحرض كِْ ػزي هللا حُٔ٤خٓ٢؛ ؿ٤َ إٔ ٓٔظٟٞ طلًَٚ حُ٘٘٤٢ رخطـخٙ ًُي حُٜيف‬ ‫حُؼخرض ًخٕ ٣ٜؼي ٝ٣ٜز٢ ٓغ ٛؼٞى ٓٞؿش حُظَف حُٔ٤خٓ٢ ٝٛزٞ١ٜخ. كل٢ حُٔ٘ٞحص حُؼ٬ع حُظ٢ ٓزوض حُلَد،‬ ‫ٓؼ٬، ًخٗض حُٔٞؿش ك٢ كخُش ٖٓ حُـٍِ حُٜخر٢، ك٤غ ًخٗض ٍٓٞ٣ش هخٟؼش، ك٢ طِي حُلظَس، ُٔ٤طَس كٌٞٓش حٌُظِش‬ ‫حُٞ١٘٤ش رِػخٓش ًَ ٖٓ (ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش) ٛخْٗ ح٧طخٓ٢ ٝ(ٍث٤ْ حُُٞحٍس) ؿٔ٤َ َٓىّ ري،حُظ٢ ًخٗض كٌٞٓش‬ ‫ٓؼخى٣ش ُٜٔخُق ػزي هللا. ُٝلٖٔ كع ح٧ه٤َ، أىٟ َٓ٘ٝع طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ك٢ (7391 ّ) اُ٠ طٞك٤َ كَٛش ؿي٣يس‬ ‫ُِظٞٓغ ك٢ حطـخٙ ُْ ٣ٌٖ هي ٓزن ُٚ إٔ طؼخَٓ ٓؼٚ رـي٣ش، ٓٔخ ؿؼِٚ ٓغ حٗـ٬م أرٞحد ٍٓٞ٣ش ٓئهظخ، هخىٍح ػِ٠‬ ‫طٞؿ٤ٚ ١خهخطٚ حُٔ٤خٓ٤ش ٗلٞ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ حُظؤ٤ْ ًخٕ، ٓغ كٍِٞ ػخّ (9391 ّ) هي ٓو٢، ٝرخطض ٓٞؿش حُلَٙ‬ ‫حُٔٞحط٤ش طظٜخػي ػخٗ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ك٤غ ًخٗض كٌٞٓش حٌُظِش حُٞ١٘٤ش هي كويص ٗؼز٤ظٜخ ؿَحء حٓظ٘خع كَٗٔخ ػٖ‬ ‫طٜي٣ن حُٔؼخٛيس حُلَٗٔ٤ش ـ حٍُٔٞ٣ش، ٝٗظ٤ـش اهلخهٜخ ٛ٢ ك٢ حُل٤ُِٞش ىٕٝ ه٤خّ طًَ٤خ ر٠ْ ُٞحء حٌٓ٘يٍٕٝ،‬ ‫كخٓظوخُض ٝهخٓض كَٗٔخ رظؼِ٤ن حُيٓظٍٞ ٝطؼ٤٤ٖ ٓـِْ ٣لٌْ رخَُٔحٓ٤ْ ٣لَ ٓلِٜخ. ٝرؼي َٜٗ ٝحكي طْ اػ٬ٕ‬ ‫حُلَد ك٢ أٍٝٝرخ.‬ ‫إً كبٕ ػخّ (9391 ّ) ًخٕ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ػخٓخ ٣زؼغ ػِ٠ حُظلخإٍ، ػخٓخ ٗـؼٚ ػِ٠ حٓظج٘خف حهظزخٍ كظٚ ك٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش.ٛل٤ق أٗٚ ُْ ٣ْ٘ كِٔط٤ٖ، ٌُٝ٘ٚ ٟٝغ ١ٔٞكٚ ك٢ ػَٕ ٍٓٞ١ ك٢ ا١خٍ أٝٓغ ٝأًؼَ ١ٔٞكخ، ك٢‬ ‫ا١خٍ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حُ٘خِٓش ٌَُ ٖٓ كِٔط٤ٖ ُٝز٘خٕ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش. ٝرؼي َٜٗ‬ ‫ٖٓ حٗي٫ع حُلَد ًظذ اُ٠ ُٝ٣َ حُٔٔظؼَٔحص ػٖ ٝػي طَ٘طَ٘ ك٢ (1291 ّ) ٝ١ِذ ٓ٘ٚ ار٬ؽ طَ٘طَ٘ »اٗ٘٢‬ ‫ٓخُُض ِٓظِٓخ رخُؼَٔ ٝكوخ ُٜ٘٤لظٚ ٝٓخُُض أٗظظَ ٗظ٤ـش ٝػٞىٙ«. (82) ُْ ٣ٌٖ ٣ؼِْ إٔ كُٜٞٚ ػِ٠ ػَٕ‬ ‫ٍٓٞ٣ش ًخٕ هي أٛزق أَٓح "٣ظؼٌٍ طٍٜٞٙ" ر٘ظَ ُ٘يٕ، أٝ إٔ ٝٗٔظٕٞ طَ٘طَ٘، ُْ ٣ٌٖ ٣لٌَ رٚ ٛٞ رَ رخرٖ‬ ‫ٓؼٞى ُيٟ ط٘خُٝٚ ُٔٔخثَ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ُٝ٘يٕ، ٖٓ ؿخٗزٜخ، ُْ طٌٖ ٓوطجش رخُ٠ٍَٝس ك٤ٖ حرظؼيص ػٖ‬ ‫حَُٜحكش، ٍؿزش ٜٓ٘خ ك٢ ح٩روخء ػِ٠ ػ٬هظٜخ حُٞى٣ش ٓؼٚ. (92) ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كوي ريأ ػزي هللا ٣َٟ حُطَ٣ن ٜٓٔيس‬ ‫أٓخٓٚ ٓغ ه٤خّ حُلِلخء رخكظ٬ٍ ٍٓٞ٣ش ػخّ (1491 ّ).‬ ‫ك٢ حُٔخػش حُٔخىٓش ٖٓ ٛزخف حُ٤ّٞ حُؼخٖٓ ٖٓ كِ٣َحٕ هخّ ً٤ًَزَح٣ي ربر٬ؽ ػزي هللا ػٖ حػظِحّ حُلِلخء ؿِٝ‬ ‫ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. ٌُٝ٘ٚ حٓظوزَ حُ٘زؤ رخٓظؼخٝ. (13) ًخٕ ػٔش أَٓحٕ ٣ِػـخٗٚ رٌَ٘ هخٙ؛ كٖٔ ؿٜش ُْ ٣ٌٖ هي طْ‬ ‫ٟٔٚ ٓٔزوخ اُ٠ كِوخص حُظ٘خٍٝ حُزَ٣طخٗ٤ش، ٓٔخ ًخٕ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طو٤ْ أ١ ُٕٝ ُٔطخُزظٚ رخُؼَٕ‬ ‫حٍُٔٞ١؛ ٖٝٓ حُـٜش حُؼخٗ٤ش، ًخٗض ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ هي كِٜظخ ػ٘٤ش حُـِٝ ػِ٠ حُٞػي رخ٫ٓظو٬ٍ، ك٢ ططٍٞ‬ ‫حٗطٟٞ ػِ٠ هطَ اروخثٚ ٝٓؼٚ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظوِلخ ػٖ حًَُذ ك٢ ٟٝغ أهَ ٗؤٗخ. ٍٓٔ٤خ ػزَ ػٖ هيٍ كخطَ ٖٓ‬ ‫حُؼَكخٕ رخُـٔ٤َ ٝح٫ٍط٤خف، ٌُٝ٘ٚ كٌٍ ٖٓ إٔ »ٖٓ ٗؤٕ ؿ٤خد أ٣ش اٗخٍس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ رؼي طؼخٝٗٚ ح٧ٓ٤ٖ‬ ‫(73)‬ ‫ٝٝ٫ثٚ حٌُخَٓ، إٔ ٣زيٝ َٟرش ػ٘٤لش ٓٞؿٜش اُ٠ ٓ٤خٓش حُٜيحهش حُظ٢ ظِض ٓظزؼش ك٢ ٌٛح حُزِي ٌٓ٘ طؤٓ٤ٔٚ«.‬ ‫أٓخ ك٢ حَُٔ كوي ًخٕ ؿخٍهخ ك٢ رلَ ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ٝحٌُػَ. ٝهي ط٠خػق اكٔخٓٚ رخُوِن ؿَحء حُطز٤ؼش حُٔظ٘خه٠ش‬ ‫ُ٬كظ٬ٍ، ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ٗزٌطٚ ػِ٠ حُٔ٨ ك٢ حُِلظش حُظ٢ رخطض ك٤ٜخ، ٗظ٤ـش حكظ٬ُٜخ ٍُٔٞ٣ش، هخىٍس ػِ٠ طِز٤ش‬ ‫ٓطخُزٚ.‬ ‫ٓخْٛ حكظ٬ٍ حُلِلخء ك٢ اىهخٍ حُ٘لًٞ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔزخَٗ اُ٠ ٍٓٞ٣ش. كٖٔ طِي حُ٘وطش ىأرض رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حَُٔ‬ ‫³ٝرويٍ ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُؼِ٘٤ش ًٔخ ٣ظ٠ق ٖٓ ح٧ُٓظ٤ٖ حُِز٘خٗ٤ش ػخّ (3491 ّ) ٝحٍُٔٞ٣ش ػخّ (5491 ّ)‪ µ‬ػِ٠‬ ‫اه٘خع كٌٞٓش كَٗٔخ حُلَس رٔ٘ق ٍٓٞ٣ش حٓظو٬ُٜخ. ًٝخٕ حُيحكغ اُ٠ ًُي ٓظٔؼ٬ رخَُأ١ حُوخثَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ اٍٟخء‬ ‫حُؼَد ك٢ ٓخثَ ح٧ٓخًٖ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ ؿؼِْٜ أًؼَ حٓظؼيحىح ُِوزٍٞ رخُلٍِٞ حُظٞك٤و٤ش ُٔٔؤُش كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ‬ ‫اٍٟخء حُؼَد ك٢ ٍٓٞ٣ش ُْ ٣ٌٖ ٣ؼ٘٢ كَٝ ػزي هللا كخًٔخ ػِ٠ ٌٛح حُزِي، ٝٓخ ُزغ حُٔ٤َ أُٝ٤لَ ُ٤ظِظٕٞ، ُٝ٣َ‬ ‫حُيُٝش ك٢ حُوخَٛس إٔ َٝٛ اُ٠ ػٔخٕ ك٢ أ٣ٍِٞ ٝأ١ِغ ػزي هللا ػِ٠ ٌٛٙ حُلو٤وش.‬ ‫68‬
  • 87.
    ‫ؿَٟ حٓظوزخٍ ُ٤ظِظٕٞك٢ حُوَٜ ٖٓ هزَ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ ٣َطي١ ؿِزخرخ رٔ٤طخ أٛلَ حُِٕٞ ٝهي ريح ح٧ه٤َ‬ ‫»ٍؿ٬ هٜ٤َ حُوخٓش ًح ُل٤ش ٓيرزش ٝػ٤٘٤ٖ ُط٤لظ٤ٖ ط٘ٔخٕ ػٖ هيٍ ٖٓ ػيّ حَُٟ٠«. أٓٔي ح٧ٓ٤َ ر٤ي ٟ٤لٚ‬ ‫ٝهخىٙ اُ٠ ؿَكش حُـِّٞ حُٔلَٝٗش رؤػخع كَٗٔ٢ ّ،هَِّي، ٝٛٔي٣خص أٍٝر٤ش ٓظِحكٔش كٞم حُٔـخؿ٤ي حَُ٘ه٤ش، ٓغ‬ ‫ُكٔش ٖٓ حُٜٔ٘ٞػخص حُ٤يٝ٣ش حُؼَر٤ش. ؿِْ حَُؿ٬ٕ ػِ٠ ٛٞكخ ريص كَٗٔ٤ش حُطَحُ، ٝرخىٍ ُ٤ظِظٕٞ اُ٠‬ ‫حٌُ٘ق ػٖ ٓ٠ٕٔٞ ٍٓخُظٚ، ك٤ٔخ ًخٕ ػزي هللا ٓخ ٣ِحٍ ٌٓٔٔخ ر٤يٙ. ٝٓخ إ أٝٗي حُ٠٤ق ػِ٠ حٓظٌٔخٍ‬ ‫ٓـخٓ٬طٚ حُظٜٔ٤ي٣ش كظ٠ هخ١ؼٚ ػزي هللا، »ٓغ حرظٔخٓش أٓ٤َ اُ٠ حُ٘لٞد« ٓؼزَح ػٖ طؤ٤٘ٚ ُٔخ كِٔٚ ٖٓ أهزخٍ‬ ‫(‬ ‫هخث٬: »ٖٓ حُٞحٟق إٔ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٫ ٣ٕ٘ٞٝ طٜ٘٤ز٢ ٌِٓخ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش«.‬ ‫ًخٗض ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ٍٓٞ٣ش طٔظَٗي ٓزيأٛخ حُؼخّ حُوخٟ٢ رب٣ـخى ُـش ٓ٘ظًَش ٓغ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش. ُٝظلو٤ن‬ ‫ًُي كخطلض رَ٣طخٗ٤خ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش،أػيحء ػزي هللا حُـٍٜٔٞ٣٤ٖ، ٝهٜٞٛخ ػ٠ٞ حٌُظِش حُو٤خى١ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢.‬ ‫ٝك٢ ريح٣خص ػخّ (3491 ّ) طٞك٢ ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش حُٔؼ٤ٖ ٖٓ هزَ كَٗٔخ ك٢ ٍٓٞ٣ش حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ حُلٔ٤٘٢.‬ ‫ٝك٢ طِي ح٧ػ٘خء ًخٗض كَٗٔخ كَ٣ٜش ػِ٠ حٓظؼخىس حُلٌْ حُيٓظٍٞ١ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٟٝٔخٕ ٟٝؼٜخ ٛ٘خى ػٖ ١َ٣ن‬ ‫حُٔزخىٍس أه٤َح اُ٠ اػ٬ٕ ٓؼخٛيس (6391 ّ) حُلَٗٔ٤ش ـ حٍُٔٞ٣ش حُظ٢ ًخٗض ٍٓٞ٣ش هي ٛخىهض ػِ٤ٜخ، ك٢ ك٤ٖ ُْ‬ ‫طٌٖ كَٗٔخ هي كؼِض رؼي. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُـَ٘حٍ ًخطَٝ (حُٔ٘يٝد حُؼخّ ُلَٗٔخ حُلَس) أػِٖ ػٖ اؿَحء حٗظوخرخص‬ ‫ٝػَٝ ػوي ٛلوش ٓغ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢، طوّٞ رٔٞؿزٜخ ريػٔٚ ك٢ ٍثخٓش حُـٍٜٔٞ٣ش، َٗ٣طش إٔ ٣َكغ ُٞحء‬ ‫حُٔؼخٛيس حُوي٣ٔش رؼي إٔ ٣٘ـَ حُٜٔ٘ذ. ريح حُؼَٝ ٓـَ٣خ ر٘ظَ حُوٞطِ٢، ٌُٖٝ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَحم أُلض‬ ‫ػِ٤ٚ ١خُزظ٤ٖ ٓ٘ٚ ٍك٠ٚ. ًٝخٗض حُلـش حُظ٢ حٓظ٘يص رَ٣طخٗ٤خ اُ٤ٜخ ٛ٢ أٗٚ ًخٕ ٓ٤ِلن حُ٠ٍَ رٔٔؼظٚ ػزَ‬ ‫حُظؼخَٓ ٓغ كَٗٔخ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ٌٓٔذ ٗوٜ٢. ٌٝٛحٕ حُطَكخٕ رَ٣طخٗ٤خ، ٝحُؼَحم، ًخٗخ أ٣٠خ ٓظلو٤ٖ ػِ٠‬ ‫ٍَٟٝس روخء ٍٓٞ٣ش َٜٓس ػِ٠ طـ٘ذ أ٣ش ػ٬هش هخٛش رلَٗٔخ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٌَ٘ ػوزش طؼظَٝ ٓز٤َ حُظلخهٜخ‬ ‫رؤ١ َٓ٘ٝػخص ٝكيٝ٣ش ػَر٤ش ٓٔظوزِ٤ش ك٢ َٗم أٝٓ٢ هخٟغ ُٔ٤طَس رَ٣طخٗ٤ش. ٝٓخ ُزؼض حُٜ٘خثق حُزَ٣طخٗ٤ش‬ ‫ٝحُؼَحه٤ش إٔ ٗـلض ك٢ ىكغ حُوٞطِ٢ رخطـخٙ حُؼِٝف ػٖ ح٩هيحّ ػِ٠ ػوي أ٣ش حطلخه٤خص َٓ٣ش ٓغ حُلَٗٔ٤٤ٖ.‬ ‫ٝك٤ٖ ؿَٟ حٗظوخرٚ ٍث٤ٔخ ُِـٍٜٔٞ٣ش ك٢ َٜٗ آد ٖٓ هزَ حُٔـِْ حُٔ٘ظوذ كي٣ؼخ، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هي أٓٔؼظٚ‬ ‫ًِٔظٜخ ًٝخٕ ٛٞ هي كَٜ ػِ٠ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ حُول٢. (33) ًَٝى كؼَ ػِ٠ ٓخ ؿَٟ كخٍٝ ػزي هللا، ىٝٗٔخ ٗـخف،‬ ‫(43)‬ ‫إٔ ٣ـظَف طلخُلخ ٓغ كَٗٔخ حُظ٢ ًخٗض حُطَف حُوخَٓ ح٥هَ ٖٓ ح٫ٗلَحؽ ك٢ حُؼ٬هش ر٤ٖ ح٩ٗـِ٤ِ ٝحُوٞطِ٢.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا، ك٢ ٗظَ رَ٣طخٗ٤خ أٝ كَٗٔخ، هخىٍح ك٢ ٍٓٞ٣ش ػِ٠ ٓ٠خٛخس حُوٞطِ٢ ٖٓ ك٤غ حُ٘لًٞ. كؤًؼَ٣ش‬ ‫ٓئ٣ي٣ٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش ًخٗض حٗظٜخُ٣ش، ٧ٕ ُٜٓٞش ؿَٙ اُ٠ حُٟٔٞٞع حٍُٔٞ١، ٝآٌخٗ٤ش طٜٞ٣َٙ ػِ٠ أٗٚ رؼزغ،‬ ‫ًخٗظخ هي ؿؼِظخٙ ٗوطش ؿٌد ١ز٤ؼ٤ش رخُ٘ٔزش ٍُٔٞ٣٤ٖ ٓٔظخث٤ٖ ٝٓؼخٍٟ٤ٖ رٍٜٞس ٓئهظش ٝػخرَس. (53) ٝهي ظَ‬ ‫ٍٛ٤يٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش ٣َطلغ ٝ٣٘ولٞ ٓغ طوِزخص حُٔ٤خٓش حُيحهِ٤ش ـ كظ٠ إ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش أهيٓض ػِ٠ حػظٔخى ِِٓٔش‬ ‫ٖٓ حُٔزخىٍحص حُٞى٣ش ٓؼٚ ُلظَس ك٢ ػخّ (1491 ّ) ك٤ٖ هخٓض كَٗٔخ حُلَس رظؼ٤٤ٖ حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ حُلٔ٤٘٢‬ ‫حُٔلَ١ ك٢ حُظؼخٕٝ ٓؼٜخ ٍث٤ٔخ ُِـٍٜٔٞ٣ش (63) ؿ٤َ إٔ ٌٛح حَُٛ٤ي ُْ ٣ٌٖ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حَُك٤غ حٌُخك٢ ُْٝ ٣زن‬ ‫كظَس ًخك٤ش ٩ه٘خع أكي رؤٕ ُٚ ٓٔظوزَ ك٢ ٍٓٞ٣ش. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣٘ؼطلٕٞ ٗلٞٙ طؼز٤َح ػٖ ٓؼخٍٟش ٌٛح‬ ‫حُ٘ظخّ حُوخثْ أٝ ًحى، أٝ ٌٛٙ حُٔ٤خٓش حُٔظزؼش أٝ طِي، كبٕ حٛظٔخْٜٓ رٚ ُْ ٣ٌٖ ١ٞ٣َ ح٧ٓي، كخكِح ١ٔٞكٚ ىٕٝ‬ ‫طٞك٤َ حُيػْ ٝحُٔلظٟٞ حُلو٤و٤٤ٖ حُ٬ُٓ٤ٖ ُظلو٤ن ٓؼَ ًُي حُطٔٞف. ًخٕ أٜٗخٍ ػزي هللا حُٞك٤يٕٝ أٛلخد‬ ‫حُ٘ؤٕ ك٢ حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش، ٝحٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي ظِٞح ػخرظ٤ٖ ػِ٠ ٝ٫ثْٜ ػزَ حُٔ٘٤ٖ ؿٔخػش ٛـ٤َس ٖٓ حٌُِٔ٤٤ٖ‬ ‫حُوٞٓ٤٤ٖ، ٖٓ ٗٔ٢ ػخثِش حُزٌَ١، ٖٝٓ كِلخء حُٜخٗٔ٤٤ٖ حُويحٓ٠، ٖٝٓ ػزي حَُكٖٔ حُٜ٘ز٘يٍ. كزخُ٘ٔزش ُؼخثِش‬ ‫حُزٌَ١ ًخٕ ػزي هللا ٣ـٔي حُؼوخكش ٝحُظوخُ٤ي حُؼَر٤ش، ًٝخٗض ٍٝحرطٚ رٜخ طؼٞى اُ٠ أ٣خّ ٗزخرٚ ك٢ آطٔزٍٞ. أٓخ طؤ٣٤ي‬ ‫حُٜ٘ز٘يٍ كوي ًخٕ ٖٓ ٗٞع ٓوظِق.‬ ‫ًخٕ حُٜ٘ز٘يٍ ٝ١٘٤خ ٓظٔظؼخ رخ٫كظَحّ، ٌِٓ٤خ، ٝٓظؼخ١لخ ٓغ ح٩ٗـِ٤ِ. ًٝخٕ أ٣٠خ ٗي٣ي حُٔؼخٍٟش ٌُِظِش حُٞ١٘٤ش.‬ ‫ٝر٘ظَٙ كبٕ ػزي هللا ًخٕ حَُِٓ حُٔؼخُ٢ ُظطِؼخطٚ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي ؿَٟ ٗل٤ٚ ٖٓ ٍٓٞ٣ش رؼي ػٍٞس (5291 ـ 7291‬ ‫ّ) ُْٝ ٣ٔٔق ُٚ رخُؼٞىس كظ٠ ػخّ (7391 ّ) (ٗظ٤ـش ىٓخثْ ٓ٘خكٔ٤ٚ ك٢ حٌُظِش حُٞ١٘٤ش ؿِث٤خ).‬ ‫ك٢ أ٣خٍ ػخّ (9391 ّ) هخّ حُٜ٘ز٘يٍ ٝٓؼٚ ٝكي ْٟ هٔٔش ٝػَ٘٣ٖ ٍٓٞ٣خ ر٤ْٜ٘ كُٞ١ حُزٌَ١ رِ٣خٍس َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ُظوي٣ْ حُظؼِ٣ش اُ٠ ػزي هللا رٞكخس حرٖ أه٤ٚ ؿخُ١ ِٓي حُؼَحم. ٝرٞكخس ؿخُ١ حرٖ ك٤َٜ ٍٝٝ٣ؼٚ، ٌٛح ًخٕ‬ ‫حُٜٔ٘ذ حَُِٓ١ َُثخٓش حُلًَش حُؼَر٤ش هي رخص ٗخؿَح َٓس أهَٟ، ٝهخّ حُٜ٘ز٘يٍ رخٓظـ٬ٍ حُِ٣خٍس ٩ػ٬ٕ‬ ‫طؤ٣٤يٙ حُؼِ٘٢ ُظَٗ٤ق ػزي هللا ُِؼَٕ حٍُٔٞ١ رٞٛلٚ ُػ٤ْ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ًٌُٝي كبٗٚ حٓظويّ ه٘ٞحطٚ حُوخٛش‬ ‫ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ُيػْ كٌَس طٞك٤ي َٗم ح٧ٍىٕ ٓغ ٍٓٞ٣ش طلض كٌْ ػزي هللا، ٝهِن حطلخى ك٠لخٝ ٣ـٔغ حُيٍٝ‬ ‫(73)‬ ‫حُؼَر٤ش ػٖ ١َ٣ن ا٣ـخى ُـ٘ش ط٘ل٤ٌ٣ش ٣ظُٞ٠ ػزي هللا ٍثخٓظٜخ.‬ ‫78‬
  • 88.
    ‫ًخٕ حُٜ٘ز٘يٍ ٓظٔظؼخرظؤ٣٤ي ٫ ٣ٔظٜخٕ رٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش، ُْٝ ٣ظٌٖٔ ػزي هللا ٖٓ حُللخظ ػِ٠ أ١ ك٠ٍٞ ٓو٘غ ػِ٠‬ ‫ٛؼ٤ي حُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش ا٫ ٖٓ ه٬ُٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ه٠٤ش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش طؼَٟض ٧َٟحٍ ٫ ٣ٌٖٔ‬ ‫حُظؼٞ٣ٞ ػٜ٘خ ك٤ٖ طْ حؿظ٤خٍ حُٜ٘ز٘يٍ ك٢ طُٔٞ (0491 ّ) ٝ٣ؼظوي ػِ٠ ٗطخم ٝحٓغ رؤٕ هٜٞٓٚ ك٢ حٌُظِش‬ ‫حُٞ١٘٤ش ْٛ حٌُ٣ٖ ىرَٝح ػِٔ٤ش ح٫ؿظ٤خٍ.‬ ‫ٝرَك٤َ حُٜ٘ز٘يٍ كَوَي ػزي هللا ؿِءح ًز٤َح ٖٓ ٗلًٞٙ ك٢ ٍٓٞ٣ش. ٛل٤ق إٔ حُٔ٘خػَ حٌُِٔ٤ش ًخٗض ًحص ٗؤٕ، ؿ٤َ‬ ‫َ‬ ‫إٔ حٌُِٔ٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٘ؤٔ٤ٖ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ كٍٞ ٓٔؤُش حهظ٤خٍ حَُٔٗق (حُـي٣َ رؤٕ ٣ٜزق ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش).ٝر٤ٖ أرَُ‬ ‫ٓ٘خكٔ٢ ػزي هللا ػِ٠ حُٜٔ٘ذ ًخٕ حُؼخَٛ حُؼَحه٢، ػزي ح٩ُٚ، ِٝٓي حُؼَحم حُ٘خد ك٤َٜ حُؼخٗ٢، ٝك٤َٜ حرٖ‬ ‫ٓؼٞى. ٝػٔش ٓطخُزٕٞ رخُؼَٕ أهَ ؿي٣ش أٟلٞح ؿٞح ٖٓ حُِٔحف ٝحُٔوَ٣ش ػِ٠ حُٔٔؤُش. كزؼي ح٩ػ٬ٕ ػٖ‬ ‫ح٫ٗظوخرخص ك٢ (3491 ّ) ٓؼ٬، رخىٍ ح٧ٓ٤َ ٓؼ٤ي حُـِحثَ١ اُ٠ ػوي حؿظٔخػخص ك٠َٛخ أطزخع ٓؤؿٍٕٞٝ ك٢‬ ‫ىٓ٘ن ٝحٗظٜض رب١٬م حَُٛخٙ ٝٛظخكخص (ػخٕ حُِٔي ٓؼ٤ي ِٓي ٍٓٞ٣ش!). ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ِلض ٗظَ أكي ٟٓٞ‬ ‫(83)‬ ‫ؿ٤َحٗٚ حٌُ٣ٖ ػزَٝح ػٖ حٌُٟ٘ٞ ٖٓ حُ٠ـ٤ؾ.‬ ‫هخّ ػزي هللا رظُٞ٣غ حُٜزخص حُٔو٤ش ٝط٘ـ٤غ حُظـط٤خص حُٜلل٤ش حُٔٞحُ٤ش ك٢ ٓز٤َ ًٔذ حُظؤ٣٤ي. ٝٗظَح ٧ٕ ٓللظش‬ ‫ٗوٞىٙ ًخٗض ٗزٚ هخٝ٣ش ٝهخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ حُٜخٍّ، كبٕ ح٧ٓٞحٍ حُظ٢ أٗلوٜخ ك٢ ٍٓٞ٣ش ؿخءص ٖٓ‬ ‫ه٘ٞحص ٫ ػ٬هش ُٜخ رٔٞحُٗظٚ حَُٓٔ٤ش. ٝهي ه٤َ اٗٚ ًخٕ ٣ٌٔذ ح٧ٓٞحٍ حُ٬ُٓش ُٔٔخٍٓش آ٣خص حُٔوخء ك٢ ٍٓٞ٣ش‬ ‫ػٖ ١َ٣ن آٍخٍ ٓ٤خٍحطٚ ػزَ حُليٝى ٓلِٔش رخُز٠خثغ حُظ٢ طزخع ك٢ ح٧ٓٞحم حٍُٔٞ٣ش، ك٤غ ح٧ٓؼخٍ ًخٗض‬ ‫أػِ٠ ٖٓ ٗظ٤َطٜخ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ رٌؼ٤َ. (93) ٝٓخ ًٔزٚ ٖٓ ٓزخهخص حُو٤َ ك٢ حُوخَٛس ٌٓ٘ٚ ٖٓ طٔٞ٣َ كًَش‬ ‫حٟطَحد ٝؿ٤ِس ر٤ٖ حُوزخثَ حٍُٔٞ٣ش. (14) طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ؼظٔي ػٔ٬ء ٓوظِل٤ٖ ٩٣ٜخٍ ح٧ٓٞحٍ ٝحُيػخ٣ش ٗ٤خرش‬ ‫ػ٘ٚ، ٧ٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٍِٝ ٍٓٞ٣ش ٗوٜ٤خ. كٔخ أػخٍ ؿ٠زٚ حُ٘ي٣ي أٗٚ ٓ٘غ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓ٤ِس‬ ‫حُؼزٍٞ َٓط٤ٖ ك٢ ٍكِظ٤ٖ اُ٠ ًَ ٖٓ طًَ٤خ ُٝز٘خٕ ٓخ ُزؼظخ إٔ أُـ٤ظخ، ٓٔخ أٝك٠ رؤٕ حُٜيك٤ٖ ًخٗخ أهَ أٛٔ٤ش ٖٓ‬ ‫(74)‬ ‫حُطَ٣ن.‬ ‫حكظِض ٍٓٞ٣ش ٌٓخٗش ًَِٓ٣ش رٍٜٞس ٓطِوش ك٢ ٓوط٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُيٟ ػزي هللا، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض،‬ ‫٧ٓزخد طخٍ٣و٤ش، ١َ٣يطٚ ح٧ًؼَ ؿخًر٤ش. ُْ ٣ظَٜ ُز٘خٕ ا٫ رٍٜٞس ػخرَس ك٢ ٓـَٔ ػِٔ٤خص حُٜ٤خؿش‬ ‫ُٔوططخطٚ؛ حًظل٠ رخُيػٞس اُ٠ ا٣ـخى ٗٞع ٖٓ حُلٌْ حٌُحط٢ ك٢ ٓز٤َ حكظٞحء حُِ٘ػش ح٫ٗلٜخُ٤ش حُٔخٍٝٗ٤ش. ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ػ٘يٙ كِلخء طوِ٤ي٣ٕٞ ك٢ ُز٘خٕ، ًٔخ ُْ ٣ٌٖ ًح ٗؼز٤ش ك٤ٚ. ٛل٤ق إٔ حُلِد حُوٞٓ٢ حٍُٔٞ١، ٝٛٞ كِد ُز٘خٗ٢‬ ‫رؤًؼَ٣ظٚ حُٔخكوش، حٌُ١ ًخٕ ٣ٔظٜيف، ٓؼَ ػزي هللا، اػخىس طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حُــَحك٤ش (حُطز٤ؼ٤ش) حطَٜ رٚ، (24) ؿ٤َ‬ ‫إٔ كٌَ حُلِد حٌُ١ ًخٕ ٣ئًي ػِ٠ كٌَس ٛٞ٣ش ٍٓٞ٣ش ٓخروش ُ٪ٓ٬ّ، ٝ٣ظـخَٛ ٝؿٞى أ١ ػَٜ٘ ػَر٢، ًخٗض‬ ‫ٗي٣يس حُظ٘خهٞ ٓغ ح٧ٓخّ حٌُ١ حٓظ٘ي اُ٤ٚ ػزي هللا ك٢ ٓطخُزظٚ رو٤خىس ٍٓٞ٣ش.‬ ‫ٝرخُٔؼَ كبٕ كِٔط٤ٖ رو٤ض ٛ٢ ح٧هَٟ ًحص أٛٔ٤ش ػخٗٞ٣ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طٜخػي حٛظٔخّ ػزي هللا رٜخ ؿَحء هطش‬ ‫(7391 ّ) ُِظؤ٤ْ. ًخٗض ٛؼٞرخطٚ ٛ٘خ ػِ٠ ٛؼ٤ي ٝؿٞى ه٤خىس ٓلِ٤ش ٓ٘خكٔش أهَ رخُٔوخٍٗش ٓغ حُٟٞغ ك٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش، ٧ٕ حُلخؽ أٓ٤ٖ ٝؿ٤َٙ ٖٓ حُو٤خىحص حُٞ١٘٤ش ـ حُوٞٓ٤ش ًخٗٞح هي َٛرٞح أٝ طْ ٗل٤ْٜ ؿيحس كًَش حُؼٜ٤خٕ‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ (6391 ـ 9391 ّ) ًٝخٕ ٣ٌل٢ ٓـَى ٓ٘ؼْٜ ٖٓ حُؼٞىس اُ٠ حُز٬ى ٖٓ أؿَ حُؼَٔ ُويٓش ه٠٤ظْٜ.‬ ‫(34) ٝٓغ ًُي كبٗٚ ُْ ٣ٔظطغ إٔ ٣ٔظـَ ؿ٤خرْٜ ٝأهلن ك٢ طٞٓ٤غ ىحثَس ٗلًٞٙ اُ٠ ٓخ رؼي كِد حُيكخع حُٞ١٘٢‬ ‫َُحؿذ حُ٘٘خٗ٤زز٢. أٓخ ح٫ٛظٔخّ حٌُ١ طْ اؿَحم ح٧ٓ٤َ ٍٜٓ٘ٞ، أكي أر٘خء حرٖ ٓؼٞى ك٢ رلَٙ ُيٟ ُ٣خٍس هخّ رٜخ‬ ‫اُ٠ كِٔط٤ٖ ك٢ ػخّ (3491ّ) كوي ِٓ٢ ح٧ٟٞحء حٌُخٗلش ػِ٠ حكظوخٍ ػزي هللا اُ٠ حُ٘لًٞ ٝحُـخًر٤ش رؤِٓٞد ٓئُْ‬ ‫رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش. (44) ٓغ حهظَحد حُلَد ٖٓ ٜٗخ٣ظٜخ كخٍٝ ٍػخ٣ش ؿزٜش ٓٞكيس ط٠ْ ٓخثَ ح٧كِحد حُلِٔط٤٘٤ش‬ ‫طلض اَٗحكٚ، ؿ٤َ إٔ كِد حُلخؽ أٓ٤ٖ حُٔؼَٝف رخْٓ حُلِد حُؼَر٢، ًٝخٕ ٓخ ٣ِحٍ أًزَ ح٧كِحد ٝأهٞحٛخ ك٢‬ ‫(54)‬ ‫كِٔط٤ٖ، ٍكٞ ح٫ُظلخم رخُـزٜش.‬ ‫ًٌُي رو٢ ػزي هللا ػِ٠ ِٛش رخًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش آٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ ٜٛ٤ٞٗ٢ ُلٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ٓوخرَ‬ ‫حُلٌْ حٌُحط٢، ٝآٌخٗ٤ش ح٫ٓظ٤طخٕ ك٢ ٓ٘خ١ن أٝٓغ ٖٓ طِي حُٔؼَٟٝش ك٢ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ، (64) ا٫ إٔ حًُٞخُش ُْ‬ ‫طزخىٍ ه٢ اُ٠ حُظؼخَٓ رـي٣ش ٓغ ػَٟٚ. ٝري٫ ٖٓ ًُي، كبٕ حُٔ٘ظٔش حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُؼخُٔ٤ش هخٓض، ك٢ ٓئطَٔٛخ حٌُ١‬ ‫ػويطٚ ر٘٤ٞ٣ٍٞى ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (2491 ّ) رظز٘٢ ؿِٔش حُوَحٍحص حُٔؼَٝكش رخْٓ رَٗخٓؾ رِظ٤ٍٔٞ. ٝهي ىػض ٌٛٙ‬ ‫حُوَحٍحص اُ٠ حُو٤خّ كٍٞح رظؤٓ٤ْ ًُٞٓ٘ٞغ ٣ٜٞى١ ك٢ كِٔط٤ٖ، اُ٠ ٍكٞ حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حُٜخىٍ ػخّ (9391‬ ‫ّ) ٝاُ٠ ٛـَس ٝحٓظ٤طخٕ ٣ٜٞى٣٤ٖ ؿ٤َ ٓليٝى٣ٖ اُ٠ كِٔط٤ٖ ٝك٤ٜخ طلض اَٗحف حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝاُ٠ طٌ٘٤َ‬ ‫هٞس ػٌَٔ٣ش ٣ٜٞى٣ش طلض ٍح٣ظٜخ حُوخٛش رٜخ ٝح٫ػظَحف رٜخ.‬ ‫88‬
  • 89.
    ‫ٛل٤ق إٔ ػزيهللا حػظَف رٞؿٞى أهطخء ٝٛلٞحص، ًٔخ ًخٕ ٣٘ظظَ رظٞؿْ ٍٓخُش ُ٤ظِظٕٞ، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣َ ح٫ٗؼيحّ‬ ‫حٌُخَٓ ُ٨َٓ ك٢ ٟٝؼٚ، ٗخٛ٤ي ػٖ أٗٚ ُْ ٣ِْٔ رؤٗٚ ك٢ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ حُزخػغ ػِ٠ حُ٤ؤّ. كزؼ٤يح ؿيح ػٖ إٔ‬ ‫٣ٌٕٞ ٓ٤خٓ٤خ ٝحهؼ٤خ أَٛ ػِ٠ حُظٔٔي رؤك٬ٓٚ ػٖ ػَٕ ٍٓٞ١ رويٍ ٖٓ حُؼ٘خى، ؿؼَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُٔ٤َ‬ ‫ٛخٍُٝي ٓخى ٓخ٣ٌَ ٣٘ؼَ رخُوِن ػِ٠ طٞحُٗٚ حٌُٛ٘٢. (74) ًٝٔخ أهَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ حُوِق حُٔ٤َ آ٫ٕ ً٘٤٘ـٜخّ‬ ‫رويٍ أًزَ ٖٓ ح٩ٗلخم كوي ًخٕ: »ػـُٞح ٌٓٔٞٗخ رٜخؿْ حُوٞف ٖٓ ٟ٤خع كَٛظٚ ح٧ه٤َس ُظلو٤ن أ١ ٖٓ‬ ‫(84)‬ ‫أٛيحكٚ«.‬ ‫ًخٗض ٗ٘خ١خص هخىس ػَد ىحثز٤ٖ ػِ٠ حُيػٞس ٧كٌخٍْٛ حُوخٛش ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش ٛ٢ حُظ٢ ؿؼِظٚ ػٜز٢‬ ‫حُِٔحؽ رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش. ًٝخٕ ح٧ًؼَ ك٤ٞ٣ش ر٤ٖ ٛئ٫ء ْٛ حُؼَحه٤ٕٞ رِػخٓش ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝحَُٜٔ٣ٕٞ رو٤خىس‬ ‫ّ‬ ‫حُ٘لخّ رخٗخ، ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُٞكي١. أٓخ حرٖ ٓؼٞى كٌخٕ ػَٜ٘ح ِٓز٤خ ظِض ًَحٛ٤ظٚ حُلطَ٣ش حُٔؼَٝكش‬ ‫ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ًخك٤ش ُٟٞغ ٌٓ٘٬ص ؿي٣ش أٓخّ أ١ َٓ٘ٝع ٛخٗٔ٢ ٣وٚ حُٞكيس.‬ ‫ه٬ٍ كظَس حُلَد ػٔش آٍحء ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش ظِض طظَىى ك٢ ح٧ؿٞحء. ٝهي ٗـغ هطخد أٗطٞٗ٢ ا٣يٕ ك٢‬ ‫ٓخٖٗ٘ ٛخّٝ ػخّ (1491 ّ) حٌُ١ ط٠ٖٔ ٝػيح رؤٕ كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ًخٗض ٓٔظؼيس: »ُظٞك٤َ ىػٜٔخ حٌُخَٓ ٧١‬ ‫َٓ٘ٝع ٣لظ٠ رخُوزٍٞ حُؼخّ« ك٠٬ ػٖ ح٫هظَحد حُٞحٟق ٖٓ ح٫ٓظو٬ٍ رخُ٘ٔزش ٌَُ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، ٌٛح‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُٔٞػٞى ػ٘٤ش ؿِٝ حُلِلخء، ػِ٠ ٛ٤خؿش ٓؼَ ٌٛٙ ح٥ٍحء ٝططٞ٣َٛخ ٍؿْ أٜٗخ ًخٗض ؿخٓ٠ش ك٢‬ ‫حُزيح٣ش. ٝٓغ حٗلٔخٍ حُوظخٍ ػٖ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ػخّ (3491 ّ) رخص حُلي٣غ ػٖ ٓٔظوزَ حُٔ٘طوش ك٤ٔخ رؼي‬ ‫حُلَد ٌٓٔ٘خ.‬ ‫ُْ طـي رَ٣طخٗ٤خ هط٢ ػزي هللا حُوخٛش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ هططخ ٓظٔظؼش رؤ١ طؤ٣٤ي ػَر٢ ػخّ. رَ ًٝخٗض طظطِغ اُ٠‬ ‫ّ‬ ‫ه٤خىس ٍؿخٍ ٓؼَ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ك٢ حُؼَحم ٝحُ٘لخّ رخٗخ ك٢ َٜٓ، ٖٓٔ ًخٗٞح ٓٞحُ٤ٖ ُزَ٣طخٗ٤خ ٌُْٜٝ٘ ًخٗٞح ك٢‬ ‫حُٞهض ٗلٔٚ ٓظٔظؼ٤ٖ رويٍ ٖٓ ح٫كظَحّ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢؛ ًٝخٗض أٛٔ٤ش حُوخَٛس هي طؼُِص رٌَ٘ هخٙ ر٘ظَ‬ ‫حُؼَد ٝح٩ٗـِ٤ِ ػِ٠ كي ٓٞحء ؿَحء حُلَد. أٓخ ػزي هللا كوي ًخٕ، ًٔخ أىٍى ٛٞ ٗلٔٚ رؼٔن، أٓ٤َ كن طلخٛش‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝػيّ حٗطٞحثٚ ػِ٠ أ٣ش أٛٔ٤ش.‬ ‫أٓخ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي كوي ىأد ٌٓ٘ ػخّ (9391 ّ) ػِ٠ حٓظ٘ؼخٍ حُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش حُؼخٓش ُِٞكيس حُؼَر٤ش. ًٝخٕ،‬ ‫هٜٞٛخ، هي حهظَف ػِ٠ ػزي هللا اهخٓش حطلخى كيٍحُ٢ ر٤ٖ حُ٘ظخٓ٤ٖ حٌُِٔ٤٤ٖ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢ ظَ كٌْ حُلَع حُؼَحه٢‬ ‫ُِؼخثِش؛ ؿ٤َ إٔ ٍى كؼَ ػزي هللا ًخٕ ِٓز٤خ ٓ٤جخ. ٝه٤َ: إ ػزي هللا ًخٕ هي ٍى ػِ٠ حهظَحف ؿؼَ ؿخُ١ حَُأّ‬ ‫ح٧رَُ ُ٬طلخى هخث٬: إ »ٛز٤خ ٝٓلظخ٫« ُٖ ٣ظٌٔ٘خ ٖٓ هيحػٚ ٝحٓظـلخُٚ. إ كيس حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ ػزي هللا ٝحُلَع‬ ‫حُؼَحه٢ ٖٓ ح٧َٓس حُٜخٗٔ٤ش حٗظوِض اُ٠ كظَس كٌْ ك٤َٜ حُؼخٗ٢ ٝحُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ػزي ح٩ُٚ. ًٌُٝي كبٕ‬ ‫حُطَف حُؼَحه٢ طليٟ ٓطخُزش ػزي هللا رٍٔٞ٣ش. ٝك٢ ٓز٤َ حٓظزؼخى أ١ ٛيحّ ػِ٠ ٌٛح حُٜؼ٤ي، كخٍٝ ٍٗٞ١‬ ‫حُٔؼ٤ي طٞؿ٤ٚ ١ٔٞكخص ػزي هللا ٗلٞ كِٔط٤ٖ. ًٝخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣َٟ إٔ ػِ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ إٔ ٣ظليح،‬ ‫ػْ طو٤ْ طِي حُيُٝش حُٔٞكيس حطلخىح كيٍحُ٤خ ٓغ حُؼَحم (ىٕٝ طلي٣ي حُو٤خىس)، حطلخىح ُٖ طِزغ ٍٓٞ٣ش إٔ طٔو٢ ك٤ٚ‬ ‫»ٓؼَ كزش رِق ٗخٟـش«. ٌُٖٝ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٣ؼن ريٝحكغ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ًٝخٕ ٓٔظؼيح ُيكغ ٓطخُزٚ ك٢ ٍٓٞ٣ش‬ ‫(94)‬ ‫ٟي ٓطخُذ أر٘خء أٗوخثٚ، ًٔخ ٛٞ ح٧َٓ ك٢ ٓٞحؿٜش أ٣ش ٓطخُذ ٛخىٍس ػٖ أ١ ١َف آهَ.‬ ‫ُْ ط٘طِن أ١ طلًَخص ِٓٔٞٓش رخطـخٙ حُٞكيس حُؼَر٤ش ٝحهؼ٤خ كظ٠ ػخّ (3491 ّ) رؼي ِٛ٣ٔش ٍَٝٓ ك٢ حُؼِٔ٤ٖ.‬ ‫كل٢ ًُي حُٞهض طوَ٣زخ ط٠خكَ كخكِحٕ ػِ٠ ا١٬م ك٤ٞ ًؼ٤ق ٖٓ حُلؼخُ٤خص ٖٓ هِذ ٟزخد أٌٗخٍ حُِ٘ٝع‬ ‫حُـخٓ٠ش ٗلٞ ًُي ح٫طـخٙ. طٔؼَ حُلخكِ ح٧ٍٝ رٔٞص ٍث٤ْ حُيُٝش ك٢ ٍٓٞ٣ش حُوخٟؼش ُلَٗٔخ، حُ٘٤ن طخؽ حُي٣ٖ‬ ‫حُلٔ٤٘٢، ٝرَُٝ حكظٔخٍ اؿَحء ح٫ٗظوخرخص ك٢ ح٧كن. أٓخ حُلخكِ حُؼخٗ٢ كوي ؿٔيٙ ه٤خّ ا٣يٕ، ك٢ ٓـِْ حُؼّٔٞ،‬ ‫رظٌَحٍ ىػٔٚ ٧١ َٓ٘ٝع ٝكيٝ١ ٣٘زغ ٖٓ حُؼَد أٗلْٜٔ ٝ٣لظ٠ روزُْٜٞ حُؼخّ.‬ ‫ٝهزَ هطخد ا٣يٕ ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هي ١َف ػِ٠ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش هطش ٌٓظٞرش. ٝك٤ٔخ رؼي أٝكي ؿٔ٤َ‬ ‫حُٔيكؼ٢ اُ٠ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش ُـْ حُ٘زٞ. ٝك٢ ُ٣خٍطٚ ُيٓ٘ن طٌٖٔ ح٧ه٤َ ٖٓ اه٘خع ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ رلٞحثي ػيّ‬ ‫حُظَٞٛ اُ٠ ػوي حطلخه٤ش هخٛش ٓغ كَٗٔخ ُٔٔظوزَ حُٞكيس حُؼَر٤ش. ًٝخٗض هطش ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ط٘ٚ ػِ٠ طٞك٤ي‬ ‫ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ حُظ٢ ًخٕ ٓٞح١٘ٞٛخ ٓ٤وٍَٕٝ ٌَٗ حُلٌْ ك٤ٜخ. أٓخ حُ٤ٜٞى ك٢ كِٔط٤ٖ كٌخٕ ٓ٤ظْ ٓ٘لْٜ كٌٔخ ٗزٚ‬ ‫ًحط٢، ًٔخ ًخٕ ٓ٤ـَ١ طٌٔ٤ٖ حُٔٞحٍٗش ك٢ ُز٘خٕ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٗظخّ هخثْ ػِ٠ ح٫ٓظ٤خُحص اًح أٍحىٝح ًُي.‬ ‫ٝرؼي ًُي ًخٕ ٓ٤ظْ طٌ٘٤َ ٍحرطش ػَر٤ش ٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٝحُؼَحم، ٍحرطش طٔظط٤غ حُيٍٝ حُؼَر٤ش إٔ طِظلن‬ ‫(15)‬ ‫رًَزٜخ.‬ ‫98‬
  • 90.
    ‫ؿٞرٚ حَُٔ٘ٝع رَكٞػ٘٤ق ك٢ ًَ ٖٓ ػٔخٕ ٝحَُ٣خٝ. كؼزي هللا أرِؾ حُٔيكؼ٢ رؼزخٍحص ٝحٟلش ٫ ُزْ ك٤ٜخ إٔ‬ ‫ٓٔظوزَ حُيٍٝ حٍُٔٞ٣ش (َٗم ح٧ٍىٕ، كِٔط٤ٖ، ُز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش) ُْ ٣ٌٖ ٗؤٗخ ٖٓ ٗئٕٝ حُؼَحم »١خُٔخ ٛ٘خى‬ ‫أ١َحف أهَٟ ٓٔظ٘يس اُ٠ ٓئٛ٬ص أك٠َ، ٝٓ٘طِوش ٖٓ ٓطخُذ أًؼَ ػي٫« (75) ُِٝظٜي١ ٧كٌخٍ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي،‬ ‫أُْٜ ى٣ٞحٗٚ ربٛيحٍ هطش ري٣ِش. ٝك٢ كو٤وش ح٧َٓ كبٕ حُوطظ٤ٖ ًخٗظخ ٓظٔخػِظ٤ٖ، ٝطوظِلخٕ ك٢ إٔ حُوطش حَُ٘م ـ‬ ‫أٍىٗ٤ش ٜٗخ طو٠٢ رـؼَ ػزي هللا كخًْ حُيُٝش حٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٖٓ ٓ٘طِن ٟٝؼٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ »حٌُ١ ٣ٌَ٘‬ ‫ؿِءح ٛخٓخ ٖٓ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ« ٝػِ٠ أٓخّ ٓخٟ٤ٚ ٝٓٔخػيطٚ حُ٬كوش ُِلِلخء، ٌُٝٞٗٚ حٍُٞ٣غ حَُ٘ػ٢ ُلوٞم‬ ‫ٝحُيٙ حُٔظٞك٠ آظ٘خىح اُ٠ ٝػي طَ٘طَ٘ ك٢ ػخّ (1291 ّ)، ك٠٬ ػٖ طٞم أٛخُ٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ اُ٠ ٗظخّ كٌْ‬ ‫ٌِٓ٢ ىٓظٍٞ١. (25) ٝك٢ أػوخد ٌٛٙ حًٌَُٔس هخّ ػزي هللا رٟٞغ ر٤خٕ ٓٞؿٚ »اُ٠ ٗؼذ ٍٓٞ٣ش ٖٓ ك٠َ ٝريٝ،‬ ‫ٖٓ هِ٤ؾ حُؼوزش اُ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ كؤػخُ٢ كٞٝ حُلَحص« ىػخ ك٤ٚ اُ٠ ػوي (ٓئطَٔ ٍٓٞ١) ًخٕ ٣ظطِغ‬ ‫اُ٠ ٍػخ٣ظٚ ك٢ ػٔخٕ. (35) كخٍ حُوخثْ رؤػٔخٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ىٕٝ اًحػش حُز٤خٕ ػزَ حُٜلخكش ٝح٩ًحػش‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش، ؿ٤َ إٔ ػٔ٬ء ػزي هللا ًٝٝ٬ءٙ هخٓٞح رظُٞ٣ؼٚ ػِ٠ ٌَٗ ٍٓ٘٘ٞ ٝك٤ٖ ؿٞرٚ كٍٞ ٓلخُٝظٚ حَُحٓ٤ش‬ ‫اُ٠ َٓحٝؿش حُظ٘خٍٝ حُٔطِٞد ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُظَٜ٣لخص حُٔظؼِوش رخُٔ٤خٓش حُوخٍؿ٤ش (ح٧َٓ حٌُ١ طْ‬ ‫طٞه٤ظٚ ك٢ أػ٘خء ؿ٤خد ً٤ًَزَح٣ي ػٖ حُز٬ى)، أهَ ػزي هللا رؤٗٚ حهظَف ًٗزخ، ٝرؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ هي كؼَ ًُي ا٫ ٧ٗٚ ًخٕ‬ ‫٣ؼِْ رؤٕ أ١ حُظٔخّ ٣ظويّ رٚ ُِلٍٜٞ ػِ٠ ح٩ًٕ ًخٕ ٓ٤وخرَ رخَُكٞ. ٍٝؿْ ح٧ٓق كبٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٗخىٓخ ٧ٗٚ ًخٕ‬ ‫(45)‬ ‫٣لْ رؤٗٚ ًخٕ ِِٓٓخ رظًٌ٤َ رَ٣طخٗ٤خ رٞؿٞىٙ »ػٖ ١َ٣ن ٝهِٛخ ربرَس«.‬ ‫أٓخ ٓؼخٍٟش حرٖ ٓؼٞى َُٔ٘ٝع ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي كٌخٗض ٓظـٌٍس ك٢ ٌٗٚ ٝحٍط٤خرٚ حُِٔٓ٘٤ٖ ك٢ حُؼخثِش حُٜخٗٔ٤ش،‬ ‫ك٤غ حػظزَ حَُٔ٘ٝع ه٘خػخ ُٔي حُ٘لًٞ حُٜخٗٔ٢ اُ٠ ٍٓٞ٣ش، ُْٝ ٣زي ٓيًٍخ ُلو٤وش ـ أٝ ٍرٔخ طـخِٜٛخ ـ ٝٛ٢ إٔ‬ ‫(55)‬ ‫ػزي هللا ًخٕ حُؼخَٓ ح٧هٟٞ ٝح٧ٗي َٛحهخ ُِل٢ ٖٓ هيٍ ٌٛح حَُٔ٘ٝع.‬ ‫ِ‬ ‫رَٜف حُ٘ظَ ػٖ هخرِ٤ش ط٘ل٤ٌ ٓوظَكخطٚ حُؼِٔ٤ش ًخٗض اكيٟ حٌُٔ٘٬ص حُظ٢ ٣ؼخٗ٢ ٜٓ٘خ َٓ٘ٝع ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي،‬ ‫ٓظٔؼِش رخُو٘خػش حُٔخثيس رؤٗٚ ًخٕ ٣ول٢ ٍٝحءٙ هطش َٓ٣ش ٛخىكش اُ٠ طٌٔ٤ٖ حُؼَحم ٖٓ حُٔ٤طَس ػِ٠ ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ. ٌُٜٝح حُٔزذ كخٍٝ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي إٔ ٣لَٜ ػِ٠ طؼخٕٝ َٜٓ حُزؼ٤يس ػٖ ٓ٘خػَ حُـ٤َس ٝحُلٔي حُٔخثيس‬ ‫ك٢ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ، ك٢ ا٣ـخى ٓ٘زَ ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش ٓ٘خه٘ش آٍحثٚ. ًٝخٕ حُ٘لّ خّ رخٗخ، ٍث٤ْ ٍُٝحء َٜٓ، هي‬ ‫حًظٔذ َٜٗس رٞٛلٚ ٝٓ٤طخ أٓ٤٘خ ك٢ ػخّ (2491 ّ) ك٤ٖ ًخٕ هي ٓخػي حُوخىس حُِز٘خٗ٤٤ٖ ٝحٍُٔٞ٣٤ٖ ػِ٠ حُظَٞٛ‬ ‫اُ٠ حطلخم كٍٞ ٓٔظوزَ ُز٘خٕ، ٓخ ُزغ، رؼي ػخّ ٝحكي، إٔ أٛزق ؿِءح ٖٓ حُٔ٤ؼخم حُٞ١٘٢ حُِز٘خٗ٢. (65) ًخٕ‬ ‫ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣ظٖ رؤٕ َٜٓ ُْ طٌٖ طَ٣ي ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ح٫ػظزخٍ ٝح٫كظَحّ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ، ٝرؤٕ ٖٓ ٗؤٕ أ١ ىٍٝ‬ ‫٣٠طِغ رٚ حُ٘لّ خّ رخٗخ هٜٞٛخ ك٢ حُ٘ئٕٝ ح٩هِ٤ٔ٤ش إٔ ٣ٌٕٞ ٓٔخػيح ُٚ ػِ٠ حُـزٜش حُيحهِ٤ش، ػِ٠ ح٧هَ ًُي‬ ‫ٛٞ ٓخ رخف رٚ ُؼزي هللا. (75) ٝهي ٣ٌٕٞ ًُي ٛٞ ٓخ ًخٕ حُ٘لخّ ٣َ٣يٙ ك٢ طِي حُِلظش. ا٫ إٔ َٜٓ، ٓخ إ رخطض‬ ‫ّ‬ ‫ٓظٍٞ١ش ك٢ ٗئٕٝ حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ، كظ٠ أٛزلض رَٔػش ٓ٘خكٔش حُؼَحم ح٧ًزَ ٛ٘خى.‬ ‫ّ‬ ‫ك٢ ٛ٤ق ػخّ (3491 ّ) ريأ حُ٘لخّ رخٗخ ٣َىى ٟٓٞٞع حُٞكيس حُؼَر٤ش ػِ٠ ٓٔخٓغ حُلٌٞٓخص حُؼَر٤ش. ٝهي‬ ‫حؿظٔغ رٔوظِق حُٞكٞى حُؼَر٤ش حُظ٢ ىػ٤ض، حُٞحكي رؼي ح٥هَ، اُ٠ حُوخَٛس ٝرٌٜح ح٧ِٓٞد هخّ ربٍٓخء حُوخػيس‬ ‫حُ٬ُٓش ُؼوي ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش ُٝظؤٓ٤ْ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ًخٕ ُحثَ حُوخَٛس ح٧ٍٝ، ًٔخ ٛٞ ٓظٞهغ، ٛٞ ٍٗٞ١‬ ‫حُٔؼ٤ي. ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ٛ٘خى طٞهق ك٢ ػٔخٕ ٩ه٘خع ػزي هللا ر٠ٍَٝس حُظؼخٕٝ ٓغ حُ٘لّ خّ رخٗخ. ك٢ حُزيء ًخٕ ٍى‬ ‫كؼَ ػزي هللا ػيحث٤خ، اً هخٍ: إ حُل٤خس هٜ٤َس، ٝاٗٚ ًخٕ هي رو٢ ك٢ حُظَ ٝك٢ حُٜلٞف حُوِل٤ش ١ٞحٍ هٔٔش‬ ‫ٝػَ٘٣ٖ ػخٓخ، ٝاٗٚ ًخٕ ٣َ٣ي إٔ ٣َٟ ٗ٤جخ طْ اٗـخُٙ. ًٝؼخىطٚ ػِ٠ حُيٝحّ أُق ػِ٤ٚ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ١خُزخ ٓ٘ٚ إٔ‬ ‫٣ًَِ حٛظٔخٓٚ ػِ٠ كِٔط٤ٖ، ٝأٟخف رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ طلًَٚ حُلٌٍ إٔ ٣يكغ حٍُٔٞ٣٤ٖ رخطـخٙ حٗظوخرٚ كخًٔخ. (أٓخ ٓغ‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي كوي ًخٕ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي أًؼَ َٛحكش، اً حػظَف رؤٕ أٜٗخٍ ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش ًخٗٞح هِ٤ِ٤ٖ، ؿ٤َ أٗٚ‬ ‫أٗخٍ اُ٠ ػيّ ٝؿٞى ٓخ ٣يػٞ اُ٠ ٜٓخٍكظٚ رٌُي). ًٌُي هخّ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ربه٘خع ػزي هللا رؼيّ حٛظٔخّ َٜٓ‬ ‫حٛظٔخٓخ ؿَٞٛ٣خ رٍٔٞ٣ش، ًٝخٕ ػزي هللا ُيٟ حٗظٜخء ُوخثٜٔخ، هي ٓطَ ٍٓخُش ٝى٣ش ٝؿٜٜخ اُ٠ حُ٘لّخّ رخٗخ ٣٘وِٜخ‬ ‫اُ٤ٚ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي، ١خُزخ ك٤ٜخ ٓظخرؼش ؿٜٞىٙ ك٢ هيٓش حُو٠٤ش حُؼَر٤ش ػِ٠ أٓخّ حُوٞحػي حُظ٢ ًخٕ أرٞٙ حُِٔي‬ ‫(85)‬ ‫حُلٔ٤ٖ هي أٍٓخٛخ.‬ ‫ّ‬ ‫٣زيٝ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي حٓظِطق حُ٘لخّ رخٗخ ٝأ،ػـذ رٚ. ًخٕ هي حؿظٔغ رٚ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (0491 ّ)‬ ‫ك٢ أػ٘خء ُ٣خٍس ُِوخَٛس ىحٓض ػَ٘س أ٣خّ، ًٝخٕ رؼي ػٞىطٚ هي ٝٛلٚ ُِٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ هخث٬: اٗٚ حُوٞس حُلؼخُش كوخ‬ ‫ّ‬ ‫حُٞك٤يس ر٤ٖ حَُٜٔ٣٤ٖ. ٌُٖٝ اػـخرٚ حُ٘ي٣ي رخُ٘لخّ رخٗخ ٍرٔخ ًخٕ ك٢ ؿِء ًز٤َ ٓ٘ٚ ٗخرؼخ ٖٓ ٓوظٚ حُٔلَ١‬ ‫ُِِٔي كخٍٝم. كو٬ٍ حُِ٣خٍس ٗلٜٔخ حٓظوزِٚ كخٍٝم ىحٓخ ٣ي٣ٚ ك٢ ؿ٤زظ٤ٚ، هخ١زٚ رِـش حُٔلَى هخث٬: (أٗض) ري٫ ٖٓ‬ ‫(أٗظْ) ٝهيّ ُٚ حُ٘خ١ ك٢ ك٘ـخٕ أٛـَ ٖٓ ك٘ـخٗٚ ٛٞ. أٓخ ػٖ ٟٝغ كخٍٝم ك٢ حُلَد كوي أػِٖ ػزي هللا إٔ ٫‬ ‫كَم ك٤ٔخ ُٞ ًخٕ ُٓٞٓٞ٤٘٢ ك٢ هَٜ ػخري٣ٖ أّ كخٍٝم. (95) أٓخ حُ٘لّ خّ رخٗخ كز٘و٤ٞ كخٍٝم ًخٕ ٓ٤خ٫ ٧ٕ ٣ظوٌ‬ ‫09‬
  • 91.
    ‫ٓٞهلخ ٝحٟلخ ك٢ٛق حُلِلخء، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ أٓ٤َ حَُٜحع ٓغ كخٍٝم ػِ٠ حُِٔطش. (ُْ ٣ٌٖ هي أٛزق ٍث٤ٔخ‬ ‫ُُِٞحٍس ك٢ ٗزخ١ ػخّ (2491 ّ) رؼي ؿ٤خد ىحّ هْٔ ٓ٘ٞحص ا٫ رؼي إٔ هخٓض حُٔيٍػخص حُزَ٣طخٗ٤ش رٔلخَٛس‬ ‫هَٜ ػخري٣ٖ).‬ ‫ّ‬ ‫ٗـلض كـؾ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي حُٔو٘ؼش حُٔيػٞٓش رخٗطزخع ػزي هللا ح٩٣ـخر٢ حُٔخرن ػٖ حُ٘لخّ رخٗخ ك٢ حُظول٤ق ٓئهظخ‬ ‫ٖٓ ؿ٤َس ػزي هللا ٝكٔيٙ. كِيٟ طِو٤ٚ ىػٞس ططِذ ٓ٘ٚ آٍخٍ ٝكي اُ٠ حُوخَٛس ك٢ آد (3491 ّ) ٝحكن ػِ٠ ا٣لخى‬ ‫ّ‬ ‫ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، حٌُ١ ُٝىٙ رظٞؿ٤ٜخص كٍٞ ح١٬ع حُ٘لخّ رخٗخ ػِ٠ ٍَٟٝس طلو٤ن حُٞكيس أٝ‬ ‫ح٫طلخى ر٤ٖ حُزِيحٕ حٍُٔٞ٣ش، هزَ حُظَٞٛ اُ٠ أ٣ش ٝكيس ػَر٤ش أٝٓغ ٗخِٓش َُٜٔ ٝحُؼَحم. ٝهي ًخٕ ٍَٓٔٝح‬ ‫ٝٓظلخث٬، ٓزخُـخ ك٢ حُظلخإٍ ك٢ حُلو٤وش، ر٘ؤٕ حُ٘ظخثؾ حُؼِٔ٤ش حُظ٢ ًخٗض ر٤خٗخص طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ٓظظٔوٞ ػٜ٘خ.‬ ‫(16‬ ‫ّ‬ ‫حُظِّ أرٞ حُٜيٟ رخُظٞؿ٤ٜخص، ٝكيع حُ٘لخّ رخٗخ ػٖ ح٧ٛٔ٤ش حُزخُـش ٩ػخىس طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٝأٟخف إٔ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش ًخٗظخ ك٢ ًَ ح٧كٞحٍ هخىٍط٤ٖ ػِ٠ ح٫طلخى، ٝػِ٠ ٛ٤خؿش حُز٘ٞى حُ٬ُٓش ُ٠ْ ُز٘خٕ‬ ‫ٝكِٔط٤ٖ ٫كوخ اًح ٓخ رَُص أ٣ش ٌٓ٘٬ص أٝ ػوزخص أٓخّ حٗ٠ٔخّ حُٔٞحٍٗش ٝحُ٤ٜٞى اُ٠ ٓؼَ ٌٛح ح٫طلخى. ًٝخٕ ك٢‬ ‫ّ‬ ‫ً٬ٓٚ ٓئ٣يح ُو٤خّ ٗظخّ ٌِٓ٢، ٝك٤ٖ ٓؤُٚ حُ٘لخّ رخٗخ ػٔخ اًح ًخٕ أ١ ِٓي ٣ظْ حهظ٤خٍٙ ٖٓ ر٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٓ٤ٌٕٞ‬ ‫ٓوزٞ٫ ُيٟ أَٛ َٗم ح٧ٍىٕ، أؿخد هخث٬: كو٢ حٌُ٣ٖ ْٛ ٖٓ َٗٔ حُِٔٞى ٣ٔظط٤ؼٕٞ إٔ ٣ظطِؼٞح اُ٠ حُٔ٘خٛذ‬ ‫حٌُِٔ٤ش. ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ هخٍ حُ٘لّخّ رخٗخ، إ ٛ٘خى ٖٓ ٣ل٠َ ك٤َٜ حُؼخٗ٢ ُِٜٔ٘ذ، ٝٛ٘خ ًخٕ ٍى طٞك٤ن ٧ٕ‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أػِ٘ٞح ك٤َٜ ح٧ٍٝ ٌِٓخ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش ًخٗٞح ك٤ٔخ ٓ٠٠ أػِ٘ٞح ػزي هللا ٌِٓخ ػِ٠ حُؼَحم أ٣٠خ. كِٞ‬ ‫ّ‬ ‫ًخٕ ح٩ػ٬ٕ ح٧ٍٝ ِِٓٓخ كٌٌُي ٣ـذ ػِ٠ ح٩ػ٬ٕ حُؼخٗ٢. ٌُٖٝ حٌُِٔش ح٧ه٤َس ًخٗض ُِ٘لخّ رخٗخ ك٤غ ػزَّ‬ ‫ػٖ ه٘خػظٚ رؤٕ ٖٓ حُٞحؿذ طٌٔ٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٖٓ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٗظخّ ؿٍٜٔٞ١ اًح ًخٗض ٍؿزظْٜ ك٢ ٌٛح ح٫طـخٙ.‬ ‫(76)‬ ‫حٗظ٘٠ ػزي هللا رٜٔٔش طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ك٢ َٜٓ، ٝهي رخُؾ ك٢ حُ٘٘ٞس كوخ اُ٠ ىٍؿش إٔ حَُٔء ٣٘ي كٍٞ ٓخ اًح‬ ‫ّ‬ ‫ًخٕ ح٧ه٤َ هي أرِـٚ كلٟٞ كي٣ؼٚ حُوخٙ ٓغ حُ٘لخّ رخٗخ. ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ رٜـظٚ حُؼخٍٓش ٓخ ُزؼض إٔ طزيىص‬ ‫ك٤ٖ طِو٠ ٗزؤ حُيػٞس حُظ٢ طِوخٛخ حرٖ ٓؼٞى ٩٣لخى أكي أٗـخُٚ اُ٠ حُٞ٫٣خص حُٔظليس. أهطؤ ك٢ طلٔ٤َ حُ٘ٞح٣خ‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش اً ظٜ٘خ طؼز٤َح ػٖ طؤ٣٤ي حرٖ ٓؼٞى رٞٛلٚ َٓٗلٜخ ـ َٓٗق حُٞ٫٣خص حُٔظليس ـ ُو٤خىس أ١ حطلخى ػَر٢،‬ ‫ٝك٤ٖ ىػ٢ ػزي ح٩ُٚ اُ٠ ُ٘يٕ، رؼي كٞحُ٢ أٓزٞع ظٖ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ هي ريأص ربرَحُ َٓٗلٜخ.‬ ‫(26) ٝٓخ ُزغ حِٗػخؿٚ ٝٓوطٚ إٔ طِح٣يح رَٔػش، كظ٠ حٗليٍ ك٢ ؿ٠ٕٞ أٓزٞع ٝحكي ٖٓ ًٍح حُ٘٘ٞس حُؼخُ٤ش اُ٠‬ ‫أػٔخم ؿٕ٘ٞ حُ٘ؼٍٞ رخ٫ٟطٜخى حُٔل٤وش، ٍٝحف ٣ِػْ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ىرَص ٟيٙ ٓئحَٓس رخُظؼخٕٝ ٓغ‬ ‫(36)‬ ‫ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ ٛٞ، ٍٝإٓخء حُُٞحٍحص ك٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَحم ُٝز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش ُٔ٘ؼٚ ٖٓ طلو٤ن ١ٔٞكخطٚ.‬ ‫ٝك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ُ٘يٕ ًخٕ ٝٛ٢ حُؼَٕ حُؼَحه٢ هي طٞهق ك٢ كِٔط٤ٖ، ك٤غ هخرَ ػزي هللا ٝكخٍٝ طٜيثش ٓوخٝكٚ‬ ‫ػٖ ١َ٣ن ار٬ؿٚ رؤٕ ٍكِظٚ ُْ طٌٖ ٖٓ أؿَ اؿَحء ٓ٘خه٘خص ٓ٤خٓ٤ش. ٌُٖٝ ػزي ح٩ُٚ ُْ ٣َٜ اُ٠ ُ٘يٕ ك٢‬ ‫حُلو٤وش ا٫ ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٕ حؿظٔخع ُِـ٘ش ُٝحٍس حُلَر٤ش حُوخٛش رلِٔط٤ٖ ٓوٍَح إٔ ٣ظْ ك٤ٚ، ًٝخٕ ٓلظٔخ إٔ‬ ‫٣ظْ اَٗحًٚ ك٢ حُٔ٘خه٘خص ُٝٞ رٍٜٞس ٛخٓ٘٤ش. ٝهي ًخٗض ُـ٘ش كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ُٔ٤طَس ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص‬ ‫ٓئ٣يس حُظؤ٤ْ، ٝرخ٫ٍطزخ١ ٓغ حُظؤ٤ْ ُلٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ًٝخٗض حُ٘ظَ٣ش ك٢ حُٞحهغ رٔ٤طش حُٔـِٟ اً هخٓض‬ ‫ػِ٠ هخػيس إٔ حُؼَد ًخٗٞح ٓ٤ؤَٕٝ ٗ٤جخ ؿَحء طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ ًٝخٗٞح ٓ٤َرلٕٞ ٗ٤جخ رل٠َ طٞك٤ي ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ، ٝٗظ٤ـش ُؼِٔ٤ش حُٔزخىُش ٌٛٙ ُْ طٌٖ ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ٓظظؼَٝ ٧١ ٍَٟ. ٌُٖٝ ً٤ل٤ش حٍُٞٛٞ اُ٠ ػِٔ٤ش‬ ‫حُظٞك٤ي ًخٗض ٌِٓ٘ش ٛؼزش رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ًٔخ رخُ٘ٔزش ُِؼَد.‬ ‫ًخٕ ىٍٝ ػزي هللا رخػؼخ ػِ٠ هيٍ حٓظؼ٘خث٢ ٖٓ حُل٤َس ٝح٫ٍطزخى. كزَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ طٔظط٤غ ؿؼِٚ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ ـ ٧ٕ حٍُٔٞ٣٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣َ٣يٝٗٚ، ٝ٧ٕ حرٖ ٓؼٞى ًخٕ ٓ٤ؼظَٝ ٝٓ٤ؼ٤َ حٌُٔ٘٬ص رخُظؤً٤ي ـ ؿ٤َ أٜٗخ‬ ‫ُْ طٌٖ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طٔظط٤غ إٔ طظٌَ٘ ُويٓخطٚ ػِ٠ حٓظيحى حُٔ٘ٞحص حُؼَ٘ ح٧ه٤َس، ٓٞحء ٗظ٤ـش اكٔخّ ٛخىم‬ ‫رخُؼَكخٕ أّ ؿَحء حُوٞف ٖٓ إٔ طزيٝ أ٣ش ٓ٤خٓش هخثٔش ػِ٠ حُٜيحهش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ٓ٤خٓش ػي٣ٔش حُلخثيس ك٢ أٗظخٍ‬ ‫كِلخء حُٔٔظوزَ حُٔلظِٔ٤ٖ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُِـ٘ش طِٞٛض ٓ٠طَس اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ: إ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُْ طٌٖ‬ ‫ٌٓٔ٘ش ه٬ٍ ٓ٘٢ ك٤خس ػزي هللا، ا٫ إٔ حهظَحكخ ٣و٠٢ ر٠ْ أ١ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ ٣ظْ طوٜ٤ٜٚ ُِؼَد اُ٠ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ًوطٞس أُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن هِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ؿَٟ ١َكٚ طٜٔ٤٬ ُؼِٔ٤ش طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ. أٓخ حٓظٌٔخٍ‬ ‫(46)‬ ‫ٝكيس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ »كَِرٔخ ًخٕ ٓ٤ظلون ٓغ ٝكخس ح٧ٓ٤َ ؿ٤َ حُٔظٔظغ رٜلش ؿ٤يس رؤ١ ٌَٗ ٖٓ ح٧ٌٗخٍ«.‬ ‫19‬
  • 92.
    ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ طٜٔ٤ْػزي هللا ػِ٠ ػيّ حُٔٔخف ُِ٘يٕ رظـخِٛٚ ًخٕ ٗخؿلخ ك٢ ح٫طـخٙ حُٔؼخًْ؛ ٛل٤ق أٗٚ ُْ‬ ‫٣ظؼَٝ ُِظـخَٛ، ٌُٖٝ أٛيحكٚ ُْ طٜزق أهَد اُ٠ حُظلون. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ػخٍٟض طؤ٤ْ‬ ‫كِٔط٤ٖ ٝهِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٝرؼي ه٤خّ اٍٛخر٤٤ٖ ٣ٜٞى رخؿظ٤خٍ حٍُِٞى ٓٞ٣ٖ ك٢ حُوخْٓ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ‬ ‫(56)‬ ‫(4491 ّ) طْ حُظوِ٢ ػٖ حُظؤ٤ْ ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ كٌَس ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ.‬ ‫ٝك٤ٔخ ًخٕ ػزي ح٩ُٚ ك٢ ُ٘يٕ، ح١ِغ ػِ٠ ؿخٗذ ٖٓ ٌٛٙ حُٔوططخص ك٢ َٓحكِٜخ حُٔزٌَس. ٝحًظ٘ق، ػِ٠ ح٧هَ،‬ ‫إٔ رَ٣طخٗ٤خ ػخىص اُ٠ ١َف ٓٔؤُش طؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، ٝأٜٗخ ًخٗض ػخُٓش ػِ٠ ط٘ل٤ٌ َٓ٘ٝػٜخ رخُوٞس اًح حٟطَص،‬ ‫(66)‬ ‫ٝأٜٗخ حهظَكض اُلخم حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ. طِي ٛ٢ حُٔؼِٞٓخص حُظ٢ ٗوِٜخ اُ٠ ػزي هللا.‬ ‫أٓخ اًح ًخٕ ػزي ح٩ُٚ ٣ؼَف طلخٛ٤َ حُٔوططخص حُزَ٣طخٗ٤ش، أٝ طـَأ ػِ٠ ا١٬ع ػزي هللا ػِ٤ٜخ، كِ٤ْ ٓؼَٝكخ.‬ ‫ٍرٔخ ًخٗض ح٧ٗزخء حُظ٢ ٗوِٜخ حُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ػٖ حٛظٔخّ رَ٣طخٗ٤خ رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ٛ٢ حُظ٢ كلِص ٍٗٞ١‬ ‫حُٔؼ٤ي، ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (4491 ّ) ػِ٠ حػظٔخى ٓٔظٞ٣خص ؿي٣يس ٖٓ حُ٘٘خ١، ؿ٤َ إٔ حُيحكغ حٌُخٖٓ ٍٝحء‬ ‫طلًَٚ حُٔظـيى هي ٣ٌٕٞ أ٣٠خ ٓظٔؼ٬ رزٞحً٤َ ٓوخٝكٚ ٖٓ ٗٞح٣خ َٜٓ.‬ ‫كخُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ًخٕ هي ػزَ ُؼزي هللا ػٖ ًٌٗٞٚ كٍٞ َٜٓ ك٢ ١َ٣وٚ اُ٠ ُ٘يٕ، ًٝخٕ ح٧ه٤َ هي ٝحكن‬ ‫ػِ٠ ٍَٟٝس رٌٍ ؿٜٞى ؿي٣ش ُظؤً٤ي ه٤خىس حُٜخٗٔ٤٤ٖ. (76) ًخٗض حُلٌَس طوٍٞ ر٠ٍَٝس رٌٍ طِي حُـٜٞى رٍٜٞس‬ ‫ٓ٘ٔوش، ٌُٖٝ طلًَخص ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٝٗ٘خ١خطٚ ُْ طظٔوٞ ا٫ ػٖ حٓظزؼخى ػزي هللا ٝحٓظؼيحثٚ. كوي هخّ ح٧ه٤َ،‬ ‫أٝ٫، رظـخُٝ كَٓش كِٔط٤ٖ، حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَٛخ ىحثَس حٛظٔخٓٚ حُوخٙ، ك٢ ٓٔؼ٠ ٓ٘ٚ ُ٬ػظَحف رخُو٤خىس‬ ‫(86)‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ش. ٝحؿظٔغ أ٣٠خ رٔٔئُٝ٤ٖ ٍٓٔ٤٤ٖ ٣ٜٞى، ًخٕ ػزي هللا ٣ؼظزَْٛ ُرخثٖ ٝػٔ٬ء ٣وٜٞٗٚ ٛٞ ٝكيٙ.‬ ‫ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ أٗٚ أُٔق، ك٢ اكيٟ ُ٫ص حُِٔخٕ، اُ٠ إٔ حُٞكي حٍُٔٞ١ ك٢ حُوخَٛس ًخٕ هي ١خُذ ر٘ظخّ‬ ‫ؿٍٜٔٞ١، ٝإٔ ٗٔوخ ٖٓ ٓلخَٟ ح٫ؿظٔخع حُٔظ٠ٔ٘ش ٌُٜح حُٔطِذ ًخٗض هي أٍِٓض اُ٠ ُ٘يٕ ٝٝحٗ٘طٖ.‬ ‫أػخٍ حُ٘زؤ ؿ٠ذ ػزي هللا حٌُ١ ٝؿٚ طٞر٤وخ ػ٘٤لخ اُ٠ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي حٌُ١ أكٔق اٛٔخُٚ حُٔـخٍ ُظطٍٞ ًٌٜح. ىهِض‬ ‫حُؼ٬هش ر٤ٖ حُطَك٤ٖ ك٢ ٓؤُم ك٤ٖ ٍى ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي هخث٬: إ حٍُٔٞ٣٤ٖ ٓخ ًخٗٞح ٓ٤زيٕٝ ًُي حُويٍ ٖٓ حُظ٘يى‬ ‫ٝحُظٜٔ٤ْ ُٞ ُْ ٣ٌٖ ٓ٘يٝد ػزي هللا هي رخىٍ أٝ٫ اُ٠ حُظ٘يى ك٢ ح٩ُلخف ػِ٠ حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢. ٖٝٓ ػْ حطْٜ ػزي هللا‬ ‫ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي رخُظآَٓ ٖٓ ٍٝحء ظَٜ َٜٓ ٖٓ أؿَ ا٣ـخى ؿٍٜٔٞ٣ش ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ: ك٢ ٓز٤َ طٌٔ٤ٖ حُؼَحم ٖٓ‬ ‫حٓظؼخىس ىٍٝٙ حُو٤خى١ ك٢ ٓٔخثَ حُٞكيس حُؼَر٤ش، ٝٛيى رل٠لٚ ُيٟ حُ٘لّ خّ رخٗخ. ٌٌٝٛح كبٕ حُٔ٘خكٔش ر٤ٖ َٗم‬ ‫(96)‬ ‫ّ‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم هِوض كَٛش ُـٞء أكي حُ٘ظخٓ٤ٖ حُٜخٗٔ٤٤ٖ اُ٠ حُ٘لخّ رخٗخ ِٓظٔٔخ ُـْ طلًَخص ح٥هَ.‬ ‫ُٟٝٞغ كي ٌُٜٙ حُلخُش حٍُِٔ٣ش ُ٨ٍٓٞ، هخّ ػزي ح٩ُٚ ريػٞس ػزي هللا اُ٠ رـيحى، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لون ٗـخكخ ًخٓ٬، اًح‬ ‫أهٌٗخ طؼِ٤وخص ػزي هللا ػِ٠ حُٟٞغ ك٢ حُؼَحم ك٢ ١َ٣ن حُؼٞىس اُ٠ ػٔخٕ ر٘ظَ ح٫ػظزخٍ. ٛل٤ق إٔ ٓ٬كظخص‬ ‫ػزي هللا كٍٞ حُٟٞغ حُؼَحه٢ ًخٗض ٓلؼٔش رخَُٔحٍس، ؿ٤َ أٜٗخ حٗطٞص، ٓغ ًُي ػِ٠ هيٍ ٖٓ حُزٜ٤َس ٝرؼي‬ ‫حُ٘ظَ، اً هخٍ اٗٚ ُٖ ٣لخؿؤ اًح ٓخ ُو٢ ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي ٣ٞٓخ ٜٓ٤َ رٌَ ٛيه٢ (ح٫ؿظ٤خٍ)، ٝأٟخف إٔ ِٓي حُ٠زخ١‬ ‫(17)‬ ‫ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَحه٢ ًخٕ ٓ٘ؤٔخ اُ٠ طٌظ٬ص ٣ؼخى١ رؼ٠ٜخ رؼ٠خ.‬ ‫ّ‬ ‫ك٤ٔخ حٗ٘ـَ حُٜخٗٔ٤ٕٞ رخُ٘ـخٍ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘، ًخٕ حُ٘لخّ رخٗخ هي طخرغ ٜٓٔظٚ حُٔظٔؼِش رخ٫ؿظٔخع ٓغ ٝكٞى حُيٍٝ‬ ‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ، ٓغ ٝكٞى ًَ ٖٓ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش، ٍٓٞ٣ش، ُز٘خٕ ٝحُ٤ٖٔ. ٝهي ٗـق ك٢ اه٘خع حُـٔ٤غ، رخُلٔ٘٠،‬ ‫رل٠ٍٞ حؿظٔخػخص ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٕ ػزي هللا هي حٓظطخع إٔ ٣٘ظِع ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ طَٜ٣لخ‬ ‫٣ظ٠ٖٔ حػظِحٜٓخ حٓظزيحٍ ح٫ٗظيحد رٔؼخٛيس ُيٟ حٗظٜخء حُلَد، (77) ٌُٖٝ ٌٛح ُْ ٣ٌٔذ ك٠ٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ُٔئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش أ١ ُٕٝ اٟخك٢.‬ ‫ٓغ حهظَحد ٓٞػي ػوي حُٔئطَٔ، كؼَ ػزي هللا ٓخ حٓظطخػٚ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُيػخ٣ش ُٔطخُزٚ ٝطوٞ٣ش ٓٞهؼٚ. هخّ رظُٞ٣غ‬ ‫ًٌَٓس ػِ٠ أُٝجي حٌُ٣ٖ طٞهغ ٓ٘خًٍظْٜ ك٢ حُٔئطَٔ، رخٓظؼ٘خء حُٔٔؼَ حُٔؼٞى١، ِٓوٜخ ىٍٝ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢‬ ‫(27)‬ ‫حُ٤وظش حُؼَر٤ش، ٝ٫كظخ حُ٘ظَ اُ٠ ٓطخُزٚ رٞٛلٚ ػٔ٤ي ح٧َٓس ³حُؼ٠ٞ ح٧ًزَ ٓ٘خ ك٢ حُؼخثِش حُٜخٗٔ٤ش‪.µ‬‬ ‫حؿظٔغ أ٣٠خ رخُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ ٝحُٞكي حُؼَحه٤٤ٖ ٫هظَحف حٓظَحط٤ـ٤ش ٛخٗٔ٤ش. كوي ٍأٟ أٗٚ ًخٕ ٖٓ حُ٠ٍَٝ١‬ ‫طٌ٘٤َ ًظِش طِق ػِ٠ ه٤خّ ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢ ك٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ٝطؼَٔ ػِ٠ طلَ٣َ حُلـخُ. ٌُٖٝ حُؼَحه٤٤ٖ‬ ‫ٍك٠ٞح ٓوظَكخطٚ هخثِ٤ٖ: إ ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣ش ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ طؼِ٣ِ حُٞكيس، ٫ اُ٠ ٍُع رٌٍٝ حُو٬ف‬ ‫ٝحُِ٘حع، ٝإ أهٜ٠ ٓخ ٣ٌٖٔ ُِٔئطَٔ إٔ ٣ظٔوٞ ػ٘ٚ ٛٞ ٗٞع ٖٓ ح٫طلخم ر٤ٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ك٢ ٟٝؼٜخ حُلخُ٢.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ػزي هللا ػخٍٝ أ١ حطلخم ٣ظ٠ٖٔ حػظَحكخ رخُظؤ٤ٔخص ح٩ىحٍ٣ش حُوخثٔش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، كخٗظٜ٠ ح٫ؿظٔخع‬ ‫حُٜخٗٔ٢ ىٕٝ إٔ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش ٗظ٤ـش.‬ ‫29‬
  • 93.
    ‫ًخٕ ٓئطَٔ ح٩ٌٓ٘يٍ٣شك٢ هَ٣ق (4491 ّ) ٝطٔوٞ ػٖ رَٝطًٍٞٞ ٣ز٤ٖ حُوطٞ١ حُؼَ٣٠ش ُِظؼخٕٝ حُؼَر٢،‬ ‫ٝ٣يػٞ اُ٠ اهخٓش ؿخٓؼش ُِيٍٝ حُؼَر٤ش. ٌَٗ حُزَٝطًٍٞٞ ٝػ٤وش ٓٞؿٜش اُ٠ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢، ٌُٜٝ٘خ ُْ طظ٘خٍٝ،‬ ‫ك٢ كو٤وش ح٧َٓ، ٓٔؤُش حُٞكيس حُؼَر٤ش. (37) حًظلض رخ٧كَٟ ربٍٓخء ح٧ٓخّ حُ٬ُّ ُِظؼخٕٝ ك٤ٔخ ر٤ٖ حُلٌٞٓخص‬ ‫حُؼَر٤ش ٖٓ ٓ٘طِن ٓ٤خىطٜخ حُٔ٠ٔٞٗش، ُْٝ طظطِغ اُ٠ ٓخ ٛٞ رؼي ٖٓ حٗيٓخؽ حُ٘ؼٞد حُؼَر٤ش ك٢ حُٔٔظوزَ. ُٝيٟ‬ ‫ٛ٤خؿش ٓٔٞىس ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش رؼي ٓظش حَٜٗ، ؿَٟ طؼِ٣ِ حُظؤً٤ي ػِ٠ حُٔ٤خىس ح٩كَحى٣ش، ٝطٔ٤٤غ ح٥ٓخٍ‬ ‫حُٔؼِوش ػِ٠ آٌخٗ٤ش ؿؼَ حُـخٓؼش حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ ١َ٣ن حُٞكيس حُؼَر٤ش ح٧ًزَ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬ ‫(47)‬ ‫ُْ طٌٖ طَِٓ، ُيٟ طؤٓ٤ٜٔخ ٍٓٔ٤خ ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (5491 ّ) اُ٠ ٓخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ٗزٌش ػ٬هخص ر٤ٖ ىٍٝ.‬ ‫ك٤ٔخ رؼي ٝٛق ػزي هللا حُـخٓؼش حُؼَر٤ش هخث٬ اٜٗخ: »ٓزؼش ٍإّٝ ٓل٘ٞس ك٢ ً٤ْ«؛ (57) ٝهي ًخٕ حُٞٛق‬ ‫ٓ٘خٓزخ، ٧ٕ حُـخٓؼش ًخٗض هي ٗ٤يص ػِ٠ أٓخّ حُٔ٤خىس حُٔئًيس ٝحُٔ٠ٔٞٗش ٌَُ ٖٓ حُيٍٝ. ًٌُٝي كبٕ ٓٞهق‬ ‫ػزي هللا ًخٕ ٣ؼٌْ حٓظ٤خءٙ حَُٔ٣َ ٝٓوطٚ، اُحء اهلخم حُـخٓؼش ك٢ طز٘٢ ٝؿٜش ٗظَٙ ػٖ حُٞكيس حُؼَر٤ش حُٔظٔؼِش‬ ‫رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ًوطٞس أُٝ٠. رخُلؼَ أىٟ طٌ٘٤َ حُـخٓؼش اُ٠ طـ٤٤َ ٓ٤ِحٕ حُوٞس ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ طـ٤٤َح أُلن‬ ‫حُ٠ٍَ رٟٞؼٚ ٛٞ، ًٔخ أُلوٚ رٟٞغ حُٜخٗٔ٤٤ٖ ػٔٞٓخ، اً طٔوٞ ػٖ اَٗحى َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ك٢‬ ‫حَُٜحع حُيحثَ ػِ٠ ٍٓٞ٣ش. ٝٛخطخٕ حُيُٝظخٕ ًخٗظخ، كظ٠ هزَ حُظؤٓ٤ْ حُٜ٘خث٢ ُِـخٓؼش هي ريأطخ طظوخٍرخٕ ُظؤُ٤ق‬ ‫ًظِش ٓؼخى٣ش ُِٜخٗٔ٤٤ٖ.‬ ‫ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (5491 ّ)، هزَ ظٍٜٞ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ حُٞؿٞى رؤٔش أَٜٗ، ًخٕ حُِٔي كخٍٝم هي‬ ‫ُحٍ حرٖ ٓؼٞى. ُٝيٟ ٓٔخػٚ رخُ٘زؤ ػخٍ ٓو٢ ػزي هللا حُ٘ي٣ي، ٝهٜٞٛخ ٧ٕ هٜٔ٤ٚ ًخٗخ هي حُظو٤خ ك٢ حُلـخُ.‬ ‫ه٘٢ ػزي هللا إٔ طزخىٍ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش اُ٠ حُظٞكي ٟيٙ ٝٛيى رخ٫ٗٔلخد ٖٓ ح٫ؿظٔخع حُوخىّ ك٢ حُوخَٛس‬ ‫حٌُ١ ًخٕ ٖٓ حُٔوٍَ إٔ ٣ٔظٌَٔ اٗـخُ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ٝرٞٛلٚ »أًزَ أٗـخٍ حَُؿَ حٌُ١ أٍٓ٠ هٞحػي‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣ٌػٖ ُو٤خىس حُِٔي كخٍٝم أٝ حرٖ ٓؼٞى حُٔـظٜذ...«. (67) ٌُٖٝ ػزي ح٩ُٚ‬ ‫ٍٝٗٞ١ حُٔؼ٤ي حُ ٌِ٣ٖ ًخٗخ هي حٓظيػ٤خ اُ٠ ػٔخٕ ُِظ٘خٍٝ كٍٞ حٓظَحط٤ـ٤ش ٛخٗٔ٤ش ٓ٠خىس أه٘ؼخٙ رؤٕ ػِ٤ٚ إٔ‬ ‫٣ََٓ ٝكيٙ اُ٠ حُوخَٛس كٔذ ٓخ ًخٕ ٓوططخ.‬ ‫ُْ طٌٖ حُِِٔٔش ح٧هَٟ ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُظ٢ ػويص ك٢ حُوخَٛس أٝحهَ ٗزخ١ (5491 ّ) أهَ اػخٍس ُِوِن. كـ‬ ‫(حُؼ٬ػش حٌُزخٍ)، أ١ طَ٘طَ٘، ٍُٝٝكِض ٝٓظخُ٤ٖ ًخٗٞح هي حؿظٔؼٞح ك٢ ٓ٘ظـغ ٣خُطخ ك٢ حُوَّ ُٔ٘خه٘ش طٔٞ٣ش ٓخ‬ ‫رؼي حُلَد حُٔ٤خٓ٤ش، ك٢ ًَ ٖٓ أٍٝٝرخ حُٞٓط٠ ٝحَُ٘ه٤ش ٖٓ ؿٜش ٝحَُ٘م ح٧هٜ٠ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ًخٗض‬ ‫ٛ٤زظْٜ ك٢ أٝؿٜخ ٧ٕ حَُٜ٘ ًخٕ هخد هٞٓ٤ٖ أٝ أىٗ٠ ك٠٬ ػٖ إٔ حُٞؿٚ حُِٔز٢ حُيٗ٢ء ُؼِٔ٤ش ٛ٘غ حُٔ٬ّ ُْ‬ ‫٣ٌٖ ٌٓ٘ٞكخ ُِٔ٨. ٝك٢ ١َ٣ؤٜخ اُ٠ رِي٣ٜٔخ طٞهق ًَ ٖٓ طَ٘طَ٘ ٍُٝٝكِض ك٢ حُوخَٛس ك٤غ ًخٕ ح٧ه٤َ هي‬ ‫ٍطذ ُوخء ٓغ حرٖ ٓؼٞى. ًٔخ إٔ طَ٘طَ٘ هخرَ حرٖ ٓؼٞى ك٠٬، ػٖ حؿظٔخػٚ رٌَ ٖٓ حُِٔي كخٍٝم ٌَٝٗ١‬ ‫حُوٞطِ٢ حٌُ١ ًخٕ ٓٞؿٞىح ك٢ حُوخَٛس ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. ٝػيّ ُوخء أ١ ٖٓ ٌٛ٣ٖ حُِػ٤ٔ٤ٖ حُٔ٤خٓ٤٤ٖ رؤ١ ٛخٗٔ٢‬ ‫ٌَٗ َٟرش ًز٤َس رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ٛل٤ق إٔ ٍث٤ْ ؿٍٜٔٞ٣ش حُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ ٣ٌٖ ٓي٣٘خ ُٚ ر٘٢ء، ٌُٖٝ‬ ‫» ٓـ٢ء ٍث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ ٛي٣ن هي٣ْ، اُ٠ ٌٓخٕ رٌٜح حُوَد، ىٕٝ إٔ ٣ؼزَ ُٝٞ ػٖ حَُؿزش ك٢ إٔ ٣َحٗ٢‬ ‫آُٔ٘٢ ًؼ٤َح« ًٔخ هخٍ. ُْ ٣ٌٖ أ١ ٛيع ك٢ ػ٬هش حُٜيحهش أَٓح ٣ٔظٜخٕ رٚ، ؿ٤َ إٔ ُوخءحص حُوخَٛس ريص أ٣٠خ‬ ‫ٓ٘٤َس ر٘ظَ ػزي هللا، ٝر٘ظَ حُؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ ًٔخ ًخٕ ٣و٘٠ ـ اُ٠ إٔ حُٔٔظوزَ ًخٕ ُ٦هَ٣ٖ ُٝ٤ْ ُِٜخٗٔ٤٤ٖ.‬ ‫(77)‬ ‫ًخٕ حٓظ٤خإٙ ٗي٣يح ؿيح اُ٠ ىٍؿش ىكؼض حُُٞ٣َ حُٔو٤ْ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، حُٔ٤َ اىٝحٍى ؿَ٣ؾ اُ٠ إٔ ٣َٜع كٍٞح‬ ‫اُ٠ ػٔخٕ ٖٓ حُوخَٛس ُظٜيثش هخ١َٙ ٝطٔٔ٤ي ٍ٣٘ٚ حُٔ٘لٕٞ. حٓظوزِٚ ػزي هللا رِزخهش ٌُٖٝ رزَٝى، ٝأرِؾ ً٤ًَزَح٣ي‬ ‫ك٤ٔخ رؼي رؤٗٚ ُْ ٣وظ٘غ رٔخ هخُٚ حُُٞ٣َ ػٖ إٔ حُِوخءحص ًخٗض ٛيكش، ٝػٖ إٔ ٗ٤جخ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ِلن حُ٠ٍَ ُْ‬ ‫٣ٌٖ هي كَٜ. ٖٓ حُٞحٟق إٔ ِٓ٣يح ٖٓ حُطٔؤٗش ٝؿزَ حُوٞح١َ ًخٕ ٍَٟٝ٣خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ‬ ‫طٌٖ ٓٔظؼيس ٍُِٞٛٞ اُ٠ حُٔيٟ حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا ٣طِزٚ. ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس، ٓؼ٬، ٩ٛيحٍ طَٜ٣ق ٍٓٔ٢ ٣ٜلق‬ ‫ح٫ػظوخى حُٔخثي حٌُ١ ٣وٍٞ: إ »ح٧ْٓ حُٔظليس رخطض طؼظٔي ك٢ ٓ٤خٓظٜخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ػِ٠ حرٖ ٓؼٞى ٝكخٍٝم‬ ‫ٖٝٓ ٣يٍٝ ك٢ كٌِ٤ٜٔخ«. ًٔخ ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُيػٞطٚ ٓزخَٗس اُ٠ اٗـِظَح. ٝٓغ ًُي كبٕ طَ٘طَ٘ أٍَٓ اُ٤ٚ رخُلؼَ‬ ‫ٍٓخُش ٗوٜ٤ش أ٣ي ك٤ٜخ أهٞحٍ ؿَ٣ؾ ٝطلٔ٤َحطٚ، ٝأًي ػِ٠ أٓلٚ ٧ٗٚ ُْ ٣ٔظطغ، ه٬ٍ ُ٣خٍطٚ حُوٜ٤َس، إٔ ٣َٟ‬ ‫ؿٔ٤غ أٛيهخثٚ حُويحٓ٠ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ كبٕ ػزي هللا ظَ ىحثزخ، ١ٞحٍ أٓخر٤غ ًخِٓش، ػِ٠‬ ‫(87)‬ ‫حُؼِف ػِ٠ أٝطخٍ ٛلٞس طَ٘طَ٘ حُٔئٓلش.‬ ‫ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔ٘خكٔخص حُـخٓ٠ش إٔ طليىص رٌَ٘ أك٠َ ك٢ حؿظٔخػخص حُِـ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش حُلَػ٤ش حٌُِٔلش رٜ٤خؿش‬ ‫ٗٚ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. ًخٗض َٜٓ ٝحُؼَحم هطز٤ٖ ٓظؼخٍٟ٤ٖ ٣ظ٘خكٔخٕ ػِ٠ حُِػخٓش، ك٢ ك٤ٖ رخىٍص‬ ‫39‬
  • 94.
    ‫حُٔؼٞى٣ش اُ٠ حُظلخُقٓغ َٜٓ ٟي أػيحثٚ حُويحٓ٠ ٖٓ حُٜخٗٔ٤٤ٖ. أٓخ ُز٘خٕ كوي ٍأٟ ك٢ حُوخَٛس، ػخٛٔش حُؼخُْ‬ ‫حُؼَر٢ حُؼوخك٤ش، ٓي٣٘ش أًؼَ (ًُٞٓٞرُٞ٤ظ٤ش)، أهيٍ ػِ٠ طلْٜ كخؿخص ُز٘خٕ حُوخٛش ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم َٝٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝٛ٢ حُز٬ى حُظ٢ ٍِٓص اُ٠ حُؼٔن ح٩ٓ٬ٓ٢ ُــَحك٤ش حُٔ٘طوش. ٝك٢ ٓز٤َ طؤً٤ي حَُٝحر٢ حُظخٍ٣و٤ش ر٤ٖ‬ ‫حُزِي٣ٖ ؿَص ح٩ٗخٍس كظ٠ اُ٠ رؼٞ حًٌَُ٣خص ػٖ ارَحٛ٤ْ رخٗخ، حرٖ ٗخثذ حُِٔطخٕ ك٢ َٜٓ، حٌُ١ كٌْ ُز٘خٕ‬ ‫ر٤ٖ ػخٓ٢ (0381 ـ 0481 ّ). ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ػيّ كٔخٜٓخ ُٔٞح٫س َٜٓ، كبٕ ٍٓٞ٣ش حٗـَص ٛ٢ ح٧هَٟ اُ٠‬ ‫حُِٔي حَُٜٔ١ ؿَحء ٍؿزظٜخ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُلٔخ٣ش ٖٓ حُٔوططخص حٌُِٔ٤ش حُٜخٗٔ٤ش، ٝرٔزذ ػ٬هظٜخ حُٞػ٤وش‬ ‫رخُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش. رو٢ حُٜخٗٔ٤ٕٞ ٝكيْٛ؛ ٝري٫ ٖٓ إٔ طٌٕٞ حُـخٓؼش أىحس ُويٓش حُطٔٞكخص حُٜخٗٔ٤ش، ٓخ ُزؼض‬ ‫إٔ ؿيص ػوزش أهَٟ ػِ٠ حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. ٌُٖٝ ػزي هللا، ػِ٠ ٗؼٍٞٙ رخُو٤زش، ُْ ٣ِْٔ‬ ‫رخُِٜ٣ٔش ٝطخرغ كَرٚ حُٜخىكش اُ٠ حُلٍٜٞ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش ٍؿْ حكظ٘خى حُوٟٞ ٟيٙ ك٢ حُـخٓؼش.‬ ‫ٌُٖٝ ٌٛٙ حُلَد ُْ طظٔوٞ ك٢ حُٜ٘خ٣ش ٫ ػٖ طخؽ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ػِ٠ ٍأّ ػزي هللا، ٝ٫ ػٖ حٓظو٬ٍ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا أٓ٠٠ حُـِء حُزخه٢ ٖٓ ك٤خطٚ ٓؼَ ً٤ٔ٤خث٢ ³ػطخٍ هي٣ْ، ً٤ٔ٤خث٢ هي٣ْ أهَد اُ٠‬ ‫حُٔخكَ أٝ حُلخٝ١‪ µ‬ىحثذ ػِ٠ حُزلغ ػٖ حُظًَ٤ذ حُٜل٤ق ُِؼ٘خَٛ حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ، اًح ٓخ حؿظٔؼض ك٢‬ ‫ٓ٘خٓزش ػَٟ٤ش ٝحكيس، إٔ طيكغ رٚ ٝطـِٔٚ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. أٓخ ح٫ٓظو٬ٍ كوي ًخٕ ٛيكخ أًؼَ ٝحهؼ٤ش‬ ‫ػِ٠ ح٧ٍٝ اً ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٓٔؤُش طٞه٤ض‬ ‫ظِض رَ٣طخٗ٤خ ١ٞحٍ ٓيس حُلَد ٓظؼخ١لش ٓغ حُظٔخٓخص ػزي هللا ر٘ؤٕ ح٫ٓظو٬ٍ رطَ٣وش ُْ طٌٖ ٌٓٔ٘ش طـخٙ ٍؿزظٚ‬ ‫ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ػَٕ ٍٓٞ٣ش. كٔزيأ ح٫ٗظيحد ًخٕ ٜٗخ٣ش حُٔطخف ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ ٓلّٜٞ كٌْ ًحط٢ ٫كن. ٝأىٟ‬ ‫ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُ٬ٓظو٬ٍ حُِز٘خٗ٢ ٝحٍُٔٞ١ ك٢ ػخّ (1491 ّ) ٝرؼيٙ، هٜٞٛخ، اُ٠ ٟٝؼٜخ ك٢ ٓٞهق كٔخّ‬ ‫ٝىه٤ن ك٤ٔخ ٣وٚ حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ حُٔؤُم رزٔخ١ش ٓظٔؼ٬ رٔخ ٣ِ٢: »اًح ً٘خ ٓٔظؼي٣ٖ ٩ٜٗخء ح٫ٗظيحد‬ ‫ك٢ ٍٓٞ٣ش ٌُٔذ طؤ٣٤ي حُؼَد حٌُ٣ٖ هي ٣ٜزلٕٞ أػيحء ُ٘خ اًح ُْ ٗلؼَ؛ كَٜ ػٔش أ١ ٓزذ ٝؿ٤ٚ ٣يػٞٗخ اُ٠ ح٩روخء‬ ‫ػِ٠ ٗظخّ ح٫ٗظيحد ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ك٤غ حُلخًْ ٝٗؼزٚ ًخٗٞح، ػِ٠ ٓيٟ ػَ٘٣ٖ ٓ٘ش، أٛيهخءٗخ حُؼَد ح٧ًؼَ‬ ‫(97)‬ ‫ػزخطخ«؟‬ ‫ًخٗض ح٩ؿخرش حُوٜ٤َس ٛ٢ (٫)، ٌُٖٝ ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُْ ط٘ؼَ رؤ٣ش كخؿش ٧ٕ طٜظْ ر٘ؤٕ حُؼزخص‬ ‫ٝح٫ٟطَحد، رٔزذ ػيّ ٝؿٞى أ١ ٗ٢ء أٝ أ١ ٗوٚ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٣ٌٔ٘ٚ إٔ ٣ٜيى ًَِٓ رَ٣طخٗ٤خ. ُْ طٌٖ‬ ‫ػٔش أ١ كًَش ٝ١٘٤ش ؿي٣َس رخًٌَُ، ٝهي ػِن أكي حَُٔحهز٤ٖ ٫كوخ هخث٬: »ًخٕ ؿ٤خد ح٫ٓظو٬ٍ حُيحهِ٢ حٌُحط٢‬ ‫أك٠َ ر٘ظَ حُ٘ؼذ ٖٓ ٍكغ ٓٔظٟٞ ٓؼَ ٌٛح ح٫ٓظو٬ٍ... ٧ٕ ًَ هطٞس ػِ٠ ١َ٣ن حُلٌْ حٌُحط٢ طِ٣ي ٖٓ ِٓطش‬ ‫(18‬ ‫ح٧ٓ٤َ حُٔطِوش«.‬ ‫ك٢ ؿ٤خد حُ٠ـ٢ حُ٘ؼز٢، ًخٕ ح٫ٓظو٬ٍ هخىٍح ػِ٠ ح٫ٗظظخٍ. ٝهي كخٍٝ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ إٔ ٣ـؼَ ٓ٘ق‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ أَٓح ٣ل٤يٙ ٓ٤خٓ٤خ، ٝآٖٓ رؤٕ َُرٔخ أك٠َ ُلظش ٩ػ٬ٕ ح٩ٓظو٬ٍ ًخٗض ػ٘يٓخ ٣يٍى ػزي هللا أه٤َح إٔ‬ ‫آٓخُٚ حُٔؼِوش ػِ٠ أ١ ػَٕ ٍٓٞ١ ُ٤ٔض ٟٓٞ أٟـخع أك٬ّ. ػ٘يٛخ طٌٕٞ ُلظش ٓ٘خٓزش ٝؿ٤يس ُِظٌَّ‬ ‫رخ٫ٓظو٬ٍ ػِ٠ ػزي هللا. (78) ٝٓخ ُزؼض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص إٔ ٝحكوض ػِ٠ ٌٛٙ حَُإ٣ش ٝأٟخكض أٓزخرخ أهَٟ‬ ‫ىحػ٤ش ُِظؤؿ٤َ ٓؼَ حكظٔخٍ طٔوٞ ٓ٘ق ح٫ٓظو٬ٍ ػٖ اُلخم حُ٠ٍَ رظٔٞ٣ش ٓخ رؼي حُلَد ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢؛‬ ‫حكظٔخٍ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ حُظلَى ك٢ كِٔط٤ٖ ُِٔطخُزش رخ٫ٓظو٬ٍ ٖٓ ؿخٗذ حُؼَد، ٝرظ٘خُ٫ص ٓٞحُ٣ش ٖٓ ؿخٗذ‬ ‫حُ٤ٜٞى؛ حكظٔخٍ إٔ ٣ٜخد حرٖ ٓؼٞى رخٌُػَ ك٤زخىٍ رٍٜٞس ٓئًيس اُ٠ طـي٣ي ٓطخُزظٚ رخُؼوزش ٝٓؼخٕ؛ ٝهي ٣ل٠٢‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ، أه٤َح، اُ٠ طؼط٤َ حٓظويحّ رَ٣طخٗ٤خ ؿ٤َ حَُٔ٘ٝ١ ٝؿ٤َ حُٔليٝى ُِوٞحػي حُـٞ٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫(28) ه٤َ ُٚ رزٔخ١ش: إ كؼَ أ١ ٗ٢ء ًخٕ ٓظؼٌٍح ١خُٔخ ًخٗض حُلَد ىحثَس، ٝهي ًخٕ ٌٛح ؿٞحرخ ٓلظوَح اُ٠ حُويٍس‬ ‫ػِ٠ ح٩ه٘خع ٗظَح اُ٠ إٔ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ًخٗظخ هي ٝ،ػيطخ رخ٫ٓظو٬ٍ ك٢ ُكٔش حُوظخٍ، (38) ُٝيٟ طٞهق حُوظخٍ ُْ‬ ‫٣ٌٖ ػزي هللا هي طوِ٠ ػٖ حُظلٌ٤َ رٍٔٞ٣ش، ٝرخُظخُ٢ ُْ ٣ٌٖ ػٔش ٓخ ٣يػٞ اُ٠ طؼٞ٣٠ٚ ػٖ أك٬ّ ؿ٤َ ٓظلووش ُْ‬ ‫٣ٌٖ هي حػظَف رؼي رظؼٌٍ طلو٤وٜخ. ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي هٍَص إٔ طزلغ ػٖ َٗٝ١ ؿي٣يس ٫ٗظيحرٜخ ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ. كل٢ حُؼخُغ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢، ػخّ (5491 ّ) أػِٖ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُـي٣ي اٍْْٗٔض ر٤لٖ إٔ‬ ‫ْ‬ ‫ُـ٘ش حٗـِٞ ـ أَٓ٣ٌ٤ش ًخٗض ٓظٌٛذ اُ٠ كِٔط٤ٖ ُِٔؼ٢ اُ٠ حًظ٘خف حطلخه٤ش ٓوزُٞش ٝهخرِش ُِظ٘ل٤ٌ. ٝطْ طؤٓ٤ٖ‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ٍى كؼَ ػزي هللا ح٩٣ـخر٢ ػِ٠ ٌٛح ح٩ػ٬ٕ ػٖ ١َ٣ن ىػٞطٚ اُ٠ ُ٘يٕ ٩ؿَحء ٓزخكؼخص كٍٞ‬ ‫حُٔؼخٛيس. (48) ًخٕ هَحٍ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ِٛ٢ حُوخٟ٢ رخٗظظخٍ حُِلظش حُٔ٘خٓزش هي أػط٠ ػٔخٍٙ أه٤َح.‬ ‫َٝٛ ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ ٜٗخ٣ش َٜٗ ٗزخ١ ػخّ (6491 ّ). ٓخٍص حُٔلخٟٝخص ر٤َٔ، ٝك٢ ؿ٠ٕٞ َٜٗ ٝحكي‬ ‫ًخٗض ٓؼخٛيس رؼ٤يس ؿيح ػٖ ح٫طٜخف رؤ١ ٛلش حٓظؼ٘خث٤ش هي ى،طزض، ٝهي ٜٗض ػِ٠ حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ٝٓ٤خىس ػزي هللا ٝػ٬هش حُٔ٬ّ ٝحُٜيحهش حُيحثٔ٤ٖ ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝرَ٣طخٗ٤خ. ػٔش ٓٔخُش ٝحكيس ٗـِض رخُٚ‬ ‫49‬
  • 95.
    ‫هٜٞٛخ رٍٜٞس ٓٔزوش؛ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ طزخىٍ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، رؼي ح٫ٓظو٬ٍ، اُ٠ ٝهق ىػٜٔخ ُِل٤ِن‬ ‫حُؼَر٢ أٝ حهظِحُٚ حهظِح٫ ًز٤َح. ٝرخُظخُ٢ كبٗٚ ًخٕ، هزَ ٓـخىٍطٚ ُؼٔخٕ، هي حؿظٔغ رٌَ ٖٓ ػزي ح٩ُٚ ٍٝٗٞ١‬ ‫حُٔؼ٤ي رٜيف ؿؼَ حُؼَحم ٣٠طِغ رظِي حُٜٔٔش، اًح ٍك٠ض رَ٣طخٗ٤خ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝحكن‬ ‫حُؼَحه٤ٕٞ ػِ٠ حُلٌَس ر٘ـق ٧ْٜٗ ًخٗٞح ٗي٣ي١ حُلَٙ ػِ٠ حُلٍِٞ ٓلَ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ٌُٖٝ ػزي‬ ‫هللا ُْ ٣ٌٖ هي أٍحى أًؼَ ٖٓ ٍٝهش ٓٔخٝٓش ك٢ كخٍ رَُٝ ٛؼٞرخص ك٢ ُ٘يٕ، ٝٓخ ُزغ إٔ ح١ٔؤٕ ك٤ٖ ٍأٟ إٔ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٝحكوض ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٓوخرَ حٓظويحّ َٓحكن ػٌَٔ٣ش ٓؼ٤٘ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ًٔخ ؿخء ك٢ ِٓلن ػٌَٔ١ هخٙ ُِٔؼخٛيس. (58) ؿ٤َ إٔ حُِٔلن ٓخ ُزغ إٔ ػزض ك٤ٔخ رؼي أٗٚ ٛؼذ ِٝٓػؾ، اً‬ ‫أ١ِن ٣ي رَ٣طخٗ٤خ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش ك٢ اىحٍس حَُٔحكن حُؼٌَٔ٣ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٝٝكَ ٌَُ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬ ‫ٝح٫طلخى حُٔٞك٤٤ظ٢، حٌُِ٣ٖ ًخٗخ ٧ٓزخد ٓوظِلش، ٍحؿز٤ٖ ك٢ كـذ ح٫ػظَحف، ًٍ٣ؼش طٌٔ٘خٜٗٔخ ٖٓ حُظَٜف ًٔخ‬ ‫٣َ٣يحٕ.‬ ‫ُْ طظٔوٞ حُٔؼخٛيس رٍٜٞس كٍٞ٣ش ػٖ حُز٘٤ش حُظلظ٤ش حُ٬ُٓش ُ٬ٓظو٬ٍ حُلو٤و٢؛ كوي رو٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓؼظٔيح‬ ‫ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝطخرؼخ ُٜخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُٔخُ٢ ٝحُؼٌَٔ١. أٟق اُ٠ ًُي إٔ حُؼخىحص حُٔخثيس ١ٞحٍ هْٔ‬ ‫ٝػَ٘٣ٖ ٓ٘ش ُْ طٌٖ هخرِش ُِِٝحٍ ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ. ٝرؼي كظَس هٜ٤َس ٖٓ "حُظلِ٢ رخٌَُحٓش" ػخى ٍث٤ْ‬ ‫حٍُُٞحء ٝأػ٠خء حُٔـِْ حُُٞحٍ١ اُ٠ حٓظج٘خف ٓٔخٍٓظْٜ حُوي٣ٔش ٫ٓظ٘خٍس ً٤ًَزَح٣ي رٍٜٞس ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش‬ ‫كٍٞ ٓوظِق حُٔٔخثَ ٝحُو٠خ٣خ. ًٝٔخ أهَ حَُؿَ ر٘لٔٚ إٔ (ٍث٤ْ حٍُُٞحء)ًؼ٤َح »ٓخ ١ِذ ٓ٘٢ حٓظويحّ ٗلًٞ١‬ ‫حُ٘وٜ٢ ُيٟ حُِٔي ك٢ أٍٓٞ ٓلِ٤ش ٝىحهِ٤ش هخُٜش«. (68) ٝرخُٔؼَ كخكع ػزي هللا ػِ٠ ػخىس ا١٬ع ً٤ًَزَح٣ي‬ ‫ػِ٠ »ٓخ ٣يٍٝ ك٢ ًٛ٘ٚ ٖٓ ٓٔخثَ ٍٓٔ٤ش ٝهخٛش رَٜحكش، طٌخى طٌٕٞ َٓٝػش أك٤خٗخ، ٝأٗخ أهّٞ، رطز٤ؼش حُلخٍ،‬ ‫(78)‬ ‫رب٣ٜخٍ ًَ ٓخ ٣٘طٞ١ ػِ٠ أٛٔ٤ش« ًٔخ أًي ً٤ًَزَح٣ي ُُٞحٍس حُوخٍؿ٤ش.‬ ‫ػخى ػزي هللا ػٞىس ظخكَس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ٍؿْ حُطخرغ حُٔليٝى ٩ٗـخُٙ. ؿخء أٝ٫ اُ٠ ٓطخٍ حُِي ك٤غ حٓظوزِٚ‬ ‫ك٘ي ٖٓ ح٧ػ٤خٕ، ٜٝٓ٘خ حٗظوَ ك٢ ًٓٞذ ٖٓ حُٔ٤خٍحص اُ٠ ػٔخٕ. ٝػِ٠ حُـخٗذ حَُ٘م أٍىٗ٢ ٖٓ حُليٝى‬ ‫طـٔؼض ك٘ٞى ًز٤َس ػِ٠ حٓظيحى حُطَ٣ن حُظ٢ ًخٗض ِٓ٣٘ش رؤهٞحّ حَُٜ٘ ٝح٧ػ٬ّ ٝحُٔـخؿ٤ي. ٝهي ؿَٟ ًرق‬ ‫(88)‬ ‫ػيى ٖٓ حُـٔخٍ ػِ٠ حُطَ٣ن ًوَحر٤ٖ حكظلخُ٤ش.‬ ‫أٓخ ك٢ حُٔ٘طوش كوي هٞرَ ٟٝغ َٗم ح٧ٍىٕ حُـي٣ي رخُظَك٤ذ حَُٓٔ٢ ٌُٖٝ رخ٩ىحٗش ٝحُ٘ـذ ك٤ٔخ ٍٝحء‬ ‫حٌُٞحُ٤ْ. ػزَ حُِٔي كخٍٝم ػٖ طؤ٣٤يٙ ُٔزيأ حٓظو٬ٍ ح٧ٍىٕ، ٌُٝ٘ٚ ٗؼَ إٔ رَ٣طخٗ٤خ طَٜكض رظٍٜٞ. أٓخ حرٖ‬ ‫ٓؼٞى كوي حٓظِٜأ رظوٞف رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ حكظٔخٍ ٓؼخٍٟظٚ ٫ٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ هخث٬: إ ػزي هللا »ُْ ٣ٌٖ...‬ ‫ٗوٜخ ؿي٣خ ٣ٌٖٔ إٔ ٣و٘خٙ«. ٝٓغ ًُي كبٗٚ »أ١ِن ك٤٠خ ٖٓ حُِـ٢ ٝحُ٘ظخثْ ٟي ح٧َٗحف حٌُ٣ٖ ىأرٞح ىحثٔخ‬ ‫ػِ٠ طيٓ٤َٙ« ُٝلض حُ٘ظَ اُ٠ كوٚ ك٢ حٍَُٔٝ ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ ٍُِٞٛٞ اُ٠ ٍٓٞ٣ش ًٔخ ًًَ رٔطخُزظٚ رٌَ ٖٓ‬ ‫حُؼوزش ٝٓؼخٕ. أٓخ حُٜلخكش حٍُٔٞ٣ش كوي حػظزَص ِٓلن حُٔؼخٛيس حُؼٌَٔ١ ٓ٘خك٤خ ُ٬ٓظو٬ٍ، ؿ٤َ إٔ حُلٌٞٓش‬ ‫حٍُٔٞ٣ش ًخٗض ٓؼ٤يس ك٢ َٓٛخ، ٧ٕ حُِٔلن ٝحػظٔخى ػزي هللا حُٔٔظَٔ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ ٌٗ٬ َٟرش هخطِش ٓٞؿٜش‬ ‫اُ٠ ٓطخُزش ػزي هللا رؼَٕ ٍٓٞ٣ش. ٝرخىٍ هخىس ٜٛخ٣٘ش ك٢ ًَ ٖٓ كِٔط٤ٖ ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس اُ٠‬ ‫ٓؼخٍٟش حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ حػظزَٝٙ ٓظ٘خه٠خ ٓغ حُؼو٤يس حُٜٜ٤ٞٗ٤ش حُـخٓيس حُوخثٔش ػِ٠ إٔ َٗم‬ ‫(98)‬ ‫ح٧ٍىٕ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝهي ٓخْٛ ٌٛح حُ٠ـ٢ ك٢ طؤهَ ح٫ػظَحف ح٧َٓ٣ٌ٢ رَ٘م ح٧ٍىٕ.‬ ‫ؿَٟ حٓظٌٔخٍ حٓظو٬ٍ ػزي هللا ك٢ حُوخْٓ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ ُيٟ ه٤خٓٚ رظظٞ٣ؾ ٗلٔٚ ٌِٓخ. ٝهي ك٠َ كلَ‬ ‫حُظظٞ٣ؾ ٓٔئُٕٝٞ ًزخٍ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ َٝٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم، ٝٝكي ُز٘خٗ٢، ٝػيى ٖٓ ُػٔخء حُؼ٘خثَ ٝحُوزخثَ‬ ‫حٍُٔٞ٣ش ٝحُؼَحه٤ش، ٝٓظطلَ ُْ ٣ٌٖ ٓيػٞح ٛٞ ػزي حَُكٖٔ ػِحّ، أٓ٤ٖ ػخّ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ر٤٘ٔخ َٝٛ حُٞكي‬ ‫حُ٤ٔ٘٢ ٓظؤهَح ٣ٞٓخ ُْٝ ٣ل٠َ حَُٔحْٓ. (19) أٓخ ٍٓٞ٣ش كِْ طيع ٩ٍٓخٍ ٝكي هي كخُٝض ٓ٘غ حُٔٞح١٘٤ٖ ٖٓ‬ ‫حُل٠ٍٞ، ًٔخ ٓ٘ؼض كخكِش ِٓ٤جش رخُلٞحًٚ حَُِٔٓش اُ٠ حُـٌحء حَُٓٔ٢ ٖٓ ػزٍٞ حُليٝى. (79) ًخٕ ك٠ٍٞ ١٬ٍ‬ ‫ٗـَ ػزي هللا حُزٌَ، ٫كظخ ُ٨ٗظخٍ رٟٞٞف، ٧ٗٚ ًخٕ هي ٗـق ك٢ ًٔذ ٓٞىس أر٤ٚ ـ ٝٓٞىس ً٤ًَزَح٣ي ـ ٖٓ ؿي٣ي ك٢‬ ‫حُٔ٘ٞحص ح٧ه٤َس ٖٓ حُلَد‬ ‫ه٤َ: إ حٓظزؼخى ١٬ٍ ٖٓ ٝ٫٣ش حُؼٜي حٌُ١ ىحّ هْٔ ٓ٘ٞحص ٛٞ أكي ح٧َٓحٍ حُوِ٤ِش حُظ٢ طٌٖٔ ػزي هللا، ١ٞحٍ‬ ‫ك٤خطٚ ًِٜخ، ٖٓ ح٫كظلخظ رٜخ. ٝهي طْ طِٔ٣ن ح٩ٍحىس حٌُِٔ٤ش حُوخٟ٤ش رخ٫ٓظزؼخى هز٤َ ًٛخد ػزي هللا اُ٠ ُ٘يٕ‬ ‫ُِظلخٝٝ ر٘ؤٕ حُٔؼخٛيس، ٝهي أٛزق ١٬ٍ ُٝ٤خ ُِؼٜي ك٤ٖ ٛخٍ ػزي هللا ٌِٓخ. (29) ًخٕ ػٔش ٓززخٕ أٍٝىٛٔخ‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي ه٬ٍ ػخّ (8491 ّ) حُؼٜ٤ذ ك٤ٖ رخطض رَ٣طخٗ٤خ ٗي٣يس ح٫ٛظٔخّ رٔٔظوزَ َٗم ح٧ٍىٕ، ٣ٌٔ٘خٕ ٍٝحء‬ ‫اػخىس ١٬ٍ اُ٠ ٟٝؼٚ حُٔخرن. ًخٕ ١٬ٍ، أٝ٫، هي "أِٛق ًِٓٞٚ" ربهخٓظٚ ػ٬هخص ؿ٤يس ٓغ ً٤ًَزَح٣ي ٗلٔٚ،‬ ‫ٝرٌٍ ًَ ٓخ ٣ٔظط٤ؼٚ ٖٓ ؿٜي ك٢ ٓز٤َ طيػ٤ْ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٝخٕ حٍُٞ٣غ حُؼخٗ٢ ُِؼَٕ،‬ ‫59‬
  • 96.
    ‫ٗخ٣ق، ػخٗ٤خ، هيطٍٞ١ ك٢ ِِٓٔش ٖٓ ك٠خثق حُٔٞم حُٔٞىحء ٝحُظَٜ٣ذ، ٓزَٛ٘خ ػِ٠ أٗٚ »ػ٘٤ي أكٔن... ريح ٓلظوَح‬ ‫اُ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حًٌُخء ُ٤٠طِغ رؤ١ ىٍٝ ٓ٤خٓ٢ ه٤َح ًخٕ ٌٛح حُيٍٝ أّ َٗح«. ٝرخُظخُ٢ كوي طوٍَ إٔ ١٬ٍ ًخٕ‬ ‫ٓئٛ٬ ُو٬كش أر٤ٚ، ٝرخىٍ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ اػ٬ٕ أٗٚ »ُْ ٣ٌٖ ٓظ٘خثٔخ« ر٘ؤٕ هيٍس َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ‬ ‫(39)‬ ‫رؼي ٝكخس ػزي هللا.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ١٬٫ هخّ رظٔٞ٣ش أٍٓٞٙ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ كبٕ ػ٬هخطٚ ٓغ أر٤ٚ ظِض ٓظٔٔش رِِٔٔش ٖٓ حُ٘ـخٍحص‬ ‫ٝحُٜٔخُلخص حُٔظؼخهزش. كؼزي هللا ُْ ٣ٌِق ١٬٫ ا٫ رؼيى هِ٤َ حُٔٔئُٝ٤خص حَُٓٔ٤ش ٝؿ٤َ حَُٓٔ٤ش؛ ٝهي ه٤َ إ ٌٛح‬ ‫حُظوِ٤ٚ ًخٕ ٗخرؼخ ٖٓ ؿ٤َطٚ ٖٝٓ ػِٝكٚ حُطز٤ؼ٢ ػٖ ٓٞحؿٜش كو٤وش حُٔٞص حُٔلظْ، ٝإٔ ١٬٫ ًُٞ٢ ػٜي ًخٕ‬ ‫٣َِٓ اُ٠ ٌٛح حُِٝحٍ ك٢ حُٔٔظوزَ. ًٌُي ًخٗض ؿ٤َس ػزي هللا ػَٜ٘ح ٖٓ حُؼ٘خَٛ حُظ٢ ٛؼزض ػِ٠ ١٬ٍ أَٓ‬ ‫ح٫كظلخظ رخُٜيحهخص، أٝ اٗ٘خء حُظلخُلخص حُٔ٤خٓ٤ش ٓغ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٕ ٖٓ حُٔلظَٔ إٔ ٣ؼخٝٗٞٙ ك٢ حُٔٔظوزَ. ًخٕ‬ ‫حُوَٜ ٣ظِو٠ حُظوخٍ٣َ ػٖ ؿٔ٤غ حُِ٣خٍحص حُظ٢ ًخٗض طٔظٜيف ٍِٓ٘ ١٬ٍ، ًٝخٕ ٖٓ حُٔؼِّٞ إٔ ٖٓ ٗؤٕ‬ ‫(49)‬ ‫ح٫طٜخٍ حُٔ٘ظظْ ٓؼٚ إٔ ٣ؼ٤َ »حٓظ٤خء ٌِٓ٤خ«.‬ ‫ٓغ كٍِٞ ػخّ (6491 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي كَٜ ػِ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حَُٓٔ٢ َُ٘م ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ، ٓؼَ‬ ‫ٓ٘ظوي٣ٚ، ٓيًٍخ ُطخرغ ٌٛح ح٫ٓظو٬ٍ حُٔليٝى. ٝر٘ظَٙ، ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ ٛ٢ حُؼوزش ػِ٠ ١َ٣ن ح٫ٓظو٬ٍ حٌُخَٓ ـ‬ ‫كزَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي ٓ٘لظٚ ٓخ ًخٕ ٓظٔظؼخ رٚ ٖٓ حٓظو٬ٍ ـ رَ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ. ٖٝٓ ٝؿٜش ٗظَ ػزي هللا كبٕ‬ ‫ؿ٤َحٗٚ ْٛ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣لُٕٞٞ ىٕٝ طٞٓؼٚ، ٝىٕٝ هِن ٌِٓٔش هخىٍس ػِ٠ ح٫ٓظَٔحٍ حهظٜخى٣خ ًٝحص ُٕٝ‬ ‫ٓ٤خٓ٢. ٝرخُظخُ٢ كوي أٓ٠٠ ٓ٘ٞحص كٌٔٚ حُوظخٓ٤ش ك٢ َٛحع ك٤خط٢ ٓظِح٣ي حُليس رخ١َّحى ىحهَ حُٔ٘طوش.‬ ‫69‬
  • 97.
    ‫9) بيٍ عبدهللا وبريطاَيا وانعانى انعربي (5497 ـ 8497 و)‬ ‫ًخٕ ػزي هللا ٍحٟ٤خ طٔخٓخ ػٖ ٓٔظٟٞ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُ١ ٜٗض ػِ٤ٚ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ٍؿْ‬ ‫ح٫ػظَحٟخص حُؼَر٤ش ٝح٧َٓ٣ٌ٤ش ٝحُٔٞك٤ظ٤ش حُوخثٔش ػِ٠ إٔ ِٓلن حُٔؼخٛيس حٌُ١ أػط٠ رَ٣طخٗ٤خ طٜٔ٤٬ص‬ ‫ػٌَٔ٣ش ٝحٓؼش، ًخٕ ٣ٌَ٘ ٓٔخٓخ رخٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ حُلو٤و٢. ٝك٤ٖ هخٓض حُٞ٫٣خص حُٔظليس رظؤؿ٤َ‬ ‫ح٫ػظَحف: »اُ٠ إٔ طظخف ُ٘خ كَٛش ح٩١٬ع ػِ٠ ً٤ل٤ش ططز٤ن حُظَط٤ذ حُـي٣ي ر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠ َٝٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ« (7) ٝكخٍ ح٫طلخى حُٔٞك٤ظ٢ ىٕٝ هزٍٞ َٗم ح٧ٍىٕ ػ٠ٞح ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس، (2) حٜٗذ ؿ٠ذ ػزي هللا‬ ‫ػِ٠ ٌٛ٣ٖ حُزِي٣ٖ، ري٫ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٔؼخٛيس. ٝك٤ٖ ىهَ ك٢ ٓزخكؼخص ٛخىكش اُ٠ طؼي٣َ حُٔؼخٛيس ك٢ ؿ٠ٕٞ‬ ‫أهَ ٖٓ ػخٓ٤ٖ ٖٓ ٗلخًٛخ ح٧ِٛ٢، ُْ ٣ٌٖ ٣َ٣ي طـ٤٤َ ؿَٞٛٛخ، رَ طٔٞ٣ٜٜخ رِـش أًؼَ طـَ٣يح ٝىرِٞٓخٓ٤ش. (3) كل٢‬ ‫طِي ح٧٣خّ ًخٕ ٓخ ٣ظؼٌٍ طٔٞ٣ٜٚ طٔٞ٣ٜخ ًخك٤خ ُـؼِٚ هخر٬ ُ٬ٓظٜ٬ى حُٔلِّ٢ ٣ـَ١ اهلخإٙ ك٢ ٍٓخثَ َٓ٣ش. ٝهي‬ ‫ٌٓ٘ض اكيٟ ٌٛٙ حَُٓخثَ ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ ح٩َٗحف ػِ٠ اٗلخم حُٔٔخػيحص حُٔخُ٤ش رٍٜٞس طٌخى ٫ طٌٕٞ ٓوظِلش ػٖ‬ ‫(4)‬ ‫حُطَ٣وش حُظ٢ ًخٕ ٣ظزؼٜخ ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد.‬ ‫أىص ػ٬هخص َٗم ح٧ٍىٕ حُٞػ٤وش حُٔٔظَٔس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ارؼخى ػزي هللا ػٖ حُظٞؿٚ حُؼخّ ُِو٠خ٣خ حُؼَر٤ش ك٤ٔخ‬ ‫رؼي حُلَد حٌُ١ رخص هخٍؽ هز٠ش رَ٣طخٗ٤خ. كو٬كخ ُلخٍ َٗم ح٧ٍىٕ أهلوض َٜٓ ٝحُؼَحم ك٢ طٜي٣ن‬ ‫ٓؼخٛيط٤ٖ ؿي٣يط٤ٖ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗٔخ إٔ ط٠ٔ٘خ ٗـخف حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢‬ ‫حُظَٝف حُٔظزيُش ُلوزش ٓخ رؼي حُلَد. ٝػٔش ٓ٤خٓخص ٝطٞؿٜخص أهَٟ ُيٟ ػزي هللا ٓخ ُزؼض إٔ ُحىص ٖٓ ارؼخىٙ‬ ‫ػٖ أٗوخثٚ حُؼَد. كبَٛحٍٙ حُٔٔظَٔ ػِ٠ حُظيهَ ك٢ حُ٘ئٕٝ حٍُٔٞ٣ش، رٜيف هِن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، أػخٍ‬ ‫حُـ٠ذ ٝحُ٘ي ك٢ ؿَ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش، ٝٓخى ح٫ػظوخى رؤٗٚ ًخٕ ٓئ٣يح ُظؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، ك٢ ط٘خهٞ ٛخٍم ٓغ‬ ‫طٔ٘٤خص حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحُٔ٘خػَ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ػخٓش. ٝهي طْ حػظزخٍ حُٔ٤خٓظ٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٓ٘زؼوظ٤ٖ‬ ‫ٖٓ حُطٔٞف ح٧ٗخٗ٢، ًُٝي ٍأ١ ؿَٟ حُظؼز٤َ ػ٘ٚ: »رخرظٔخٓش ك٤ٜخ ٗ٢ء ٖٓ ح٩ٗلخم ٝكًَش ًظل٤ٖ طْ٘ ػٖ‬ ‫(5)‬ ‫ح٫كظوخٍ« ُيٟ ٍٝٝى أ١ ًًَ ٫ْٓ ػزي هللا ك٢ حُ٘وخٗخص حُيحثَس هخٍؽ ػٔخٕ.‬ ‫اٟخكش اُ٠ ط٘خهٞ ٓ٤خٓخطٚ حُظ٢ ٝٛلٜخ أكي حَُٔحهز٤ٖ رؤٜٗخ: »ٓزذ أًزَ حُٔ٘ـٜخص ك٢ حُؼ٬هخص حُؼَر٤ش ـ‬ ‫حُؼَر٤ش« (6) حػظٔي ػزي هللا أِٓٞرخ ٗوٜ٤خ حٓظلِحُ٣خ ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ أهَحٗٚ ٝٗظَحثٚ. كٔلَٙ حٌُ١ طليع ػ٘ٚ‬ ‫حُؼي٣ي ٖٓ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ُْ ٣ٌٖ ظخَٛح ك٢ ػ٬هخطٚ ٓغ حُؼَد. ًخٗض ػ٬هخطٚ حُ٘وٜ٤ش ٓغ أًؼَ٣ش حُٔخٓش حُؼَد،‬ ‫رٖٔ ك٤ْٜ أهَرخإٙ حُؼَحه٤ٕٞ، ٟؼ٤لش ػِ٠ حُيٝحّ، رَ ٝكظ٠ ريح طٞحهخ اُ٠ اػخٍس ٓوطْٜ. كل٢ (5491 ّ) هخّ رَ٘٘‬ ‫ًٌَٓحطٚ ٓؼ٤َح رٌُي هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ٝػيّ ح٫ٍط٤خف ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، رظؼِ٤وخطٚ حُٞحهِس ػِ٠ حُؼَد‬ ‫ػٔٞٓخ ٝػِ٠ حرٖ ٓؼٞى رٍٜٞس هخٛش. (7) ًٔخ إٔ ُ٣خٍطٚ ُظًَ٤خ ك٢ (7491 ّ)، ٓؼِٜخ ٓؼَ ُ٣خٍطٚ حُٔخروش ٌُُي‬ ‫حُزِي هزَ ػَ٘ ٓ٘ٞحص، طٔو٠ض أ٣٠خ ػٖ هيٍ ؿ٤َ ٍَٟٝ١ ٖٓ ح٫كظٌخى. ٝك٤ٖ ؿخىٍ طًَ٤خ ػخثيح اُ٠ رِيٙ‬ ‫ٓٔظو٬ اكيٟ حُزٞحهَ ك٢ ٓ٤٘خء حٌٓ٘يٍٝٗش، ٌٛٙ حُٔي٣٘ش حُظ٢ ًخٗض طًَ٤خ هي ٟٔظٜخ ػخّ (9391 ّ)، ػزَ ػٖ‬ ‫أٓلٚ َُك٤ِٚ ػٖ "ح٧ٍحٟ٢ حُظًَ٤ش" ٝك٤خ حُؼِْ حُظًَ٢، ٓظؼٔيح طًٌ٤َ حُ٘خّ ربهلخم حُلٌٞٓش حٍُٔٞ٣ش ك٢‬ ‫(8)‬ ‫حُللخظ ػِ٠ حُِٞحء، ٝاػخٍس أهٜ٠ ىٍؿخص حُٔو٢ ُيٟ حُلٌٞٓش حُوخثٔش حُٔئُلش ٖٓ ح٧ٗوخٙ أٗلْٜٔ.‬ ‫ٝكظ٠ كِلخء ػزي هللا حُؼَد حُٞك٤ي٣ٖ، ْٝٛ أهَرخإٙ ك٢ حُؼَحم، حٓظخإٝح ٖٓ ًِٓٞٚ ح٫ٓظلِحُ١ رٔيٟ ٣ٞحُ١‬ ‫حِٗػخؽ هٜٞٓٚ. كبَٛحٍٙ حُ٘ي٣ي ػِ٠ حُٔطخُزش رٍٔٞ٣ش ؿؼِْٜ ٣ؼِكٕٞ ػٖ حُٔؼ٢ اُ٠ أ٣ش ٝكيس ُِٜ٬ٍ‬ ‫حُوٜ٤ذ، ًٔخ أىٟ ػيحإٙ ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ ٓ٠خػلش ٛؼٞرخص حُؼَحم ٓؼٜخ. طٔؼِض اكيٟ ٗظخثؾ حُوٞف ٖٓ‬ ‫حُٔزخُـش ك٢ حُظٔخٛ٢ ٓغ ػزي هللا ٖٓ ؿخٗذ أر٘خء ػٔٞٓظٚ ك٢ حُؼَحم رؼيّ طٔوٞ ح٫طلخى حُؼَحه٢ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢‬ ‫حٌُ١ ١خٍ حٌُ٬ّ ػ٘ٚ، ٝحٌُ١ طلون ك٢ كِ٣َحٕ ػخّ (7491 ّ)، ػٔخ ٛٞ أًؼَ ٖٓ ٓؼخٛيس ٛيحهش ر٤ٖ حُيُٝظ٤ٖ.‬ ‫ٌٝٛٙ حُٔؼخٛيس حُظ٢ »ُْ طؤص رؤ١ ٗ٢ء ُْ ٣ٌٖ ٓٞؿٞىح ػِ٠ ٛؼ٤ي حُٔٔخٍٓش حُؼِٔ٤ش« طْ اروخإٛخ َٓح ُؼيى ٖٓ‬ ‫(9)‬ ‫ح٧٣خّ، كؤػخٍص، ٍرٔخ رٍٜٞس ٓظؼٔيس، هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ك٢ ًَ ٖٓ ىٓ٘ن ٝحَُ٣خٝ.‬ ‫ًخٕ حُٜ٤خؽ حٌُ١ أػخٍٙ ػزي هللا كٍٞ ؿَ ٓخ حٓظيص ٣يٙ اُ٤ٚ هخٍؽ ىحثَس ح٫ٛظٔخٓخص حَُ٘م ـ أٍىٗ٤ش حُوخُٜش،‬ ‫٣ئى١ كظ٠ اُ٠ حُظٜي٣ي رظٍٞ٣٢ ىرِٞٓخٓ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ِٗحػخص ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘، أٝ ٓغ كٌٞٓخص‬ ‫حُزِيحٕ حُظ٢ ًخٗٞح ٓؼظٔي٣ٖ ك٤ٜخ. ٝرٔزذ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ٖٓ ؿٜش ٝهَد ػزي هللا حُظخٍ٣و٢ ٖٓ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، ًخٕ حُـٍٜٔٞ ٣ؼظوي رؤٕ ٗ٘خ١خطٚ ُْ طٌٖ ا٫ ٖٓ اكَحُحص حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. كِيٟ ا١٬هٚ‬ ‫ُِظَٜ٣لخص ح٫ٓظلِحُ٣ش رٍٜٞس حٓظؼ٘خث٤ش ـ كٍٞ ٍٓٞ٣ش حُظ٢ ٌِٗض اكيٟ حُ٘وخ١ حُلٔخٓش ؿيح رخُ٘ٔزش ُٚ ػخىس ـ‬ ‫ًخٗض ىٓ٘ن ٝحَُ٣خٝ ٝر٤َٝص طٔخٍع اُ٠ ىػٞس ُ٘يٕ اُ٠ ُـٔٚ. ٝٛ٘خ ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ طـي ٗلٜٔخ ك٢ ٓؤُم. ك٢‬ ‫ٓلخُٝش ٜٓ٘خ ُِظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔظٔٔي رخُظِحٓخص حٓظو٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ُْ طٌٖ طٔظط٤غ إٔ طلؼَ ػِ٘خ أًؼَ ٖٓ‬ ‫79‬
  • 98.
    ‫طٌَحٍ ك٤خىٛخ، ٝٗل٢هيٍطٜخ ػِ٠ حُظلٌْ رظَٜكخص ػخَٛ ٓٔظوَ. كلو٤وش أٜٗخ ًخٗض ٌٓٔٔش رِٓخّ ح٧ٍٓٞ ػٖ‬ ‫١َ٣ن ًَ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي، حُٔو٤ْ حُزَ٣طخٗ٢ حٌُ١ ؿيح ُٝ٣َح ٓلٟٞخ ك٢ ػٔخٕ، ٝؿِٞد، حُوخثي حُزَ٣طخٗ٢ ُِـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢، ًخٗض َٓح ٣ظؼٌٍ اك٘خإٙ، ٧ٕ ٓؼَ ًُي ح٩ك٘خء ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ؼ٘٢ حػظَحكخ َٛ٣لخ رؤٕ حٓظو٬ٍ ػزي‬ ‫هللا ًخٕ، ك٢ حُلو٤وش، ٗخهٜخ‬ ‫أىٟ ٓؼَ ٌٛح حُٟٞغ اُ٠ ؿؼَ حُل٤خس رخُ٘ٔزش ُِِٔي حُيرِٞٓخٓ٢ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ أك٤خٗخ، ٛؼزش ؿيح‬ ‫اُ٠ ىٍؿش ح٫ٟطَحٍ ُ٬هظ٤خٍ ر٤ٖ ٓظخرؼش حُؼ٬هخص حُٞػ٤وش ٓغ ػزي هللا، ٝحُللخظ ػِ٠ ٛ٬ص ١٤زش ٓغ أٗظٔش‬ ‫ػَر٤ش أهَٟ. ٝٓغ ًُي كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٟي أ١ طٞر٤ن ػِ٘٢، ٧ٕ ًُي ُْ ٣ٌٖ ُ٤ظٔوٞ ا٫ ػٖ اؿ٠خد ػزي‬ ‫هللا ٝؿؼِٚ أًؼَ ػ٘خىح، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ىأد ػِ٠ آٔخػٚ حُٔلخَٟحص حُٜخىثش رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش ػٖ ىٓخثٔٚ.‬ ‫ٝؿِٞد أ٣٠خ ًخٕ ٝحػ٤خ رٜيٝء ٌُٖٝ رؼٔن ُ٠ٍَٝس ٓ٘غ ػزي هللا ٖٓ حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخ٫ٍطزخ١ ٓغ‬ ‫َٓ٘ٝع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ. (17) ؿ٤َ إٔ ٌٛح حُظلٌْ حُٔو٘غ ُْ ٣لؼَ ٗ٤جخ ًح ٗؤٕ ػِ٠ ٛؼ٤ي ١ٔؤٗش حُيرِٞٓخٓ٤٤ٖ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش، ك٤غ ًخٗض طلًَخص ػزي هللا طؼ٤َ ٓو٢ كٌٞٓخص حُزِيحٕ حُظ٢ ًخٗٞح ٓؼظٔي٣ٖ‬ ‫ُي٣ٜخ.‬ ‫كخُٔ٤َ ح٣ِظي ً٬٣ظٕٞ حٌُ١ حُظو٠، رٞٛلٚ ٓٔظ٘خٍ حُ٘ئٕٝ حُؼَر٤ش ُيٟ ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُزَ٣طخٗ٢ َُِ٘م ح٧ٝٓ٢،‬ ‫ٓغ حُؼي٣ي ٖٓ حُٔخٓش حُؼَد حُٔٔؼِ٤ٖ ُٔخثَ ٝؿٜخص حُ٘ظَ، ٌٗخ هخث٬:‬ ‫ٖٓ حُ٘خىٍ إٔ طـي أكيح ك٢ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٫ ٣ؼظوي رؤٗ٘خ ٍٝحء ٗ٘خ١خص ػزي هللا، ٝك٤ٖ ٣ظْ حُظؤً٤ي ػِ٠ أٗ٘خ ٫ ٗلؼَ،‬ ‫كبْٜٗ ٣ٞحؿٜٞٗ٘خ رخُظؤً٤ي ػِ٠ أٗ٘خ هخىٍٕٝ ػِ٠ ٟٝغ كي ُٜخ اًح أٍىٗخ. اٗ٘٢ أٝحؿٚ ٌٛح حَُٔس رؼي ح٧هَٟ، ٝهِٔخ‬ ‫٣وظ٘غ ٓلخٍٝ١ رخُوٍٞ رؤٗ٘خ ػخؿِٕٝ ػٖ حُظيهَ حُٔ٘خٓذ ك٢ طَٜكخص حُِٔي ػزي هللا ٝٛٞ حُؼخَٛ حُٔٔظوَ حُٔظٔظغ‬ ‫(77)‬ ‫رخُٔ٤خىس.‬ ‫ك٤ٔخ ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هخىٍح ػِ٠ طزَ٣َ ُ٫ّطٚ، رٞٛلٜخ أٌٗخ٫ ٖٓ حُوزغ، ٝػِٝ أهطخثٚ حٌُزَٟ اُ٠ حُظويّ ك٢‬ ‫حُٖٔ، (27) كبٕ ٍٓٔ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ آهَ٣ٖ ٗظَٝح اُ٤ٚ رويٍ هِ٤َ ٖٓ حُظٔخٓق. كٌ٬٣ظٕٞ ًخٕ ٓئٓ٘خ رؤٕ ٖٓ حُٞحؿذ‬ ‫ح٩٣ؼخُ ُؼزي هللا (حُٔلظخٍ حٌُز٤َ ٝحٌٌُحد) رؤٕ ٣زو٠ ٛخٓظخ. (37) ًٝخٕ ٍُْٞٗ ؿَحكظ٢ ـ ٓٔ٤غ حُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ّ‬ ‫ك٢ ؿيس ٓظلوخ ٓؼٚ ك٢ حَُأ١ اً هخٍ:‬ ‫...طٌَ٘ ػ٘ي١ حٗطزخع ه٬ٍ حُٔ٘ٞحص حُؤْ ٝحُؼَ٘٣ٖ حُٔخٟ٤ش، رؤٕ ػزي هللا ُ٤ْ ك٢ ٗظَ حُـٔ٤غ ا٫ ىٓ٤ش ر٤ي‬ ‫حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٌٝٗظش طٌخى إٔ طٌٕٞ ٓٔـش. كظ٠ ك٢ حُلـخُ، ك٤ٖ هيٓض ٛ٘خ ٓغ أر٤ٚ... ُْ ٣زي ح٧ٓ٤َ ػزي هللا‬ ‫ٓظٔظؼخ رخكظَحّ أكي. (ك٤ٖ ًخٕ ٣ِؼذ حُ٘طَٗؾ ك٢ حًُٞخُش حُزَ٣طخٗ٤ش ًخٕ ٣ٔخٍّ حُـٖ) ُْ أٓٔغ أكيح ٣ًٌَ حٓٔٚ‬ ‫(47)‬ ‫ا٫ رويٍ ٖٓ ح٫كظوخٍ ك٢ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش رَ ٝكظ٠ ك٢ حُؼَحم.‬ ‫ك٢ ه٠ْ ط٤خٍحص حَُأ١ حُوطَس ٝحُٔظٔخٝؿش كٍٞ ٗوٜ٤ش ػزي هللا، ؿخَٓ هخثي ح٧ٓطٍٞ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُزلَ‬ ‫ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ رخُيهٍٞ ك٢ ؿلِش ٓ٘ٚ. ًخٕ ٌٛح حَُؿَ هي حطلن ٓغ ً٤ًَزَح٣ي كٍٞ آٌخٗ٤ش ىػٞس ػزي هللا اُ٠‬ ‫ٍكِش رلَ٣ش ك٢ هِ٤ؾ حُؼوزش، (57) ٝٓخ ُزغ ح٧ه٤َ إٔ كخطق ػزي هللا رخُٟٔٞٞع كٌخٗض ٓٞحكوظٚ كٍٞ٣ش. ؿ٤َ إٔ‬ ‫ٓٞحكوش ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ُْ طٌٖ ُ٨ٓق، ٓؤهًٞس رٍٜٞس ٓٔزوش، ٝٓخ إ ٓٔؼض حُزؼؼخص حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُؼٞحْٛ‬ ‫حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رخُوطش كظ٠ طؼخُض أٛٞحص ح٫ٓظٌ٘خٍ رٍٜٞس اؿٔخػ٤ش: ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٩رلخٍ ٖٓ حُؼوزش إٔ‬ ‫٣ِلض ح٧ٗظخٍ اُ٠ روؼش ٓوظِق ػِ٤ٜخ ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش؛ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٛظٔخّ ؿ٤َ حُؼخى١‬ ‫رؼزي هللا إٔ ٣ئًي ٛلش ح٫ػظوخى رؤٗٚ (ٓيَُ) هٜٞٛخ ُيٟ رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ ٣ؼظزَ ىُ٤٬ ػِ٠ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُٚ ك٢‬ ‫حَُٜحع حُيحثَ كٍٞ َٓ٘ٝع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ؛ ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ حَُكِش حُزلَ٣ش ك٢ حُٔ٤خٙ ح٩هِ٤ٔ٤ش حَُٜٔ٣ش‬ ‫ٝحُٔؼٞى٣ش إٔ ٣ئى١ اُ٠ حٓظلِحُ ًَ ٖٓ كخٍٝم ٝحرٖ ٓؼٞى. (67) ٝك٢ ٟٞء ٍى حُلؼَ حُِٔز٢ حٌُخٓق ٌٛح، هٍَص‬ ‫ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش إٔ حَُكِش حُزلَ٣ش ُْ طٌٖ كٌَس ٛل٤لش، ٝٝحكن هخثي ح٧ٓطٍٞ ػِ٠ ٓلذ حُيػٞس ٓظٌٍػخ‬ ‫رخٓظلخُش طؤٓ٤ٖ حُٔل٤٘ش حُ٬ُٓش، ٌٝٛٙ ًٍ٣ؼش ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ٓٔظٔخؿش ُيٟ ػزي هللا ؿَحء طَٔ٣ذ ٓؼِٞٓش‬ ‫اٟخك٤ش ػٖ حُلخؿش اُ٠ حُٔل٤٘ش ُِو٤خّ رؤػٔخٍ حُيٍٝ٣ش ػِ٠ ٗٞح١٠ء كِٔط٤ٖ ٟي حُٜـَس ؿ٤َ حَُٔ٘ٝػش.‬ ‫(ط٠خ٣ن ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ حُيػٞس حُِٔـخس، ٝحٓظخء ٖٓ ٍىٝى أكؼخٍ ُٓ٤ِٚ. ًظذ رـ٠ذ اُ٠ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش هخث٬: إ‬ ‫حُزَه٤خص حُٔظزخىُش ريص ًٝؤٜٗخ طِٔق اُ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ »ٗوٜخ َٗ٣َح حٓظلِحُ٣خ ٫ ٣ـُٞ إٔ ٣ٔٔق ُٚ رؤٕ‬ ‫٣وظَٕ حٓٔٚ رٔل٤٘ش ؿ٬ُش حُِٔي« (ػٔش ٓ٬كظش رخُوِْ حَُٛخٙ، طٔض اٟخكظٜخ ك٢ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طوٍٞ: »٣زيٝ‬ ‫أٗٚ ًٌُي!«). ٝآٓ٬ ك٢ ط٘ٞ٣ٚ ح٧َٓ، أط٠ ػِ٠ ًًَ ػ٬هخص ػزي هللا حُٔخروش حُٔؼ٤يس ٓغ حُزلَ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش، أًي‬ ‫ػِ٠ إٔ حُؼوزش ًخٗض طؼظزَ ٓ٘طوش ػخثيس َُ٘م ح٧ٍىٕ ر٘ظَ رَ٣طخٗ٤خ، ٝٝٛق ه٤خّ حُوخَٛس رَر٢ ٍكِش رلَ٣ش‬ ‫رٌِٔ٘ش ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ (ؿٔٞكخ ٓؼ٤َح ُِو٤خٍ)، ٍٝكٞ (ٗـذ) ؿيس (حٌُخٓق) رؼ٘ق هخث٬ اٗٚ »ُْ ٣ٌٖ ا٫ ٓظٞهؼخ‬ ‫89‬
  • 99.
    ‫ٖٓ ًُي حُطَف«.ٝحهظظْ ً٬ٓٚ رب٣َحى ػزخٍس ٓلؼٔش رؤٓٔ٠ آ٣خص حُلٌٔش اً هخٍ: »٫ أكي ٣ؼَف أًؼَ ٓ٘٢ ٓيٟ‬ ‫حكظوخٍ حُِٔي اُ٠ حَُإ٣ش ٝحُظؼوَ، ِٝٗٝػٚ اُ٠ ح٩هيحّ ػِ٠ حُوطٞحص حُٔظَٔػش، ٝٛٔخ ٓٔظخٕ طٜزلخٕ أًؼَ‬ ‫ٟٝٞكخ ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ، ٌُٜٝ٘ٔخ ؿ٤َ هخرِظ٤ٖ ُِ٘لخء أٝ كظ٠ ُِلـْ ػٖ ١َ٣ن ٗٞع ٖٓ حُؤغ حُيرِٞٓخٓ٢‬ ‫حُـٔخػ٢ حٌُ١ ٣ٔخٍٓٚ ٓٔؼِٞ ؿ٬ُش حُِٔي حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢«. ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ؿَٜ ً٤ًَزَح٣ي ُ٨َٓ‬ ‫كبٕ ٜٗخىطٚ حُوط٤ش ُْ طلي ك٢ طؼِ٣ِ ٓٞهغ ػزي هللا ك٢ ُ٘يٕ. طِوض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش طوَ٣َٙ رزَٝى، ٝحٓظ٘ؼض ػٖ‬ ‫َٗ٘ٙ أٝ حَُى ػِ٤ٚ. ٝطلخٗ٤خ ٩ٛيحٍ ٓخ ٣٘٢ رخُِ٤ٖ ٝحَُكن، ىكؼض حُٔ٤َ ر٤ظَ ؿخٍحٕ اُ٠ ا١٬م حُٔ٬كظش‬ ‫حُظخُ٤ش: »٣خ ُٜخ ٖٓ كٌَس َٓػزش! إ ػ٤ٞد حُِٔي ػزي هللا ٝٗٞحهٜٚ حُٔظٔؼِش رؼيّ حُظؼوَ ٝحُِ٘ػش ح٫ٓظلِحُ٣ش‬ ‫(87)‬ ‫ٓظٜزق أًؼَ ٓٞءح ٓغ طويٓٚ ك٢ حُٖٔ!«‬ ‫ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ ٖٓ أَٓ كبٕ ػزي هللا ٓخ ُزغ إٔ ٗطن رخٌُِٔش ح٧ه٤َس ك٤ٖ ١ِذ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي إٔ ٣٘وَ اُ٠ حُوخثي حُؼخّ‬ ‫»ٌَٗٙ حُٜخىم«، ٓغ ًؤّ ك٠٢ ٗوٖ ػِ٤ٚ حْٓ حُٔل٤٘ش هخث٬: »أػظزَ ٓـَى حُيػٞس طؼز٤َح ػٖ ٗؼٍٞ ٗز٤َ ٖٓ‬ ‫ؿخٗذ ٓ٬ف حُزلَ٣ش حٌُِٔ٢... أهيٍٙ... ًٔخ ُٞ ًخٗض حَُكِش حُزلَ٣ش هي طٔض كؼ٬...«. ٝر٘٢ء ٖٓ حَُٟ٠ ػٖ‬ ‫(97)‬ ‫حُ٘لْ ٗلٌ ً٤ًَزَح٣ي ٓخ ١ِذ ٓ٘ٚ ىٕٝ أ١ طؼِ٤ن اٟخك٢.‬ ‫ٛل٤ق إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣ٔظط٤غ، إٔ ٣َري رَ٣طخٗ٤خ ٝ٣ِػـٜخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ٝهي كؼَ، ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ػخؿِح‬ ‫ػٖ هُٞزش حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش رٔخ ٣ظ٘خٓذ ٓغ أؿَحٟٚ. كخُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٢ حُظ٢ ًخٗض رخ٧كَٟ طليى ٗـخف‬ ‫ٓ٤خٓخص ػزي هللا أٝ اهلخهٜخ. ظِض أٛيحكٚ ح٧ًؼَ ػزخطخ ٝػ٘خىح ك٢ كظَس ٓخ رؼي حُلَد ٓظٔؼِش ربٟخكش كِٔط٤ٖ، أٝ‬ ‫أ١ ؿِء ٣ظزو٠ ٜٓ٘خ ُِؼَد، اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝرظخؽ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ًٔخ ػِ٠ حُيٝحّ. ٝرخُ٘ٔزش ُؼزي هللا ُْ ٣ٌٖ‬ ‫حُٜيف ح٧ٍٝ ا٫ حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ حُطَ٣ن حُِٔٞٛش اُ٠ حُٜيف حُؼخٗ٢، ٌُٖٝ حُظخٍ٣ن كَٜ أكيٛٔخ ػٖ ح٥هَ‬ ‫رظٌٔ٤ٖ ػزي هللا ك٢ ك٤خطٚ ٖٓ حُ٘ـخف ك٢ رِٞؽ ح٧ٍٝ، ٝرـؼِٚ ٣ولن ك٢ رِٞؽ حُٜيف حُؼخٗ٢. ٖٝٓ حُٔئًي إٔ اكيٟ‬ ‫حُوٟٞ ح٧ْٛ حُظ٢ ٌِٗض ًُي حُظخٍ٣ن ٛ٢ هٞس حُِٜٔلش حُزَ٣طخٗ٤ش.‬ ‫ٖٓ ٓ٘ظٍٞ حُ٤ّٞ ٣زَُ ٟٝغ كِٔط٤ٖ حُٔؼِن رٞٛلٚ حٌُِٔ٘ش حُٔ٘لَىس ح٧ًؼَ أٛٔ٤ش ك٢ ٓٞحؿٜش حُٔخٓش‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُؼَد ك٤ٔخ رؼي حُلَد. ٝهي ًخٕ ًٌُي كوخ. ؿ٤َ أٗٚ ٌَٗ ٍِٓح ٌُٔ٘٬ص أػْ رٌؼ٤َ ًخٗض ط٘ظٜذ‬ ‫أٓخّ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُؼَد ك٢ ًُي حُٞهض. كوي ًخٕ ٓؤُم ٓخ رؼي حُلَد حُ٘خَٓ رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ ٓظٔؼ٬ رٌ٤ل٤ش اػخىس‬ ‫طٌ٘٤َ ٗزٌش حُؼ٬هخص ح٧ٗـِٞ ـ ػَر٤ش ك٢ كظَس ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ طِٔي ك٤ٜخ أ٣ش ه٤ْ ٓخى٣ش ًحص ٗؤٕ طويٜٓخ ُِؼَد،‬ ‫ٌُٜٝ٘خ ًخٗض ٍحؿزش ك٢ ح٫كظلخظ ر٘لًٞٛخ ك٢ حُٔ٘طوش، رـِٔش َٓحكوٜخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُؼٌَٔ١ ٝح٫طٜخ٫ص،‬ ‫ٝرخٓظ٤خُحطٜخ حُ٘لط٤ش. (12) أٓخ حُؼَد كوي ًخٗٞح ٜٓظٔ٤ٖ ُ٤ْ كو٢ رؼ٬هخطْٜ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ كوزش ح٫ٓظو٬ٍ، رَ‬ ‫ٝرؼ٬هخطْٜ ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ ك٢ ٝهض رخطض ك٤ٚ حُٞكيس حُؼَر٤ش أه٤َح، ٗظَ٣خ ػِ٠ ح٧هَ، ٌٓٔ٘ش حُظلو٤ن رؼي كخَٛ‬ ‫ح٫ٗظيحد حٌُ١ ١خٍ أٓيٙ.‬ ‫أٓخ ٓٔخثَ حُؼ٬هخص حُٔوزِش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، رَ ٝٓغ حُؼخُْ ػٔٞٓخ كوي ػخُـٜخ ًَ ٖٓ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ٓ٘لَىس‬ ‫ك٤غ طْ حُظلخٝٝ كٍٞ ٓؼخٛيس ٓغ رَ٣طخٗ٤خ، أٝ كٍٞ طَط٤زخص حهظٜخى٣ش ٓغ حُٞ٫٣خص حُٔظليس. ٝطٔض ٓوخٍرظٜخ‬ ‫رٍٜٞس ؿٔخػ٤ش أ٣٠خ ك٢ ا١خٍ حُٔٔخػ٢ حُٔزٌُٝش ٩روخء كِٔط٤ٖ ػَر٤ش. ًٌُي طـِ٠ حُ٘٠خٍ ك٢ ٓز٤َ حُٞكيس‬ ‫حُؼَر٤ش، أٝ ك٢ ٓز٤َ طُٞ٢ ُػخٓش حُؼخُْ حُؼَر٢ رظؼز٤َ أٛق، ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ٓلظخف ٓٔظوزَ حُؼخُْ حُؼَر٢ ـ‬ ‫ػِ٠ ٓوظِق ح٧ٛؼيس حُــَحك٤ش ٝح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ٝح٫هظٜخى٣ش ـ ًخٕ ٫ ٣ِحٍ، ٍرٔخ ٗظ٤ـش حُؼخىس، ٓظٔؼ٬ رٍٔٞ٣ش؛‬ ‫ٝحُظ٘خكْ ر٤ٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُو٤خىس ح٩هِ٤ٔ٤ش ًخٕ ٣ظْ ك٢ ؿخٗذ ًز٤َ ٓ٘ٚ ك٢ ا١خٍ ٓخ رخص ٣ؼَف رخْٓ‬ ‫"حَُٜحع ػِ٠ ٍٓٞ٣ش". (72) ٝرؼي حُلَد ٓزخَٗس رخىٍ ػزي هللا، ٝهي ًخٕ ٍحٟ٤خ ػٖ ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ، ٌُٝ٘ٚ‬ ‫ؿ٤َ ٍحٝ ػٖ ٟٝؼٚ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، اُ٠ طٞؿ٤ٚ حٛظٔخٓٚ ٗلٞ ٍٓٞ٣ش أٝ٫، ري٫ ٖٓ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ه٠٤ش‬ ‫ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ ح٧ًؼَ اُلخكخ.‬ ‫ًخٕ ١ٔٞف ػزي هللا اُ٠ حُـِّٞ ػِ٠ ػَٕ ٌِٓ٢ ك٢ ىٓ٘ن ١ٔٞكخ هي٣ٔخ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ا١خٍ هطخرٚ‬ ‫حُز٬ؿ٢ طـ٤َ رٔخ ٣ظ٬ءّ ٓغ ٝهخثغ ٓخ رؼي حُلَد، كبٕ ٓ٠ٕٔٞ ١ٔٞكٚ ُٝهٔٚ ُْ ٣ٜ٘يح أ١ طزيٍ ؿَحء حُلَد.‬ ‫كٔغ رَ٣طخٗ٤خ حػظٔي ُـش حُلَد حُزخٍىس حُ٘خٗجش، ٓويٓخ ٗلٔٚ كِ٤لخ طٌٖٔ ٜٓخُلٚ، ٓؼَ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ، ك٢‬ ‫حُظٜي١ ُِ٘ػش حُظٞٓغ حُٔٞك٤ظ٤ش. ٝرَأ١ ػزي هللا ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ "اػخىس طٞك٤ي" ٍٓٞ٣ش إٔ طْٜٔ ك٢ هيٓش حُو٠٤ش.‬ ‫ٝهي ؿخء ػِ٠ ُٔخٗٚ ك٢ ٓؼَٝ َٗكٚ ُِٔٔؤُش ػِ٠ ٓٔخٓغ آطِ٢ ٓخ ٣ِ٢:‬ ‫طؼٌق ٍٝٓ٤خ ػِ٠ حطزخع ٓ٤خٓش طٞٓؼ٤ش ك٢ ا٣َحٕ ًَٝىٓظخٕ، ٓ٤خٓش هي طٔظٜيف حٍُٞٛٞ اُ٠ حُوِ٤ؾ حُلخٍٓ٢‬ ‫ٝحُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢. ُٝٔٞحؿٜش ًُي ٖٓ حَُٔؿٞد ك٤ٚ إٔ ٣ظْ ر٘خء ؿزٜش ىكخػ٤ش ٗخِٓش ٌَُ ٖٓ طًَ٤خ ٝا٣َحٕ‬ ‫ٝأكـخٗٔظخٕ ٓيػٞٓش رـ "حُٜ٬ٍ حُوٜ٤ذ" حُٔظٌَ٘ ٖٓ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش... ٍٝٓٞ٣ش ح٥ٕ طو٠غ ُلٌْ ػيى ٖٓ‬ ‫99‬
  • 100.
    ‫حُٔخٓش حُٔلِ٤٤ٖ، ؿ٤َأٗ٘خ، اًح طظزؼ٘خ طخٍ٣وٜخ ٖٓ أ٣خّ ح٧ٓ٤َ ك٤َٜ... ٗيٍى إٔ ٍٓٞ٣ش رلخؿش اُ٠ كٌخّ آهَ٣ٖ‬ ‫٣ٔ٘يٕٝ ٓ٤خٓظْٜ اُ٠ حُٜيحهش ٓغ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝاًح ٓخ ٍكِض كَٗٔخ ػٖ ٍٓٞ٣ش، كوي طظٞكَ ٌُٜح حُزِي كَٛش‬ ‫(22)‬ ‫اػخىس حُظٞك٤ي، ٝأػظوي إٔ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ٌٕٞ ك٢ ِٜٓلش كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ.‬ ‫ٝؿَ٣خ ػِ٠ ػخىطٚ حُظ٢ طَٓوض ك٢ أػ٘خء حُلَد، ظَ ػزي هللا ىحثزخ ػِ٠ آٍخٍ ٝحرَ ٖٓ حَُٓخثَ ٝحًٌَُٔحص‬ ‫حُٔظ٠ٔ٘ش آٍحءٙ كٍٞ ٗئٕٝ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ اُ٠ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش. ًٝخٗض ٌٛٙ حَُٓخثَ ٝحًٌَُٔحص ًِٜخ طئًي‬ ‫حُظٜي٣ي حَُٝٓ٢، ٝطظ٠ٖٔ رؼٞ حُ٘وي ُِ٘ظخّ حٍُٔٞ١ حُوخثْ، ٓ٘٤َس اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظٞكي ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٝطٌٔ٤ٖ هز٠ظٚ حُؼخرظش ٖٓ ح٩ٓٔخى رخُيكش إٔ ٣ل٠٤خ اُ٠ حُظـِذ ػِ٠ حُ٠ؼق حٍُٔٞ١. ا٫ إٔ ُ٘يٕ ُْ طٌٖ‬ ‫ٓظـخٝرش. ٝرَأ١ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ُْ ط٠ق حَُٓخثَ ٗ٤جخ اُ٠ ٓخ ًخٗض ٌٛٙ حُُٞحٍس طؼَكٚ ػٖ ٌٓ٘٬ص حَُ٘م‬ ‫ح٧ٝٓ٢، ًٔخ ُْ طلٖٔ كَٙ ػزي هللا ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ رَ٣طخٗ٤خ ُطٔٞكخطٚ حُٔظٔؼِش رَٔ٘ٝع ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ. ؿ٤َ إٔ حَُٔحٓ٬ص ًحص ح٫طـخٙ حُٞحكي ٓٔق ُٜخ رخ٫ٓظَٔحٍ، ٧ٕ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٣٘ؼَ رؤٜٗخ ًخٗض طِٝى‬ ‫"ىٓخؽ" ػزي هللا »حُ٘٘٤٢ ٝ١ٔٞكخطٚ رٜٔخّ أٓخٕ ؿ٤َ ٟخٍ«. (32) ٖٓ حُٔئًي أٜٗخ ًخٗض طؼ٘٢ ٗ٤جخ رخُ٘ٔزش ُؼزي‬ ‫هللا حٌُ١ ًظذ ك٢ اكيٟ حَُٓخثَ ػزخٍس طوٍٞ: »ط٘طٞ١ ٍٓخثِ٢ ٝٓ٠خٓ٤ٜ٘خ ػِ٠ أٛٔ٤ش رخُـش، ٝرخُظخُ٢ كبٕ‬ ‫(42)‬ ‫حٓظَٔحٍٛخ ٛٞ ك٢ ٛخُق رِي٣٘خ ًِ٤ٜٔخ«.‬ ‫رخىٍ ػزي هللا اُ٠ حػظٔخى ػ٤ي ؿي٣ي ٣وِي ًًَٟ حُؼخٖٓ ٖٓ آًحٍ (0291 ّ)، ًًَٟ حُ٤ّٞ حٌُ١ ًخٕ ك٤ٚ حُٔئطَٔ‬ ‫حٍُٔٞ١ حُؼخّ هي هخّ رخٗظوخد ك٤َٜ ٌِٓخ ٍُٔٞ٣ش، ٩رَحُ كٌَطٚ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٤غ ًخٗض ٓخثَ أٍحٟ٢‬ ‫ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ػيح كِٔط٤ٖ هي رخطض ٓٔظوِش. ٝأطخف ُٚ ٌٛح حُؼ٤ي كَٛش طؤً٤ي ا٣ٔخٗٚ رؤٕ ٌِٓٔش ك٤َٜ حٍُٔٞ٣ش‬ ‫ًخٗض هي ٓؼِض ح٩ٍحىس حُلو٤و٤ش ُِ٘ؼذ حٍُٔٞ١ (حَُحؿذ ك٢ ٗظخّ ٌِٓ٢ ٛخٗٔ٢)، ٝحُٟٞغ حُطز٤ؼ٢ ٌُُي حُزِي‬ ‫حٌُ١ ًخٕ ٣٠ْ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ًُي حُٞهض.‬ ‫ر٘٠ ػزي هللا ه٠٤ظٚ ػِ٠ ًُي ح٫كظَحٝ، هخث٬ ر٠ٍَٝس حٓظؼخىس حُ٘ظخّ حٌُِٔ٢، رؼي إٔ أٛزلض ٍٓٞ٣ش ٓظلٍَس‬ ‫ٖٓ حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش، ٝرؤٗٚ، رٞٛلٚ ٗو٤ن ك٤َٜ ٝحُٜخٗٔ٢ ح٧ًزَ ٓ٘خ ػِ٠ ه٤ي حُل٤خس ًٞٗٚ حٍُٞ٣غ حُٔ٘طو٢‬ ‫ّ‬ ‫ُؼَٕ حُيُٝش حُظ٢ ؽ،ُثض. ٝهي كَٙ ك٢ ١َكٚ ػِ٠ ح٫ُظلخف ػِ٠ ًَ ٖٓ ػزي ح٩ُٚ، ٝٛ٢ حُؼَٕ حُؼَحه٢،‬ ‫ٝك٤َٜ حُؼخٗ٢، حُِٔ٤َ حًٌَُ حُٔزخَٗ حُٞك٤ي حُٔظليٍ ٖٓ ك٤َٜ ح٧ٍٝ‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ح٧ٟٝخع ح٩هِ٤ٔ٤ش ٝحُؼخُٔ٤ش حُٔظزيُش رؼي حُلَد، كبٕ كَٙ ػزي هللا ك٢ حٍُٞٛٞ اُ٠ ػَٕ‬ ‫ٍٓٞ٣ش ُْ طٌٖ هي ٜٗيص أ١ طـ٤٤َ ً١ ٗؤٕ، ٓؼِٜخ ٓؼَ أٓخُ٤زٚ حُظ٢ ظِض هخثٔش ػِ٠ حُـٜٞى حُيػخث٤ش، ٝطُٞ٣غ‬ ‫ح٧ٓٞحٍ ٝحَُٗخٟٝ، ٝح٫طٜخٍ رخٌُِٔ٤٤ٖ ٝحُٔخهط٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ ٣ظٔظغ رٜخٖٓ أٝٓغ ُٔظخرؼش ٌٛٙ‬ ‫حُ٘٘خ١خص، رخُٔوخٍٗش ٓغ ٓخ ًخٕ ػِ٤ٚ حُٟٞغ ك٢ ظَ ح٫ٗظيحد، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ً٤ًَزَح٣ي ظَ ٣ٔخٍّ طؤػ٤َح‬ ‫ٓلزطخ، ًٔخ رو٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ هز٠ش ؿِٞد حُلٞ٫ً٣ش.‬ ‫أٛزق حُٔخٍ، ٓؼ٬، أًؼَ طٞكَح رخُٔوخٍٗش ٓغ كخُٚ ك٤ٖ ًخٗض حُٔٞحُٗش هخٟؼش ُ٪َٗحف حُزَ٣طخٗ٢ حُٜخٍّ. كٔخ‬ ‫ٖٓ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم أٍىٗ٢ ًخٕ ٣ٔظط٤غ ٍكٞ ١ِزخص ػزي هللا ُِلٍٜٞ ػِ٠ ح٧ٓٞحٍ رٍٜٞس ٓزخَٗس، ٝ٣ؤَٓ‬ ‫ك٢ حُزوخء ١ٞ٣٬ ك٢ ٜٓ٘زٚ. ًٔخ إٔ حُٔخٍ ًخٕ أًؼَ طٞكَح روِ٤َ؛ كخُوِحثٖ حُؼخٓش ًخٗض هي حٗظؼ٘ض رل٠َ حطلخه٤خص‬ ‫ػخّ (6491 ّ) ٓغ ًَٗش ٗل٢ حُؼَحم ٖٓ ؿٜش ًَٝٗش ه٢ ح٧ٗخر٤ذ حُؼخرَ ُِـِ٣َس حُؼَر٤ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش، حُظ٢‬ ‫ؿؼِض ً٬ ٖٓ حًَُ٘ظ٤ٖ طيكغ ٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ٓ٘ٞ٣خ ٓوخرَ ٟن حُ٘ل٢ ػزَ َٗم ح٧ٍىٕ رَٜف حُ٘ظَ‬ ‫ػٖ ًٔ٤خص حُ٠ن. (52) ًٌُي ًخٗض ٓٞحٍى حُؼخثِش حٌُِٔ٤ش حُوخٛش ط٘ٔٞ أ٣٠خ، ػزَ طٍٞ١ أكَحىٛخ ك٢ طَٜ٣ذ‬ ‫حُٔويٍحص، ػٖ ١َ٣ن حٓظـ٬ٍ ح٫ٓظ٤خُحص حُوخٛش حُٔٔ٘ٞكش ُِٔ٤خٍحص حٌُِٔ٤ش ك٢ ٗوخ١ حُؼزٍٞ حُليٝى٣ش. ٝرؼي‬ ‫ٓ٘ٞحص ٖٓ حٗظ٘خٍ ٗخثؼخص كٍٞ ٝؿٞى ٍٝحر٢ ٌِٓ٤ش ٓغ ح٫طـخٍ رخُٔويٍحص، طْ ك٢ ٗ٤ٔخٕ ٖٓ ػخّ (7491 ّ)‬ ‫ا٣وخف ٓ٤خٍس حٌُِٔش ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ ؿِس، ٝػؼَ ك٤ٜخ ػِ٠ ٓجظ٢ ٍ١َ اٗـِ٤ِ١ ٖٓ ٓخىس حُل٘٤ٖ.‬ ‫ًٝخٕ ك٢ حُٔ٤خٍس ٓغ حُٔخثن حُ٘ظخٓ٢، ٗخ٣ق ح٧١َٕ، ٗـَ حُِػ٤ْ حُيٍُ١ ِٓطخٕ ح٧١َٕ، ٓٔخ هي ٣٘٤َ اُ٠ إٔ‬ ‫ػِ٠ ح٧هَ رؼٞ كٜخثَ حُظـخٍس حٌُِٔ٤ش ًخٕ َٓطزطخ رخُٔ٤خٓش حٍُٔٞ٣ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ً٤ًَزَح٣ي أػِٖ ػٖ‬ ‫(62‬ ‫حهظ٘خػٚ رؤٕ ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٗوٜ٤خ ػِ٠ ػِْ رٔخ ًخٕ ٣ـَ١.‬ ‫ًٌُي أٛزق ػزي هللا رؼي ح٫ٓظو٬ٍ أًؼَ كَ٣ش ك٢ ح٫ٗيٓخؽ ٓغ حُٔخهط٤ٖ حٍُٔٞ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ئ٣يٕٝ ٓطخُذ‬ ‫ػزي هللا ٧ؿَحْٟٜ حُوخٛش. ًٝخٕ ٛئ٫ء ٣ٔؼِٕٞ رٍٜٞس ػخٓش ٜٓخُق كجٞ٣ش، ٝهخٛش ح٧هِ٤خص رؼ٤يس ػٖ ٓ٤خٓش‬ ‫ىٓ٘ن حُل٠َ٣ش، ٝرخُظخُ٢ ػخؿِ٣ٖ، ٗظ٤ـش ًَِْٓٛ حُٜخٓ٘٢، ػٖ طٞك٤َ حُيػْ حُ٠ٍَٝ١ حُ٬ُّ ٩ؿ٬ّ ػزي‬ ‫هللا ػِ٠ ػَٕ ٌِٓ٢ ٍٓٞ١. ًٝخٕ ٖٓ ر٤ٖ ٌٛٙ حُؼ٘خَٛ حُٔخهطش ك٢ كظَس ٓخ رؼي حُلَد ٓظَٔىٕٝ ػِٞ٣ٕٞ‬ ‫001‬
  • 101.
    ‫رِػخٓش ِٓ٤ٔخٕ حَُٔٗي،ٝٗ٤ٞم ػ٘خثَ٣ٕٞ ٓؼ٤ٕ٘ٞ ٖٓ حُـِ٣َس، ٝهز٤ِش ح٧١َٕ حُيٍُ٣ش. (72) ٝاٟخكش اُ٠ ًُي‬ ‫ًخٗض ػٔش اٗخػخص ػٖ ٝؿٞى ؿٔخػخص ٓؼخٍٟش ؿي٣يس ـ ٟزخ١ ك٢ حُـ٤ٖ، ١ٔٞكٕٞ ٝؿ٤َ ٍحٟ٤ٖ ـ ٓخػ٤ش اُ٠‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ ىػْ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حٓظـ٬ٍ أك٬ّ ػزي هللا حُٜٔظَثش. (82) ٝػِ٠ حُيٝحّ ًخٗض ٛ٘خى ٗٞحس‬ ‫حٌُِٔ٤٤ٖ حُٜخىه٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي أهِٜٞح ُل٤َٜ، ػْ ٗوِٞح ٝ٫ءْٛ اُ٠ ػزي هللا رؼي ٝكخطٚ. أٓخ ح٧رَُ ر٤ٖ ٛئ٫ء‬ ‫كوي ًخٕ كٖٔ حُلٌ٤ْ، ٝٛٞ ٍث٤ْ ٍُٝحء ٓخرن ٍُٔٞ٣ش، ًٝخٕ هي ػَٔ ُيٟ ػزي هللا ُلظَس هٜ٤َس ك٢ ػخّ (1391‬ ‫ّ) ٓٔظ٘خٍح ٓخُ٤خ. أُق حُلٌ٤ْ ٌٛح ػِ٠ ػزي هللا ١خُزخ ٓ٘ٚ طٞظ٤ق أٓٞحُٚ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش حُٔوٍَس ك٢‬ ‫ٛ٤ق (7491 ّ)، ٝطَى أَٓ طلو٤ن حٌُِٔٔش حٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ ُِٔٔخٍ "حُي٣ٔوَح١٢". ٝرخُلؼَ كبٕ ػزي هللا ىكغ‬ ‫ر٠ؼش آ٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص َُِٔٗل٤ٖ حٌُِٔ٤٤ٖ، ٌُٖٝ ٓٔخٛٔخطٚ ك٢ حُلِٔش ظِض ٗخكزش رخُٔوخٍٗش ٓغ حُٔزخُؾ حُظ٢‬ ‫(92)‬ ‫أٗلوظٜخ ح٧كِحد حُٔ٤خٓ٤ش حٍُٔٞ٣ش، ٝحُلٌٞٓش حُٔؼٞى٣ش ُ٠ٔخٕ حٓظَٔحٍ حُ٘ظخّ حُـٍٜٔٞ١.‬ ‫ٝٓغ طلٍَٙ حُ٘ٔز٢ ٖٓ حُٔلخٓزش حُزَ٣طخٗ٤ش رخص ػزي هللا أًؼَ هيٍس ػِ٠ ٓٔخٍٓش ُٝؼٚ حُ٘ي٣ي ربٛيحٍ‬ ‫حُظَٜ٣لخص كٍٞ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، َٝٗ٘ٛخ رويٍ أًزَ ٖٓ حُلَ٣ش. كوطخرٚ حُٔ٘ٞ١ ُيٟ حكظظخف ىٍٝس ػخّ (6491‬ ‫ّ) حُزَُٔخٗ٤ش، ٝٛٞ هطخرٚ ح٧ٍٝ ٖٓ ٌٛح حُ٘ٞع ٌٓ٘ إٔ أٛزق ٌِٓخ، ُْ ٣و٠غ، ًٔخ ٛ٢ حُؼخىس، ُظيه٤ن ً٤ًَزَح٣ي،‬ ‫ٝؿخء ٓظ٠ٔ٘خ ىػٞس اُ٠ حُٞكيس ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٍٝٓٞ٣ش. (13) ٝرؼي ًُي ًخٕ ٣ٔظـَم ك٢ ح٩كٜخف ػٔخ ٣ـٍٞ‬ ‫ك٢ هخ١َٙ كٍٞ حُٟٔٞٞع ًِٔخ ٫كض أ٣ش كَٛش ػخٓش ٜٓٔخ ًخٗض رٔ٤طش (ٝهي أ١ِن أكي أًؼَ طَٜ٣لخطٚ اػخٍس‬ ‫ُِـيٍ كٍٞ ٟٓٞٞع ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ُيٟ طيٗ٤ٖ اكيٟ حُٔيحٍّ حٍُِحػ٤ش). ًٌُي ًخٕ ُٓٞؼخ رٔوخرِش حَُٔحِٓ٤ٖ‬ ‫(73)‬ ‫ٟخٍرخ ػَٝ حُلخث٢ رٜ٘خثق ً٤ًَزَح٣ي حٌُ١ ًخٕ ٣ٞٛ٤ٚ رؼيّ اؿَحء حُٔوخر٬ص حُٜلل٤ش.‬ ‫أىٟ حكظظخف ٓوَحص حُزؼؼخص حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُزِيحٕ حُٔـخٍٝس اُ٠ طٞك٤َ ه٘خس ١ز٤ؼ٤ش ُِيػخ٣ش. هخٓض حُوٞحص‬ ‫حٍُٔٞ٣ش رخهظلخّ حُوِٜ٘٤ش حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ ىٓ٘ن، ٝٛخىٍص آ٫ف حُ٘ٔن ٖٓ حٍُٔ٘٘ٞحص حُٔظ٠ٔ٘ش ىػٞس ٌِٓ٤ش‬ ‫اُ٠ حُٞكيس ر٤ٖ ٍٓٞ٣ش َٝٗم ح٧ٍىٕ، طْ رؼي ًُي اؿ٬م حُوِٜ٘٤ش ٝ١َى ٓٞظل٤ٜخ. (23) ا٫ إٔ أَٜٗ ٓلخٝ٫طٚ‬ ‫حُيػخث٤ش ًخٗض طِي حُٔظٔؼِش رٔخ ػَف رخْٓ حٌُظخد ح٧ٍىٗ٤خ٧ر٤ٞ، حٌُ١ ًخٕ ًظخرخ ٓئُلخ ٖٓ (492) ٛللش، ٣٠ْ‬ ‫ٓـٔٞػش ٝػخثن طـط٢ حُلظَس حُٔٔظيس ٌٓ٘ حُلَد حُؼخُٔ٤ش ح٧ُٝ٠. ٌٝٛح حٌُظخد ح٧ر٤ٞ حٌُ١ َٗ٘ ك٢ أ٣خٍ ػخّ‬ ‫(7491 ّ) ػ٘٤ش ح٫ٗظوخرخص ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ، ًخٕ ٣ويّ أىُش ىحػٔش ُلٌَطٚ حُٔظٔؼِش ربهخٓش ٌِٓٔش ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ. ؿ٤َ إٔ كٜ٤ِش طؤػ٤َٙ ُْ طٌٖ ػِٔ٤ش طٞػ٤ن ُو٠٤ش ػخىُش طؼَٟض ُِظوَ٣ذ حُِج٤ْ، رَ ٓـ٬ كِ٣٘خ ٝرخثٔخ‬ ‫(33)‬ ‫ُِِٔٔش ٖٓ آ٣خص أك٬ّ حُ٤وظش ٝح٩هلخهخص.‬ ‫ُٝيٟ حُ٘ظَ اُ٠ حٍُٞحء َٟٗ إٔ حُظٌٍَ حٌُؼ٤ق ُٔلخٝ٫ص ػزي هللا، ٝاهلخهخطٜخ حُٔلظٞٓش حُزخى٣ش أٟل٠ ٓٔلش ٖٓ‬ ‫حكظٔخٍ طلو٤ن ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، رَ أُو٠ ػِ٠ حُلٌَس رٌَ٘ ػخّ أرؼخى حُٔوَ٣ش ٝحٍُِٜ. ٝٓغ ًُي كبٕ ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ رو٤ض ه٠٤ش كٔخٓش ك٢ ٍٓٞ٣ش، ٝك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ػٔٞٓخ. كلٌٞٓش حٌُظِش حُٞ١٘٤ش ريٓ٘ن ًخٗض رخُـش‬ ‫حُٜ٘خٗش اُحء ١َف ػزي هللا حُوخثَ رؤٕ حُز٬ى حُؼَر٤ش ًخٗض هي هٔٔض ٝكوخ ُٜٔخُق آزَ٣خُ٤ش، ٝرؤٕ ػِ٤ٜخ ح٥ٕ، رؼي‬ ‫ح٫ٓظو٬ٍ، إٔ طظٞكي ٖٓ ؿي٣ي. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ حُوزٍٞ رٔخ ٛٞ أهَ ٖٓ اػخىس حُظٞك٤ي إٔ ٣ؼ٘٢ ح٫ٓظلخىس ٖٓ‬ ‫ح٩ٓزَ٣خُ٤ش ٝإٔ ٣٘طٞ١، رخُظخُ٢، ػِ٠ هيٍ ٖٓ حُظٞح١ئ ٓغ ٌٛٙ ح٩ٓزَ٣خُ٤ش. ٝهي ًخٕ ح٫طٜخّ ح٧هٟٞ ٝح٧ًؼَ ىٝحٓخ‬ ‫حٌُ١ طْ طٞؿ٤ٜٚ اُ٠ ػزي هللا، حٌُ١ ًخٕ ٟؼ٤لخ ٟؼلخ حٓظؼ٘خث٤خ أٓخٓٚ، ك٢ ٓلخٍ حَُى ػِ٠ ًُي ح٫ىػخء، ٛٞ أٗٚ‬ ‫ًخٕ ػٔ٤٬ رَ٣طخٗ٤خ، ٝإٔ َٓ٘ٝػٚ حُٔظٔؼَ رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ ُْ ٣ٌٖ ا٫ أىحس ٖٓ أىٝحص حٓظزيحٍ حُٜ٤ٔ٘ش حُلَٗٔ٤ش‬ ‫ر٘ظ٤َطٜخ حُزَ٣طخٗ٤ش.(ػٔش ٍٓٔ٤ٕٞ رَ٣طخٗ٤ٕٞ ٓوظِلٕٞ أٗخٍٝح، ر٤ٖ حُل٤ٖ ٝح٥هَ، اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ هِن ٍٓٞ٣ش‬ ‫ًزَٟ رو٤خىس ػزي هللا إٔ ٣ٌٕٞ ٓل٤يح ُزَ٣طخٗ٤خ، ؿ٤َ إٔ ٓؼَ ٌٛٙ حُٔوظَكخص ًخٗض ص،ِّٛ رخٓظَٔحٍ أٓخّ ٍأ١‬ ‫ح٧ًؼَ٣ش حُوخثَ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٍػخ٣ش ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ إٔ طٜزق رَ٣طخٗ٤خ أهَ، ٫ أًؼَ، أٓ٘خ ٝح١ٔج٘خٗخ ك٢‬ ‫(43)‬ ‫حَُ٘م ح٧ٝٓ٢).‬ ‫ًخٗض ىٓ٘ن ٝر٤َٝص ريٍؿش أهَ ٓظؤػَط٤ٖ طؤػَح ٓزخَٗح رٔٔخػ٢ ػزي هللا حُلؼ٤ؼش حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن ١ٔٞكخطٚ.‬ ‫ًٌُي ُْ طٌٖ حُوخَٛس ٝرـيحى ٝحَُ٣خٝ أهَ ٓؼخٍٟش ُظٞٓغ ىحثَس ٗلًٞٙ ِٝٓطظٚ. ٝحُ٠ـ٤ؾ حُٜخهذ ُ٬طٜخٓخص‬ ‫حُٔ٠خىس حُٜخىٍس ػٖ ٌٛٙ حُؼٞحْٛ حُؤْ ىكؼش ٝحكيس ًخٕ ٣ْٜ ح٥ًحٕ أك٤خٗخ؛ كل٢ آد ػخّ (7491 ّ) رِؾ ٌٛح‬ ‫حُ٠ـ٤ؾ ٓٔظٟٞ ٖٓ ح٫ٍطلخع ٫ ٣ٌٖٔ طٜي٣وٚ ك٤ٖ رخىٍ ػزي هللا اُ٠ اٛيحٍ ىػٞس ُؼوي ٓئطَٔ ٍٓٞ١ ٗخَٓ. ُْ‬ ‫طٌٖ حُلٌَس ؿي٣يس؛ كوي ٓزن ُٚ إٔ كخٍٝ حُو٤خّ رٔزخىٍس ٓٔخػِش ك٢ أػ٘خء حُلَد، ٌُٖٝ حُٔ٘ٞد حُٔخٓ٢ ًخٕ هي ٓ٘ؼٚ.‬ ‫ٝٓغ ح٫ٓظو٬ٍ ُْ طؼي رَ٣طخٗ٤خ طٔخٍّ ٓؼَ طِي حَُهخرش ػِ٠ طَٜ٣لخطٚ ًحص حُؼ٬هش رخُٔ٤خٓش حُوخٍؿ٤ش، ٝحٗط٬هخ‬ ‫ٖٓ ح٫هظ٘خع رؤٕ ٗظخثؾ ح٫ٗظوخرخص حٍُٔٞ٣ش ًُي حُٜ٤ق ٓظٌٕٞ ٓٞحط٤ش، هخّ ػزي هللا رظـي٣ي ٓٔخػ٤ٚ.‬ ‫ٛل٤ق إٔ ح٫ٗظوخرخص ُْ طـِذ حٗظٜخٍح ُلٌٞٓش ٍث٤ْ حُـٍٜٔٞ٣ش ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ؿٔ٤َ َٓىّ،‬ ‫ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ ِٛ٣ٔش ُٜخ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ. ٝٛل٤ق إٔ حُلِد حُٞ١٘٢ ُِوٞطِ٢ ُْ ٣لِ ا٫ رؤٍرؼش ٝػَ٘٣ٖ ٓوؼيح‬ ‫101‬
  • 102.
    ‫ك٢ ٓـِْ حُ٘ٞحدحُـي٣ي، ٓوخرَ ػ٬ػش ٝهٔٔ٤ٖ ٓوؼيح كخُ رٜخ حُظلخُق حُٞ١٘٢ حُٔ٘خكْ، (53) ا٫ إٔ ً٬ ٖٓ‬ ‫حُوٞطِ٢ َٝٓىّ طٌٔ٘خ ٖٓ حُزوخء ك٢ ٜٓ٘ز٤ٜٔخ. ط٘ـغ ػزي هللا ٖٓ حٌُ٘ٔش حُظ٢ أٛخرض حُوٞطِ٢، (63) ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ‬ ‫أٜٗخ ُْ طٌٖ ك٢ حُلو٤وش ٌٓٔزخ ُٚ، ٧ٕ حُظلخُق حُٔ٘خكْ ُْ ٣ٌٖ أهَ طٌٔٔخ رخُ٘ظخّ حُـٍٜٔٞ١ ٖٓ حُلِد حُٞ١٘٢.‬ ‫ُٝؼَ ٓخ ًخٕ ٫كظخ ُِ٘ظَ ٛٞ حٗظوخد كٞحُ٢ هٔٔ٤ٖ ٖٓ "حُٔٔظوِ٤ٖ" (ٓ٬ى أٍحٟ٢، ٍؿخٍ أػٔخٍ، ُػٔخء‬ ‫ػ٘خثَ ٝأهِ٤خص، ُٝػٔخء ػخث٬ص ًز٤َس ٝٓظ٘لٌس) ىٕٝ أ٣ش حٗظٔخءحص كِر٤ش أٝ كٌَ٣ش، ٖٓٔ كخكظٞح ػِ٠ حُظٞحُٕ‬ ‫ر٤ٖ حُظلخُل٤ٖ حُٞ١٘٤٤ٖ، ٝأٝؿيٝح ٓٞهخ ٍحثـش ٓلظٞكش أٓخّ ٛ٤خى١ حُلظٞظ حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ ٍٓٞ٣ش ٖٓ أٓؼخٍ ػزي‬ ‫(73)‬ ‫هللا.‬ ‫ىػخ ػزي هللا ـ ٓٔظـ٬ حٛظَحء حُيػْ حٌُ١ ًخٗض كٌٞٓش حُوٞطِ٢ ٓظٔظؼش رٚ ـ اُ٠ ػوي ٓئطَٔ ٍُٔٞ٣ش، ًِٜخ ٖٓ أؿَ‬ ‫ا٣ـخى كٌٞٓش ٍُٔٞ٣ش حٌُزَٟ أٝ٫، ٝح٫ٗظوخٍ رؼي ًُي اُ٠ ٝكيس ػَر٤ش ٗخِٓش ٌَُ ٖٓ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ ٝحُؼَحم.‬ ‫ٝك٢ ٛـّٞ ٗ٘ٚ ػِ٠ ًَ ٖٓ حُلٌٞٓش حٍُٔٞ٣ش ٝحُـخٓؼش حُؼَر٤ش أػِٖ ػزي هللا ٓخ ٣ِ٢:‬ ‫ٓخ ُحٍ أٜٗخٍ حُ٘وخم ٝح٫ٗلٜخٍ ٝح٫ٓظٔ٬ّ ٣ظخرؼٕٞ ىػخ٣ظْٜ ح٫ٓظلِحُ٣ش ٟي حُيػٞس اُ٠ حػظٔخى ٓ٤ؼخم ٓٞكي.‬ ‫ٝٓخ ُحُٞح أ٣٠خ ٣وِوٕٞ ػٖ ١َ٣ن ًُي حٌَُ٘ ³حُـٍٜٔٞ١‪ ٖٓ µ‬حُلٌْ حٌُ١ طْ طؤٓ٤ٔٚ ك٢ حُـِء حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ‬ ‫ٝ١٘٘خ حُؼِ٣ِ ³ٍٓٞ٣ش‪ µ‬ؿِٔش ٫ ٣ٔظٜخٕ رٜخ ٖٓ حُؼَحه٤َ ٝحُؼوزخص حُظ٢ ٣٠ؼٜٞٗخ ك٢ ١َ٣ن طلو٤ن ٝكيس حُزِي أٝ‬ ‫حطلخىٙ... إ ٗظخٓخ ؿٍٜٔٞ٣خ اهِ٤ٔ٤خ ٓـَىح، ُْ ٣ظؤْٓ ا٫ ٗظ٤ـش كيٝى ٍ،ٓٔض اٍٟخء ُوٟٞ ح٫ٗظيحد، ٝطْ حُللخظ‬ ‫ػِ٤ٜخ روٞس حُٔ٬ف، ُٖ ٣ٔظط٤غ ه٢ إٔ ٣ِـ٢ ٛ٬ك٤ش ٓ٤ؼخم ٝ١٘٢ ػظ٤ي ٜٝٓ٤ذ ³ٓئطَٔ ػخّ (0291 ّ) حٍُٔٞ١‬ ‫حٌُ١ حٗظوذ ك٤َٜ‪٣ ..µ‬ظؼَٝ حًٌُخء حُٞ١٘٢ ُ٪ٛخٗش ػِ٠ أ٣ي١ أُٝجي حٌُ٣ٖ ٣ِػٕٔٞ إٔ ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬ ‫٣٘ٚ ػِ٠ اروخء حُؼخُْ حُؼَر٢ ك٢ ٟٝؼٚ حُلخُ٢ حٌُ١ ٣ؼَهَ حُظويّ حُؼَر٢، ػٖ ١َ٣ن حُٔلخكظش ػِ٠ حُليٝى‬ ‫(83)‬ ‫حُٔلَٟٝش ٖٓ هزَ ح٫ٓظؼٔخٍ...‬ ‫ؿخء ٍى حُلؼَ ػِ٠ ٌٛح حُظَٜ٣ق ٓزخَٗح ٝكخىح. كخُوٞطِ٢ ٝكِ٤لٚ حرٖ ٓؼٞى أٛيٍح حكظـخؿ٤ٖ ٗي٣ي١ حُِٜـش،‬ ‫ٝهخٓخ ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ ر٘ـذ طَٜف ػزي هللا ػِ٠ ٓٔخٓغ حُيرِٞٓخٓ٤٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ. (93) ٝرؼي ًُي هخّ حُوٞطِ٢‬ ‫رِ٣خٍس ر٤َٝص، ًٝٛذ ؿٔ٤َ َٓىّ اُ٠ رـيحى، ًٔخ طٞؿٚ ٓزؼٞع ٍٓٞ١ ػخُغ اُ٠ حُوخَٛس ٝحَُ٣خٝ ك٢ ٓز٤َ‬ ‫حهظَحف ٍى ٓٞكي ػِ٠ ٓخ ٌَٗ ٛـٞٓخ ػِ٠ ٓ٘ظٞٓش حُيٍٝ حُؼَر٤ش ًٌَ. أٓخ حُؼَحم، حُٜي٣ن ح٧هَد ُؼزي هللا، كِْ‬ ‫٣ٜيٍ أ١ طَٜ٣ق ػِ٘٢، ٌُٝ٘ٚ ٗؤٟ ر٘لٔٚ ػٖ ر٤خٗٚ ح٧ه٤َ. (14) َٗ٘ ُز٘خٕ ر٤خٗخ ٓ٘ظًَخ ٓغ ٍٓٞ٣ش ٓ٘زٜخ اُ٠‬ ‫ه٤خّ ػزي هللا رخٗظٜخى ٓ٤ؼخم حُـخٓؼش حُؼَر٤ش. (74) ٝرخىٍص حُوخَٛس اُ٠ طؤ٣٤ي ح٫كظـخؽ حُٔؼٞى١. ًٝخٗض ٓخثَ‬ ‫حُٜلق ك٢ ؿٔ٤غ حُؼٞحْٛ حُؼَر٤ش ُحهَس رؤٌٗخٍ ح٫ٓظٌ٘خٍ ٝحُ٘ـذ ـ رَ إ ٝحكيس ك٢ ىٓ٘ن طليػض ػٖ‬ ‫كَد أِٛ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝػٖ أػٔخٍ ٗـذ ك٢ ػٔخٕ، ٝػٖ َٛد ػزي هللا، ٝكًَش طَٔى ك٢ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢، أػوزٜخ َٛٝد ؿِٞد ٓظول٤خ، ٝػٖ حكظـخُ ٗخثزٚ ك٢ حُو٤خىس ػزي حُوخىٍ حُـ٘ي١، ٝػٖ حػظوخٍ ٓؼظْ أػ٤خٕ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ. (24) ٝػِ٠ ٛؼ٤ي أًؼَ ٝحهؼ٤ش ًخٕ ػٔش ً٬ّ ػٖ حٗظوخى ػزي هللا ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، أٝ كظ٠ ػٖ‬ ‫(34)‬ ‫١َىٙ ٜٓ٘خ.‬ ‫ؿ٤َ إٔ حُـِزش ٓخ ُزؼض إٔ طٞهلض ؿَحء َٗ٘ طوَ٣َ ُـ٘ش كِٔط٤ٖ حُوخٛش حُظخرؼش ُ٨ْٓ حُٔظليس (ح٧ٌٗٔٞد) ك٢‬ ‫آهَ َٜٗ آد ٖٓ ػخّ (7491 ّ). كظٞٛ٤ش ح٧ًؼَ٣ش رخُظؤ٤ْ َٓػخٕ ٓخ أػخىص طٞؿ٤ٚ أٗظخٍ حُؼَد اُ٠ كِٔط٤ٖ‬ ‫(ًخٗض ػٔش طوَ٣َ أهِ٤ش حهظَف ك٬ حطلخى٣خ). ٝك٢ ٓلخُٝش ُوِن ؿزٜش ٓٞكيس ٟي حُظؤ٤ْ، طْ طول٤ٞ ٓٞؿش‬ ‫حُـ٠ذ ٖٓ طَٜ٣لخص ػزي هللا حُٔظؼِوش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ رؤٕ ٣ظ٬ٗ٠. كل٢ أٝحثَ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ هخّ ح٧ٓ٤ٖ حُؼخّ‬ ‫ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش، ػزي حَُكٖٔ ػِحّ، رِ٣خٍس ػٔخٕ ُظٔٞ٣ش ح٧ٍٓٞ. ٝػِن هخث٬ إ ٝكيس ؿٔ٤غ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش ٛ٢‬ ‫حُٜيف حُٜ٘خث٢ ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش، كَى ػزي هللا ٓئًيح ػِ٠ إٔ طلًَخطٚ ح٧ه٤َس ُْ طٌٖ أٗخٗ٤ش ػِ٠ ح٩١٬م، رَ ك٢‬ ‫ِٜٓلش ح٧ٓش حُؼَر٤ش ًٌَ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ ٟٝغ حُٔٔؤُش ػِ٠ حَُف ٓئهظخ. (44) ٝك٢ حكظـخؿخص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش‬ ‫حُظ٢ ػويص ك٢ رِيط٢ ٛٞكَ ٝػخُ٤ٚ حُِز٘خٗ٤ظ٤ٖ ُٜ٤خؿش ٍى ػِ٠ طوَ٣َ ُـ٘ش ح٧ْٓ حُٔظليس (ح٧ٌٗٔٞد) حُظِّ ٓٔؼَ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ حُٜيٝء ٝٛٞص رخ٫ٗٔـخّ ٓغ رخه٢ ح٧ػ٠خء‬ ‫ًخٗض حُِـ٘ش حُيُٝ٤ش (ح٧ٌٗٔٞد) ٛ٢ حُلِوش ح٧ه٤َس ك٢ ِِٓٔش ٛ٤جخص ٓخ رؼي حُلَد، حُظ٢ طْ ا٣ـخىٛخ ٫ٓظٌ٘خف‬ ‫"ٌِٓ٘ش كِٔط٤ٖ". ٟٔ٘ض حُِِٔٔش ً٬ ٖٓ ُـ٘ش طوٜ٢ حُلوخثن (حُظلو٤ن) ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧َٓ٣ٌ٤ش، ٝٓئطَٔح‬ ‫ُِ٤ٜٞى ٝحُؼَد ػويطٚ رَ٣طخٗ٤خ ك٢ ُ٘يٕ (ك٤غ حؿظٔؼض رَ٣طخٗ٤خ ٓغ ًَ ٖٓ حُطَك٤ٖ ػِ٠ كيس، ًٔخ كَٜ ك٢‬ ‫ٓئطَٔ ػخّ (9391 ّ)، ٝاكخُش حُٔٔؤُش أه٤َح ػِ٠ ح٧ْٓ حُٔظليس ٝطٌ٘٤َ ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد). ٖٝٓ ه٬ٍ ٌٛٙ‬ ‫حُٜ٤جخص ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٓ٘ـُٞش رٜٔٔش اػخىس طٌ٘٤َ أٟٝخع اىحٍطٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٌُٖٝ هطش (ح٧ٌٗٔٞد) ُظؤ٤ْ‬ ‫كِٔط٤ٖ ُْ طٌٖ ٓلزٞرش ٝهي أىٟ طز٘٤ٜخ حُ٬كن ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠ حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ُوي‬ ‫201‬
  • 103.
    ‫ك٠ِض رَ٣طخٗ٤خ ًُيري٫ ٖٓ إٔ طٌٕٞ ٓٔئُٝش ػٖ ططز٤ن ٓ٤خٓش حػظزَص ًخٍػ٤ش رخُ٘ٔزش ٌُٔخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢‬‫ّ‬ ‫(54)‬ ‫حُٔ٘طوش.‬ ‫ًخٗض حُِـ٘ش حٌُِٔ٤ش رَثخٓش حٍُِٞى ر٤َ هي حهظَكض حُظؤ٤ْ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢ ػخّ (7391 ّ). ًٝخٕ ػزي هللا هي طِوق‬ ‫ح٫هظَحف حٌُ١ ط٠ٖٔ حكظٔخٍ اُلخم حُـِء حُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٝأػخٍ رٌُي، ؿ٠ذ حُؼخُْ حُؼَر٢‬ ‫ًِٚ. ٝك٤ٔخ رؼي، ٍأص رَ٣طخٗ٤خ حٓظلخُش ط٘ل٤ٌ حُظؤ٤ْ، ؿ٤َ إٔ حُلٌَس، حُظ٢ ١َكض َٓس، ظِض طزَُ ػِ٠ حُٔطق‬ ‫رٍٜٞس ٓ٘ظظٔش. ا٫ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي أٛزق أًؼَ طٌظٔخ ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ). ٝه٬كخ ُلخُٚ ٓغ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ‬ ‫ًخٕ ٗي٣ي حُلٌٍ رٍٜٞس ٓيٛ٘ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ًخٗض ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ك٢ ظَ أُٝ٤لَ ٓظخِٗ٢ هي أػخىص اك٤خء كٌَس حُظؤ٤ْ ك٢ أػ٘خء حُلَد، ُٝزؼٞ حُٞهض‬ ‫ػٌلض حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ حُظؼخَٓ ٓؼٜخ رـي٣ش رخُـش. ًٝخٕ ػزي هللا، ٝهي رخص أًؼَ طؼو٬، هي أػِٖ ػٖ أٗٚ‬ ‫ًخٕ ٓ٤ٌٕٞ حُؼَر٢ ح٧ه٤َ حٌُ١ ٣يُ٢ رظَٜ٣ق كٍٞ حُٟٔٞٞع ك٢ كخٍ ١َف حُظؤ٤ْ ػخٗ٤ش. (64) ٌُٖٝ حُظؤ٤ْ ُْ‬ ‫٣ظْ ٍك٠ٚ ٖٓ هزِٚ ٛٞ أٝ ٖٓ هزَ ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ آٌٗحى طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ك٢ أػ٘خء حُ٘وخٗخص حُـخٍ٣ش ك٤ٔخ ٍٝحء‬ ‫(74)‬ ‫حٌُٞحُ٤ْ ٝح٧كخى٣غ حُوخٛش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طٌظٔٚ ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼخّ.‬ ‫حٓظَٔ حُظزخ٣ٖ ر٤ٖ ٓٞهق ػزي هللا حُؼخّ ٝحُٔؼِٖ ٖٓ ؿٜش، ٝه٘خػخطٚ حُوخٛش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش رؼي حُلَد. كل٤ٖ‬ ‫ٍحكض رَ٣طخٗ٤خ طزلغ ػٖ ٓ٤خٓش ؿي٣يس ك٢ كِٔط٤ٖ، ٝكخُٝض اَٗحى حُٞ٫٣خص حُٔظليس رٌٜٙ حُٔ٤خٓش حُـي٣يس،‬ ‫ػزَ ػزي هللا رٜيٝء ػٖ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ ػِ٠ ٓٔخٓغ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ. ٛل٤ق أٗٚ ُْ ٣ـظٔغ رخُِـ٘ش ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٤ٖ ًخٗض ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢، ًٝخٕ ٛٞ ك٢ ُ٘يٕ ٣ظلخٝٝ ر٘ؤٕ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش،‬ ‫ْ ْ‬ ‫ٌُٝ٘ٚ ١َف آٍحءٙ كٍٞ كِٔط٤ٖ روٞس أٓخّ ًَ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش اٍْٗٔض ر٤لٖ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ًِٔ٘ض آطِ٢. ٝهي‬ ‫ُػْ إٔ ًؼ٤َ٣ٖ ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ حُظؤ٤ْ، ٌُْٜٝ٘ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٣ـَإٕٝ ػِ٠ ح٩كٜخف ػٖ ٓٞحهلْٜ. ٝرخُظخُ٢ كوي ٜٗق‬ ‫(84)‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ رؤٕ طظوٌ هَحٍح ٝطلَٟٚ ىٕٝ حٓظ٘خٍس أكي.‬ ‫ٝرؼي حُؼٞىس اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ػزي هللا هي حُظلن رًَذ ح٩ؿٔخع حُؼَر٢ حُٔؼخٍٝ ُِظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٢ حُٔظ٠ٖٔ حٓظَٔحٍ ح٫ٗظيحد، اُ٠ ك٤ٖ طٞكَ آٌخٗ٤ش طَط٤ذ آُ٤ش ٝٛخ٣ش طخرؼش ُ٨ْٓ حُٔظليس. ك٠َ ػزي‬ ‫هللا حُؤش حُؼَر٤ش حُظ٢ ػويٛخ حُِٔي كخٍٝم ك٢ اٗ٘خٙ حَُٜٔ٣ش ٜٗخ٣ش ػخّ (6491 ّ) ٝٗخٍى ك٢ ػِٔ٤ش حُ٘ـذ‬ ‫ح٩ؿٔخػ٢ ُِظوَ٣َ. ٫ ٗي إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣٘خ١َ ح٥هَ٣ٖ ح٫ٓظ٤خء حُؼخّ ٖٓ هطش حُِـ٘ش، ٝهٜٞٛخ طٞٛ٤ظٜخ‬ ‫ّ‬ ‫حُوخٟ٤ش رٔ٘ق ٓجش أُق طَٜ٣ق ٛـَس اٟخك٢، ٌُٝ٘ٚ ًٔخ أَٓ ٌُ٤ًَزَح٣ي ك٤ٔخ رؼي ًخٕ ٣ؼخٍٝ أ١ كَ هخثْ ػِ٠‬ ‫طٍٜٞ روخء ىُٝش ٓٞكيس ك٢ كِٔط٤ٖ. (94) ٝرؼي أٓزٞع ٝحكي طُٞ٠ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ ارَحٛ٤ْ ٛخْٗ‬ ‫ٍثخٓش ىٍٝس حٓظؼ٘خث٤ش ُٔـِْ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ك٢ رِٞىحٕ حٍُٔٞ٣ش، طْ ك٤ٜخ حطوخً هَحٍحص َٓ٣ش ٟي رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ٣ظْ ط٘ل٤ٌٛخ ك٢ كخٍ ططز٤ن حُظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ ح٧َٓ٣ٌ٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ؿٜٞىح رٌُض‬ ‫٩ػخىس َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ حُٜق حُؼَر٢ ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، ٌُٖٝ ُْ ٣ٌٖ ٛ٘خى أ٣ش اٗخٍس اُ٠ ػ٬هش هخٛش ر٤ٖ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ. رَ ٝهي طٔوٞ ٓئطَٔ رِٞىحٕ ك٢ حُلو٤وش ػٖ طٌ٘٤َ ٛ٤جش ػَر٤ش ػِ٤خ ؿي٣يس ُظٔؼ٤َ‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ رَثخٓش حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ك٢ ؿ٤خرٚ.‬ ‫ٝك٤ٖ طْ ك٢ ٝهض ٫كن ٖٓ ًُي حُٜ٤ق ١َف هطش حطلخى٣ش ُظطز٤ن حُظوَ٣َ ح٩ٗـِ٤ِ١ ـ ح٧َٓ٣ٌ٢، ٓخٍع ػزي‬ ‫هللا، ًٔخ كؼَ ٖٓ هزَ، اُ٠ ْٟ ٛٞطٚ اُ٠ أٛٞحص حُؼَد حُٔـظٔؼ٤ٖ ػِ٠ ٍكٞ حُلٌَس. ؿ٤َ أٗٚ رخىٍ ك٢ حُٞهض‬ ‫ٗلٔٚ اُ٠ ار٬ؽ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُٜٜخ٣٘ش رؤٗٚ ُْ ٣ؼخٍٝ ح٫طلخى ا٫ هيٓش ُلٌَس حُظؤ٤ْ، (15) ك٢ ك٤ٖ ًخٗض‬ ‫حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش ُ٬طلخى ٗخرؼش ٖٓ ٍإ٣ش كِٔط٤ٖ ىُٝش ىٓظٍٞ٣ش ٓٞكيس.‬ ‫ٝكَّ ٓئطَٔ ُ٘يٕ ك٢ هَ٣ق ػخّ (6491 ّ) كَٛش أهَٟ ُؼزي هللا ً٢ ٣طَف آٍحءٙ كٍٞ حُظؤ٤ْ. ًخٗض طٞؿ٤ٜخص‬ ‫ٓٔ٤َ حَُكخػ٢، ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ ٝٓ٘يٝرٚ اُ٠ حُٔئطَٔ، طو٠٢ رؤ٫ ٣وخُق ُٓ٬ءٙ حُؼَد، ؿ٤َ أٗٚ‬ ‫ًخٕ ِٓٝىح رَٓخُش ٖٓ ػزي هللا اُ٠ ر٤لٖ ططِذ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش إٔ ٣َطذ ٓؼٚ ُوخءح َٓ٣خ هخٛخ. ًٝخٕ ػزي هللا‬ ‫هي أٍَٓ أ٣٠خ رَه٤ش اُ٠ ُٝ٣َ حُيُٝش ُ٘ئٕٝ حُٔٔظؼَٔحص آٍػَ ؿَ٣ظٖ ـ ؿِٞٗ ١خُزخ ك٤ٜخ أ٣٠خ حؿظٔخػخ َٓ٣خ‬ ‫ٓغ حَُكخػ٢. ٖٓ حُٞحٟق إٔ أ٣خ ٜٓ٘ٔخ ُْ ٣ِذ حُطِذ، ؿ٤َ إٔ ٓٔخ ُ٤ْ ك٤ٚ ٗي إٔ حَُكخػ٢، ُٞ أط٤لض ُٚ كَٛش‬ ‫(75)‬ ‫حُِوخء، ًخٕ ٓ٤طَف ػِ٠ حُُٞ٣َ٣ٖ هطش طؤ٤ْ ًخٕ ٛٞ ٝػزي هللا هي ٗخه٘خٛخ ٓغ ً٤ًَزَح٣ي هز٤َ حُٔئطَٔ.‬ ‫كٜٔض ٝحٗ٘طٖ، ٛ٢ ح٧هَٟ، ٓٞهق ػزي هللا ٖٓ حُظؤ٤ْ؛ ًخٕ »ٓ٤ظظخَٛ رخُٔؼخٍٟش ٝ٣ِػن رؤػِ٠ ٛٞطٚ«‬ ‫(25)‬ ‫ؿ٤َ أٗٚ ٓ٤ٌٕٞ ٓئ٣يح ُِظؤ٤ْ، ٓؼظزَح ا٣خٙ كَٛش ٓٞحط٤ش ُظٞٓ٤غ ٌِٓٔظٚ.‬ ‫301‬
  • 104.
    ‫كلي٣ؼٚ ٓغ ؿٍٞؽٝ،ىٍُٝع، حُٔل٤َ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ حُؼَحم، هزَ أٓزٞع ٖٓ ٍٝٛٞ (ح٧ٌٝٗٔٞد) اُ٠ حَُ٘م‬ ‫ح٧ٝٓ٢، أًي ٛلش حُظٍٜٞحص ح٧َٓ٣ٌ٤ش. ًخٕ ػزي هللا هي أرِؾ ٝ،ىٍُٝع ٓخ ٓزن ُٚ إٔ أِٝٛٚ اُ٠ ًَ ٖٓ ر٤لٖ‬ ‫ٝآطِ٢ هزَ أًؼَ ٖٓ ػخّ، أ٫ ٝٛٞ إٔ أًؼَ٣ش حُؼَد حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗض ٓٔظؼيس ُِوزٍٞ رخُظؤ٤ْ َٗ١ أ٫ طظْ‬ ‫حٓظ٘خٍطْٜ رٍٜٞس ٓٔزوش. ٝٗزٚ اُ٠ إٔ ػِ٠ (ح٧ٌٗٔٞد) أ٫ ططَف ٓٔؤُش حُظؤ٤ْ ا٫ ػِ٤ٚ ٛٞ ٓغ ػيى هِ٤َ ٖٓ‬ ‫ح٥هَ٣ٖ »ٖٓٔ ًخٗض ٝ١٘٤ظْٜ ًل٤ِش رـؼِْٜ ٣ظلِٕٞ رخُ٘ـخػش حُ٬ُٓش ُظوي٣ْ ح٧ؿٞرش«. أٓخ حُزخه٢ »ٖٓ حُِػٔخء‬ ‫حٌُ٣ٖ ٣يػٕٞ حُٞ١٘٤ش ٝحٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٓ٤يُٕٞ رٜ٘خىحص ٓ٘خه٠ش« كٌخٕ ٫ ري ٖٓ ١َف حُٔئحٍ ػِ٤ْٜ رٍٜٞس ؿ٤َ‬ ‫ٓزخَٗس. ٝكٌٍ ٝ،ىٍُٝع أ٣٠خ ٖٓ أٗٚ ًخٕ ٓ٤٠طَ اُ٠ اػخىس طٞؿ٤ٚ ٓ٤خٓظٚ اًح ٓخ أؿٔغ حُلٌخّ حُؼَد ًِْٜ‬ ‫ػِ٠ ٍكٞ أ١ ٌَٗ ٖٓ أٌٗخٍ حُظؤ٤ْ. إ طوَ٣َح ػٖ ٌٛح حُلي٣غ ٝؿي ١َ٣وٚ اُ٠ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٓٔخ ٣ئًي‬ ‫(35)‬ ‫ػِ٠ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣٘خ١َٛخ ح٫ٛظٔخّ رخُظؤ٤ْ.‬ ‫ٝك٤ٖ ِٝٛض ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد) كؼ٬ اُ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ٓخٛٔض حُٔوخ١ؼش حُلِٔط٤٘٤ش ُٜخ ك٢ طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ‬ ‫طو٤٤ي كَٙ ا١٬ػٜخ ػِ٠ ٓوظِق أُٞحٕ كٌَ حَُأ١ حُؼخّ. ؿ٤َ إٔ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝحكوض ػِ٠ آٍخٍ ٓٔؼِ٤ٖ ُٔوخرِش‬ ‫حُِـ٘ش ك٢ ر٤َٝص، ك٤غ ػزَص َٓس أهَٟ ػٖ ٓؼخٍٟظٜخ ح٩ؿٔخػ٤ش ُلٌَس حُظؤ٤ْ. أٓخ ػزي هللا كٌخٕ هي ٟٖٔ‬ ‫ُ٘لٔٚ ؿِٔش َٓ٣ش أٝ هخٛش اُ٠ ٌٛح حُلي أٝ ًحى رَك٠ٚ آٍخٍ أ١ ٝكي، حٓظ٘خىح اُ٠ حٌٍُ٣ؼش حُوخىػش حُٔظٔؼِش‬ ‫رؼيّ هيٍطٚ ػِ٠ ا٣لخى ٓٔؼَ ُٔوخرِش ُـ٘ش ٓ٘زؼوش ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠ هخٍؽ َٗم ح٧ٍىٕ، ٗظَح ٧ٕ ح٧ه٤َ ُْ‬ ‫٣ٌٖ ػ٠ٞح ك٢ ٌٛٙ حُٔ٘ظٔش. ٝهخّ، ري٫ ٖٓ ًُي، ريػٞس حُِـ٘ش اُ٠ ػٔخٕ. ؿ٤َ أٗٚ، ك٢ أػوخد حَُكٞ حُؼَر٢‬ ‫حُٔٞكي ُِظؤ٤ْ ك٢ ر٤َٝص، ُْ ٣ـَإ ػِ٠ اػ٬ٕ طؤ٣٤يٙ ُِظؤ٤ْ (طٔخٓخ ًٔخ ًخٕ هي ٗزٚ ٝ،ىٍُٝع هزَ َٜٗ).‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي ه٤ذ أَٓ أػ٠خء حُِـ٘ش رـ "كٌٍٙ حُٔلَ١" ٝ«أهلن ك٢ اػطخثْٜ أ١ ١َف ه٤٢ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ل٠٢‬ ‫اُ٠ ٓؼَكش آٍحثٚ حُلو٤و٤ش« ٝإ رخىٍ ٍث٤ْ حُِـ٘ش، ٍرٔخ أٓ٬ ك٢ اهَحؽ ػزي هللا ػٖ ٛٔظٚ، اُ٠ ٓئحٍ رؼٞ‬ ‫ٟزخ١ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ػٖ آٌخٗ٤ش حُظؼٞ٣َ ػِ٠ هيٍس ٌٛح حُـ٤ٖ ػِ٠ حكظ٬ٍ ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش ٖٓ‬ ‫(45)‬ ‫كِٔط٤ٖ اًح ٓخ طْ اهَحٍ حُظؤ٤ْ.‬ ‫رؼي ٍك٤َ حُِـ٘ش أٍَٓ ػزي هللا هطخرخ اُ٠ ر٤لٖ هخٍ ك٤ٚ: اٗٚ ًخٕ، ٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٝطٌظ٤ٌ٤ش، هي أٟطَ ٍٓٔ٤خ اُ٠‬ ‫ٍكٞ حُظؤ٤ْ، ٝحُيػٞس اُ٠ اهخٓش ىُٝش ٓٞكيس ٓٔظوِش، ٟٓٞلخ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ، رٞٛلٚ حُيُٝش حُؼَر٤ش‬ ‫حُٞك٤يس حَُٔٗلش ُ٪كخىس رٌَ٘ ِّٓٔٞ ٖٓ حُظؤ٤ْ، هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣ٌٕٞ حُيُٝش حُٞك٤يس حُٔئ٣يس ٌُُي حُٔٔخٍ، ػِ٠‬ ‫حُ٘و٤ٞ ٖٓ ٝؿٜش حُ٘ظَ حَُٓٔ٤ش ُِؼخُْ حُؼَر٢ ًِٚ. ٝ١ٔؤٕ ر٤لٖ اُ٠ أٗٚ ًخٕ ٣َٟ حُظؤ٤ْ رٞٛلٚ حُلَ حُٞك٤ي‬ ‫حٌُٖٔٔ، ٝ٣٘ؼَ رؤٗٚ ٓ٤ٌٕٞ هخىٍح ػِ٠ هزُٞٚ ػِ٘خ اًح أٝٛض ح٧ْٓ حُٔظليس رؤٕ ٣لؼَ. ًٔخ إٔ ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ ٓٔ٤َ‬ ‫حَُكخػ٢ ػزَ ػٖ حطلخهٚ ٓغ ػزي هللا كٍٞ ٟٓٞٞع حُظؤ٤ْ، ًٍَٝ حُوٍٞ رؤٕ طَٜ٣لٚ أٓخّ حُِـ٘ش ًخٕ ًح ١خرغ‬ ‫(55)‬ ‫طٌظ٤ٌ٢.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ظوَ ػٖ حٛظٔخٓٚ رخُظؤ٤ْ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓلخُٝش ػِحّ رخٗخ حَُحٓ٤ش اُ٠ اػخىطٚ اُ٠‬ ‫حُلظ٤َس حُؼَر٤ش. ٝرخُلؼَ كبٕ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد) رخُ٘ٔزش اُ٤ٚ، ًخٕ هطٞس ك٢ ح٫طـخٙ حُٜل٤ق. ؿ٤َ إٔ ًُي ُْ‬ ‫٣ٌٖ ُ٤ٔؼَ أهٜ٠ ١ٔٞكخطٚ، ُؼيّ ٍٝٝى أ١ ًًَ ٩ُلخم حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ـ‬ ‫ًٝخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣وطغ ٗٞ١خ ٓؼ٤٘خ ُ٤زِؾ ًُي حُٜيف. كل٢ ١ٔٞكٚ حُلِٔط٤٘٢، طٔخٓخ ًٔخ ك٢ ١ٔٞكٚ‬ ‫اُ٠ كٌْ ٍٓٞ٣ش حٌُزَٟ، ًخٕ ٣ٔزق ػٌْ ط٤خٍ حَُأ١ حُؼخّ حُؼَر٢، ؿ٤َ إٔ حُظَٝف حُظخٍ٣و٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض‬ ‫ك٢ ٛخُلٚ، ُٝؼَ ح٧ٍٝ ر٤ٖ طِي حُظَٝف ٛٞ إٔ ٜٓخُلٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض ـ اًح ٓخ هخٓض ح٧ْٓ حُٔظليس رظَٔ٣َ‬ ‫حهظَحف حُظؤ٤ْ ـ ٓظ٘خؿٔش ٓغ ٜٓخُق رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ُٝيٟ ه٤خّ ُـ٘ش (ح٧ٌٗٔٞد) رظوي٣ْ َٓ٘ٝع حُظؤ٤ْ اُ٠ رَ٣طخٗ٤خ، رخىٍص ح٧ه٤َس اُ٠ رٌٍ ًَ ٓخ حٓظطخػظٚ ٖٓ‬ ‫ؿٜي ك٢ ٓز٤َ اروخء حُ٠ٍَ حُ٬كن رًَِٔٛخ ك٢ حُٔ٘طوش ك٢ كيٝىٙ حُيٗ٤خ. كَؿْ طؤ٣٤ي ُٝحٍس حُٔٔظؼَٔحص ُِظؤ٤ْ‬ ‫رٞٛلٚ حُلَ ح٧َٜٓ، ٍك٠ض ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش، حٗط٬هخ ٖٓ ٝػ٤ٜخ ُؼ٬هخص رَ٣طخٗ٤خ ٓغ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ًٌَ، إٔ‬ ‫طٌٕٞ ١َكخ ك٢ ا٣ـخى ىُٝش ٣ٜٞى٣ش. (65) ٝٓٞهق ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش حُٔؼخٍٝ ُِظؤ٤ْ ٛٞ حٌُ١ حٗظَٜ ك٢ حُٜ٘خ٣ش.‬ ‫كل٤ٖ طْ َٗ٘ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد) رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ ح٩ػ٬ٕ ػٖ حػظِحٜٓخ ح٫ٗٔلخد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ري٫ ٖٓ‬ ‫طُٞ٢ ٜٓٔش ح٩َٗحف ػِ٠ طؤ٤ٜٔخ. ٝك٢ حُظخٓغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ػخّ (7491 ّ)، أ١ رؼي ػ٬ػش أَٜٗ،‬ ‫أهَص حُـٔؼ٤ش حُؼٔٞٓ٤ش ُ٨ْٓ حُٔظليس، رؤًؼَ٣ش ٟج٤ِش ٝرؼي حٓظويحّ ٟـٞ١ أَٓ٣ٌ٤ش ًز٤َس، هَحٍح ه٠٠ رظؤ٤ْ‬ ‫كِٔط٤ٖ ػِ٠ أٓخّ طوَ٣َ (ح٧ٌٗٔٞد). حٓظ٘ؼض رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظٜٞ٣ض. ٝرؼي ٛيٍٝ هَحٍ حُظؤ٤ْ، أػِ٘ض‬ ‫هَحٍٛخ حُٜ٘خث٢ حُوخٟ٢ رخُـ٬ء ػٖ كِٔط٤ٖ، ٝربٜٗخء اىحٍطٜخ حُٔيٗ٤ش ٓغ كٍِٞ طخٍ٣ن حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ػخّ‬ ‫(8491 ّ).‬ ‫401‬
  • 105.
    ‫كخكظض رَ٣طخ ٗ٤خرخٓظ٘خػٜخ ػٖ حُظٜٞ٣ض ػِ٠ هَحٍ حُظؤ٤ْ، ٍٝك٠ٜخ ح٩َٗحف ػِ٠ ططز٤وٚ، ػِ٠ ٌٓخٗش هٞ٣ش‬ ‫هٞس ٓيٛ٘ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، هٜٞٛخََ ػِ٠ حُ٘و٤ٞ ٖٓ ٌٓخٗش ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ حػظزَٝح، ؿَحء طلًَْٜ حُ٘٘٢‬ ‫ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس ُل٘ي حُظؤ٣٤ي ُِوَحٍ، ٜٓ٘يٓ٢ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ. (75) كظ٠ ك٢ ٓي٣٘ش ُْ طٌٖ ٓؼَٝكش رؤٜٗخ ٖٓ‬ ‫ح٧ٓخًٖ حُظ٢ ٣ـَ١ ك٤ٜخ حُظؼز٤َ ػٖ حُؼٞح١ق حُٔ٤خٓ٤ش حُوٞ٣ش ٓؼَ ػٔخٕ، طؼَٟض ٌٓخطذ ًَٗش (حُظخرٌٞ)‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٤ش ُِٜ٘ذ ٝحُلَم ٖٓ هزَ ؿٍٜٔٞ ؿخٟذ. (85) ٝٓغ ًُي كبٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٣ظؼ٤ٖ ػِ٤ٜخ إٔ طلؼَ‬ ‫حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ٩ٗوخً ًَِٓٛخ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢؛ طؼ٤ٖ ػِ٤ٜخ، أٝ٫، إٔ طوَؽ ٖٓ كِٔط٤ٖ آٓ٘ش ىٕٝ إٔ طظَى‬ ‫حُٔ٘طوش حُوخٟؼش ٓخروخ ٫ٗظيحرٜخ ك٢ كخُش كٟٞ٠ ٗخِٓش ٣ّٞ 51 أ٣خٍ. ٌُٜٝٙ حُـخ٣ش رخص ١ٔٞف ػزي هللا اُ٠ حكظ٬ٍ‬ ‫حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ ٣ؼظزَ حُلَٛش حُٔؼِ٠ ٫هظِحٍ حُوظخٍ اُ٠ حُلي ح٧ىٗ٠، ٝحُطَ٣وش ح٧َٓع‬ ‫٩ػخىس كَٝ حُ٘ظخّ، رَ ٝكظ٠ ًٞٓ٤ِش ٣ٌٖٔ إٔ طل٠٢، ٗظَح ُٞؿٞى حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش، اُ٠‬ ‫اػخىس َٗ٘ هٞحص رَ٣طخٗ٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. (95) ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا حٌُ١ ًخٗض ُ٘يٕ، ك٢ ُكٔش ٓظخٛش ٍٓٞ٣ش‬ ‫حٌُزَٟ، (16) هي حػظزَطٚ »ٜٓٞٝٓخ ًِ٤خ... اُ٠ كي هَ٣ذ ٖٓ حُـٕ٘ٞ ح٧كخى١« (76) ٛخٍ كـؤس ٓل٢ ح٫ػظزخٍ ك٢‬ ‫حُٔ٤خم حُلِٔط٤٘٢، ك٤غ رخطض آٍحإٙ ٣َكذ رٜخ، ر٘٢ء ٖٓ ح٫ٟطَحد، ٣ـَ١ ٝٛلٜخ »َٗلَْ ػوَ ِٝٓ٤ْ ؿي٣َ‬ ‫َ‬ ‫(26)‬ ‫رخُظَك٤ذ«.‬ ‫ٍحكض رَ٣طخٗ٤خ طظِْٔ ١َ٣وٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ رلٌٍ ٝٛيٝء. ٝٓغ أٜٗخ ًخٗض هي ٗل٠ض ٣يٛخ ٖٓ حُظؤ٤ْ، كبٜٗخ ًخٗض‬ ‫ٓخ طِحٍ طؤَٓ ك٢ طٞؿ٤ٜٚ اُ٠ ه٘ٞحص ٛ٢ ح٧هَ ٍَٟح رخُ٘ٔزش ٌُٔخٗظٜخ ح٫هِ٤ٔ٤ش، ٝرخُظخُ٢ كوي طِٞٛض ُ٘يٕ اُ٠‬ ‫حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ: إ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ »اًح حٓظويٓٚ ػزي هللا رًٌخء ك٢ ًُي حُـِء حُٔوٜٚ ُِيٍٝ حُؼَر٤ش ٖٓ‬ ‫كِٔط٤ٖ ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس... ٣ٔظط٤غ إٔ ٣لؼَ حُ٘٢ء حٌُؼ٤َ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُل٤ُِٞش ىٕٝ حٗظ٘خٍ حُلٟٞ٠‬ ‫ٝح٩ٜٓخّ ك٢ اػخىس اٗخػش ح٧ٖٓ«. (36) ؿ٤َ أٜٗخ كَٛض ػِ٠ طٔٞ٣ٚ ٓيٟ ططخرن ٜٓخُلٜخ ٓغ ٜٓخُق ػزي هللا‬ ‫(46)‬ ‫ح٥ٕ، هٞكخ ٖٓ (ػـِ) ح٧ه٤َ »حُٔؼَٝف ػٖ حُظٌظْ ػِ٠ أ١ َٓ«.‬ ‫ًخٗض ػٔش ٛؼٞرخص ٛخٓش أهَٟ أٓخّ حٓظويحّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٌٜٙ حُطَ٣وش. ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ؼَٝ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ُظٜٔش حُظٞح١ئ ك٢ ػِٔ٤ش حُظؤ٤ْ رخٌُحص حُظ٢ ًخٗض هي ٍك٠ض طؤ٣٤يٛخ ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٌٛح ٖٓ ؿٜش؛ ٖٝٓ ؿٜش‬ ‫ػخٗ٤ش ًخٕ ٣٠ل٢ ٓؼ٘٠ حطٜخّ ػزي هللا رخُؼٔخُش ُزَ٣طخٗ٤خ. ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ طيٍى ؿ٤يح أٜٗخ ًخٗض ٓظـيٝ، اًح ٓخ‬ ‫طـخُٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ كيٝى كِٔط٤ٖ ًٔخ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٛيكخ ٫ٗظوخى ح٧ه٤َس، ٝٓ٤ـزَٛخ حَُأ١ حُؼخّ‬ ‫حُيُٝ٢ ػِ٠ ٓلذ ٟزخ١ٜخ ٝطٔٞ٣ِٜخ رٔخ ٣ئى١ اُ٠ كَٓخٕ رَ٣طخٗ٤خ ٜٗخث٤خ ٖٓ كِ٤ق ػٔ٤ٖ ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢.‬ ‫ٝٓغ ًُي كبٕ طٞهق حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػ٘ي طِي حُليٝى ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طٜٞ٣َ ػزي هللا ػِ٠ أٗٚ هخثٖ‬ ‫(56)‬ ‫ُِو٠٤ش حُؼَر٤ش، ٝٗٔق ؿيٝحٙ ًلِ٤ق، رَ ٝكظ٠ اُ٠ طؼَٝ ػَٗٚ ُِوطَ.‬ ‫َُِٜٝد ٖٓ ٌٛح حُٔؤُم حهظَف ً٤ًَزَح٣ي أِٓٞد حُ٘لخم ٝحَُٔحءحس،؛ ًخٕ رخ٩ٌٓخٕ طـ٘ذ حُٜيحّ ر٤ٖ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش، ؿ٤َ إٔ »اٗوخً حُؼَد... ًخٕ ٣ـذ إٔ ٣ٌَ٘ ٛيف طيهَ َٗم ح٧ٍىٕ ٧ؿَحٝ‬ ‫حُيػخ٣ش ³ٝحُظٔٞ٣ؾ»‪ًٝ )66( .µ‬خٗض ُيٟ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٌَس كظ٠ أك٠َ ٖٓ طِي: ًخٕ رٞٓغ ػزي هللا طـ٘ذ‬ ‫ػخهزظ٢ حُظيهَ ًِظ٤ٜٔخ اًح حُظلن حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخُـزٜش حُؼَر٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٓظؼخٝٗخ ٓغ حُوٞحص حُؼَر٤ش حُ٘خٗطش‬ ‫ك٢ حُٔ٘خ١ن حُ٤ٜٞى٣ش، ٌُٖٝ ىٕٝ إٔ ٣وّٞ ٛٞ ٗلٔٚ رخٗظٜخى حُليٝى حُ٤ٜٞى٣ش. (76) (ٌٛح ٛٞ ٓخ كَٜ كؼ٬، ػِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا حُزخثْ ػخٗ٠ ٖٓ ٓلذ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝحُظٔٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ُلظَس هٜ٤َس ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٖٝٓ ٗظخثْ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.)‬ ‫أٓخ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٣ٌَ٘ أٓخّ ٗـخف حُلٌَس كوي ؿَٟ طلٞ٣ِٚ ك٢ أػ٘خء حُلَد ٖٓ هٞس ىٍى اُ٠ هٞس‬ ‫هظخُ٤ش كؼخُش. كٔغ كٍِٞ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ ؿ٘خكٚ حُؼٌَٔ١ حُٔظٔ٤ِ ػٖ هٞطٚ ح٧ٓ٘٤ش ح٧ٛـَ رٌؼ٤َ ٣٠ْ (191)‬ ‫(86)‬ ‫ٟخرطخ ٝ(0027) ػَٜ٘ ٖٓ ٓوظِق حَُٔحطذ، ُٓٞػ٤ٖ ػِ٠ ػ٬ػش ًظخثذ آُ٤ش ٝٓض ػَ٘س َٓ٣ش ٓ٘خس.‬ ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ أًزَ حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش ـ كـ٤٘خ َٜٓ ٝحُؼَحم ًخٗخ أًزَ كـٔخ ـ كوي ًخٕ أك٠َ رٌؼ٤َ‬ ‫ٖٓ طِي حُـ٤ٕٞ ػِ٠ ٛؼ٤ي١ حُظيٍ٣ذ ٝحُظـٜ٤ِ. أٟق اُ٠ ًُي إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض طٔظط٤غ إٔ طؤَٓ، ٖٓ ه٬ٍ‬ ‫حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حُٞحكي ٝح٧ٍرؼ٤ٖ ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ك٢ طٞؿ٤ٜٚ. (96) ٖٝٓ ٌٛٙ حُ٘خك٤ش ًخٕ هخثي حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ ؿِٞد ػَٜ٘ح أٓخٓ٤خ. كوي ٝحكن ػِ٠ ا٣ٜخٍ حُٔؼِٞٓخص اُ٠ ُ٘يٕ ػزَ »حُو٘ٞحص حَُٔ٣ش«، (17) رَ‬ ‫ٝحٓظَٔ ٣ويّ رَ٣طخٗ٤خ كٔذ ٍأ٣ٚ كظ٠ رؼي حٗظٜخء حٍطزخ١ٚ حَُٓٔ٢ رـٜخُ حُويٓش حُٔيٗ٤ش حُلِٔط٤٘٤ش رٍٜٞس آُ٤ش‬ ‫ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬ ‫ٗظَ٣خ ُٔض ا٫ ٓـخَٓح حُظلن رخُويٓش ًَٔطِم ك٢ رِي أؿ٘ز٢... أٓخ ػِٔ٤خ... كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٣٠طِغ ريٍٝ‬ ‫ٓليى ك٢ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝط٘لن حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ٓ٬٣٤ٖ ػي٣يس ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ػِ٠ حُـ٤ٖ ٓ٘ٞ٣خ. ٌُح‬ ‫501‬
  • 106.
    ‫كبٗ٘٢ أػظزَ ٗلٔ٢أٗ٘٢ أهيّ حُلٌٞٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٜٓ٘ز٢ حُلخُ٢. ُٝٞ ُْ أًٖ ٓئٓ٘خ رٌُي، ُٔخ ً٘ض رو٤ض ٛ٘خ.‬ ‫(77)‬ ‫ٝهي ًخٕ حُٜيٝء حُ٘خَٓ َُ٘م ح٧ٍىٕ ٓ٘طٞ٣خ ػِ٠ أٛٔ٤ش ٓٞحُ٣ش ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٫ٓظويحّ حُ٘خؿق ُِل٤ِن حُؼَر٢ ك٢‬ ‫كِٔط٤ٖ. كل٢ ك٤ٖ ًخٗض ك٢ ٌٛٙ ح٧٣خّ َٜٓ ٝحُؼَحم ٍٝٓٞ٣ش ٓ٘ـُٞش رخ٫ٟطَحرخص حُيحهِ٤ش، ٝؿ٤َ ٓئِٛش‬ ‫٩ٍٓخٍ أك٠َ هطؼخطٜخ حُؼٌَٔ٣ش، أٝ كظ٠ أػيحى ًز٤َس ٖٓ حُوٞحص ػِ٠ ح٩١٬م، اُ٠ كِٔط٤ٖ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫هخٟؼخ ُٔ٤طَس ٓلٌٔش، ٝهخىٍح رخُظخُ٢ ػِ٠ َٗ٘ حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ كِٔط٤ٖ، ىٕٝ حُوٞف ٖٓ‬ ‫أ٣ش ٛؼٞرخص ىحهِ٤ش. كزؼي ح٫ٓظو٬ٍ، ًٔخ هزِٚ، ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ هخٟؼخ ُلٌْ ػ٬ػ٢، حُِٔي ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء‬ ‫ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢. ٝك٢ ػخّ (7491 ّ) طٔض اػخىس ط٘ظ٤ْ حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش، ىٕٝ طلو٤ن أ٣ش ُ٣خىس ٫ٓظو٬ُ٤ظٜخ‬ ‫حُٔ٤خٓ٤ش، رٔخ ؿؼِٜخ ٓظٔؼِش رٔـِْ ٓئُق ٖٓ ػَ٘٣ٖ ػ٠ٞح ٓ٘ظوزخ، ٝػَ٘س أػ٠خء ٖٓ ح٧ػ٤خٕ حُٔؼ٤٘٤ٖ. طٔض‬ ‫ُ٣خىس ػيى حُٔ٘خ١ن ح٫ٗظوخر٤ش ٖٓ أٍرغ اُ٠ طٔغ ىٝحثَ ُ٪٣لخء رؤٗٚ ٗظخّ طٔؼ٤ِ٢ أًؼَ ىهش، ؿ٤َ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ك٢‬ ‫حُلو٤وش ا٫ ٓلخُٝش ٩رؼخى حُُٕٞ حُُٕٞ ح٫ٗظوخر٢ ػٖ حُٔيٕ حُٔظ٘خٓ٤ش ٌٓخٗ٤خ رَٔػش ٝحُٔظِح٣يس طؼو٤يح ٓ٤خٓ٤خ،‬ ‫رخطـخٙ حَُ٣ق، ك٤غ ًخٗض هخػيس ػزي هللا ح٧ًؼَ ٝ٫ء ٝح٧هَ طٔ٤٤ٔخ. ٝهي ًخٕ ٓـِْ حُٔٔؼِ٤ٖ ح٧ٍٝ حُٔ٘ظوذ رؼي‬ ‫اػخىس طُٞ٣غ حُيٝحثَ ٓئُلخ رؤًؼَ٣ظٚ حُٔخكوش ٖٓ ح٩هطخػ٤٤ٖ ٝحُظـخٍ. ُْٝ ٣ٌٖ ك٤ٚ ٟٓٞ حػ٘٤ٖ ٖٓ أٛلخد حُٜٖٔ‬ ‫(27)‬ ‫حُلَس؛ ُْٝ ٣ٌٖ ك٤ٚ ٟٓٞ ٓلخّ ٝحكي ٝٛلل٢ ٝحكي.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ٓؼَ ٌٛح حُظـ٤٤َ ىٝٗٔخ ٓزذ ًِ٤خ. كؤٗٔخ١ حُظٔٞ٣ٖ حَُ٘م أٝٓط٤ش ك٢ أػ٘خء حُلَد حُؼخُٔ٤ش حُؼخٗ٤ش ًخٗض هي‬ ‫أىص ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ا٣ـخى ٓـٔٞػش ٖٓ ح٩هطخػ٤٤ٖ حُظـخٍ ح٧ؿ٘٤خء، ٓظٔ٤ِس رٟٞٞف ػٖ رخه٢ حٌُٔخٕ َُِٔس‬ ‫ح٧ُٝ٠. كَٔحرق حُلَد ٝحُظ٠وْ أىهَ ١زوش ٖٓ حُظـخٍ ٓوَٟ٢ ح٧ٓٞحٍ ³حَُٔحر٤ٖ‪ µ‬اُ٠ هَٟ َٗم ح٧ٍىٕ،‬ ‫ك٤غ ًخٕ كَ ٓٔؤُش حُظِٔ٤ي هي ٝكَ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ آٌخٗ٤ش ٍٖٛ ح٧ٍٝ. ًٌُٝي أٛزلض ح٧ٍٝ أًؼَ ه٤ٔش،‬ ‫ًٔخ ؿَٟ طٞٓ٤غ حٍُِحػش رل٠َ أٓؼخٍ حُلزٞد حَُٔطلؼش أ٣خّ حُلَد. (37) ؿ٤َ إٔ حُٜٞس ر٤ٖ كل٘ش ٛـ٤َس ٖٓ‬ ‫حُٔٞح١٘٤ٖ ح٧ؿ٘٤خء ٝر٤ٖ ح٧ًؼَ٣ش حُٔخكوش ٖٓ ًٝ١ حُٔيحه٤َ حُٔظٞحٟؼش ٖٝٓ ْٛ أٓٞأ، ُْ طٌٖ ٗز٤ٜش ك٢ ٗ٢ء‬ ‫ر٘ظ٤َط٤ٜخ ك٢ ًَ ٖٓ ٍٓٞ٣ش ٝحُؼَحم.‬ ‫ًٌُي ًخٕ ؿ٤َ ؿي٣ي ٖٓ حُ٘زخد حُ٘٘٤ط٤ٖ ٓ٤خٓ٤خ هي ٗ٠ؾ ك٢ ٓيٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٝرِيحطٚ ه٬ٍ كظَس حُلَد. ٝٓخ‬ ‫ُزغ ٛئ٫ء إٔ ٍحكٞح ك٤ٔخ رؼي ٣ظليٕٝ أٓخُ٤ذ ػزي هللا ح٧رٞ٣ش ٝطؼٞ٣ِٚ حُٔٔظَٔ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ حُؼظٔ٠. ٝهي‬ ‫طٔ٤ِص ػِٔ٤ش طٔ٤٤ْ ٌٛح حُـ٤َ ح٧ًؼَ ٗزخرخ رظطٍٞ ط٤خٍ٣ٖ ٓظ٘خكٔ٤ٖ. ًخٕ أُٜٝٔخ، ٝٛٞ حٌُ١ ٛخؿٚ حُلِد‬ ‫حُل٤ِٜ٢ أٝ كِد حُ٘زخد رو٤خىس ِٓ٤ٔخٕ حُ٘خرِٔ٢، ط٤خٍح ػِٔخٗ٤خ ٝكيٝ٣خ ³ىحػ٤خ اُ٠ حُٞكيس حُؼَر٤ش‪ًٝ .µ‬خٕ ٛئ٫ء‬ ‫حُ٘زخد ٣ؼظزَٕٝ اىحٍس ػزي هللا »ٗظخٓخ حٓظزيحى٣خ رؼ٤يح ػٖ حُؼيٍ«. ًخٗٞح ٓٔظخث٤ٖ اُحء حُليٝى حُ٠٤وش حُٔلَٟٝش‬ ‫ك٢ ػٔخٕ ػِ٠ حُظؼز٤َ حُٔ٤خٓ٢، ٝحُلٞحٍ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝحُؼوخك٢، ك٤غ ًخٕ حَُٔء ٓؼَٟخ ُيكغ ؿَحٓش طَٜ اُ٠‬ ‫ٓجش ؿ٘٤ٚ اًح ٓخ طْ ٟزطٚ ٝٛٞ ٣ٜـ٢ اُ٠ رَحٓؾ ح٩ًحػش حٍُٔٞ٣ش. (47) أٓخ حُظ٤خٍ حُؼخٗ٢ كوي ٗ٘ؤ ػٖ ٗٔٞ كَع‬ ‫ّ‬ ‫َٗم أٍىٗ٢ ُ٪هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ. ٝهي ًخٕ ػزي هللا ٓظؼخ١لخ ٓغ ٌٛٙ حُلًَش ٧ٜٗخ »ًخٗض طًٌَ حُـ٤َ حُٜخػي‬ ‫(57)‬ ‫ًٝخٗض حُ٘٤ٞػ٤ش‬ ‫رٞحؿزخطٚ حُي٣٘٤ش، ٓٔخ ؿؼِٜخ، رخُظخُ٢، ًحص ه٤ٔش ك٢ ًزق حٗظ٘خٍ حُ٘٤ٞػ٤ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ«.‬ ‫ٛلش أ١ِوٜخ ػزي هللا ىٝٗٔخ طلي٣ي ػِ٠ أ٣ش كًَش ٓؼخٍٟش ًحص ٓ٤ٍٞ ػِٔخٗ٤ش طويٓ٤ش، ٓزي٣خ طٔخٓلخ رَ ٝكظ٠‬ ‫ٓ٘ـؼخ ُلًَش ح٩هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ، رٞٛلٜخ هخىٍس ػِ٠ طؼي٣َ ًلش حُٔ٤ِحٕ ُـ٤َ ٛخُق حُلًَخص حُ٘ز٤ٜش رظِي حُظ٢‬ ‫هخىٛخ ِٓ٤ٔخٕ حُ٘خرِٔ٢.‬ ‫ٝٓغ ًُي كبٕ كًَش ح٩هٞحٕ حُِٔٔٔ٤ٖ ًخٗض، ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، ٓؼخٍٟش ُٔ٤خٓش ػزي هللا ٓؼخٍٟش ٫ طوَ هٞس‬ ‫ػٖ ٓؼخٍٟش حُ٘خرِٔ٢ ٝأٓؼخُٚ؛ ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ُْ ٣ٔظلي، آهَ حُٔطخف، ٖٓ ط٘ـ٤ؼٚ ُِظ٤خٍ حُؼخٗ٢ ٟي حُظ٤خٍ‬ ‫ح٧ٍٝ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُظٔ٤٤ْ حُٔظ٘خٓ٢ ُ٘ز٤زش َٗم ح٧ٍىٕ، كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ظَ هخىٍح ػِ٠ ٝٛق حُز٬ى ػ٘٤ش‬ ‫(67)‬ ‫ؿ٬ء رَ٣طخٗ٤خ ػٖ كِٔط٤ٖ رؤٜٗخ "ِٓ٤ٔش" ٓ٤خٓ٤خ ٝٓظلٍَس ٖٓ »حٌُِٔ٘ش حُوٞٓ٤ش«.‬ ‫أطخكض ر٘٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ُؼزي هللا كَٛش حُٔ٤َ ك٢ ١َ٣ن طلو٤ن أؿَحٟٚ ك٢ كِٔط٤ٖ، رٔخ ك٢ ًُي ح٩روخء ػِ٠‬ ‫حُِٜش ٓغ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، رويٍ ُْ ٣ؤهٌ حَُأ١ حُؼخّ حُ٘ؼز٢ ر٘لْ حُلٔزخٕ ٓوخٍٗش ٓغ حُِػٔخء حُؼَد ح٥هَ٣ٖ.‬ ‫(77)‬ ‫كوز٤َ حُظٜٞ٣ض ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس ػِ٠ هَحٍ حُظؤ٤ْ ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (7491 ّ) حؿظٔغ رـُٞيح ٓخث٤َ.‬ ‫ًخٗض حُِٜٔلش حُٔ٘ظًَش هي ؿؼِض حُطَك٤ٖ ٣ولخٕ ك٢ ٛق حُظؤ٤ْ.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حَُأ١ حُؼخّ حُ٘ؼز٢ حُؼَر٢ َٜٓ ح٫ٗو٤خى ٓؼَ ٗظ٤َٙ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٕ ٖٓ حُزي٣ٜ٢ إٔ أ٣ش كٌٞٓش‬ ‫ػَر٤ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ُْ طٌٖ، ك٤ٔخ ٣وٚ كِٔط٤ٖ، هخىٍس ػِ٠ حطوخً ٓٞهق ٣ٌٖٔ طلٔ٤َٙ ػِ٠ أٗٚ ه٤خٗش ُِو٠٤ش‬ ‫حُؼَر٤ش ىٕٝ إٔ طظؼَٝ ُ٪١خكش رٜخ. ًخٕ ػزي هللا ٣يٍى ٌٛٙ حُلو٤وش؛ ٝهي ًخٕ ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء حُٜٞس‬ ‫601‬
  • 107.
    ‫حُلخِٛش ر٤ٖ طَٜ٣لخطٚحُؼِ٘٤ش حُؼخٓش ٖٓ ؿٜش ٝٗظ٤َطٜخ حَُٔ٣ش حُوخٛش كٍٞ كِٔط٤ٖ ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ). ًٝخٕ‬ ‫ػزي هللا ٣يٍى أ٣٠خ أٗٚ ًخٕ هخٟؼخ ُويٍ هخٙ ٖٓ حَُٔحهزش أٝ حُظٔل٤ٚ، ٧ٗٚ ُْ ٣ظٌٖٔ ه٢ ٖٓ حٓظجٜخٍ‬ ‫ح٫ػظوخى حُٔخثي ُيٟ أًؼَ٣ش حُؼَد ٌٓ٘ ػخّ (7391 ّ) رؤٗٚ ًخٕ ٣ئ٣ي حُظؤ٤ْ ٧ٗٚ ٓ٤ٌٔذ ٓ٘ٚ.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣ٔ٘ي ٓٞهلٚ حُلِٔط٤٘٢، أٓخّ حُؼخُْ حُؼَر٢، اُ٠ ٍَٟٝحص كخُش حُ٤ؤّ ٝهيٍطٚ حُلَ٣يس،‬ ‫رل٠َ ٝؿٞى حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ػِ٠ ٓؼخُـش طِي حُلخُش. طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣٘ظظَ ٓطخُزظٚ رخُظيهَ ٖٓ هزَ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ،‬ ‫ًٔخ طؼ٤ٖ ػِ٤ٚ إٔ ٣٘ظظَ اُ٠ إٔ طزخىٍ ح٧ٗظٔش حُؼَر٤ش ـ حُوخثلش ٖٓ ػٞحهذ ٝطزؼخص كويحٕ كِٔط٤ٖ رخُ٘ٔزش‬ ‫َُٔحًِٛخ ـ اُ٠ ح٩ًػخٕ ُوٞس ؿ٤٘ٚ حُٔظلٞهش ُٝويٍطٚ ػِ٠ حٓظويحٓٚ. (87) ٝكَٛخ ٓ٘ٚ ػِ٠ طـ٘ذ حُظيحر٤َ‬ ‫حُٔظَٔػش حُظ٢ ًخٗض هي أهلوض اهلخهخ كخٟلخ ك٢ ٍٓٞ٣ش، رو٢ ػزي هللا ٝٓٔؼِٞٙ ك٢ هِق حُٞحؿٜش ه٬ٍ حُِِٔٔش‬ ‫حُطٞ٣ِش ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُؼَر٤ش حُظ٢ ػويص ك٢ هَ٣ق ٝٗظخء ػخٓ٢ (7491 ٝ8491 ّ) ك٢ ٓز٤َ ٟٝغ‬ ‫(97)‬ ‫حٓظَحط٤ـ٤ش ٓٞكيس ٝٓظ٘خؿٔش ُٔٞحؿٜش كخُش حُطٞحٍة حُوط٤َس حُ٘خٗجش ك٢ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ًخٕ ح٫ٗظظخٍ أكي أٛؼذ ح٧ٗ٤خء رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. ُْ ٣ٌٖ حُظويّ ك٢ حُٖٔ هي أىٟ اُ٠ اٗ٠خؽ ِٓحؿٚ حُٔظَٔع‬ ‫حٌُ١ ًخٕ هي أًٔزٚ ُوذ "ػـ٬ٕ" ك٢ ٓ٘٢ ٗزخرٚ. (18) ؿ٤َ إٔ حٓظَحط٤ـ٤ظٚ أػطض ػٔخٍٛخ. كٔغ كٍِٞ َٜٗ‬ ‫ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ حطلن حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝح٧َٓ٣ٌخٕ ػِ٠ أٗٚ ًخٕ ك٢ ٟٝغ ؿ٤ي ؿيح؛ ًخٗض ػٔش كَٛش ٧ٕ ٣وّٞ ػَد‬ ‫(78)‬ ‫كِٔط٤ٖ ريػٞطٚ اُ٠ حُظيهَ، ٝػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ إٔ ٣٘ـؼٚ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُظيهَ.‬ ‫ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ طوَ٣زخ هخّ ًَ ٖٓ ٍث٤ْ ٍُٝحء َٗم ح٧ٍىٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ٝؿِٞد رِ٣خٍس ُ٘يٕ ُٔ٘خه٘ش ٗٞح٣خ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ كِٔط٤ٖ، طلض ٓظخٍ حُؼَٔ ػِ٠ اىهخٍ رؼٞ حُظؼي٣٬ص ػِ٠ حُٔؼخٛيس. هخّ طٞك٤ن رخٗخ ربر٬ؽ‬ ‫ر٤لٖ إٔ ػزي هللا حهظَف آٍخٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػزَ َٜٗ ح٧ٍىٕ كٍٞ حٗظٜخء ح٫ٗظيحد ٫كظ٬ٍ حُـِء حُٔوٜٚ‬ ‫ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝٗظَح ٧ٕ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ًخٗض هي هٍَص إٔ طيػْ كٌَس ه٤خّ َٗم أٍىٕ أًزَ، ري٫ ٖٓ‬ ‫ظٍٜٞ ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش، كبٕ ٍى ر٤لٖ ًخٕ ا٣ـخر٤خ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ طلٌ٣َٙ ٖٓ ػزٍٞ كيٝى ح٧ْٓ حُٔظليس اُ٠‬ ‫(28)‬ ‫ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش ُِ٤ٜٞى.‬ ‫701‬
  • 108.
    ‫17) (8497 و)‬ ‫ػخى ٓزؼٞػٞ ػزي هللا ٖٓ ُ٘يٕ ػٞىس ظخكَس ىٝٗٔخ ٟـ٤ؾ. كخُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م ح٧ٍىٗ٤ش ًخٗض هي ع،ىُض‬ ‫رطَ٣وش ؿؼِظٜخ طزيٝ أهق ٝ١ؤس ك٢ ٗظَ حُٔٔظول٤ٖ حُوخٍؿ٤٤ٖ رَ٘م ح٧ٍىٕ ٝٓ٘ظوي١ ػزي هللا حُيحهِ٤٤ٖ، ٝإ‬ ‫أروض ػِ٠ حٍطزخ١ رَ٣طخٗ٤خ حُلٔ٤ْ رخُيُٝش ٝٛٞ ح٧َٓ حٌُ١ ٌَٗ، ٍؿْ حٗظٜخًٚ ٧ٛيحف حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٤ٔخ رؼي‬ ‫حُلَد، كٔخ٣ش َُ٘م أٍىٕ ػزي هللا ك٢ ُكٔش ح٧ٓٞحؽ ؿ٤َ حُٔ٠ٔٞٗش حَُٔٗلش كظٔخ ٧ٕ طظٜخػي ُلظش‬ ‫حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ أرخ حُٜيٟ ًخٕ هي طْ اكٜخٓٚ رٟٞٞف إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬ ‫ٓٞحكوش ػِ٠ ه٤خّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخكظ٬ٍ حُـِء حُٔوٜٚ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ك٢ هطش حُظؤ٤ْ حُٜخىٍس ػٖ‬ ‫ح٧ْٓ حُٔظليس رؼي حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ر٤ٖ ٗزخ١ ٝأ٣خٍ ٜٗي ٓ٤ِحٕ حُوٞس ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش ك٢ كِٔط٤ٖ طـ٤٤َح ىٍحٓ٤خ ٓؼ٤َح، ك٢ ٛخُق حُوٟٞ‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش. ٝأىٟ ٌٛح حُظلٍٞ اُ٠ طؼَ٣ٞ ُِوطَ هيٍس ػزي هللا ػِ٠ ح٫ُظِحّ رظلخٛٔٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ رؤٗٚ ًٝ طيهَ‬ ‫ٓليٝى ك٢ حَُٜحع. كٌٔ٘ آًحٍ ًخٗض حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش هي رخىٍص اُ٠ حُٜـّٞ، ٓؼُِس هز٠ظٜخ ىحهَ كيٝى ح٧ْٓ‬ ‫حُٔظليس ُلِٔط٤ٖ حُ٤ٜٞى٣ش ٝٓلظِش ٓٞحهغ حٓظَحط٤ـ٤ش هخٍؿٜخ. (7) كل٢ ٗ٤ٔخٕ هخٓض ³ػٜخرش‪ µ‬ح٩ٍؿٕٞ حُ٤ٜٞى٣ش‬ ‫حَُٔ٣ش رٌرق (451) هَٝ٣خ أػٍِ ٖٓ حَُؿخٍ ٝحُ٘ٔخء ٝح٧١لخٍ ك٢ ى٣َ ٣خٓ٤ٖ حُٞحهؼش ػِ٠ حُطَ٣ن اُ٠ حُـَد‬ ‫ٖٓ حُويّ. ٝه٬ٍ ح٧٣خّ حُظخُ٤ش طؼَٟض حَُٝف حُٔؼ٘ٞ٣ش ُيٟ حُؼَد ك٢ كِٔط٤ٖ ُ٬ٜٗ٤خٍ. ريأ حُٔيٗ٤ٕٞ‬ ‫حٌُٔػٍٕٞٝ ٣ظيكوٕٞ رخطـخٙ ػٔخٕ ١خُز٤ٖ حُِٔـؤ ٝحُٔٔخػيس ٩ٗوخً ر٤ٞطْٜ ٝرِيْٛ. حهظ٘خػخ رخُٟٞغ حُلَؽ ١ِذ‬ ‫ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ حُؼَر٢ ³ح٩ٗوخً‪ ٞٛٝ ،µ‬هٞس ؿ٤َ ٗظخٓ٤ش هخٟؼش َُػخ٣ش حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، حُِٔ٣ي ٖٓ حَُؿخٍ‬ ‫ٝح٧ِٓلش ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. ٝرخص حُ٘ؼٍٞ حُ٘ؼز٢ ٣ٔظيػ٢ طيه٬ كٍٞ٣خ ٝٓزخَٗح.‬ ‫أىص ٌٓرلش ى٣َ ٣خٓ٤ٖ اُ٠ ٍُع حَُػذ ك٢ هِذ ػزي هللا. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش أٍِٓض اُ٤ٚ ػِ٠‬ ‫حُلٍٞ رَه٤ش أٌَٗص ك٤ٜخ ٓٔئُٝ٤ظٜخ، كبٕ ػزي هللا ٍكٞ ٌٛح ح٩ٌٗخٍ ٝحُظِٔٚ. (2) ٝهي ًخٕ طؤػ٤َ حٌُٔرلش ػِ٠‬ ‫حػظِحٓٚ حكظ٬ٍ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ًح ٗو٤ٖ؛ كٖٔ ؿٜش طٔو٠ض حٌُٔرلش ػٖ ا١٬م ١ٞكخٕ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫حُٔ٘يكؼ٤ٖ رخطـخٙ ػٔخٕ ١ِزخ ُٔٔخػيطٚ ٝكٔخ٣ظٚ رٔخ ٣٠ل٢ حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ٗٞح٣خٙ؛ ك٢ ك٤ٖ أىص، ٖٓ حُـٜش ح٧هَٟ،‬ ‫اُ٠ ُ٣خىس ٝطٌؼ٤ق ٓ٘خػَ حُـ٠ذ ٝحُؼيحء ٝحَُٔحٍس ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ حُؼَر٢ اُ٠ ٓٔظٞ٣خص ريأص ٓؼٜخ‬ ‫حُيٍٝ حُؼَر٤ش ـ حُظ٢ ُْ طؼي هخىٍس ػِ٠ اهلخء ػـِٛخ هِق ه٘خع ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ ح٩ٗوخً حُؼَر٢ حُؼخؿِ ـ حُظلَى‬ ‫رخطـخٙ حُٔ٘خًٍش حُٔزخَٗس. ًٝخٗض ٓؼَ ٌٛٙ حُٔ٘خًٍش ٓ٘طٞ٣ش ػِ٠ هطَ اُحكش ػزي هللا ػٖ حُطَ٣ن.‬ ‫ًٝ٢ ٫ ٣لِض ُٓخّ حُٔزخىٍس ك٢ كِٔط٤ٖ ٖٓ ٣يٙ، طلَى ػزي هللا رلِّ ُ٬ٟط٬ع رٜٔٔش ط٘ل٤ٌ حُٔوططخص حُؼَر٤ش‬ ‫حُٜخىكش اُ٠ حُظيهَ. ٌُٖٝ طلًَٚ ٌٛح ٝكَ ُٚ كَٛش طـخُٝ كيٝى طلخٛٔٚ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ. أٍَٓ اُ٠ حُـخٓؼش هطخرخ‬ ‫ػَٝ ك٤ٚ اٗوخً كِٔط٤ٖ، ٝطْ هزٍٞ ٓخ ؿخء ك٢ حُوطخد ٍؿْ حكظـخؿخص حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء‬ ‫حٍُٔٞ١ ؿٔ٤َ َٓىّ، رَ٘١ إٔ ٣زخىٍ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ٍكٞ حُظؤ٤ْ ٝح٫ٓظ٤٬ء ػِ٠ كِٔط٤ٖ ًِٜخ. (3) أُلض‬ ‫حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُٔزخىٍس كٍٞح اُ٠ َٗ٘ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُلٔخ٣ش حُوَٟ حُلِٔط٤٘٤ش ٖٓ ٛـٔخص ٗز٤ٜش‬ ‫رخُٜـّٞ حٌُ١ طؼَٟض ُٚ ى٣َ ٣خٓ٤ٖ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ هطؼخص ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٗض ك٢ كِٔط٤ٖ ك٢ ًُي‬ ‫حُٞهض ـ طلض حُو٤خىس حُزَ٣طخٗ٤ش ٓ٠طِؼش رٜٔٔش كَحٓش هطٞ١ حُظٔٞ٣ٖ حُزَ٣طخٗ٤ش ُيٟ حٗٔلخد رَ٣طخٗ٤خ ـ كبٕ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ كخُٞح ىٕٝ حٓظويحٜٓخ ٧١ ؿَٝ آهَ. ٝرخُلؼَ ًخٗض ؿٔ٤غ ٝكيحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هي ٓلزض اُ٠ ٓخ‬ ‫ٍٝحء حَُٜ٘ رخٓظؼ٘خء َٓ٣ش ٓ٘خس ٝحكيس طْ ػُِٜخ ك٢ حُوِ٤َ، ك٤ٖ هخٓض هٞحص ٣ٜٞى٣ش روطغ ١َ٣ن حُويّ، (4) ٓغ‬ ‫كٍِٞ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬ ‫ٓغ حهظَحد حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ط٘زؼض حُـخٓؼش حُؼَر٤ش رَ٘ٝ١ ػزي هللا ُِظيهَ. ًخٕ حَُٜحع ىحثَح كٍٞ ٓٔؤُش‬ ‫ٓخ اًح ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓ٤و٠غ ُو٤خىس حُـخٓؼش، أّ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٓ٤ظُٞ٠ ه٤خىس هٞحص حُـخٓؼش اٟخكش اُ٠‬ ‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝه٬ٍ ٌٛٙ حُلظَس طلُٞض ػٔخٕ اُ٠ ٓلؾ َُإٓخء حٍُُٞحء، ٍُٝٝحء حُوخٍؿ٤ش، ٍٝإٓخء ح٧ًٍخٕ‬ ‫حُؼَد. ٝك٤ٖ هخٓض حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش رخُٜـّٞ ػِ٠ ح٧ؿِحء حُـ٘ٞر٤ش ٖٓ حُويّ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ ٗ٤ٔخٕ، حٟطَ‬ ‫كظ٠ ٍث٤ْ حٍُُٞحء حٍُٔٞ١ إٔ ٣ل٠َ اُ٠ ػٔخٕ. ٝٓغ ٓوٞ١ ٓيٕ ١زَ٣خ ٝك٤لخ ٝٛلي ٝ٣خكخ حُؼَر٤ش، طيكوض‬ ‫أػيحى ٓظِح٣يس ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ػِ٠ ػٔخٕ ٓظ٠َػ٤ٖ اُ٤ٚ اُ٠ ػزي هللا ١خُز٤ٖ ٓ٘ٚ اٗوخً ٓيْٜٗ. (5) ٝؿخء ك٢ طوَ٣َ‬ ‫(6)‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي إٔ ػٔخٕ ًخٗض هي أٛزلض »ٓٔظ٘ل٠ ُِٔـخٗ٤ٖ«.‬ ‫ػْ ُحى حُظٞطَ. ٝكٔذ ً٬ّ ً٤ًَزَح٣ي كبٕ ػزي هللا ًخٕ »٣ٔ٠٢ أًؼَ أ٣خٓٚ، ٝرؼٞ ُ٤خُ٤ٚ ؿخٍهخ ك٢ ٓٞؿخص‬ ‫ٓظ٘خٝرش ٖٓ حُٟٞٞف ٝح٫ٓظزٜخٍ ٖٓ ٗخك٤ش، ٖٝٓ كخُش طٌخى طَٜ اُ٠ ٓٔظٟٞ ح٫ٜٗ٤خٍ حُؼٜز٢ حٌُخَٓ ٖٓ ٗخك٤ش‬ ‫801‬
  • 109.
    ‫أهَٟ«. (7) ًخٗضحُيٍٝ حُؼَر٤ش ططخُزٚ رويٍ ٖٓ ح٫ُظِحّ، ًٝخٕ ًُي أًزَ ٓٔخ طٔٔق رٚ رَ٣طخٗ٤خ. ًٔخ أٗٚ ًخٕ هي‬ ‫رخص ؿ٤َ ٝحػن ٖٓ حُ٘ٞح٣خ حُ٤ٜٞى٣ش ٧ٕ حُؼيٝحٕ حُ٤ٜٞى١ ىحهَ ح٧ؿِحء حُظ٢ ػ٤٘ظٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس ُِؼَد ؿخء‬ ‫طٌٌ٣زخ ُٜٔيحه٤ش طلخٛٔٚ ٓغ ؿُٞيحٓخث٤َ ك٢ َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢. طليػض حُظوخٍ٣َ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٣لوي حُٔ٤طَس ػِ٠‬ ‫أػٜخرٚ، ًٝخٕ ٣و٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ طيٓ٤َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حَُٜحع حُٔوزَ. (8) ُْٝ ٣ٌٖ حؿظٔخػٚ ح٧ه٤َ ٓغ‬ ‫ؿُٞيح ٓخث٤َ ُ٤ِش 11 أ٣خٍ َٟٓ٤خ. ٝك٢ كخُش ٖٓ »حُوِن« ٝ«حُ٠٤ن حُ٘ي٣ي٣ٖ« ٝحُظٞم اُ٠ اُـخء حُؼَٔ حُؼَر٢‬ ‫حُٔ٘ظَى حٌُ١ هي ٣ؼـِ ػٖ حُظلٌْ رٚ، أُق ػِ٤ٜخ - ػِ٠ ؿُٞيح ٓخث٤َ- ١خُزخ اٍؿخء ح٩ػ٬ٕ ػٖ ه٤خّ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش‬ ‫ٓٔظوِش. (9) ُْ ٣ظْ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم، ًٝخٕ ػِ٤ٚ ٓٞحؿٜش أكن حُزوخء ٓلٍٜٞح ر٤ٖ ٓطَهش ٓ٘خػَ حُـ٠ذ حُؼَر٤ش‬ ‫حُٔ٘يكؼش ٖٓ ؿٜش، ٝٓ٘يحٕ حُويٍحص حُؼٌَٔ٣ش حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ حُـٜش حُٔوخرِش. ًٌُٝي كبٕ حُٔلخٟٝخص ر٤ٖ حُؼو٤ي‬ ‫ؿُٞي١، ٓٔخػي ؿِٞد، ٝحُٜخؿخٗخ كٍٞ حهظَحف هط٢ ط٘ٔ٤و٤ش ٛخىكش اُ٠: »طـ٘ذ حُٜيحّ ىٕٝ حُظٍٜٞ رٔظَٜ ٖٓ‬ ‫هخٕ حُو٠٤ش حُؼَر٤ش« (17) ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ ؿ٤َ ٗخؿلش.‬ ‫ػٔش ٓلخٝ٫ص ٍٓٔ٤ش أَٓ٣ٌ٤ش ٝرَ٣طخٗ٤ش ٍحٓ٤ش اُ٠ طلخٗ٢ حُوظخٍ أهلوض أ٣٠خ. كخَُٓٔ٤ٕٞ ح٧َٓ٣ٌخٕ حٌُ٣ٖ ىأرٞح‬ ‫ٌٓ٘ آًحٍ ػِ٠ طَط٤ذ ٛيٗش ٝٝٛخ٣ش أْٓ ٓظليس ُلِٔط٤ٖ، ُْ ٣ٞحكوٞح ػِ٠ ٓٔخػ٢ ػزي هللا، اً حػظويٝح إٔ حكظٔخٍ‬ ‫ػوي ٛلوش ٓغ ػزي هللا (ٍٝحء حٌُٞحُ٤ْ) -ك٢ حُولخء- ًخٕ هي أىٟ اُ٠ طِٜ٤ذ ٓٞهق حًُٞخُش حُ٤ٜٞى٣ش، ٝاُ٠ اه٘خع‬ ‫حُِػٔخء حُ٤ٜٞى رويٍطْٜ ػِ٠ اػ٬ٕ ىُٝظْٜ ىٕٝ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ ػَد كِٔط٤ٖ. (77) ٝٓخ ُزؼض إٔ كِ٘ض‬ ‫ٓلخُٝش ك٢ حُِلظش ح٧ه٤َس ٖٓ هزَ رَ٣طخٗ٤خ ُظَط٤ذ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُويّ ُظل٤٤ي ٌٛٙ حُٔ٘طوش حُظ٢ ًخٗض‬ ‫َٓٗلش، كٔذ أهٟٞ ح٫كظٔخ٫ص، ٧ٕ طٜ٘ي حٗظزخًخ ر٤ٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش اً ًخٗض ٝكيحص ٣ٜٞى٣ش‬ ‫هي طويٓض ٫كظ٬ٍ حُٔٞحهغ حُظ٢ طوِ٠ ػٜ٘خ حُـ٤ٖ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حَُحرغ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ.‬ ‫هزَ ٣ٞٓ٤ٖ ٖٓ حٗظٜخء ح٫ٗظيحد ػويص حُِـ٘ش حُٔ٤خٓ٤ش ُِـخٓؼش حُؼَر٤ش حؿظٔخػخ ك٢ ػٔخٕ، أًيص ك٤ٚ إٔ ً٬ ٖٓ‬ ‫ُز٘خٕ ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم َٜٝٓ ًخٗض ٓظََٓ هٞحص اُ٠ كِٔط٤ٖ، اٟخكش اُ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢. ٝهطغ ح٧ٓ٤ٖ حُؼخّ‬ ‫ُِـخٓؼش، ػِحّ رخٗخ، ٝػيح رظوي٣ْ ػ٬ػش ٓ٬٣٤ٖ ؿ٘٤ٚ اُ٠ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٝأػط٠ ؿِٞد ٓزِؾ (000052) ؿ٘٤ٚ‬ ‫ٗويح ٓزخَٗس ك٢ ح٫ؿظٔخع. أٓخ ػزي هللا كوي كون حٗظٜخٍح ٛخث٬ اً طٔض طٔٔ٤ظٚ هخثيح ُِوٞحص حُؼَر٤ش، ٌُٖٝ طِي ُْ‬ ‫طٌٖ ا٫ طٔٔ٤ش ىٕٝ أ٣ش ٝظ٤لش، ٧ٕ ٓخثَ حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش ظِض طؤطَٔ رؤٝحَٓ هخىطٜخ ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش أ١ ط٘ٔ٤ن ك٤ٔخ‬ ‫(27)‬ ‫ر٤ٜ٘خ.‬ ‫ًخٕ حُٜـّٞ حُ٤ٜٞى١ ك٢ كِٔط٤ٖ ٌٓ٘ آًحٍ هي أىٟ اُ٠ طٜؼ٤ي ٓ٘خػَ حُـ٠ذ حُؼَر٤ش، ٝرخُظخُ٢ اُ٠ ىكغ حُؼَد‬ ‫ٗلٞ ح٫ُظِحّ رخُلَد. ك٢ حُزيح٣ش طٔوٞ حكظٔخٍ حُظيهَ حُٔزخَٗ ُـ٤ٕٞ ػَر٤ش أهَٟ ك٢ كِٔط٤ٖ ػٖ اػخٍس‬ ‫حٓظ٤خء ػزي هللا، ٧ٗٚ ًُي أُو٠ ظ٬٫ ٖٓ حُ٘ي ػِ٠ ٓطخُزٚ حُوخٛش ًخٕ ٓ٤ؼَٝ ُِوطَ حٓظَحط٤ـ٤ظٚ حُٜخىكش اُ٠‬ ‫حُزوخء ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش حُٔليىس ك٢ هطش طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس ُِوطَ. ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ، ٫كوخ، ؿَحء‬ ‫ح٫ٗظٜخٍحص حُ٤ٜٞى٣ش، ٝهٜٞٛخ طِي حُظ٢ طٔض ىحهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش، إٔ أٛزق ٣و٘٠ حُوٞس حُؼٌَٔ٣ش ٝحُ٘ٞح٣خ‬ ‫(37)‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش ػِ٠ كي ٓٞحء. رخص ٌٓػٍٞح ٖٓ حكظٔخٍ طؼَٝ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُِِٜ٣ٔش اًح ٓخ ىهَ حُلَد ٝك٤يح.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي ٗؼَ آهَ حُٔطخف رخ٫ٍط٤خف ك٤ٖ ٍأٟ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ، ك٢ ظَ ظَٝف ٗ٤ٔخٕ ـ أ٣خٍ‬ ‫(8491 ّ) حُٔظزيُش َٓٗلخ ٧ٕ ٣زو٠ حُلخٓ٢ حُٞك٤ي ُلِٔط٤ٖ. ٝػ٘٤ش ح٫ٗٔلخد حُزَ٣طخٗ٢ حُٜ٘خث٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬ ‫ًخٕ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ حُوٞط٤ٖ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔٔظ٘لَط٤ٖ ُِؼَٔ ٣ويٍ رٔؼيٍ حُظ٘خٓذ ر٤ٖ ٍهٔ٢ (00291‬ ‫(47)‬ ‫ٝ00047) ػِ٠ حُظٞحُ٢.‬ ‫ك٤ٖ أرلَ حُٔ٘يٝد حُٔخٓ٢ ح٧ه٤َ ُلِٔط٤ٖ ٖٓ ك٤لخ ُ٤ِش 41 أ٣خٍ ػخّ (8491 ّ) طْ ٍك٤ِٚ ىٝٗٔخ ٟـ٤ؾ. ؿخء‬ ‫حٗظٜخء ح٫ٗظيحد رويٍ ٟج٤َ ٖٓ ح٧ُؼخد حُ٘خٍ٣ش ٓغ ٛظخكخص (حُِْٜ حكلع حُِٔي!) حَُٓٔ٤ش ٝطل٤ش ٛخٓظش. ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ػٔش أ١ طِٔ٤ْ حكظلخُ٢ كو٤و٢ ُِِٔطش ٧ٕ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض هي أهلوض ك٢ أىحء ٝحؿزخطٜخ ح٫ٗظيحر٤ش. ًخٗض هي أهلوض ك٢‬ ‫هِن ٓئٓٔخص كٌْ ًحط٢ طٔؼَ كِٔط٤ٖ ًِٜخ ُْٝ ٣ٌٖ ػٔش ٖٓ ٣ظْ طِٔ٤ٔٚ حُِٔطش.‬ ‫ىهِض حُـخُ٤ظخٕ حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُٔظًَٝظخٕ ك٢ حُزِي َٓكِش ؿي٣يس ٖٓ َٛحػٜٔخ حُٔٔظَٔ ٌٓ٘ ػ٬ػ٤ٖ ػخٓخ.‬ ‫ٝحُ٤ٜٞى حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي كَٛٞح ػِ٠ ح٩ػيحى رؼ٘خ٣ش ٌُٜح حُ٤ّٞ أػِ٘ٞح ػٖ ه٤خّ ىُٝش ٣ٜٞى٣ش. أٓخ ػَد كِٔط٤ٖ كِْ‬ ‫٣زخىٍٝح، ٍؿْ طلٞهْٜ حُؼيى١ رٔؼيٍ حُ٠ؼق، اُ٠ اٛيحٍ اػ٬ٕ ٓ٘خكْ، رَ طًَٞح ٓٔظوزِْٜ، ؿَحء ػـِْٛ‬ ‫حُ٘خؿْ ػٖ ٓ٘ٞحص حُظًَّ٘ ٝحُظِٔم حُٔ٤خٓ٤٤ٖ ك٢ ٓٞحؿٜش حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش، ٍٛ٤٘ش طلض ٍكٔش حَُػخ٣ش‬ ‫حُٔظَىىس ٝحُٔ٘زٞٛش ُِيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔـخٍٝس‬ ‫ر٤ٖ ٓخثَ ٍإٓخء حُيٍٝ حُؼَر٤ش ًخٕ ػزي هللا ٓٔظٌِخ ُِلٌَس ح٧ًؼَ ٟٝٞكخ ػٔخ ًخٕ ٣َ٣يٙ ٖٓ كِٔط٤ٖ، ٝػٖ ؿِٔش‬ ‫ح٫ػظزخٍحص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔو٤يس ٧ٛيحكٚ. كَؿزظٚ حُؼخرظش ٌٓ٘ أ٣خٓٚ ح٧ُٝ٠ ك٢ ػٔخٕ طٔؼِض رظٞٓ٤غ ىحثَس كٌٔٚ ٝطؼِ٣ِ‬ ‫901‬
  • 110.
    ‫ٌٓخٗظٚ ك٢ حُٔ٘طوش.أٓخ طًَِ ٍؿزظٚ ٓغ كٍِٞ ػخّ (8491 ّ) ػِ٠ كِٔط٤ٖ كِْ ٣ٌٖ ا٫ ٗظخؽ حُظخٍ٣ن حُلَ٣ي ٌُُي‬ ‫حُزِي حُٔ٠طَد. أٓخ ه٤ٞى طلًَخطٚ حُٔ٤خٓ٤ش، كٔذ طٍٜٞٙ، ٛز٤لش حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ كِْ طٌٖ ا٫ طِي حُظ٢‬ ‫كَٟٜخ ٝحهغ حػظٔخىٙ حُؼٌَٔ١ ٝح٫هظٜخى١ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ. ُٝ٠ٔخٕ ػيّ ٗٔ٤خٗٚ ُظِي حُو٤ٞى رخىٍ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠‬ ‫طًٌ٤َ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ رؤٕ »كٌٞٓش ؿ٬ُظٚ ًخٗض ٓظ٠طَ، رٍٜٞس ٓئًيس اُ٠ اػخىس حُ٘ظَ رٔٔؤُش حُظٔٞ٣َ‬ ‫ٝػِٔ٤ش ح٩ػخٍس حُوخٛش رخُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، اًح ٓخ أهيّ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ طـخُٝ حُوطش ك٤ٔخ ٣ظؼِن رخُٔ٘خ١ن‬ ‫حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ«. (57) ٝك٢ حُلو٤وش كبٕ حُ٠زخ١ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٍٖٛ حُظـي٣ي ًخٗٞح ِٓٝى٣ٖ رؤٝحَٓ‬ ‫ىحثٔش طو٠٢ رخ٫ٗٔلخد ٖٓ حُوظخٍ، ك٢ كخٍ ه٤خّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ريهٍٞ حُٔ٘خ١ن حُظ٢ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس ػِ٠‬ ‫(67)‬ ‫أٜٗخ ٓ٘خ١ن ٣ٜٞى٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ.‬ ‫ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ ًخٗض ػٔش ه٤ٞى أهَٟ ػِ٠ طلًَخص ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ، ه٤ٞى أًؼَ طؼو٤يح ٝأهَ هخرِ٤ش ُِلْٜ ٖٓ‬ ‫هزِٚ. كل٢ ٌٛح حَُٜحع حٌُ١ ٫ْٓ ٓخثَ حُؼَد اُ٠ كي ٓخ ُؿي ػزي هللا ٗلٔٚ ًخٕ، ٓؼ٬، ٓٔئٝ٫ أٓخّ حَُأ١ حُؼخّ‬ ‫حُؼَر٢ رطَ٣وش ُْ ٣ؼٜيٛخ ه٢ ك٢ ك٤خطٚ ٖٓ هزَ. ُْ ٣ٌٖ ٣٘ظَ اُ٠ حُزِيحٕ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ ا٫ ٖٓ ٓ٘ظٍٞٙ‬ ‫حُ٘وٜ٢. كَٜٔ، ٓؼ٬، ًخٗض كخٍٝم ر٘ظَٙ، ٓؼِٔخ ًخٗض أُٔخٗ٤خ ٛ٢ "ٝ٣ِ٢" (ؿِ٤ّٞ حُؼخٗ٢) ر٘ظَ حٌُِٔش كٌظٍٞ٣خ‬ ‫طٔخٓخ. ٝرخُظخُ٢ كوي ظَ ٓ٤خ٫ اُ٠ حػظزخٍ أٝؿٚ ح٫هظ٬ف حُٔ٤خٓ٢ كٍٞ كِٔط٤ٖ حٗؼٌخٓخص ُو٬كخص ٗوٜ٤ش ر٤٘ٚ‬ ‫(77)‬ ‫ٝر٤ٖ حُِػٔخء حُؼَد ح٥هَ٣ٖ، ري٫ ٖٓ حػظزخٍٛخ ٗخؿٔش ػٖ أٗ٤خء أًؼَ ػٔوخ.‬ ‫ٝرٌَ٘ هخٙ رخص ػزي هللا ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٤ٖ أٛزق طيٍ٣ـ٤خ، ٗظ٤ـش ؿ٤خد حُزي٣َ ٝحُوٜي ػِ٠ كي‬ ‫ٓٞحء، ٓ٠طِؼخ رخُٔٔئُٝ٤ش ػٖ ٓٔظوزِْٜ. ُْ طٌٖ كيٝى ٓٔئُٝ٤ظٚ َٓٓٞٓش رٟٞٞف ٧ٕ ًُي ًخٕ ٓظؼٌٍح؛‬ ‫كخَُأ١ حُؼخّ حٌُ١ ٌِٜٗخ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ ٟزخر٤خ ؿخٓ٠خ ٝٓظوِزخ، ك٠٬ ػٖ ُٜٓٞش آخءس كْٜ ٍٓخُظٚ ُٜٓٞش ٓلَ١ش.‬ ‫ُوي ًخٕ ػزي هللا هي حػظخى ٝٛٞ ٓلٔ٢ ك٢ هٞهؼش َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ طـخَٛ حَُأ١ حُؼخّ ٝحُظَٜف ًٔخ ٣لِٞ ُٚ ك٢‬ ‫ؿٔ٤غ ح٧كٞحٍ. ًخٕ ٓلظوَح اُ٠ ح٩كٔخّ رخُٔ٘خػَ حُؼخٓش، ٝهٜٞٛخ ك٤ٖ طٌٕٞ طِي ٓظ٘خه٠ش ٓغ ططِؼخطٚ‬ ‫ٝ١ٔٞكخطٚ، ًٔخ طـِ٠ ك٢ كِٔظٚ حٍُٔٞ٣ش حُظ٢ أهٌص ٓ٘ٚ ػَٔٙ ًٝخٗض ريٕٝ ؿيٟٝ. ُْ طٌٖ ٗظخثؾ طٍٜٞحطٚ‬ ‫حٍُٔٞ٣ش حُوخ١جش هط٤َس،ُْ ٣ظـخُٝ ح٧َٓ اٗلخم ح٧ٓٞحٍ ٝطزي٣ي حُٔٔؼش ػِ٠ َٓ٘ٝع ؿ٤َ هخرَ ُِظلو٤ن ك٢ أٓٞأ‬ ‫ح٧كٞحٍ. أٓخ ك٢ كِٔط٤ٖ كبٕ حٗظٜخًخطٚ حُٔظَحًٔش ُِٔ٘خػَ حُؼخٓش، ٝآخءحطٚ حُٔٔظَٔس ُظطِؼخص ػخٓش حُ٘خّ‬ ‫طٔو٠ض ك٢ حُٜ٘خ٣ش ػٖ ُٝحُٚ ٖٓ حُٞؿٞى.‬ ‫ُيٟ ه٤خّ ػزي هللا رظوي٣ْ ٜٗخثلٚ ح٧ه٤َس اُ٠ هٞحطٚ كـَ ٣ّٞ 41 أ٣خٍ، ًخٗض ٜٓٔظٚ حُٔزخَٗس ٝحٟلش أٓخٓٚ؛ ًخٗض‬ ‫حُٜٔٔش ٓظٔؼِش رظلو٤ن طٞحؿي ػٌَٔ١ ك٢ كِٔط٤ٖ ٣٠ل٢ حُٜلش حَُ٘ػ٤ش ػِ٠ ١ٔٞكخطٚ حُ٘وٜ٤ش ٛ٘خى. ٝٗظ٤ـش‬ ‫حُظوط٤٢ حُٔٔزن ًخٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٛٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٞك٤ي حٌُ١ ىهَ كِٔط٤ٖ ػزَ حُٔ٘خ١ن حُٔوٜٜش‬ ‫ُِؼَد كو٢. طْ ػزٍٞ ؿَٔ حُِ٘ز٢ ك٢ حُلـَ، ٝٓظخرؼش حُظويّ ٖٓ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ىٕٝ أ٣ش ٓوخٝٓش اُ٠ َٓطلؼخص ٗخرِْ‬ ‫ٍٝحّ هللا حُٞحهؼظ٤ٖ ك٢ هِذ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش. إ ١َ٣وخ طَحر٤ش، طْ طٞٓ٤ؼٜخ كي٣ؼخ ط٘ل٤ٌح ٧ٝحَٓ ؿِٞد، أطخكض‬ ‫ُِوٞحص كَٛش طـ٘ذ حُطَ٣ن حَُث٤ٔ٤ش حُؼخرَس ُٔي٣٘ش حُويّ حُِٔىكٔش ر٠ـ٤ؾ أػٔخٍ ح٫ٓظؼيحى ُِوظخٍ. طْ كَُ‬ ‫َٓ٣ظ٢ ٓ٘خس ٖٓ حُـْٔ حَُث٤ٔ٢ ُِل٤ِن حُؼَر٢، َٝٗ٘ٛٔخ ػِ٠ ؿزَ حُِ٣ظٕٞ ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ حَُٜ٘،‬ ‫ٌُٜٝ٘ٔخ ُْ طيه٬ حُويّ. ًخٕ حُوظخٍ هي ٗ٘ذ ٛ٘خى هزَ ٣ّٞ ُيٟ حٗٔلخد حُٞكيحص حُزَ٣طخٗ٤ش ح٧ه٤َس ٝه٤خّ حُوٞحص‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش، حُظ٢ ًخٗض هي ػِٔض ٓٔزوخ رلو٤وش ح٫ٗٔلخد، رخهظلخّ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش ك٢ ٓلخُٝش ٜٓ٘خ ُ٬ٓظ٤٬ء ػِ٠‬ ‫(87)‬ ‫حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش.‬ ‫ًخٕ ؿِٞد ٣ؤَٓ ك٢ طـ٘ذ حُوظخٍ ك٢ حُويّ. كوي ًخٗض ٛ٘خى ٓٔخكخص ٗخٓؼش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حُظ٢ طؼ٤ٖ ػِ٠ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ إٔ ٣ـط٤ٜخ ك٢ ح٧ٓخًٖ ح٧هَٟ، ًٔخ إٔ هزَس ٌٛح حُـ٤ٖ ٝٓٞحىٙ حُظٔٞ٣٘٤ش ًخٗض ٓليٝىس، ك٠٬ ػٖ أٗٚ‬ ‫ُْ ٣ٌٖ ٓيٍرخ ػِ٠ كٕ٘ٞ حُوظخٍ ك٢ حُٔيٕ. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًَ ًُي ٛٞ أٗٚ ٛٞ ٝػزي هللا ُْ ٣ٌٞٗخ ٝحػو٤ٖ ٖٓ ػٞحهذ‬ ‫حُظٍٞ١، ٧ٕ حُويّ، كٔذ هطش حُظؤ٤ْ حُٜخىٍس ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس، ًخٗض َٓٗلش ُظزو٠ ٓ٘طوش ىُٝ٤ش.‬ ‫٧ٓزخد ٓ٤خٓ٤ش ٝأهَٟ ػٌَٔ٣ش ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا هخىٍح ػِ٠ طـخَٛ أٛٔ٤ش حُٔؼًَش ٖٓ أؿَ حُويّ. ًخٗض حَُٓخثَ‬ ‫هي ريأص طظيكن ػِ٠ ػٔخٕ هزَ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ ٍحؿ٤ش ٓ٘ٚ اٗوخً حُٔي٣٘ش. ٝٓغ طٜخػي كيس حُوظخٍ ٫كوخ ٓخ‬ ‫ُزغ إٔ أٛزق ٗخكٌ حُٜزَ ٗي٣ي ح٫ٟطَحد رٍٜٞس ٓظِح٣يس. كل٢ حُٔخرغ ػَ٘ أَٓ ؿِٞد رخُظيهَ ػِ٠ ٍأّ‬ ‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٗط٬هخ ٖٓ ٍحّ هللا، ٌُٖٝ ح٧ه٤َ ظَ ٣ٔخ١َ أٓ٬ ك٢ كَٝ ٝهق ٩١٬م حُ٘خٍ. ٝك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘‬ ‫هخّ ؿِٞد رظٔ٤٤َ اكيٟ َٓ٣ظ٢ حُٔ٘خس ٖٓ ؿزَ حُِ٣ظٕٞ، كٞحُ٢ ٓجش ػَٜ٘، ُظُٞ٢ كَحٓش أٓٞحٍ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش.‬ ‫ٌُٖٝ ُيٟ ٗؼٍٞٙ رٔٞؿش ح٫ٗظوخى حُؼخّ حُٜخػيس ٝرخ٫ٟطَحد حُٔظ٘خٓ٢ ىحهَ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخٌُحص، ُْ‬ ‫٣ؼي رخٓظطخػش ؿِٞد إٔ ٣ٔظَٔ ك٢ طـخَٛ أٝحَٓ ػزي هللا حُٔظٌٍَس. ٝػ٘ي ًُي رخىٍ ؿِٞد ك٢ حُظخٓغ ػَ٘ ٖٓ‬ ‫حَُٜ٘ اُ٠ حُظيهَ رخُوٞس. (97) ٝهي ؿخء ك٢ ٍٓخُش رؼغ رٜخ ً٤ًَزَح٣ي اُ٠ ُ٘يٕ ٓخ ٣ِ٢:‬ ‫011‬
  • 111.
    ‫طؼ٤ٖ ػِ٠ ؿِٞدإٔ ٣وظخٍ ر٤ٖ حُظٞؿٚ اُ٠ حُوخٍؽ، ٝحُو٤خّ رؼِٔ٤خص طوٞىٙ ك٢ حُٜ٘خ٣ش اُ٠ ٓ٘طوش ٣ٜٞى٣ش ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٝر٤ٖ حُظٞؿٚ اُ٠ حُيحهَ َُكغ حُ٠ـ٢ ػٖ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش ٖٓ حُويّ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝهغ حهظ٤خٍٙ ػِ٠ ح٫كظٔخٍ‬ ‫حُؼخٗ٢، ًٝخٕ كٌ٤ٔخ ك٢ حهظ٤خٍٙ رخػظوخى١. كبٗوخً ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش ك٢ حُويّ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ٌٔذ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٓ٤ِس ػظ٤ٔش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٓغ طٞك٤َ آٌخٗ٤ش اػطخء حُـ٘ٞى كَٛش هٞٝ حُٔؼًَش حُظ٢ ٍكؼٞح أٛٞحطْٜ‬ ‫ٓطخُز٤ٖ روٟٜٞخ، ىٕٝ حُظؼَٝ ُوطَ حُظٍٞ١ ك٤ٔخ ًخٕ ٣ٌٖٔ ٝٛلٚ رؤٗٚ ػَٔ ػيٝحٗ٢ ٟي حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫(12)‬ ‫ىحٓض حُـُٞش ح٧ُٝ٠ ٖٓ حُلَد َٜٗح ٝحكيح. ٝك٢ أػ٘خء طِي حُلظَس هخطَ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠ ك٢‬ ‫حُويّ ٝحُِطَٕٝ، ػِ٠ حُطَ٣ن حَُث٤ٔ٤ش حُٔٔظيس ٖٓ طَ أر٤ذ اُ٠ حُويّ. ٝرخُلؼَ كبٕ ٗظَس ٓيهوش اُ٠ ٗٔ٢‬ ‫ح٫ٗظزخى ر٤ٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٝحُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش طز٤ٖ إٔ ح٧ٍٝ كَٜ حٛظٔخٓٚ رخُيكخع ػٖ حُويّ، ٓٞحء أًخٕ ًُي‬ ‫٣ؼ٘٢ حُوظخٍ ىحهَ حُٔي٣٘ش أّ كٔخ٣ش ٟٞحك٤ٜخ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش. ٝ٣٘٤َ ٌٛح حُ٘ٔ٢ ُ٤ْ كو٢ رؤٕ هطش هظخُ٤ش طٌٖٔ‬ ‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ حُزوخء ك٢ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ًخٗض هي حٗزؼوض كؼ٬ ٖٓ حؿظٔخع ر٤لٖ رؤر٢ حُٜيٟ ك٢ ٗزخ١، رَ ٝرؤٕ‬ ‫ػزي هللا طٔٔي رخُوطش رٔويحٍ ٓخ ًخٗض حُظَٝف حُـخٓ٠ش آٌٗحى ك٢ حُويّ طٔٔق رٚ. كٌٔ٘ أٝحثَ أ٣خٍ ًخٕ‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي هي ٗزٚ اُ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ح٩هلخم ك٢ حُظَٞٛ اُ٠ ٛيٗش ك٢ حُويّ إٔ ٣ئى١ اُ٠ طؼط٤َ »حُوطش ح٧ِٛ٤ش‬ ‫حُٔؼوُٞش ُلِٔش ريأ َٗم ح٧ٍىٕ رٜخ«. (72) ٝك٤ٔخ رؼي، ك٢ ُكٔش حُوظخٍ، هخّ حُٔل٤َ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ ُ٘يٕ رظؤً٤ي‬ ‫ٛلش طلِ٤َ ً٤ًَزَح٣ي هخث٬:‬ ‫ٗيٍى إٔ حُ٤ٜٞى ًخٗٞح ٣ؼِٕٔٞ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ ٓ٤يهَ حُٔ٘خ١ن حُؼَر٤ش، ٝإٔ ٌٛح ُْ ٣ٌٖ ؿ٤َ َٓكذ رٚ ٖٓ‬ ‫هزِْٜ. ُْ ٣يهَ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش ًٔخ كيىطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس. أٓخ حُٜـّٞ ػِ٠ أؿِحء ٖٓ حُويّ كِْ‬ ‫٣ٌٖ ا٫ ٗظ٤ـش هَم حُ٤ٜٞى ُٞهق ا١٬م حُ٘خٍ. اٗ٘خ ٝحػوٕٞ ٖٓ إٔ حُٜـّٞ ٓخ ًخٕ ُ٤لَٜ ُٞ إٔ حُ٤ٜٞى هزِٞح‬ ‫(22)‬ ‫رخُٜيٗش ك٢ حُويّ.‬ ‫ك٤ٔخ ٗلٌ َٗم ح٧ٍىٕ هطظٚ حُظ٢ طؼويص ؿَحء ح٫ٗ٘ـخٍ ك٢ حُويّ، كَٛض ًَ ٖٓ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حطزخع‬ ‫حٓظَحط٤ـ٤ظٜخ حُوخٛش، ك٢ ؿ٤خد ٗزٚ ًخَٓ ُٔخ ٣٘٤َ اُ٠ ٝؿٞى أ١ اكٔخّ رو٠٤ش ٓ٘ظًَش ك٤ٔخ ر٤ٜ٘خ. رخٓظؼ٘خء‬ ‫حُؼَحم حٌُ١ طؼخٕٝ ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ، اً أٍَٓ هٞحص اُ٠ ىحهَ ٗخرِْ ك٢ ٓز٤َ طٌٔ٤ٖ هٞحص حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٖٓ‬ ‫حُوظخٍ ك٢ حُويّ، حًظلض حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رؼزٍٞ كيٝىٛخ حُٔزخَٗس ٝحٍُٞٛٞ اُ٠ ح٧ؿِحء ح٧هَد اُ٤ٜخ ٖٓ‬ ‫كِٔط٤ٖ. طًَِ ٛيف حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُظٔٔي رٔخ ط٤َٔ ُٜخ ٖٓ أٍٝ رَٜف حُ٘ظَ ػٖ طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس.‬ ‫ُْ طلون ٍٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ ا٫ طويٓخ رٔ٤طخ ك٢ حُ٘ٔخٍ، ًٔخ إٔ حؿظٔخػخ ٗخىٍح ر٤ٖ ػزي هللا ٍٝث٤ْ ؿٍٜٔٞ٣ش ٍٓٞ٣ش‬ ‫ٌَٗ١ حُوٞطِ٢ ريٍػخ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ ُْ ٣ظٔوٞ ػٖ أ٣ش هطش ٓ٘ٔوش. أٓخ َٜٓ كوي طويٓض ػِ٠ حٓظيحى‬ ‫حُٔخكَ كظ٠ أٗيٝى، ًٔخ أٍِٓض ١خرٍٞح آهَ اُ٠ حُيحهَ، اُ٠ ًَ ٖٓ حُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ ك٤غ أػخٍص كِع ػزي هللا‬ ‫اً طليص ٛ٬ك٤ظٚ ك٢ طٔٔ٤ظٚ كخًٔخ ػٌَٔ٣خ. ٝهي طليػض حُ٘خثؼخص ػٖ إٔ ػزي هللا ٝكخٍٝم ًخٗخ ٣ظٔخروخٕ ػِ٠‬ ‫أىحء ٛ٬س حُـٔؼش ك٢ حُويّ حُٔلٍَس أٝ٫. (32) ٖٓ حُٔئًي إٔ ػزي هللا ُْ ٣٠٤غ ٝهظخ ُْٝ ٣ظؤهَ ك٢ حُو٤خّ رخَُكِش.‬ ‫كل٢ حُٔخرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ أ٣خٍ، ُيٟ حُظَٞٛ اُ٠ طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُـٔٞى ر٤ٖ حُوٞحص حُؼَر٤ش ٝحُ٤ٜٞى٣ش حُظ٢‬ ‫هٔٔض حُٔي٣٘ش اُ٠ ٜٗل٤ٖ، ٓخٍع ػزي هللا اُ٠ ُ٣خٍس هطخػخص حُٔي٣٘ش حَُ٘ه٤ش، رٔخ ك٤ٜخ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش ٝكُٞحطٜخ‬ ‫حُي٣٘٤ش حُظ٢ ًخٗض هخٟؼش ُٔ٤طَس حُـ٤ٖ حُؼَر٢.‬ ‫ٝٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش أ٣خٍ ًخٗض ٓلخُٝش ؿي٣ش ُظَط٤ذ ٝهق ٩١٬م حُ٘خٍ ٣ـَ١ رٌُٜخ. ًخٕ ٝٓ٤٢ ىُٝ٢ ٖٓ ح٧ْٓ‬ ‫حُٔظليس ٛٞ حٌُٞٗض كٌُٞٚ ر٤َٗخىٝص هي طْ طؼ٤٤٘ٚ ٝا٣لخىٙ اُ٠ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ُٝظٜٔ٤َ ٍَٓٝ هَحٍٛخ حُوخٙ‬ ‫رٞهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ ح٧ْٓ حُٔظليس كَٟض رَ٣طخٗ٤خ، رٍٜٞس ٓ٘لَىس، كظَح ػِ٠ ٗل٘خص ح٧ِٓلش حُول٤لش ٝٛ٢‬ ‫ٗل٘خص ٜٗض ػِ٤ٜخ ٓؼخٛيحطٜخ ٓغ ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ َٜٝٓ ٝحُؼَحم، ُْٝ طٌٖ ىحهِش ك٢ حُلظَ حٌُ١ كَٟظٚ‬ ‫ح٧ْٓ حُٔظليس.) ٝأػِ٘ض ػٖ حػظِحٜٓخ ٓلذ ٟزخ١ٜخ حُٔلَُٝ٣ٖ ٖٓ حُويٓش حُلؼِ٤ش ك٢ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬ ‫رلِٔط٤ٖ، ٝاػخىس حُ٘ظَ ك٢ حُؤ٢ حَُرؼ٢ حُٔوٜٚ ُظٔٞ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ حُٔٔظلن ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ.‬ ‫(42) ٓخ ُزغ حُوَحٍ حُزَ٣طخٗ٢ حُٔظ٠ٖٔ ٛيٗش ُٔيس أٍرؼش أٓخر٤غ إٔ َٓ، ٌُٖٝ ح٧٣خّ حُؼَ٘س حُظ٢ ٓزوض ٟٝؼٚ‬ ‫ٟٓٞغ حُظطز٤ن حُلؼِ٢ ًخٗض أ٣خٓخ ٓ٘لٞٗش رخُوِن ك٢ ػٔخٕ، ك٤غ ًخٕ ًَ ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي ٝؿِٞد ٣و٘٤خٕ ٖٓ‬ ‫حكظٔخٍ حٟطَحٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٔلَّٝ ٖٓ حُٔئٕ اُ٠ طَى حُِطَٕٝ، ٝا١٬م ِِٓٔش ٖٓ ح٫ٗٔلخرخص حُؼَر٤ش‬ ‫حُظ٢ »ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼ٤ي حُوٞحص حُؼَر٤ش اُ٠ رِيحٜٗخ ح٧ِٛ٤ش« (52) ٝاُ٠ طيٓ٤َ ٌٓخٗش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حَُ٘م‬ ‫ح٧ٝٓ٢ أ٣٠خ.‬ ‫ػخٍ ؿ٠ذ ػزي هللا اُحء حُو٤ٞى حُزَ٣طخٗ٤ش. ٝهي حػظزَٛخ حٗظٜخًخ ُظلخْٛ ٓخرن ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ رَ٣طخٗ٤خ، ٝػِن رَٔحٍس‬ ‫هخث٬ ٌُ٤ًَزَح٣ي: إ »حُلِلخء حٌُ٣ٖ ٣ٍٞ١ٞٗ٘خ ك٢ كَد، ػْ ٣وطؼٕٞ آيحىحط٘خ ح٧ٓخٓ٤ش ُ٤ٔٞح أٛيهخء َٓؿٞرخ‬ ‫111‬
  • 112.
    ‫رْٜ«. (62) ُٝزؼٞحُٞهض رؼي ًُي طْ حٓظزؼخى ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ ىحثَس ػوظٚ حٌُخِٓش. ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًخٕ‬ ‫ٓخ ٣ِحٍ ك٢ ٓٞحهؼٚ ػ٘يٓخ طْ أه٤َح ط٘ل٤ٌ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُلخى١ ػَ٘ ٖٓ كِ٣َحٕ؛ أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ ًخٕ‬ ‫هي كون ٓخ ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي هي ط٘زؤ رٚ ٖٓ هزَ، اً ًخٕ هي طٌٖٔ ٖٓ طزَ٣َ ٓٔخٍ طلًَٚ ػٖ ١َ٣ن اٗوخً ح٧ٓخًٖ‬ ‫حُٔويٓش ىٕٝ ػزٍٞ كيٝى حُظؤ٤ْ اُ٠ حُٔ٘طوش حُ٤ٜٞى٣ش.‬ ‫رل٠َ ىكخع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ حُويّ، هَؽ ػزي هللا ٖٓ حَُٜ٘ ح٧ٍٝ ُِلَد ٓظٔظؼخ رٌٔخٗش ٫ رؤّ رٜخ رَ كظ٠‬ ‫ٓيٛ٘ش. ٫ ٗي إٔ أٛيحكٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٗض ٫ طِحٍ طؼ٤َ ٓ٘خػَ حَُ٣زش ٝػيّ حُؼوش، ٌٛٙ حُٔ٘خػَ حُظ٢ أؿـظٜخ‬ ‫طَٜ٣لخص ٝح٣ِٖٓ ك٢ ٓئطَٔ ٛلل٢ ػويٙ رزخٍ٣ْ ٓغ ريح٣ش ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، ػٖ حؿظٔخػخص ػزي هللا رـُٞيح‬ ‫ٓخث٤َ هزَ حُلَد. ؿ٤َ إٔ ٛيكٚ حُٔزخَٗ حُٔظٔؼَ رظلو٤ن ٝؿٞى ٓو٘غ ك٢ كِٔط٤ٖ ًخٕ هي ٗزغ طلووخ، رل٠َ‬ ‫(72)‬ ‫حٟط٬ع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش حُيكخع ػٖ حُويّ.‬ ‫ه٬ٍ ٛيٗش ح٧ٓخر٤غ ح٧ٍرؼش حُظخُ٤ش حٜٗذ ٗ٘خ١ ػزي هللا ػِ٠ ؿزٜش أهَٟ، ؿزٜش ٓ٤خٓ٤ش رؼ٤يس ػٖ كِٔط٤ٖ، أٍحى‬ ‫ٜٓ٘خ طزي٣ي حُٔوخٝف حُؼَر٤ش ٖٓ أٛيحكٚ. ٝهي أريٟ كَٛخ ٝهيٍح ؿ٤َ هِ٤َ ٖٓ حُ٘ـخػش ك٢ حهظ٤خٍ أٍٝ حُٔؼًَش،‬ ‫اً ٓخكَ اُ٠ ًَ ٖٓ َٜٓ ٝحُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ٝحُؼَحم. ًخٗض َٜٓ حُوٞس حُو٤خى٣ش ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ٝحُزِي‬ ‫حُؼَر٢ حُٞك٤ي، اٟخكش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، حٌُ١ ًخٕ ؿ٤٘ٚ ٣لظَ أؿِحء ًحص ٗؤٕ ٖٓ كِٔط٤ٖ. طٔض حٓظ٠خكش ػزي‬ ‫هللا رٔوخء ك٢ حُوخَٛس ٖٓ هزَ حُِٔي كخٍٝم حٌُ١ أهخّ ُٚ، ٓوِيح ُٛٞ٤ٞى، حكظلخ٫ ك٠َٙ ٗـّٞ حَُٔٔف ٝحُٔ٤٘ٔخ‬ ‫حَُٜٔ٣٤ٖ رٖٔ ك٤ْٜ أّ ًِؼّٞ، اكيٟ أػظْ ٗـّٞ حُـ٘خء ك٢ ٌٛح حُؼَٜ. ٝك٢ أػ٘خء اهخٓظٚ حُظو٠ ػزي هللا َٓح‬ ‫رخُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٓخ ىحٍ ر٤ٜ٘ٔخ ريهش ُ٤ْ ٓؼَٝكخ. طَى ػزي هللا حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ٓغ‬ ‫حُلٌٞٓش حَُٜٔ٣ش ٌَُ ٖٓ ُٝ٣َ هخٍؿ٤ظٚ كُٞ١ حُِٔو٢ ٝٛخكذ أػِ٠ ٍطزش ٖٓ حُؼَد ك٢ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ػزي‬ ‫حُوخىٍ حُـ٘ي١. ٝهي ٗخه٘خ أَٓ طٔي٣ي كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ٝكخٝ٫، ىٕٝ ٗـخف، اه٘خع َٜٓ رخ٩كَحؽ ػٖ ٗل٘ش‬ ‫(82)‬ ‫رخهَس ٖٓ حٌُهخثَ ٝح٧ِٓلش حُزَ٣طخٗ٤ش حَُِٔٓش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٗض هي َٓهض هز٤َ حُلَد.‬ ‫ٖٝٓ حُوخَٛس طٞؿٚ ػزي هللا اُ٠ حَُ٣خٝ ك٤غ حرظِغ ًزَ٣خءٙ حٌُِٔ٢، ٝأهيّ أه٤َح ػِ٠ ٓٞحؿٜش هٜٔٚ حُِيٝى ه٬ٍ‬ ‫ك٤خطٚ ًِٜخ حرٖ ٓؼٞى. حٛطلذ ٓؼٚ كخٗ٤ش ًز٤َس ؿيح ؿِٜخ ٓئُق ٖٓ حُِػٔخء حُوزِ٤٤ٖ ٝحُؼ٘خثَ٣٤ٖ، ًٝخٕ ٛيكٚ‬ ‫ٜٓ٘خ اهخٓش ػ٬هخص أك٠َ رٍٜٞس ػخٓش أًؼَ ٖٓ ٓ٘خه٘ش طو٘٤خص حُلَد ٝٓ٤خٓخطٜخ. ٝػِ٠ حُطَ٣ن ّ،ٓغ ٝٛٞ‬ ‫٣ـٔـْ ٓظٌَٓح ٖٓ إٔ ٖٓ ٗؤٕ َٗحء ٛيح٣خ ٧كَحى حُؼخثِش حٌُِٔ٤ش حُٔؼٞى٣ش، حٌُؼَ »إٔ ٣ٌِلٚ ٓزِـخ ٫ ٣ٔظٜخٕ رٚ«.‬ ‫ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ ُيٟ ٍك٤ِٚ إٔ طْ اؿَحهٚ رل٤ٞ ٖٓ حُٜيح٣خ حُؼٔ٤٘ش، رٔخ ك٤ٜخ ٓجش أُق ُ٤َس ًٛز٤ش ٍىح ػِ٠ طؼِ٤وٚ‬ ‫حٌُ١ َٝٛ اُ٠ أٓٔخع حُٔؼٞى٣٤ٖ ٝحٌُ١ هخٍ ك٤ٚ: »إ ٖٓ حُٔئٓق إٔ حُؼَر٤ش حُٔؼٞى٣ش ُْ طٌٖ ٟٓٞ كل٘ش ٖٓ‬ ‫حَُٓخٍ«. (92) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حَُكِش ٌِٗض ٓ٘ؼطلخ ك٢ حُؼ٬هخص ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔؼٞى٣ش، كبٕ ػزي هللا‬ ‫ُْ ٣ٔظطغ ٫كوخ ٓوخٝٓش اؿَحء حٗظوخى ٓيٟ حطٔخع حَُٔحكن ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٢ حُظَٜحٕ، ك٢ طِٔ٤ق ٓ٘ٚ اُ٠ إٔ حرٖ ٓؼٞى‬ ‫(13)‬ ‫ًخٕ هي هطغ ٗٞ١خ ًز٤َح ػِ٠ حُطَ٣ن حُٔئى٣ش اُ٠ إٔ ٣ٜزق ىٓ٤ش أَٓ٣ٌ٤ش.‬ ‫ًخٗض رـيحى ٓلطش ػزي هللا ح٧ه٤َس ك٤غ طٞكَص ُٚ أك٠َ كَٙ حُؼؼٍٞ ػِ٠ آًحٕ ٓظؼخ١لش. ٝٓغ ًُي كبٜٗخ ًخٗض‬ ‫حُٔلطش ح٧ٛؼذ ٖٓ رؼٞ حُ٘ٞحك٢ ٧ٕ حُ٘ـخٍ ىحهَ حُؼخث٬ص أًؼَ كيس ٝأٗي هٔٞس ٖٓ حُٔ٘خٍٝحص حُلٌٍس ك٤ٔخ‬ ‫ر٤ٖ حُـَٓخء ٝحُٔظ٘خكٔ٤ٖ. ًخٕ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢ ٣ٞحؿٚ أُٓش ىحهِ٤ش ؿؼِض ٜٓخُلٚ طظ٘خهٞ ٓغ ٜٓخُق ػزي هللا.‬ ‫كؤر٘خء ػٔٞٓظٚ ًخٗٞح رلخؿش اُ٠ حٓظج٘خف حُوظخٍ ُيكغ طْٜ ح٫كظوخٍ اُ٠ حُ٘ؼٍٞ حُوٞٓ٢ حُؼَر٢ ػٖ أٗلْٜٔ؛ ك٢ ك٤ٖ‬ ‫ًخٕ ٛٞ رلخؿش اُ٠ حٓظَٔحٍ ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، ٧ٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي حٌُهخثَ حُ٬ُٓش ُٔظخرؼش حُوظخٍ.‬ ‫طزخىٍ ػزخٍحص كخىس ٓغ ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُؼَحه٢ حٌُ١ رخىٍ ٫كوخ، ك٢ حؿظٔخع حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حٌُ١ ػوي ك٢‬ ‫حُوخَٛس ُزلغ ٟٓٞٞع طٔي٣ي كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ، اُ٠ حُيكخع ػٖ كٌَس حٓظج٘خف حُوظخٍ. ٜٝٓٔخ ٣ٌٖ كبٕ ػزي هللا‬ ‫طٌٖٔ ٖٓ طلو٤ن حٗظٜخٍ ٝؿ٤ِ ٝحكي. كل٤ٖ ػزَ حُوخثْ رخ٧ػٔخٍ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ رـيحى ػٖ حٓظؼيحىٙ ا٣ٜخٍ أ٣ش‬ ‫ٍٓخثَ ٣َ٣ي ا٣ٜخُٜخ اُ٠ ٝحٗ٘طٖ، ٓخٍع اُ٠ حُظؼز٤َ ػٖ ػيّ ٓٞحكوظٚ ػِ٠ حُٔ٤خٓش ح٧َٓ٣ٌ٤ش ك٤ٖ ٍى هخث٬: إ‬ ‫(73)‬ ‫حُل٤خى حُلو٤و٢ ٛٞ ًَ ٓخ ًخٕ ٣َ٣يٙ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس.‬ ‫أهلن ػزي هللا ٓغ حُلٌخّ حُؼَد ك٢ ًٔذ ٓخ أٍحىٙ ٖٓ طؤ٣٤ي ٓ٠َٔ ٧ٛيحكٚ ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝأكي ح٧ٍٓٞ حُظ٢ أُلوض‬ ‫حُ٠ٍَ رٔلخٝ٫طٚ ٛٞ حهظَحف رَٗخىٝص حُوخٟ٢ رخٗ٘خء ً٤خٗ٤ٖ ٖٓ كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ، ً٤خٕ ػَر٢ ٝآهَ‬ ‫٣ٜٞى١. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَٗخىٝص أرو٠ ٓٔؤُش حُليٝى ٓلظٞكش ُِٔ٘خه٘ش، كبٕ حٌُ٤خٕ حُؼَر٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ‬ ‫٣ظؤُق ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ًِٚ، ٖٝٓ ٗؤٕ حٌُ٤خٕ حُ٤ٜٞى١ إٔ ٣وّٞ ػِ٠ رخه٢ كِٔط٤ٖ ك٤غ ًخٕ حٌُٔخٕ حُ٤ٜٞى أًؼَ‬ ‫طًَِح، ٝرخُظخُ٢ ًخٗض ح٧ًؼَ٣ش حُؼَر٤ش أهَ ١ـ٤خٗخ. ًٝخٕ حٌُ٤خٗخٕ ٓ٤وٞٓخٕ رخُظؼخٕٝ ك٢ ٓـخ٫ص ٓليىس ًحص‬ ‫ِٜٓلش ٓ٘ظًَش، ٝ٫ ٓ٤ٔخ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُؼَٔ ح٫هظٜخى١. ٍحهض حُلٌَس ُؼزي هللا حٌُ١ حػظزَٛخ كَٛش ُظٞٓ٤غ‬ ‫ىحثَس كٌٔٚ طلض ٓظِش ح٧ْٓ حُٔظليس. ؿ٤َ أٜٗخ هٞرِض رخَُكٞ ٝحُؼيحء ك٢ ٓخثَ ح٧ٓخًٖ ح٧هَٟ. أىص حُلٌَس‬ ‫211‬
  • 113.
    ‫(23)‬ ‫اُ٠ ط٘ز٤ٚ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝطلٌ٣َٛخ ٖٓ ١ٔٞكخطٚ، ك٢ حُٞهض حٌُ١ ًخٕ ٣ٔؼ٠ ك٤ٚ اُ٠ طـَ٣يٛخ ٖٓ حُٔ٬ف.‬ ‫ٝرؼ٤ي ػٞىطٚ اُ٠ ػٔخٕ، رخىٍص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش اُ٠ ا٣ـخى ٓـِْ اىحٍ١ كِٔط٤٘٢ ٣ظُٞ٠ حُِٔطش حُٔيٗ٤ش ك٢‬ ‫(33)‬ ‫كِٔط٤ٖ، ك٢ طلي ٓزخَٗ ُظطِؼخطٚ.‬ ‫ٝٓخ ًخٕ أًؼَ اُلخهخ ُِ٠ٍَ رظطِؼخص ػزي هللا ٖٓ ه٤خّ حُـخٓؼش رظٌ٘٤َ ٓـِْ اىحٍ١ كِٔط٤٘٢ ٛٞ ٍك٠ٜخ ُظٔي٣ي‬ ‫ٛيٗش حَُٜ٘. كخُـخٓؼش حُظ٢ حؿظٔؼض ك٢ حُوخَٛس أٝحثَ َٜٗ طُٔٞ ٛٞطض رخُٔٞحكوش ػِ٠ حٓظج٘خف حُوظخٍ ُيٟ‬ ‫حٗو٠خء كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ ك٢ حُظخٓغ ٖٓ طُٔٞ. ًٝخٗض حُيٍٝ ح٧هَ طٍٞ١خ ك٢ حُٔؼخٍى حُوظخُ٤ش ٝٛ٢ ُز٘خٕ‬ ‫ٍٝٓٞ٣ش ٝحُؼَحم ح٧ًؼَ ؿ٘ٞكخ اُ٠ حُلَد. أٓخ ىُٝظخ َٜٓ َٝٗم ح٧ٍىٕ، ٝهي ًخٗظخ أػٔن طٍٞ١خ ٝأًؼَ‬ ‫طؼَٟخ ٫كظٔخٍ حُؤخٍس، كٌخٗظخ ٍحؿزظ٤ٖ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٛيٗش. ؿ٤َ إٔ َٜٓ حُوخثلش ٖٓ ح٫ٗؼٌخٓخص حُيحهِ٤ش‬ ‫طَىىص ٝٗؤص ر٘لٜٔخ ػٖ حطوخً ٓٞهق هٞ١ ٣ٌٕٞ ٓئ٣يح ُٔخ ريح هزٞ٫ ربَٓحث٤َ، ُْٝ ٣ٔظطغ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكيٙ إٔ‬ ‫٣لؼَ ٗ٤جخ. ُْ ٣زي َٗم ح٧ٍىٕ ٗ٘خ١خ ِٓلٞظخ ك٢ ٓ٘خه٘خص حُـخٓؼش، ً٢ ٫ ٣ظَٜ ٗي٣ي حُظٞم ٫ٓظٜيحٍ حهظَحف‬ ‫ٛيٗش ٝطٔٞ٣ش ٫ ٣ل٤ي ؿ٤َٙ. ٝٓخ إ رخطض حُؼٞح١ق ٓخثِش رٟٞٞف ُٜخُق حُلَد، كظ٠ أىُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ رٜٞطٚ‬ ‫ٓغ ح٧ًؼَ٣ش حٗٔـخٓخ ٓغ ٓ٤خٓش ٍث٤ْ حٍُُٞحء طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حُوخثٔش ػِ٠ طـ٘ذ أ٣ش هط٤ؼش ٓغ حُـخٓؼش ٜٓٔخ‬ ‫ًخٗض حُظٌخُ٤ق.‬ ‫هزَ حٗظٜخء ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ رٔض ٝػ٬ػ٤ٖ ٓخػش، ػِْ ػزي هللا أٗٚ ًخٕ ك٢ ٓٞحؿٜش حكظٔخٍ ٗ٘ٞد أػٔخٍ هظخُ٤ش‬ ‫ؿي٣يس. ٝهي ٍحٝىٙ حُ٘ي رؤٕ هَحٍ حٓظج٘خف حُوظخٍ ًخٕ هي طْ حطوخًٙ ك٢ ٟٞء ٓؼَكش حكظوخٍ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٌُِه٤َس‬ ‫ٝرٜيف اكزخ١ ١ٔٞكخطٚ، ٝهخف ٖٓ اهلخّ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ ٓؼًَش ٣لظَٔ إٔ طٌٕٞ ًخٍػ٤ش، ٧ٕ ٌٛح حُـ٤ٖ‬ ‫ًخٕ ٣ٌَ٘ حُؼٔٞى حُلوَ١ رخُ٘ٔزش ُ٘ظخٓٚ، ٜٝٓيٍ أٛٔ٤ظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش. ٝك٢ كخُش ٖٓ حٌُػَ ىػخ رَٗخىٝص اُ٠ ػٔخٕ‬ ‫٩ر٬ؿٚ رؤٗٚ ًخٕ ٓٔظؼيح ُوزٍٞ حهظَحكٚ ٓغ طؼي٣٬ص ٓؼ٤٘ش، ُٝ٤طِذ ٓ٘ٚ اؿزخٍ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ػِ٠ حُظَحؿغ ػزَ‬ ‫حٓظويحّ ؿٔ٤غ أٌٗخٍ حُ٘لًٞ حُظ٢ طظٔظغ رٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس رٔخ ك٤ٜخ حُظيهَ حُِٔٔق. ٝهي أرِؾ ً٤ًَزَح٣ي أ٣٠خ رؤٗٚ‬ ‫ًخٕ ٓٔظؼيح ٩ػ٬ٕ ٛيٗش ٖٓ ١َف ٝحكي. (43) ٝٓغ ًُي كبٕ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رخىٍ، ُيٟ حٗظٜخء أٓخر٤غ ٝهق ا١٬م‬ ‫حُ٘خٍ ح٧ٍرؼش، اُ٠ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُوظخٍ، ُؼـِٙ ػٖ حُزوخء ػِ٠ حُل٤خى رؼي ه٤خّ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ رخٓظج٘خف‬ ‫حُوظخٍ.‬ ‫ًخٕ حُطَكخٕ ً٬ٛٔخ هي حٗظٌٜخ َٗ١ حُللخظ ػِ٠ ح٧َٓ حُٞحهغ ه٬ٍ كظَس ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ. ٛل٤ق إٔ ً٬ ٖٓ‬ ‫َٜٓ ٝحُؼَحم َٝٗم ح٧ٍىٕ هخٓض رل٘ي حُِٔ٣ي ٖٓ حُـ٘ٞى، ٌُٖٝ اٟخكش أػيحى ؿي٣يس ٖٓ حَُؿخٍ ُْ طليع‬ ‫طؤػ٤َح ًح ٗؤٕ ك٢ ؿ٤خد ح٧ِٓلش ٝحٌُهخثَ ح٥ط٤ش ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ، حُٔٔٞٗش حُٞك٤يس ٌُٜٙ حُيٍٝ، حُظ٢ كَٛض ػِ٠‬ ‫حُظلِ٢ رخُظ٘يى ك٢ َٓحػخس حُلظَ حُٔلَٝٝ ػِ٠ ح٧ِٓلش ٖٓ ؿخٗذ ح٧ْٓ حُٔظليس. ًٌُي هخٓض آَحث٤َ رِ٣خىس‬ ‫كـْ هٞطٜخ حُزَ٘٣ش حُِٔٔلش. ٝح٧ْٛ ٖٓ ًُي ٛٞ أٜٗخ حٓظطخػض، ػزَ ٛ٬طٜخ حُٔظ٘ٞػش ك٢ أٍٝٝرخ ٝهٜٞٛخ ك٢‬ ‫ط٘٤ٌِٞٓٞكخً٤خ، طؼٞ٣ٞ رَ ُٝ٣خىس أِٓلظٜخ ٝٓؼيحطٜخ حُؼٌَٔ٣ش ٓليػش حهظ٬٫ ٓؼ٤َح ك٢ ٓ٤ِحٕ حُوٞس حُؼٌَٔ١‬ ‫ُٜخُلٜخ. ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُ١ ؿؼَ حُـُٞش حُؼخٗ٤ش هٜ٤َس، ٌُٜٝ٘خ َٓس حٌُٔحم رخُ٘ٔزش ُِؼَد حٌُ٣ٖ هَٔٝح أٍٟخ‬ ‫ػِ٠ ؿٔ٤غ حُـزٜخص. كخُـ٤ٖ حُؼَر٢ حُٔلظوَ اُ٠ ٓخ ٣ٌل٢ ٖٓ حٌُه٤َس ٝحُٔلَّٝ ٖٓ حُؼ٘خَٛ ح٫كظ٤خ١٤ش طِو٠‬ ‫أَٓح ٣و٠٢ رؼيّ ا١٬م حُ٘خٍ ا٫ ك٢ كخُش حُيكخع. ٝهي طوِ٠ ٌٛح حُـ٤ٖ ػٖ ٓٞحهؼٚ حُٔظويٓش ك٢ حُِي ٝحَُِٓش‬ ‫حُٔ٬ثٔش ُِيكخع ػٖ حُِطَٕٝ ٝ١َ٣ن حُويّ. ٝك٢ ؿ٠ٕٞ أ٣خّ هِ٤ِش ٓخ ُزؼض حُِي ٝحَُِٓش إٔ ٓوطظخ.‬ ‫ٌَٗ ٓوٞ١ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ٝ١َى ٌٓخٜٗٔخ حٌُ١ ًخٕ طؼيحىْٛ ٣ظَحٝف ر٤ٖ هٔٔ٤ٖ ٝٓزؼ٤ٖ أُق ٗٔٔش، ىٕٝ إٔ ٣زو٠‬ ‫ْٜٓ٘ ك٤ٜٔخ ٟٓٞ أُق ٗٔٔش كو٢، ٓززخ ُظيٍٛٞ ٌٓخٗش ػزي هللا ٝٓوٞ١ٜخ ٖٓ حٌٍُٝس حُظ٢ ًخٗض هي رِـظٜخ ؿَحء‬ ‫حٟط٬ع حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٜٔٔش حُيكخع ػٖ ٓي٣٘ش حُويّ ك٢ أ٣خٍ. ًٝخٕ هَحٍ آَحث٤َ حُوخٟ٢ رطَى حٌُٔخٕ هي‬ ‫حٓظٜيف، ك٢ ؿخٗذ ٓ٘ٚ، ػَهِش طلَى حُوٞحص ٝاٟؼخف حُطخهش حُلَر٤ش َُ٘م ح٧ٍىٕ. كخُطَم حُِٔىكٔش‬ ‫رخُ٬ؿج٤ٖ ًخٗض ٓظلٍٞ ىٕٝ أ١ ٛـّٞ ٓؼخًْ ٖٓ ؿخٗذ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ (ُْ ٣ٌٖ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ٓطِؼ٤ٖ ػِ٠ هَحٍ‬ ‫ؿِٞد حُوخٟ٢ رظَى حُٔي٣٘ظ٤ٖ)، ًٔخ ًخٕ َٗم أٍىٕ ٓؼوَ رؼذء ح٫ٛظٔخّ رخُ٬ؿج٤ٖ حُزخثٔ٤ٖ ٍٝػخ٣ظْٜ ٓ٤زو٠‬ ‫ٓغ هيٍ أهَ ٖٓ حُٔٞحٍى حُٔوٜٜش ُ٪ٗلخم ػِ٠ حُـ٤ٖ. (53) ٝػِ٠ أ٣ش كخٍ كبٕ حُٔ٠خػلخص حُٜخٓش ًخٗض‬ ‫ىحهِ٤ش؛ ٓخ ُزؼض ِِٓٔش ٖٓ ح٩َٟحرخص ٝحُٔظخَٛحص إٔ طلـَص ك٢ رِيحص َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حَُ٘ه٤ش،‬ ‫ٝطؼَٟض ٓ٤خٍس ؿِٞد َُِٗن رخُلـخٍس، ًٔخ إٔ رَ٣طخٗ٤٤ٖ طؼَٟخ ُِ٠َد حُٔزَف ك٢ ٗٞحٍع ػٔخٕ. حٜٗذ‬ ‫ؿ٠ذ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ رخُيٍؿش ح٧ُٝ٠، ٝهٜٞٛخ ػِ٠ ؿِٞد حٌُ١ طْ طلٔ٤َ هَحٍٙ حُوخٟ٢ رؼيّ‬ ‫حُيكخع ػٖ حُٔي٣٘ظ٤ٖ ػِ٠ أٗٚ ػَٔ طوَ٣ز٢ ٓظؼٔي ٖٓ أؿَ كَٝ ٛيٗش ؿي٣يس. ػْ ؿخء ح٩ػ٬ٕ حُزَ٣طخٗ٢ ػٖ‬ ‫ٝهق ح٧هٔخ١ حُٔزَٓـش ُظٔٞ٣َ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُٔليى طخٍ٣ن ىكؼٜخ ك٢ حُؼخٗ٢ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ ُ٤زيٝ ًٔخ ُٞ ًخٕ‬ ‫طؤً٤يح ُظٞح١ئ ٝحٟق. ٝٓخ ُزؼض ٓٔؼش رَ٣طخٗ٤خ حُِٔطوش إٔ ٓخٍٓض طؤػ٤َٛخ حُِٔز٢ ػِ٠ ٟٝغ ػزي هللا أ٣٠خ.‬ ‫(63)‬ ‫ٛخٍص ٛٔٔخص ٛخىٍس ػٖ ر٤َٝص طظليع ػٖ ٝؿٞى ٓئحَٓحص طٔظٜيف حؿظ٤خُٚ.‬ ‫311‬
  • 114.
    ‫ٓخٛٔض ػِٔ٤ش آٍخًٍظ٤زش ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ٓغ ٝكيحص ػٌَٔ٣ش ػَحه٤ش ػزَ ٗٞحٍع ػٔخٕ رخطـخٙ حُليٝى ك٢‬ ‫طول٤ق رؼٞ ٓظخَٛ ح٫ٓظ٤خء حُوخٍؿ٤ش. ٝأػزض ػزي هللا أٗٚ هخىٍ ػِ٠ كٔخ٣ش ٓٔؼظٚ حُوخٛش. طٌٖٔ ٖٓ ًَٔ‬ ‫ٓظخَٛس ًخٗض ؿخٍ٣ش أٓخّ حُوَٜ ػٖ ١َ٣ن ٛلغ أكي هخىطٜخ. ٝك٢ ُلظخص حُٜٔض حُ٘خؿْ ػٖ حُٜيٓش حُظ٢‬ ‫أػوزض كخىػش حُٜلغ هخّ ػزي هللا رظٞؿ٤ٚ ح٫ٗظوخىحص ٝحُظٞر٤وخص حُؼ٘٤لش اُ٠ حُٔظظخَٛ٣ٖ، ١خُزخ ْٜٓ٘ ح٫ٗوَح١ ك٢‬ ‫ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اًح أٍحىٝح اٗوخً كِٔط٤ٖ، ٝريأ ٣ٔـَ أٓٔخء حُٔظطٞػ٤ٖ. (73) ًٌُٝي هخّ رظٞك٤َ كَٛش‬ ‫طلٔ٤َ ؿِٞد حُـِء ح٧ًزَ ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش، ىحػ٤خ ا٣خٙ اُ٠ طوي٣ْ كٔخد ٟ٤خع حُِي ٝحَُِٓش أٓخّ ٍُٝحثٚ.‬ ‫أٛ٤ذ ؿِٞد رلَؽ ػٔ٤ن ؿَحء حطٜخٓخص ػزي هللا رؤٗٚ ًخٕ هي طؼٔي كـذ حٌُه٤َس ػٖ حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٜٝٓي‬ ‫رخُظخُ٢ ُٔوٞ١ حُِي ٝحَُِٓش. ؿ٤َ إٔ حُطخرغ ٗزٚ حُؼِ٘٢ ُِؼَٝ حَُٔٔك٢ ٣٘٤َ اُ٠ إٔ حُٔٔؤُش ُْ طٌٖ ا٫ ٓٔؤُش‬ ‫طٔؼ٤ِ٤ش ٖٓ ٛ٘غ ػزيهللا. ٓخٛٔض ح٩ٗخػخص حُيحثَس كٍٞ طؼ٘٤ق ؿِٞد، ٝحُظ٢ ط٘خهِٜخ أُٝجي حٌُ١ ك٠َٝح، ك٢‬ ‫كَف حطـخٙ ح٫ٗظوخىحص ػٖ ػزي هللا ٗلٔٚ. ٝرؼي َٜٗ ٝحكي طْ ػَٝ َٓٔك٤ش أهَٟ ًحص ػ٬هش. كل٢ ٓ٘ظٜق‬ ‫آد ؿَٟ ارؼخى ؿِٞد اُ٠ ُ٘يٕ. ٍٓٔ٤خ ه٤َ اٗٚ ًخٕ ك٢ اؿخُس، ؿ٤َ إٔ ح٫ٗطزخع حُٔخثي ًخٕ ٣وٍٞ رؤٗٚ ًخٕ هي‬ ‫أٛزق ٗوٜخ ؿ٤َ َٓؿٞد ك٤ٚ ٝهي ٫ ٣ؼٞى ػخٗ٤ش اُ٠ ػٔخٕ. أٓخ حُلو٤وش حٌُخٓ٘ش ٍٝحء حَُٝح٣ش حَُٓٔ٤ش ٝح٫ػظوخى‬ ‫حُؼخّ ػِ٠ كي ٓٞحء كوي ًخٗض أٗٚ هي طْ آٍخُٚ اُ٠ ُ٘يٕ ٖٓ هزَ ػزي هللا، ِٓٝىح رَٓخُش ٗوٜ٤ش ٓٞؿٜش اُ٠ ر٤لٖ‬ ‫ٌِٝٓلخ رؼَٝ ٍٛٞس حُٔؼخٗخس حُٔخُ٤ش ُِل٤ِن حُؼَر٢ ػِ٠ ُٝحٍس حُلَد. (83) ٛل٤ق إٔ ح٧ُٓش ًخٗض هي ٛيأص‬ ‫ك٢ ح٧ٝٓخ١ حُلٌٞٓ٤ش ك٤ٖ ػخى ؿِٞد اُ٠ ػٔخٕ ك٢ أ٣ٍِٞ؛ ؿ٤َ إٔ ٓٔؼظٚ ُْ طظْ حٓظؼخىطٜخ ه٢ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ‬ ‫حُ٘ؼز٢، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫ًخٗض حُـُٞش حُؼخٗ٤ش ٖٓ حُوظخٍ ًخٍػ٤ش رخُ٘ٔزش ُِوٞحص حُؼَر٤ش. كل٢ ؿ٠ٕٞ ػَ٘س أ٣خّ هَٔص ٌٛٙ حُوٞحص أٍٟخ‬ ‫ػِ٠ ؿٔ٤غ حُـزٜخص، ٝرٌَ٘ هخٙ هَٔص حُـِ٤َ ًِٜخ.ٝرخُظخُ٢ كبٕ ِٓحؽ حُ٘خٍع حُؼَر٢ طـ٤َ ٗلٞ ح٧ٓٞأ‬ ‫(93)‬ ‫أ٣٠خ؛ كخُـٍٜٔٞ حٌُ١ ًخٕ ٓٞػٞىح رخَُٜ٘ ُْ ٣لَٜ ا٫ ػِ٠ ِٛ٣ٔش ٓخكوش ٓلؼٔش رخٌٍُ ٝحُٜٔخٗش.‬ ‫ك٤ٖ ػويص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حؿظٔخػخ ك٢ ػخُ٤ٚ ُِ٘ظَ ك٢ حهظَحف ٝهق ا١٬م حُ٘خٍ حُـي٣ي حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ‬ ‫حُٔظليس، ظِض ٓزظِ٤ش رِِٔٔش ٓظِٜش، ٓخػش رؼي أهَٟ، ٖٓ حُٔوخرَحص حُٜخطل٤ش ٖٓ ػزيهللا هللا حٌُ١ ًخٕ ٣و٘٠‬ ‫ٟ٤خع كَٛش حُٜيٗش ٌٛٙ ٓؼَ ٓخروظٜخ. ٌُٖٝ حُـخٓؼش أهيٓض ٌٛٙ حَُٔس ػِ٠ هزٍٞ حَُٔ٘ٝع، ٝأٛزق هَحٍ ٝهق‬ ‫ا١٬م ٗخٍ ؿي٣ي ٗخكٌح ك٢ حُؼخٖٓ ػَ٘ ٖٓ طُٔٞ. طْ ح٧َٓ ك٢ حُٞهض حُٔ٘خٓذ طٔخٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا. كخُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ ُْ ٣ٌٖ ٓظؼَٟخ ُ٠ـ٢ ٗي٣ي ك٢ حُِطَٕٝ كو٢، رَ ٝهي ًخٕ ٓطِٞرخ ك٢ ػٔخٕ ُِٔ٤طَس ػِ٠ ٓٞؿش‬ ‫(14)‬ ‫ح٫ٓظ٤خء حُٔظٜخػيس.‬ ‫ٓخ إ طٞهق حُوظخٍ كظ٠ رخطض حُظوخٍ٣َ طظليع ػٖ إٔ ػزي هللا ًخٕ، ٍؿْ حُؤخثَ حُؼَر٤ش، »ك٢ ِٓحؽ ؿ٤ي ؿيح...‬ ‫ٓٔظٔظؼخ رلِْ حٌُِٔٔش حٌُزَٟ حُٔئحط٢«. (74) ٝرخُلؼَ كبٕ حُلَد ًخٗض هي ؿؼِظٚ أهَد اُ٠ ٛيكٚ؛ ًخٗض هي ٗٔلض‬ ‫ٝكيس كِٔط٤ٖ ح٩هِ٤ٔ٤ش، ٝأطخكض ُِل٤ِن حُؼَر٢ كَٛش حكظ٬ٍ ؿِء ٜٓ٘خ. ؿ٤َ أٗٚ ًخٕ هي كون ًَ ٓخ ًخٕ هخىٍح‬ ‫ػِ٠ إٔ ٣ؤَٓ ك٢ طلو٤وٚ ػِ٠ أٍٝ حُٔؼًَش. كخُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش ًخٗض هي أٌٓٔض رِٓخّ حُٔزخىٍس، ًٝخٕ كويحٕ حُِي‬ ‫ٝحَُِٓش هي هلٞ ٓوق أٜٓٔٚ، ٝؿؼِٚ أىٗ٠ رٌؼ٤َ ٖٓ ٓٔظٞحٙ حُؼخُ٢ حُٔخرن. ٖٝٓ ح٥ٕ كٜخػيح طؼ٤ٖ ػِ٠‬ ‫ٓؼًَظٚ حُٜخىكش اُ٠ ْٟ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ إٔ طوخٝ ك٢ حُٔ٤يحٕ حُٔ٤خٓ٢. ٝٛ٘خى ًخٕ ػزي هللا‬ ‫٣ٞحؿٚ ػيىح ٓظزخ٣٘خ ٖٓ ح٧ػيحء حُٔظٔؼِ٤ٖ رخُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔؼخى٣ش، ٝربَٓحث٤َ حُٜـٞٓ٤ش ك٢ ىكخػٜخ، ٝرخُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫حَُٔطزٌ٤ٖ ٝحُٔخهط٤ٖ. أٓخ ك٢ ؿزٜش حُٔئ٣ي٣ٖ ُٚ كوي ًخٕ ٣ٔظط٤غ حُظؼٞ٣َ ػِ٠ رَ٣طخٗ٤خ، ٝػِ٠ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬ ‫ُٝٞ رٍٜٞس أرؼي.‬ ‫٧ٓزخد ًحص ػ٬هش رخُٔزخىة أٝ حٌُزَ٣خء، رخُؼيحء حُظخٍ٣و٢ ُؼزي هللا أٝ حُوٞف ٖٓ حَُأ١ حُؼخّ ٝحُوِن ر٘ؤٕ‬ ‫ح٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢، ُْ طٌٖ حُيٍٝ حُؼَر٤ش هخىٍس ػِ٠ ح٩ًػخٕ ػِ٘خ ُظؤ٤ْ كِٔط٤ٖ، أٝ ٌُِٔٔذ حٌُ١ ًخٕ ػزي هللا‬ ‫ٓ٤لووٚ ٖٓ ٓؼَ ٌٛح حُظؤ٤ْ. كَٜٔ حُظ٢ ًخٗض هي رخُـض ك٢ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ٗؼخٍ حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش ك٢ ٓز٤َ حُٜ٤ٔ٘ش‬ ‫ػِ٠ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ه٘٤ض ٖٓ طيٍٛٞ ه٤ٔش ًُي حُ٘ؼخٍ، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض حُٔ٘خكٔش حُٞك٤يس َُ٘م ح٧ٍىٕ‬ ‫ػِ٠ ٛؼ٤ي ك٤خُس أٍحٝ كِٔط٤٘٤ش. أٓخ حُ٘ظخٓخٕ حٍُٔٞ١ ٝحُؼَحه٢ حٌُِحٕ ًخٗخ ٣ٞحؿٜخٕ حٟطَحرخص ىحهِ٤ش كوي‬ ‫ٍ‬ ‫ًخٗخ ٓ٠طَ٣ٖ ُِظٍٜٞ رٔظَٜ حُٔئ٣ي ٫ٓظَٔحٍ حُ٘٠خٍ، أٓ٬ ك٢ حُِلخم رطٞكخٕ ح٫ٓظ٤خء حُٔظلـَ ك٢ رِي٣ٜٔخ‬ ‫ٝططٞ٣ؼٚ. ًٌُٝي كبٕ ٍٓٞ٣ش، ٓؼِٜخ ٓؼَ ُز٘خٕ، ًخٗض أ٣٠خ ٓٔظخءس ٖٓ أك٬ّ ػزي هللا حُوخٛش رٍٔٞ٣ش حٌُزَٟ‬ ‫حُظ٢ ُْ ٣ٌٖ طِٔ٣ن كِٔط٤ٖ ا٫ هطٞطٜخ ح٧ُٝ٠. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حُٜٔخُلش حُظخَٛ٣ش ر٤ٖ حرٖ ٓؼٞى ٝػزي هللا،‬ ‫كبٕ ح٧ٍٝ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ؿ٤َ ٓطٔجٖ اُ٠ ١ٔٞكخص حُؼخٗ٢ ٝٓطخٓؼٚ حُٔظٔؼِش رخُظٞٓغ ح٩هِ٤ٔ٢، ٝ٣ؼظزَ ه٤خٓٚ‬ ‫رخكظ٬ٍ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش طٜي٣يح ٓلظٔ٬ ُِلـخُ.‬ ‫411‬
  • 115.
    ‫ٌٌٝٛح كبٕ ؿٔ٤غحُيٍٝ حُؼَر٤ش ًخٗض، ريٍؿخص ٓوظِلش ٝىٝحكغ ٓظزخ٣٘ش، ٓؼخٍٟش ُلٌَس طٌٔ٤ٖ ػزي هللا ٖٓ ًٔذ‬ ‫ح٧ٍٝ ك٢ كِٔط٤ٖ. ًخٗض ٗي٣يس حُوِن رٌَ٘ هخٙ اُحء ٓخ حٗطٞص ػِ٤ٚ ٓ٤خٓظٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن حطلخم ٓزٌَ‬ ‫ٓغ آَحث٤َ. ٝهي طْ حُظؼز٤َ ػٖ ٌٛٙ حُٔٞحهق هطخر٤خ ٌُٖٝ روٞس، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٗ٤جخ ًح ١خرغ ِّٓٔٞ ًخٕ‬ ‫٣ظؼٌٍ كؼِٚ اُحء ٝؿٞى آَحث٤َ، أٝ ػِ٠ ٛؼ٤ي طٌٔ٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ ا٣ـخى ري٣َ ُِلٌْ حُٜخٗٔ٢ ػِ٠ كي ٓٞحء.‬ ‫ريص آَحث٤َ ٗزٚ ٓئ٣يس ُلٌَس ه٤خّ ىُٝش ػَر٤ش ٓٔظوِش ك٢ كِٔط٤ٖ، ٧ٜٗخ ٍأص إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛٙ حُيُٝش إٔ‬ ‫طٌٕٞ ً٤خٗخ ٟؼ٤لخ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢ ٣َٜٔ اه٠خػٜخ ُٔ٤طَطٜخ، (24) ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض‬ ‫كٌَس ٛ٤ٔ٘ش أٝ حٓظ٤ؼخد َٗم ح٧ٍىٕ ُلِٔط٤ٖ ؿٌحرش رخُ٘ٔزش اُ٠ آَحث٤َ اً ًخٗض ٌٛٙ حَُإ٣ش ط٘طٞ١ ػِ٠ ٓ٤ِس‬ ‫اُحُش حْٓ كِٔط٤ٖ ٖٓ هخٍ١ش حُوخٕٗٞ حُيُٝ٢. ٝهي ًخٕ حُزؼٞ ٣ل٠ِٕٞ اه٠خع كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ُلٌْ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، ٧ْٜٗ ًخٗٞح ٣ؼظزَٕٝ حُؼذء ح٫هظٜخى١ ًز٤َح اُ٠ ىٍؿش طـؼَ َٗم ح٧ٍىٕ، ٓغ ٍَٓٝ حُِٖٓ، ىُٝش‬ ‫طخرؼش ٩َٓحث٤َ ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢. (34) ا٫ إٔ حُٔ٤خٓش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ُْ طـؼَ ٟٝغ ػزي هللا‬ ‫ٜٓ٬. رَ ٝٓخ ُزغ إٔ حط٠ق طيٍ٣ـ٤خ إٔ آَحث٤َ ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُٔوخ٣٠ش ح٧ٍٝ ٓوخرَ طٔٞ٣ش. ٌُُٝي رخطض كٌَس‬ ‫ػزي هللا إٔ ٣ٔظويّ ٓؼخٛيس كٍٞ ح٧ٍحٟ٢ حُٔلظِش ً٢ ٣زٍَ ٓ٤خٓظٚ أٓخّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحُيٍٝ حُؼَر٤ش رخطض ؿ٤َ‬ ‫ٝحٍىس ُِزلغ.‬ ‫ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُٔ٘ؤٕٔٞ ٝحُٔ٘ظظٕٞ هزَ حُلَد، أٗي حٗؤخٓخ ٝطِٔهخ رؼيٛخ رٔزذ ٜٓخثَْٛ حُٔظزخ٣٘ش. رو٢‬ ‫رؼ٠ْٜ أهِ٤ش ٜٓيىس ك٢ آَحث٤َ. ٝأٛزق آهَٕٝ، ْٝٛ ح٧ًؼَ ػيىح، ٫ؿج٤ٖ طْ ٓٞهْٜ اُ٠ ح٧ؿِحء حُلِٔط٤٘٤ش‬ ‫حُظ٢ ُْ طظؼَٝ ُ٬ؿظ٤خف ٝح٫كظ٬ٍ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، أٝ اُ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔـخٍٝس حُظ٢ ٛ٢ َٗم ح٧ٍىٕ َٜٝٓ‬ ‫ٍٝٓٞ٣ش ُٝز٘خٕ. ٝػٔش كجش ػخُؼش رو٤ض ك٢ ٓ٘خُُٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔلظِش، ٌُٜٝ٘خ ُْ طِْٔ ٖٓ ح٧ًٟ ٧ٕ ٓ٤ٍٞ‬ ‫حُ٬ؿج٤ٖ طيكوض ػِ٠ ٓ٘خ١وٜخ، ٝ٧ٕ ؿيحٍح كيٝى٣خ ٓؼخى٣خ ٓخ ُزغ إٔ حٗظٜذ ر٤ٜ٘خ ٝر٤ٖ حُلوٍٞ ٝح٧ٓٞحم، ر٤ٜ٘خ‬ ‫ٝر٤ٖ حُٔٞحٗت ٝحَُٔحًِ حُل٠َ٣ش حُظ٢ ًخٗض طٌَ٘ ٗٔ٤ؾ حهظٜخىٛخ ٝٓـظٔؼٜخ.‬ ‫ٌِٗض حُلجش ح٧ُٝ٠ حُٔئُلش ٖٓ كٞحُ٢ ٓجش ٝٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُزخه٤ٖ ك٢ آَحث٤َ، (44) رٔـَى ٝؿٞىٛخ‬ ‫رخٌُحص، طٜي٣يح ُلٌَس حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش. ٝك٤خس حُؼَد حٌُ٣ٖ ٝؿيٝح أٗلْٜٔ كـؤس طلض حُلٌْ ح٩َٓحث٤ِ٢ ٝٓؼ٤٘ظْٜ‬ ‫ًخٗظخ ٓو٤يط٤ٖ ٝرخُـظ٢ حُٜ٘خٗش ٗظَح ٧ٕ طيحر٤َ، هل٤ش ٝٓؼِ٘ش، حطوٌص ُيكؼْٜ اُ٠ حَُك٤َ. (54) أٟق اُ٠ ًُي إٔ‬ ‫حُٔ٤خٓش ح٩َٓحث٤ِ٤ش كَٛض، ٌٓ٘ حُزيح٣ش، ػِ٠ طل٠٤َ ٓـٔٞػظ٤ٖ، ٛٔخ ٓـٔٞػظخ حُزيٝ ٝحُيٍُٝ، ُظلَ٣ن‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ آَحث٤َ ُٝـؼَ كٌْٜٔ أَٜٓ‬ ‫ًخٗض حُلجش حُؼخٗ٤ش حُٔئُلش ٖٓٔ َٛرٞح ٖٓ ر٤ٞطْٜ رؤػيحى ِٝٛض اُ٠ كٞحُ٢ ٓزؼٔجش أُق (64) ٓظٔخ٣ِس رخُؼَٝس ٖٓ‬ ‫ؿٜش، ٝرخُــَحك٤خ ٝكوخ ُِزِي حٌُ١ حٗظٜٞح اُ٤ٚ رؼي حُلَد ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. كٖٔ ٫ ٣ٌِٕٔٞ ٗ٤جخ أٝ ٫ ٣ٌِٕٔٞ ا٫ حُوِ٤َ‬ ‫أٛزلٞح ٣ؼ٤ٕ٘ٞ ك٢ حُٔو٤ٔخص؛ أٓخ ٖٓ ًخٕ ٓؼٚ ٗ٢ء ٖٓ ٍأّ حُٔخٍ أٝ ًخٗض ُْٜ ٍٝحر٢ ػخثِ٤ش هخٍؽ كِٔط٤ٖ‬ ‫كوي ًخٗٞح أهيٍ ػِ٠ ح٫ٗيٓخؽ ٓغ أٓخًٖ حُ٘ل٢. ٝهي ًخٕ حُـٔ٤غ ِٓٔه٤ٖ ر٤ٖ حَُؿزش ك٢ حُؼٞىس اُ٠ حُز٤ٞص‬ ‫ٝحُٔٔظٌِخص ٝر٤ٖ حُلخؿش اُ٠ ريء ك٤خس ؿي٣يس. ٝأُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٌِٕٔٞ أٓٞح٫ حٗؤٔٞح ك٤ٔخ ر٤ْٜ٘ كٍٞ ٓٔؤُش‬ ‫حُظؼٞ٣ٞ. ػٔش أهِ٤ش أُلض، أٓ٬ ك٢ طوِ٤ٚ هٔخثَٛخ، ػِ٠ حُٔطخُزش رظٔٞ٣ش ػخؿِش ٓغ آَحث٤َ طٌٕٞ ٓظ٠ٔ٘ش‬ ‫كن طٜل٤ش ٓٔظٌِخطٜخ. أٓخ ح٧ًؼَ٣ش كَك٠ض حُظ٘خٍُ ػٖ كوٞهٜخ ك٢ حُؼٞىس ٓوخرَ طؼٞ٣٠خص طخكٜش. ًخٕ حُـٔ٤غ ك٢‬ ‫ٟٝغ ؿ٤َ آٖٓ ـ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓطٔج٘٤ٖ اُ٠ أْٜٗ ًخٗٞح ٓ٤ِوٕٞ حُظَك٤ذ ك٢ حُيٍٝ حُٔـخٍٝس، ًٝخٗٞح هخثل٤ٖ ٖٓ‬ ‫حُظؼَٝ ُِِٔ٣ي ٖٓ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش، ًٔخ ًخٗٞح ٓلظوَ٣ٖ اُ٠ أٓزخد حُؼ٤ٖ حُٔ٠ٔٞٗش.‬ ‫أٓخ حُلجش حُؼخُؼش حُٔئُلش ٖٓ أٍرؼٔجش ٝٓظ٤ٖ أُلخ ٖٓ ٌٓخٕ كِٔط٤ٖ ؿ٤َ حُٔلظِش كوي حًظٔلٜخ ك٤ٞ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ.‬ ‫كخٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش ُٔخ ٛخٍ ٣ؼَف رخْٓ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٓؼ٬، ٓخ ُزؼض إٔ ط٠خػلض ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ. ٝحكظ٘ي ٓخ‬ ‫٣وَد ٖٓ ٓجظ٤ٖ ٝهٔٔ٤ٖ أُلخ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ ك٢ هطخع ؿِس حُظ٢ ٍحكٞح ٣ظوخٜٓٔٞٗخ ٓغ ٌٓخٜٗخ ح٧ِٛ٤٤ٖ حُزخُؾ‬ ‫ػيىْٛ ٓظ٤ٖ أُلخ. (74) ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُ٬ؿج٤ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ ٣ِوٕٞ طؼخ١لخ، كبٕ طٞطَحص ٗ٘ؤص رٍٜٞس‬ ‫١ز٤ؼ٤ش ٓغ ط٘خٓ٢ حُظ٘خكْ ػِ٠ أٓخًٖ ح٩هخٓش حُ٘خىٍس ٝحُٔٞحٍى ح٧ًؼَ ٗيٍس. ًٝخٕ ػٔش ٜٓيٍ أًزَ ُِظٞطَ أ٫ ٝٛٞ‬ ‫حُوٞف ٖٓ إٔ طل٠٢ ٓلخٝ٫ص حُ٬ؿج٤ٖ حَُحٓ٤ش اُ٠ حٓظؼخىس ر٤ٞطْٜ ٝٓٔظٌِخطْٜ اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ ح٫ػظيحءحص‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٤ش. رخص حٌُٔخٕ ح٧ِٛ٤ٕٞ ك٢ ًَ ٖٓ حُ٠لش حُـَر٤ش ٝهطخع ؿِس ِٓٔه٤ٖ ر٤ٖ حَُؿزش ك٢ حٓظؼخىس رخه٢‬ ‫كِٔط٤ٖ ك٢ ٓز٤َ حٓظَؿخع حُ٘ٔ٤ؾ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝح٫هظٜخى١ ُِز٬ى ٖٓ ؿٜش، ٝر٤ٖ حُلخؿش اُ٠ حُظٔٞ٣ش ٓغ آَحث٤َ‬ ‫ُِل٤ُِٞش ىٕٝ هٔخٍس حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ ٝىٕٝ آٌخٗ٤ش ١َىْٛ ٖٓ ٝ١ْٜ٘ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُ٠خثؼٕٞ ٝحُِٔٔهٕٞ، حُوخثلٕٞ ٖٓ حُؼيٝحٕ ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔٔظَٔ، ٝحُٔلظوَٕٝ، ك٢ كخ٫ص‬ ‫ًؼ٤َس، اُ٠ ٓظطِزخص حُل٤خس ح٧ٓخٓ٤ش، هخىٍ٣ٖ ػِ٠ ا٣ٜخٍ أ١ ٛٞص ٓٞكي اُ٠ حُٔخكش حُيُٝ٤ش ك٤غ ًخٕ ٣ظْ‬ ‫511‬
  • 116.
    ‫طوَ٣َ ٓٔظوزِْٜ. ٝك٢طِي حُٔخكش ُْ طٌٖ ٓٔؤُش اػخىس ؿٔ٤غ أٍحٟ٤ْٜ اُ٤ْٜ ٓطَٝكش رخُطزغ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ‬ ‫ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ًخٗظخ طَ٣يحٕ ٍإ٣ش آَحث٤َ ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ رؼٞ حُظ٘خُ٫ص ح٩هِ٤ٔ٤ش؛ رـ٤ش‬ ‫طٞك٤َ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ اُ٠ ٓ٬ّ ىحثْ. ًخٗض حُو٠٤ش حُٔطَٝكش ٓظٔؼِش رٔٔؤُش ٜٓ٤َ ح٧ٍٝ حُظ٢ رو٤ض كِٔط٤٘٤ش.‬ ‫ريح حُلِٔط٤٘٤ٕٞ أٗلْٜٔ ٓ٤خُ٤ٖ اُ٠ طل٠٤َ كٌٞٓش ٓٔظوِش، ٌُٖٝ ٌٛٙ حَُؿزش ٓخ ُزؼض إٔ طؼيُض ؿَحء حُوٞف ٖٓ‬ ‫حُِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ٝحُلخؿش، رخُظخُ٢، اُ٠ ٟٔخٗش كٔخ٣ش رِي ٓـخٍٝ ٣ِٔي ؿ٤٘خ ٝطلخُلخ ىكخػ٤خ ٓغ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ، كٔخ٣ش آخ َٗم ح٧ٍىٕ أٝ َٜٓ طلي٣يح. إ كخُش حُظ٘ظض ك٢ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٓوَٝٗش روٞكْٜ ٖٓ‬ ‫آَحث٤َ، ٌٓ٘ض رَ٣طخٗ٤خ ٖٓ طـخَٛ ح٧ٛٞحص حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ ػخٍٟض حَُؿزش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ْٟ ح٧ؿِحء‬ ‫حُؼَر٤ش ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ػخٍٟض رَ٣طخٗ٤خ ه٤خّ كٌٞٓش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش ٧ٕ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼَ ٌٛٙ حُلٌٞٓش إٔ طظلٍٞ رخُظؤً٤ي، كٔذ ٍأ٣ٜخ،‬ ‫اُ٠ »رئٍس طؼٜذ ػَر٢ ؿ٤َ كؼخٍ، ُٖ طِزغ، رؼي حُظٔزذ رويٍ ًز٤َ ٖٓ ح٫ٟطَحد ٝحُظٕ٘ٞ ك٢ ػ٬هخط٘خ ٓغ‬ ‫حُؼَد، إٔ طظؼَٝ، آهَ حُٔطخف،ُؼِٔ٤ش ح٫ٓظ٤ؼخد ٝح٩ًحرش ك٢ رٞطوش حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش، ٓٔخ ٣ِ٣ي ٖٓ ٓٔخكش‬ ‫ىحثَس حُ٘لًٞ حَُٝٓ٢ حُٔلظَٔ، ٝ٣ِـ٢ آٌخٗ٤ش كُٜٞ٘خ ػِ٠ أ٣ش ٓظطِزخص آظَحط٤ـ٤ش ك٢ أ١ ٖٓ أؿِحء كِٔط٤ٖ«.‬ ‫(84) ٝؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ حُٞ٫٣خص حُٔظليس، ٍرٔخ ٓخٍٓض رَ٣طخٗ٤خ طؤػ٤َح ػِ٠ رَٗخىٝص ػِ٠ ٛؼ٤ي اه٘خػٚ رب٣َحى‬ ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُظٞٛ٤ش ك٢ حُظوَ٣َ ح٧ُٝ٢. ٝهي ًخٕ طوَ٣َ رَٗخىٝص حٌُ١ هيّ ك٢ حُٔخىّ ػَ٘ ٖٓ أ٣ٍِٞ، هزَ ه٤خّ‬ ‫ٓظطَك٤ٖ ٣ٜٞى رخؿظ٤خُٚ ك٢ حُويّ ر٤ّٞ ٝحكي ٣ظ٠ٖٔ حُظٞٛ٤ش حُظخُ٤ش:‬ ‫٣ـذ طَى ٓٔؤُش حُظَٜف رخ٧ٍحٟ٢ حُلِٔط٤٘٤ش ؿ٤َ حُُٔ٘ٔٞش رليٝى حُيُٝش حُ٤ٜٞى٣ش ُلٌٞٓخص حُيٍٝ حُؼَر٤ش،‬ ‫رخُظ٘خٍٝ حٌُخَٓ ٓغ ٌٓخٕ كِٔط٤ٖ حُؼَد، ٝح٩ٗخٍس، ٓغ ًُي، اُ٠ ٝؿٞى أٓزخد ٓٞؿزش ُيٓؾ حُٔ٘طوش حُؼَر٤ش ٖٓ‬ ‫كِٔط٤ٖ رؤٍحٟ٢ َٗم ح٧ٍىٕ... (94) ٗظَح ُِظَحر٢ حُظخٍ٣و٢ ٝحُِٜٔلش حُٔ٘ظًَش ر٤ٖ ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ٝكِٔط٤ٖ«.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ًخٕ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ظٞهغ، ٍؿْ ًؼَس ؿَٓخثٚ، إٔ ٣لَٜ ػِ٠ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رخ٫ٓظ٘خى اُ٠‬ ‫حُٔٔخػيس حُزَ٣طخٗ٤ش، ٝك٢ ؿ٤خد أ١ ري٣َ آهَ ٣ـَ١ ح٩ػيحى ُٚ ر٘٘خ١.‬ ‫ؿ٤َ إٔ هِن كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ طلض ٍػخ٣ش حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ٓخ ُزغ، ٝهي طْ حهظ٤خٍ ؿِس ًَِٓح ُٜخ رٔخ ؿؼِٜخ‬ ‫ٍٛ٤٘ش ر٤ي َٜٓ، إٔ ُـْ طٞهؼخص ػزي هللا. ٝحُلِٔط٤٘٤ٕٞ حٌُ١ أٝؿيٝح ٌٛٙ حُلٌٞٓش حٓظٜيكٞح »طٌٔ٤ٖ ػَد‬ ‫كِٔط٤ٖ ٖٓ حٓظ٬ى ٟٝغ َٗػ٢ هخٗٞٗ٢.. ٝطوي٣ْ حُيُ٤َ ػِ٠ حػظِحْٜٓ ٓظخرؼش حُوظخٍ...«. أٓخ حُوخىس حُؼَد‬ ‫ح٥هَٕٝ كوي أ٣يٝٛخ، ًٔخ هخٍ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش حُِز٘خٗ٢ كٔ٤ي كَٗـ٤ش »طؼز٤َح ػٖ ٓؼخٍٟظْٜ ُؼزي هللا... ٖٓ أؿَ‬ ‫اكزخ١ ١ٔٞكخطٚ حَُحٓ٤ش اُ٠ اُلخم ح٧ؿِحء حُؼَر٤ش رَ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ ً٤خٕ حطلخى١ ٝح٫ػظَحف ربَٓحث٤َ‬ ‫(15)‬ ‫رخُظخُ٢«.‬ ‫حػظزَص ػٔخٕ كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ٗظ٤ـش حُٔئحَٓحص حُظ٢ كخًٜخ ك٢ حُوخَٛس حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢، »ًُي‬ ‫حُ٘٤طخٕ حُوخٍؽ ٖٓ هِذ حُـل٤ْ« ر٘ظَ ػزي هللا (75) حٌُ١ ٍكٞ ح٫ػظَحف رٜخ ٧ٓزخد ٝحٟلش، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ‬ ‫هخىٍح ػِ٠ طـخِٜٛخ رخ١ٔج٘خٕ، ٧ٕ َٜٓ ريأص طِٔق ٝط٘ظْ ٝكيحص ؿ٤َ ٗظخٓ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ. كل٢ هَٟ كٍٞ ٍحّ هللا ٍحكض طِي حُوٞحص ؿ٤َ حُ٘ظخٓ٤ش طٌَ٘ حُٔلخًْ ٝطـز٢ حُ٠َحثذ، رطَ٣وش‬ ‫طًٌَ رٔخ كَٜ ك٢ أػ٘خء حُؼٍٞس حُلِٔط٤٘٤ش ٖٓ ػخّ (6391 ـ 9391 ّ). (25) أ١ِن ػزي هللا طَٜ٣لخص ٛٞؿخء‬ ‫كٍٞ ٓوخطِش َٜٓ، ٍٝحف ٍث٤ْ ٍُٝحثٚ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، رؤِٓٞد ُْ ٣ٌٖ حًؼَ حطِحٗخ، "ك٤ٔخ ٣وٚ طلو٤ن‬ ‫١ٔٞكخص ػزي هللا ػِ٠ ح٧هَ" ٣ظ٬ػذ رلٌَس ٓلذ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ًِ٤خ، ٝاؿ٬م ِٓق "حُٔـخَٓس حُلِٔط٤٘٤ش".‬ ‫(35) ٝػِ٠ ٓٔظٟٞ أًؼَ حطٜخكخ رخُٞحهؼ٤ش هخّ ػزي هللا رظ٘ظ٤ْ ٓئطَٔ كِٔط٤٘٢ ك٢ ػٔخٕ ٓخ ُزغ إٔ ٗـذ كٌٞٓش‬ ‫ؿِس، ٝىػخ اُ٠ طٞك٤ي كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ إٔ ٓئطَٔ ػٔخٕ ًخٕ ٛـ٤َح، اً ُْ ٣ل٠َٙ ٟٓٞ‬ ‫حُٔؼَٝك٤ٖ رٞ٫ثْٜ ُ٨َٓس حُٜخٗٔ٤ش، ًٔخ ُْ ٣ٌَ٘ طؼز٤َح ٓو٘ؼخ ؿيح ػٖ طٔظغ ػزي هللا رخُظؤ٣٤ي ر٤ٖ ٛلٞف‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ.‬ ‫ٝٓٔخ أُلن ِٓ٣يح ٖٓ حُ٠ٍَ رٔٔخػ٢ ػزي هللا إٔ ٓـَ اىحٍطٚ ُلِٔط٤ٖ كظ٠ ًُي حُٞهض ًخٕ ٟؼ٤لخ. كلِٔط٤ٖ‬ ‫حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض، كٔذ طوخٍ٣َ حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ، طيحٍ رٌَ٘ أهَ ؿٞىس ٖٓ حُوطخػ٤ٖ‬ ‫حَُٜٔ١ ٝحُؼَحه٢ ًِ٤ٜٔخ. ًخٗض ػٔش ًؼَس ٖٓ حٌُ٘خٟٝ، ٓؼ٬، كٍٞ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ؼَهَ ؿٜٞى ح٩ؿخػش،‬ ‫ٝ٣ؼٞم حُلؼخُ٤خص حُظـخٍ٣ش ٝحُٜٔ٘٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ أٓ٬ ك٢ حؿظٌحد حَُٓخٓ٤َ ٝح٧ػٔخٍ اُ٠ ػٔخٕ. ٝهي ٓخْٛ ػزي هللا‬ ‫ك٢ ُ٣خىس كيس ٌٛٙ حٌُ٘خٟٝ رؤٓخُ٤زٚ حُلٞه٤ش ح٫ٓظزيحى٣ش ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔخػ٤ٖ اُ٠ حُظٜخُق ٓؼٚ.‬ ‫611‬
  • 117.
    ‫كزي٫ ٖٓ حُظَك٤ذرٜئ٫ء، ًخٍ ُْٜ حُ٘ظخثْ حُٜٔ٤٘ش ؿَحء حػظَحكْٜ حٌُ١ ؿخء ٓظؤهَح، ٖٝٓ ٓ٘طِن ٗلؼ٢ هخُٚ‬ ‫(45)‬ ‫(ٝإ ُْ ٣وَِ ًُي ٖٓ كخثيطٚ رخُ٘ٔزش ُٚ)، رؤٛٔ٤ظٚ حُـي٣يس ك٢ حُ٘ئٕٝ حُلِٔط٤٘٤ش.‬ ‫كؼِض رَ٣طخٗ٤خ ٓخ حٓظطخػض ُيػْ ٓطخُزٚ، ٝحُظؤػ٤َ ػِ٠ حُلٌٞٓخص حُؼَر٤ش ُٔ٘ؼٜخ ٖٓ ح٫ػظَحف رلٌٞٓش ؿِس.‬ ‫ؿ٤َ إٔ ٗوطش حُوٞس حُزَ٣طخٗ٤ش حُٞك٤يس حُٔظٔؼِش رؤٕ أ٣ش كِٔط٤ٖ ػَر٤ش ٓٔظوِش ُٖ طظْ طـط٤ظٜخ رٔؼخٛيس ىكخػ٤ش ُْ‬ ‫طظَى أػَح ًح ٗؤٕ ػِ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. ُْٝ ٣زن أٓخّ ػزي هللا ٝرَ٣طخٗ٤خ ٟٓٞ ح٫ٗظظخٍ، أٓ٬ ك٢ حكظٔخٍ طلطْ‬ ‫كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ػِ٠ ٛوَس حُظ٘خكْ حُؼَر٢، ٝؿَهٜخ طلض ٝ١ؤس ػـِٛخ حُوخٙ.‬ ‫ؿخء حُو٬ٙ ٖٓ ؿٜش ؿ٤َ ٓظٞهؼش. ك٢ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٛخؿٔض هٞحص ٣ٜٞى٣ش ٓٞحهغ َٜٓ٣ش ك٢‬ ‫حُ٘وذ، ٝك٢ ؿ٠ٕٞ أٓزٞع ٖٓ حُوظخٍ طٌٔ٘ض ٖٓ ١َى حَُٜٔ٣٤ٖ ٖٓ حُـِء حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ حُ٘وذ ٖٝٓ حَُ٘٣٢‬ ‫حُٔخكِ٢ اُ٠ أٓخًٖ هَ٣زش ٖٓ ؿِس. ٓخ ٖٓ ؿ٤ٖ ػَر٢ ٛذ اُ٠ ٓٔخػيس حَُٜٔ٣٤ٖ، ُٝيٟ كَٝ ٝهق ٩١٬م‬ ‫حُ٘خٍ ك٢ حُؼخٗ٢ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ًخٕ حَُٜٔ٣ٕٞ هي هَٔٝح ٓٔخكخص ًحص ٗؤٕ ٖٓ ح٧ٍٝ. ًخٕ ؿِء‬ ‫ٖٓ حُـ٤ٖ حَُٜٔ١ هي رخص ٓوطٞػخ ك٢ حُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ. ٓخٍع ؿِٞد اُ٠ حٓظـ٬ٍ حُٟٞغ ٝأٍَٓ هٞس ٖٓ‬ ‫(053) ػَٜ٘ح ٖٓ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رٌٍ٣ؼش اٗوخً حُـ٤ٖ حَُٜٔ١، ٌُٖٝ رٜيف أًؼَ أٛٔ٤ش ٖٓ ًُي ٛٞ‬ ‫طلو٤ن ٗٞع ٖٓ حُٞؿٞى حُٔ٤خٓ٢ ٛ٘خى. (55) ٓخ ُزؼض كٌٞٓش ػّٔٞ كِٔط٤ٖ ك٢ ؿِس إٔ حٗٔلزض اُ٠ حُوخَٛس‬ ‫ح٥ٓ٘ش. ٝٗظ٤ـش ٩هلخم حُيٍٝ حُؼَر٤ش ك٢ طوي٣ْ حُيػْ حُٔٔظَٔ ُٜخ، ُٝلَٙ حُٔ٤خٓش حُزَ٣طخٗ٤ش ػِ٠ حٓظزؼخىٛخ ٖٓ‬ ‫حُٔ٘خرَ حُيُٝ٤ش، ٍحكض طِي ح٩ىحٍس طظيٍٛٞ رؼي ًُي كظ٠ طٞهلض ٗ٤جخ ك٘٤جخ ػٖ إٔ طٌٕٞ طلي٣خ ؿي٣خ ُٔطخُذ ػزي‬ ‫هللا أٝ ُٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ.‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ػزي هللا ًخٕ ٣و٘٠ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ حُٜيف حُظخُ٢ ُِؼيٝحٕ ح٩َٓحث٤ِ٢، كوي ًخٕ ك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هي‬ ‫ؿ٘٠ كٞحثي ًز٤َس ٖٓ حَُٜحع حُؼَر٢ ـ حُؼَر٢، ٖٝٓ حٌُ٘ٔش حُظ٢ أٛخرض َٜٓ. ٝٓخ ُزؼض ٌٓخٓزٚ إٔ ط٠خػلض‬ ‫ك٤ٖ هخٓض آَحث٤َ رظًَ٤ِ ؿٜٞىٛخ ػِ٠ ؿ٤ٖ حُظلَ٣َ ³ح٩ٗوخً‪ µ‬حُؼَر٢ ك٢ حُـِ٤َ حُ٘ٔخُ٢، ىحكؼش ا٣خٙ ٓغ‬ ‫حُوٞحص حُِز٘خٗ٤ش ٝحٍُٔٞ٣ش اُ٠ ٓخ ٍٝحء حُليٝى حُ٘ٔخُ٤ش، ٓغ كٍِٞ ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ).‬ ‫ٝٓغ ط٬ٗ٢ حكظٔخٍ ه٤خّ أ٣ش ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش ٝطِح٣ي حكظٔخ٫ص ح٩ُلخم رَ٘م ح٧ٍىٕ، كيع طلٍٞ ِٓلٞظ‬ ‫ك٢ حَُأ١ ُٜخُلٚ. ؿ٤َ أٗٚ أػزض َٓس أهَٟ أٗٚ ًخٕ ٛٞ ٗلٔٚ أٓٞأ أػيحثٚ. كزي٫ ٖٓ ٓـخُُش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝهطذ‬ ‫ٝىْٛ، أًحع هطخرخ هخٍ ك٤ٚ: اٗٚ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ ٓ٘لْٜ ِٓ٣يح ٖٓ حُٔؼٞٗش ح٫هظٜخى٣ش. أٟق اُ٠ ًُي أٗٚ حٓظَٔ‬ ‫ك٢ ؿَف ًَحٓش ُحثَ٣ٚ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، اً ظَ ٣ٌٍَ ػِ٠ ٓٔخٓؼْٜ أٗٚ ًخٕ ٓ٤خ٫ اُ٠ ػيّ طٜي٣ن أٌٗخٍ طؼز٤َْٛ‬ ‫(65)‬ ‫حُلخُ٢ ػٖ حُٞ٫ء ك٢ ٟٞء "طوِزْٜ" حُٔخرن.‬ ‫رٔٞؿذ حطلخم ٓٔزن ك٢ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ًخٗض حُـ٤ٕٞ حُؼَر٤ش حُٔ٘لَىس ك٢ كِٔط٤ٖ ٓٔئُٝش ػٖ حُٔ٘خ١ن حُظ٢‬ ‫ٗـق ًَ ٜٓ٘خ ك٢ كٔخ٣ظٜخ ٖٓ ح٫كظ٬ٍ ح٩َٓحث٤ِ٢، ١ٞحٍ ٓيس روخء ح٫ٗظزخًخص ٓٔظَٔس. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ػزي هللا ًخٕ،‬ ‫ٌٓ٘ حُوخْٓ ػَ٘ ٖٓ أ٣خٍ، ٓغ ىهٍٞ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ اُ٠ ٍحّ هللا ٝٗخرِْ، حُويّ حَُ٘ه٤ش، ر٤ض ُلْ، ٝطويٓٚ‬ ‫ؿ٘ٞرخ اُ٠ حُوِ٤َ، هي حطوٌ هَحٍحص آٗ٤ش كٍٞ اىحٍس ح٧ٍحٟ٢ ٝح٧ٛخُ٢ حُظ٢ طٜزق هخٟؼش ُِٔطظٚ. ًخٕ كَ٣ٜخ‬ ‫ػِ٠ طلٞ٣َ اىحٍطٚ ٖٓ اىحٍس حكظ٬ٍ ػٌَٔ١ اُ٠ اىحٍس ٓظٔظؼش رخُظؤ٣٤ي حُ٘ؼز٢ طٜٔ٤يح ُِ٠ْ حَُٓٔ٢. ٝرظلَ٣ٞ‬ ‫ٓ٘ٚ طْ ػوي ٓئطَٔ كِٔط٤٘٢ ك٢ ح٧ٍٝ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ك٢ ٓي٣٘ش أٍ٣لخ، ٝك٢ ظَ ظَٝف ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ حُٔظزيُش‬ ‫ًخٕ ٓئطَٔ أٍ٣لخ ـ ٝهي هيٍ ػيى ٖٓ ك٠َٝٙ رلٞحُ٢ ػ٬ػش آ٫ف ـ كيػخ أًزَ رٔخ ٫ ٣وخّ ٖٓ ٓئطَٔ ػٔخٕ هزَ‬ ‫َٜٗ٣ٖ.‬ ‫ًخٕ حُٜيف ٖٓ حهظ٤خٍ أٍ٣لخ ٓظٔؼ٬ ربٟلخء حُٜلش حُوخػي٣ش حُ٘ؼز٤ش ػِ٠ حُظلَى رخطـخٙ ح٫طلخى ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ أٗلْٜٔ، ؿ٤َ إٔ حُيحكغ اُ٠ حُٔئطَٔ ؿخء ٖٓ ػزي هللا. ًخٕ ػوي حُٔئطَٔ ٖٓ ر٘خص كٌَٙ‬ ‫ٛٞ، ٓخْٛ رـِء ٛـ٤َ ٖٓ ٗلوخطٚ، ٝطُٞض اًحػش ٍحّ هللا حُوخٟؼش ُِل٤ِن حُؼَر٢ ٜٓٔش حُيػخ٣ش ُِٔئطَٔ، ًٔخ إ‬ ‫ػَٔ رخٗخ ٓطَ، حُلخًْ حُؼٌَٔ١ ُلِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم ح٧ٍىٕ، ًخٕ هي طِو٠ أَٓح ه٠٠ ر٠ٔخٕ‬ ‫ك٠ٍٞ أًزَ ػيى ٌٖٓٔ ٖٓ حُٔٞظل٤ٖ حُلٌٞٓ٤٤ٖ ٝؿ٤َ حَُٓٔ٤٤ٖ ٝحُ٠زخ١ ٝح٧ػ٤خٕ، ُٝٞ ًِق ًُي حُوٞس.‬ ‫حٗطِن أٜٗخٍ ػزي هللا ٖٓ ح٧ٛيهخء ٝحُلِلخء اُ٠ حُوَٟ ٝحُٔو٤ٔخص ٩ه٘خع ًٝ١ حَُأ١ ٖٓ حُِػٔخء حُٔلِ٤٤ٖ‬ ‫ٝحُٔظ٘لٌ٣ٖ رؤٕ حُل٠ٍٞ ًخٕ ك٢ ٛخُلْٜ. ٝك٢ حُ٤ّٞ حٌُ١ ٓزن ٣ّٞ ػوي حُٔئطَٔ طَٞٛ َٗم ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ‬ ‫اُ٠ ػوي حطلخه٤ش ٛيٗش ٜٓٔٔش ُظؼِ٣ِ حُٜيٗش حُٔلَٟٝش ٖٓ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٓٔخ ٌٖٓ ػزي هللا ٖٓ حُظٔظغ رلظَس ٍحكش‬ ‫ٓئهظش ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ًخرّٞ ٛٞحؿٔٚ كٍٞ ٗٞح٣خ آَحث٤َ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (75) ٝػ٘٤ش حُٔئطَٔ حؿظٔغ رٚ ٓئ٣يٙ‬ ‫(85)‬ ‫ٌٓ٘ ُٖٓ ١ٞ٣َ ٍٝث٤ْ رِي٣ش حُوِ٤َ حُ٘٤ن ٓلٔي ػِ٢ حُـؼزَ١ ك٢ حُ٘ٞٗش ُٟٞغ هخثٔش ٓوٍَحص.‬ ‫711‬
  • 118.
    ‫ٝك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢ٓخٍ حُٔئطَٔ ٝكن ٓخ ٛٞ َّٓٓٞ ُٚ، اً طْ حٗظوخد حُـؼزَ١ ٍث٤ٔخ، ًٔخ ؿَص حُٔٞحكوش ػِ٠‬ ‫ؿِٔش حُوَحٍحص حُيحػ٤ش اُ٠ حُظٞك٤ي. ًٝٔخ حط٠ق ك٤ٔخ رؼي إٔ ٌٛٙ حُوَحٍحص ُْ طٌٖ هي ١زوض ٓٔزوخ كو٢، رَ ٝهي‬ ‫ؿَص اػخىس طٔو٤ٜ٘خ ك٤ٔخ رؼي أ٣٠خ. ًخٗض ِِٓٔش ١ٞ٣ِش ٖٓ حُ٘ٔن حُٔظزخ٣٘ش حُٜٔ٘زش ؿٔ٤ؼخ ػِ٠ ططٞ٣َ ٟٓٞٞع‬ ‫حُظٞك٤ي هي ٕ،َٗص. كبكيٟ حُ٘ٔن أٍٝىص ػزخٍس اٟخك٤ش طًٌَ رلو٤وش إٔ كِٔط٤ٖ ًخٗض ؿِءح ٖٓ ٍٓٞ٣ش‬ ‫حُطز٤ؼ٤ش، ػزخٍس أكيػض هيٍح ًز٤َح ٖٓ ح٫ٓظ٤خء ُيٟ ً٤ًَزَح٣ي، حٌُ١ ًخٕ آٓ٬ ك٢ إٔ طظٌٖٔ كِٔط٤ٖ ٖٓ َٛف‬ ‫ػزي هللا ػٖ كِٔٚ حٍُٔٞ١ حَُٔحر٢ اُ٠ ح٧ري. ٝٗٔوش أهَٟ ٍكزض رؼزي هللا رٞٛلٚ كخًْ كِٔط٤ٖ ًِٜخ، ٝىػظٚ‬ ‫اُ٠ ٓظخرؼش ؿٜٞىٙ حَُحٓ٤ش اُ٠ طلَ٣َ ح٧ؿِحء حُزخه٤ش ٖٓ حُز٬ى. (95) ٝٓخٍػض رَ٣طخٗ٤خ، ِٓظوطش ٓخ ؿخء ك٢‬ ‫حُؼخٗ٤ش، اُ٠ طًٌ٤َٙ رؤٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣لوي حُظؤ٣٤ي حُزَ٣طخٗ٢ ٓخ ُْ ٣لَٜ ططِؼخطٚ رليٝى كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش، ًٔخ طْ‬ ‫طلي٣يٛخ روَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس ك٢ ػخّ (7491 ّ). ػزَ ح٩٣لخء رٞؿٞى ٗٞع ٖٓ حُظؤ٣٤ي حُ٘ؼز٢،‬ ‫ًخٕ حُٔئطَٔ ٣ٔظٜيف اٟلخء ٛلش حَُٔ٘ٝػ٤ش ػِ٠ ٓطخٓغ ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. ٖٓ حُٔئًي أٗٚ ًخٕ ٣ظٞهغ كيٝع‬ ‫حُظٞك٤ي حَُٓٔ٢ َٓ٣ؼخ ـ ؿ٤َ إٔ ًُي ُْ ٣ٌٖ ُ٤ظْ رٔزذ حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش ٖٓ ٗخك٤ش، ٝحُظؼوَ حُزَ٣طخٗ٢‬ ‫ٝح٧َٓ٣ٌ٢ ٖٓ ٗخك٤ش أهَىٞٓخ ُ٤ْ ٓلخؿجخ ٛٞ إٔ ٓئطَٔ أٍ٣لخ أ١ِن ؿُٞش ؿي٣يس ٖٓ كٔ٬ص حُ٘ظخثْ ك٢ حُؼخُْ‬ ‫حُؼَر٢ ًخٗض رو٤خىس َٜٓ. رخىٍ حُِٔي كخٍٝم اُ٠ اُوخء هطخد ػِ٘٢ ٟٔ٘ٚ طٞر٤وخ ُؼزي هللا، حٌُ١ حهظَف ح٫ٗظوخّ‬ ‫ػٖ ١َ٣ن اًحػش ِِٓٔش ك٠خثق ػٖ حُِٔٞى حُـ٘ٔ٢ ُِؼخثِش حُٔخٌُش حَُٜٔ٣ش حُظ٢ ًخٗض ك٤خطٜخ ٗزٚ حٌُٔ٘ٞكش‬ ‫ػِ٠ أُٔ٘ش حُ٘خّ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، (16) ٌُٖٝ حهظَحكٚ هٞرَ رخَُكٞ. ؿ٤َ أٗٚ ٓخ ُزغ إٔ حٛظيٟ اُ٠ أِٓٞد ٓخًَ‬ ‫ُٞهِ َٜٓ، ك٤ٖ أٍَٓ رَه٤ش طٜ٘جش اُ٠ ػزي حَُكٖٔ حُٜٔي١، كخَٓ ُٞحء كِد ح٧ٓش حُٔٞىحٗ٢ حٌُ١ ًخٕ ٣يػٞ‬ ‫اُ٠ ح٫ٓظو٬ٍ حٌُخَٓ ػٖ َٜٓ، ُيٟ كُٞٙ ك٢ ح٫ٗظوخرخص حُٔٞىحٗ٤ش. ِٝٛض حُؼ٬هخص اُ٠ حُل٠٤ٞ ك٤ٖ هخٓض‬ ‫١خثَس ٓـُٜٞش حُٜٞ٣ش ربٓوخ١ ٓض ه٘خرَ كٞم ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ حُ٘ٞٗش. ًخٗض ٗظخ٣خ ٖٓ حُو٘خرَ طلَٔ ًظخرش ػَر٤ش‬ ‫طوٍٞ (ٖٓ حُِٔي كخٍٝم اُ٠ ّ. َٗطٞى)، اٗخٍس اُ٠ ٓٞٗ٢ َٗطٞى، حَُث٤ْ حُٔخرن ُِؤْ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حًُٞخُش‬ ‫حُ٤ٜٞى٣ش، ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٢ ح٧ٍٝ. ٝٓلظَٟخ إٔ َٜٓ ٛ٢ حُظ٢ هخٓض رخُؼَٔ أكْ ػزي هللا رويٍ ًز٤َ‬ ‫ٖٓ ح٩ٛخٗش اُحء ٓلخُٝش ٍُع حَُػذ ك٢ هِزٚ. ٍأٟ حَُٔحهزٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ٝح٧َٓ٣ٌخٕ إٔ حُلخىع ٍرٔخ ًخٕ‬ ‫هيحػخ آَحث٤ِ٤خ حٓظٜيف طؼٔ٤ن ح٫ٗؤخٓخص حُٔل٤يس ٩َٓحث٤َ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٌُٖٝ رَٛخٗخ هخ١ؼخ ٣ؼزض أ٣خ ٖٓ‬ ‫(76)‬ ‫ح٫كظٔخُ٤ٖ ُْ ٣لَٜ.‬ ‫ٌُٖٝ ٓخ أكز٢ ٓوططخص ػزي هللا ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رٔؼخٍٟش حُؼَد حُٜخهزش ُؼِٔ٤ش حُيٓؾ أٝ رٌٜٙ حُٔؼخٍٟش‬ ‫ٝكيٛخ. كوي طْ، رخ٧كَٟ، طؤؿ٤َ ٓوططخطٚ ٧ٕ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس، ُـِٔش ٖٓ ح٧ٓزخد حُٔوظِلش،‬ ‫ًخٗض طؼظوي رؤٕ ػِ٤ٚ إٔ ٣ظويّ ٓظلِ٤خ رويٍ أًزَ ٖٓ حُل٤طش ٝحُلٌٍ. رخىٍص ُ٘يٕ، ٝػ٤ٜ٘خ ػِ٠ ػ٬هخطٜخ ٓغ رخه٢‬ ‫أؿِحء حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝهٜٞٛخ ٓغ َٜٓ، اُ٠ حُظَحؿغ ك٢ ٓٞحؿٜش حُـيٍ حُيحثَ كٍٞ حُٔئطَٔ ك٢ حُؼخُْ‬ ‫حُؼَر٢. ٝٗظ٤ـش ٌُٜح حُـيٍ ٓخ ُزغ حُيػْ حُزَ٣طخٗ٢ ُؼزي هللا إٔ أٛزق ٟٓٞغ حٛظٔخّ ٝٗوخٕ كخى ر٤ٖ حُزؼؼخص‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢. ًٝخٕ ٌٛح حُ٘وخٕ ٣ؼٌْ ٗظ٤َٙ حُيحثَ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ ٝ٫ ٣وَ ػ٘ٚ ر٘خػش. كٌَ‬ ‫ٖٓ ً٤ًَزَح٣ي ك٢ ػٔخٕ ٝحُٔ٤َ ٛ٤ٞ ىحٝ ك٢ حُويّ ىأرخ ػِ٠ حُيكخع ػٖ ػزي هللا، ٓٞؿٜ٤ٖ ٜٓخّ ٗويٛٔخ اُ٠ ُػٔخء‬ ‫ػَد آهَ٣ٖ، ك٢ ك٤ٖ أريٟ ىرِٞٓخٓ٤ٕٞ ك٢ حُوخَٛس ٓؼخٍٟش ٗي٣يس ُو٤خّ ً٤ًَزَح٣ي رخُل٢ ٖٓ هيٍ حُـخٓؼش‬ ‫حُؼَر٤ش، ُٝٔزخُـش ىحٝ ك٢ طوٞ٣ْ َٗم ح٧ٍىٕ حٌُ١ حػظزَٙ »حُلِ٤ق حُٞك٤ي حُؼخرض ٝحُو٤ْ ػٌَٔ٣خ ك٢ حَُ٘م‬ ‫ح٧ٝٓ٢« رخُ٘ٔزش ُزَ٣طخٗ٤خ. أٓخ ٍث٤ْ حٌُٔظذ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُوخَٛس حُٔ٤َ ؿٕٞ طَٝطزي كوي حػظزَ ٓ٘خػَ حُؼَد‬ ‫طـخٙ ػزي هللا ًَٛخ "ُٖٔ حؿظٜذ أٍٟخ" َٟٝد ػَٝ حُلخث٢ رٔزخىة حَُٜحع. ٝهي ًخٕ حَُؿَ رِ٤ـخ ر٬ؿش‬ ‫حٓظؼ٘خث٤ش ك٢ ىكخػٚ ػٖ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش: ... اٗ٘٢ ٗي٣ي ح٫هظ٘خع رؤٕ ح٧ِٓٞد حٌُ١ طْ حطزخػٚ ك٢ ١َىْٛ ٖٓ ٓٞهغ‬ ‫ٓلٜٖ اُ٠ آهَ ـ أه٬ه٤خ ـ حٗؼٌخٌّ رخُؾ حُـي٣ش ٝحُوطٍٞس ُل٠خٍط٘خ حُـَر٤ش. ٝأػظوي إٔ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء‬ ‫طؼخ١ل٢ ٓغ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش حُُٞ٤يس حٌُٔ٤لش (ٓوظزٔخ ػزخٍحص ً٤ًَزَح٣ي) (26) ٛٞ إٔ ػِحّ، ٍؿْ ًَ أٌٗخٍ‬ ‫ؿٔٞكٚ، ٣ٔظِي حُ٘ٞع ٗلٔٚ ٖٓ حُ٘ؼٍٞ طـخٙ حُٔٔؤُش، ك٢ ك٤ٖ إٔ ػزي هللا ُ٤ْ ُي٣ٚ ٓؼَ ٌٛح حُ٘ؼٍٞ‬ ‫طًَِ حُٔلٍٞ حَُث٤ٔ٢ ُِلٞحٍ ػِ٠ إٔ ً٤ًَزَح٣ي ًخٕ ٣َ٣ي ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ إٔ طويّ هيٍح أًزَ ٖٓ حُيػْ ُؼزي هللا، ك٢‬ ‫ك٤ٖ ًخٕ حُيرِٞٓخٓ٤ٕٞ حُزَ٣طخٗ٤ٕٞ ك٢ حُوخَٛس ٣٘ؼَٕٝ ر٠ٍَٝس حُللخظ ػِ٠ طٞحُٕ أًؼَ ىهش؛ ٛل٤ق إٔ‬ ‫رَ٣طخٗ٤خ ًخٕ ػِ٤ٜخ إٔ طيػٔٚ، ٌُٖٝ ُ٤ْ اُ٠ كيٝى طـؼِٚ ٓظـطَٓخ ٝؿ٤َ ٓزخٍ رؼ٬هخطٚ ٓغ حُيٍٝ حُؼَر٤ش‬ ‫ح٧هَٟ. ًٝٔخ كيع ك٢ أػ٘خء ٓـخَٓحص ػزي هللا حٍُٔٞ٣ش، كبٕ أٓخّ حٌُِٔ٘ش ًخٕ ًخٓ٘خ ك٢ حػظزخٍ ًَ ٓخ ٣لؼِٚ‬ ‫طؼز٤َح ػٖ ٓ٤خٓش رَ٣طخٗ٤ش ر٘ظَ حُؼَد ح٥هَ٣ٖ، ٓٔخ أىٟ اُ٠ اُلخم حُ٠ٍَ رٜٔخُق رَ٣طخٗ٤خ ٜٝٓيحه٤ظٜخ ك٢‬ ‫حُٔ٘طوش. ٝرٞٛلٜخ ٓظـٌٍس ك٢ ػ٬هظٚ رزَ٣طخٗ٤خ كبٕ حٌُِٔ٘ش ُْ طـي ُٜخ ك٬. كخُٝض رَ٣طخٗ٤خ ط٘ـ٤ؼٚ ػِ٠‬ ‫حُظوخٍد ٓغ َٜٓ هزَ ح٩هيحّ ػِ٠ حطوخً أ٣ش هطٞحص ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ؿ٤َ أٜٗخ أهلوض؛ ٝري٫ ٖٓ ًُي كبٕ‬ ‫حُظ٘خكْ حَُٜٔ١ ـ حَُ٘م أٍىٗ٢ ك٢ كِٔط٤ٖ ٓخ ُزغ آهَ حُٔطخف إٔ ٓخػي آَحث٤َ ك٢ كَٝ حُٔ٤طَس ػِ٠‬ ‫حُ٘وذ. ٝاٟخكش اُ٠ حُو٬ف حَُٔطز٢ رٌَ ٓخ ٫ٓٔٚ ػزي هللا هخٍؽ رِيٙ ٛٞ، ًخٗض ػٔش حػظزخٍحص ٛخٓش أهَٟ طِٔ٢‬ ‫طل٠٤َ رَ٣طخٗ٤خ ُ٠ز٢ حُ٘لْ. ًٝخٗض ُـِٔش ٌٛٙ ح٫ػظزخٍحص ػ٬هش رظوٞ٣ْ رَ٣طخٗ٤خ ٫كظٔخٍ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ ػِ٠‬ ‫811‬
  • 119.
    ‫حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢حُ٠لش حُـَر٤ش اًح ٓخ رخىٍ ػزي هللا اُ٠ ٟٜٔخ، ٝٝرخُظخُ٢ اُ٠ هيٍس ٌٛح حُـ٤ٖ ػِ٠ حُيكخع ػٖ‬ ‫ٗلٔٚ، ٝهيٍس رَ٣طخٗ٤خ ػِ٠ ٓي ٣ي حُٔٔخػيس َُ٘م ح٧ٍىٕ ك٢ كخٍ طْ ح٩ٗخٍس اُ٠ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م‬ ‫أٍىٗ٤ش. كل٢ أػ٘خء ٓئطَٔ أٍ٣لخ ٝه٬ٍ ر٠ؼش أَٜٗ رؼيٙ، ظِض رَ٣طخٗ٤خ ٗخػَس رؤٕ حكظٔخ٫ص كيٝع ٛـّٞ‬ ‫آَحث٤ِ٢ ًخٗض هٞ٣ش، ٝهيٍس حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػِ٠ كٔخ٣ش ٗلٔٚ ٟؼ٤لش (رٔزذ حٌُه٤َس حُظ٢ ًخٗض ٓخ طِحٍ‬ ‫ٓلظٍٞس)، ك٠٬ ػٖ إٔ هيٍطٜخ ٛ٢ ٗلٜٔخ، ٝٛٞ ٓخ ٣ؼ٤َ ح٫ٓظـَحد، ػِ٠ ٓٔخػيس حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ كِٔط٤ٖ‬ ‫ًخٗض أ٣٠خ ٟؼ٤لش، كظ٠ ٝإ طْ آٍخٍ هٞحص رَ٣ش رَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش أٝحثَ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ُلٔخ٣ش طِي حُٔي٣٘ش ٖٓ‬ ‫(36)‬ ‫هطَ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ ٝٗ٤ي ٓغ طلَى حُوٞحص حُ٤ٜٞى٣ش ؿ٘ٞرخ ٫كظ٬ٍ حُ٘وذ.‬ ‫ٖٝٓ ٓ٘ظٍٞ ح٫ٗظوخرخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش حُٞٗ٤ٌش، ًخٗض رَ٣طخٗ٤خ هِوش أ٣٠خ اُحء إٔ ٣ظٔوٞ ْٟ حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٛح حُٞهض، ػٖ حكظٔخٍ طلٍٞ حُ٘خهز٤ٖ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ٗلٞ طؤ٣٤ي ٓ٘خك٤ْ ر٤ـٖ، حٌُ١ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ‬ ‫ا٣ٔخٗٚ حُيٝؿٔخث٢ حُـخٓي رلن آَحث٤َ حُظخَٛ ك٢ ًَ كِٔط٤ٖ َٝٗم ح٧ٍىٕ إٔ ٣زيى أ١ أَٓ ك٢ حُظَٞٛ اُ٠‬ ‫حُظٔٞ٣ش حُظلخٟٝ٤ش ك٢ حُٔ٘طوش. (46) ًٝخٗض رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس، ًِظخٛٔخ، أه٤َح، طل٠٬ٕ كٍٜٞ ػزي هللا‬ ‫ػِ٠ ٓؼظْ أٝ ًَ ٓخ رو٢ ُِؼَد ٖٓ كِٔط٤ٖ، ًـِء ٖٓ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ٓظٌٕٞ ٓظ٠ٔ٘ش طؼٞ٣٠خ، اهِ٤ٔ٤خ أٝ ؿ٤َٙ،‬ ‫ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ. ًٝخٗظخ طو٘٤خٕ ٖٓ إٔ ٣ئى١ طلًَٚ حُٔٔظوَ ػٖ ٓؼَ ٌٛٙ حُظٔٞ٣ش اُ٠ اُـخء كٍٜٞ ٓؼَ ًُي‬ ‫(56)‬ ‫حُظؼٞ٣ٞ.‬ ‫طِي ٛ٢ ح٧ٓزخد حُظ٢ ىػض اُ٠ ط٘ـ٤غ ػزي هللا ػِ٠ طؤؿ٤َ ػِٔ٤ش حُ٠ْ حَُٓٔ٤ش، ٝٛ٢ أٓزخد ُْ ٣ظْ ً٘لٜخ ؿٔ٤ؼخ‬ ‫أٓخٓٚ. ُٝلٖٔ كع ً٤ًَزَح٣ي ُْ ٣ظطِذ ح٧َٓ هيٍح ًز٤َح ٖٓ حُ٠ـ٢ ٧ٕ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ، ًخٕ ٓظ٘يىح ك٢‬ ‫حُظٔٔي رٔزيثٚ حُٔظٔؼَ رظـ٘ذ حُوط٤ؼش حٌُخِٓش ٓغ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش، ٍكٞ حػظٔخى حُظَ٘٣غ حُ٠ٍَٝ١ رٍٜٞس‬ ‫ٓزخَٗس ػِ٠ أ٣ش كخٍ؛ ؿ٤َ إٔ ٓـِْ حٍُُٞحء، كَٛخ ٓ٘ٚ ػِ٠ طـ٘ذ كٍٜٞ هط٤ؼش ًخِٓش ٓغ ػزي هللا، هخّ كؼ٬‬ ‫رخطوخً هَحٍ ػخّ ٣َكذ رٔوٍَحص ٓئطَٔ أٍ٣لخ.‬ ‫ُْ طظٞحكَ ُؼزي هللا كَٛش حُظٌَٓ حُطٞ٣َ ٖٓ اهلخم ٓئطَٔ أٍ٣لخ ك٢ طلو٤ن حُٞكيس حُلٍٞ٣ش، ٧ٕ ه٠خ٣خ ٛخٓش‬ ‫أهَٟ ًخٗض ط٘ـِٚ ٝط٠ـ٢ ػِ٤ٚ ربُلخف. كٔغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ًخٗض ح٧ْٓ حُٔظليس‬ ‫ٝرَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس طيكغ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٝآَحث٤َ روٞس ٗلٞ ١خُٝش حُٜيٗش. ٝاًح ًخٕ ٓئطَٔ أٍ٣لخ هي‬ ‫هٌُٚ، كوي ًخٗض ػٔش ١َم أهَٟ ُـؼَ هز٠ظٚ ػِ٠ حُ٠لش حُـَر٤ش أهٟٞ، ٜٓ٘خ حُٔؼ٢ اُ٠ ٗٞع ٖٓ حُظلخْٛ ٓغ‬ ‫آَحث٤َ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٓٔظؼيح طٔخٓخ ُ٤ٌٕٞ ح٧ٍٝ ك٢ ٓزخكؼخص حُٜيٗش. ؿ٤َ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ًخٗض‬ ‫طو٘٠ ٖٓ حكظٔخٍ إٔ ٣ئى١ ٓؼَ ٌٛح حُظلَى اُ٠ اهلخّ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٟٝغ رخُؾ حُٜ٘خٗش، ٝطل٠َ ري٫ ٓ٘ٚ،‬ ‫آخ إٔ طٔؼ٠ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ٓـظٔؼش اُ٠ حُٜيٗش أٝ إٔ طوّٞ َٜٓ حُظ٢ ٛ٢ أًزَٛخ ٝأٝٓؼٜخ ٗلًٞح رخُٔ٤َ ك٢‬ ‫حُٔويٓش.‬ ‫ػٔش ٓزخكؼخص ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ ؿَص كؼ٬ ه٬ٍ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ)،‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ػيّ ٓٞحكوش رَ٣طخٗ٤خ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ًخٗض َٜٓ ٛ٢ ح٧هَٟ طؼوي حؿظٔخػخص َٓ٣ش ٓغ‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ. (66) ٌُٖٝ هظخ٫ ٓخ ُزغ إٔ حٗيُغ ػخٗ٤ش ر٤ٖ َٜٓ ٝآَحث٤َ ك٢ حُؼخٗ٢ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ.‬ ‫ًخٗض ػِٔ٤ش آَحث٤ِ٤ش ػِ٠ حُليٝى حَُٜٔ٣ش ٝػزَٛخ هي كخَٛص حُـ٤ٖ حَُٜٔ١ ٝهطؼظٚ ػٖ َٜٓ، ٝك٢‬ ‫حُٔخرغ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٝحكوض َٜٓ ػِ٠ حُيهٍٞ ك٢ ٓلخٟٝخص ٛيٗش.‬ ‫ًخٗض حُ٠َرخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش ك٢ حُؼٔن حَُٜٔ١ هي أٍػزض رَ٣طخٗ٤خ حُظ٢ ٛيىص رخُٔزخىٍس اُ٠ حُيكخع ػٖ َٜٓ‬ ‫رٔٞؿذ ر٘ٞى ٓؼخٛيس (6391 ّ) ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُٜٔ٣ش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ ٓخ ُزغ ٟٝغ هط٤َ ٓٔخػَ إٔ ٗ٘ؤ ر٤ٖ‬ ‫آَحث٤َ َٝٗم ح٧ٍىٕ. طٞؿِض هٞحص آَحث٤ِ٤ش ك٢ حُ٘وذ حُـ٘ٞر٢، ٓ٘خٝٗش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػزَ كيٝى َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ك٢ ٝحى١ ػَرش ٝٓظويٓش رخطـخٙ حُؼوزش. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ حػظٔيص آَحث٤َ ُٜـش ٓلؼٔش رخُظٜي٣ي ك٢‬ ‫حُٔزخكؼخص حُـخٍ٣ش ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رَ٣طخٗ٤خ ُْ طٌٖ هي أػِ٘ض كخُش ح٫ٓظ٘لخٍ ٖٓ أؿَ‬ ‫َٜٓ، ؿَحء حُظيهَ ح٧َٓ٣ٌ٢ حٌُ١ أه٘غ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ رخ٫ٗٔلخد ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حَُٜٔ٣ش، كبٜٗخ رخىٍص ح٥ٕ اُ٠‬ ‫حطوخً هطٞحص »رخطـخٙ حُٞكخء رخُظِحٓخطٜخ حُٞحٍىس ك٢ حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُٔٞهؼش ك٢ حُوخْٓ‬ ‫ػَ٘ ٖٓ آًحٍ ػخّ (8491 ّ) ك٢ كخٍ كيٝع حُِٔ٣ي ٖٓ حُؼيٝحٕ حُ٤ٜٞى١ حُٜٔيى ُٞكيس َٗم ح٧ٍىٕ«. ٝهي‬ ‫حٗظِٔض ٌٛٙ حُوطٞحص ػِ٠ ٗوَ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٔؼيحص اُ٠ ػٔخٕ، ُظٌٕٞ طلض طَٜف حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش ٛ٘خى،‬ ‫ًٌُٝي ُٜخُق حُـ٤ٖ حُؼَر٢، ٍؿْ أٜٗخ ُْ طِٜٔٔخ ُ٨ه٤َ حٗٔـخٓخ ٓغ كظَ ح٧ْٓ حُٔظليس طٍٞ٣ي ح٧ِٓلش،‬ ‫ِٝٗٔض ٌٛٙ حُوطٞحص أ٣٠خ ٟٝغ ٝكيس ٖٓ حُوٞحص حُزَ٣ش حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ كخُش ح٫ٓظؼيحى، طلٔزخ ٫كظٔخٍ ه٤خّ‬ ‫كٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ رطِذ حُلٔخ٣ش ٝكوخ ُِٔؼخٛيس. (76) ٝك٢ حُؼخٗ٢ ٖٓ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ هخّ َٗم ح٧ٍىٕ كؼ٬ رطَم‬ ‫(86)‬ ‫رخد حُٔؼخٛيس كظْ آٍخٍ ًظ٤زش رَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش.‬ ‫911‬
  • 120.
    ‫ًخٕ ػخّ (8491ّ) هي ريأ َٓ٘هخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓغ اًػخٕ رَ٣طخٗ٤خ ُوطش َٗم ح٧ٍىٕ حُوخٟ٤ش ربٍٓخٍ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ اُ٠ ىحهَ كِٔط٤ٖ حٗٔـخٓخ ٓغ َٓ٘ٝع طؤ٤ْ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٝأٓ٬ ك٢ آٌخٗ٤ش ط٘ل٤ٌ ح٧َٓ رؤىٗ٠ كي ٖٓ‬ ‫ح٧ػٔخٍ حُوظخُ٤ش. ٝحٗظٜ٠ ًُي حُِوخء رزوخء ؿ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ حُوٞس حُؼَر٤ش حُٞك٤يس حُلخػِش ك٤ٔخ رو٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬ ‫حُؼَر٤ش. ؿ٤َ إٔ ٌٓخٗش َٗم ح٧ٍىٕ ٌٛٙ ُْ طٌٖ هي طلووض ا٫ ٓوخرَ ػٖٔ رخٛع. رؼي أَٜٗ ٖٓ ح٧ػٔخٍ حُوظخُ٤ش‬ ‫حُٔظوطؼش، طٔو٠ض حُلَد ػٖ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ ك٤خُس ؿٔ٤غ ح٧ٍحٟ٢ حُُٔ٘ٔٞش رليٝى ح٧ْٓ حُٔظليس، اٟخكش‬ ‫اُ٠ ٓٔخكخص هخٍؽ طِي حُليٝى، ك٢ ك٤ٖ إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ، ٖٓ ؿخٗزٚ، هي طؼَٝ ُِ٠ؼق ؿَحء ح٫كظوخٍ اُ٠‬ ‫حُٔ٬ف، رٔزذ ػُِظٚ حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝٗظ٤ـش ح٩كٔخّ رخ٩هلخم ٝحُِٜ٣ٔش حٌُ١ ًخٕ ٫ ري ك٢ ٓخثَ‬ ‫ح٧كٞحٍ ٖٓ إٔ ٣ظوخٓٔٚ ٓغ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٍؿْ حُ٘ـخف حُ٘ٔز٢ ُِـ٤ٖ حُؼَر٢. ٌٝٛح حُظزخ٣ٖ ك٢ حُُٕٞ ر٤ٖ‬ ‫آَحث٤َ َٝٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣ظـخُٝ ٓـَى حهظ٬ٍ حُظٞحُٕ ك٢ هٞطٜٔخ حُؼٌَٔ٣ش اُ٠ ٓ٤خى٣ٖ أهَٟ ًؼ٤َس.‬ ‫كبَٓحث٤َ ًخٗض هي كِٜض ػِ٠ حػظَحف ًَ ٖٓ حُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝح٫طلخى حُٔٞك٤٤ظ٢؛ أٓخ َٗم ح٧ٍىٕ كِْ ٣ٌٖ‬ ‫أ١ ٖٓ حُطَك٤ٖ هي حػظَف رٚ، طلض ًٍ٣ؼش روخثٚ ٓزخُـخ ك٢ حُـَم ر٤ٖ أك٠خٕ رَ٣طخٗ٤خ. ٝٓغ إٔ حُٞ٫٣خص حُٔظليس‬ ‫حػظَكض رَ٘م ح٧ٍىٕ رؼي َٜٗ ٝحكي، كبٕ ح٫طلخى حُٔٞك٤ظ٢ ُْ ٣لؼَ ًُي كظ٠ ػخّ (5591 ّ) ٌٓٔ٘خ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، أه٤َحَ، ٖٓ ىهٍٞ ح٧ْٓ حُٔظليس. ٝػ٘يٓخ ِٝٛض حُوٞحص حُزَ٣طخٗ٤ش اُ٠ حُؼوزش ٝحطٌخٍ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠‬ ‫كٔخ٣ظٜخ ػخى حُظٍٜٞ اُ٠ حٌُحًَس ٖٓ حُٔخٟ٢ (ك٢ حُؼَ٘٣٘٤خص) رظزؼ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ ُزَ٣طخٗ٤خ. ؿ٤َ إٔ ٓيٟ‬ ‫حُظٜي٣ي حُؼٌَٔ١ ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔلظَٔ ح٥ٕ أٛزق أًزَ ٝأٝٓغ رٌؼ٤َ ٖٓ هطَ حُـخٍحص حُٞٛخر٤ش ك٢ طِي حُلوزش.‬ ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ رلخؿش ٓخٓش اُ٠ ح٫طلخم ٓغ آَحث٤َ ُلٔخ٣ش ٓٞهؼٚ ك٢ كِٔط٤ٖ، رَ ٝكظ٠ ٝكيطٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش‬ ‫رخٌُحص، ًٔخ أٗخٍص حُٔوخٝف، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔظؼخ رظلٞم ٣ٌٔ٘ٚ ٖٓ طلو٤ن ًُي حُ٘ٞع ٖٓ ح٫طلخم حُوخىٍ ػِ٠‬ ‫كٔخ٣ش ٌٓخٗظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش ػِ٠ حُٔيٟ حُطٞ٣َ. ٝرٍٜٞس هخٛش رو٢ ٜٓ٤َ حُويّ حٌُ١ ١خُٔخ ًخٕ ٗوطش ه٬ف‬ ‫اهِ٤ٔ٤ش ىحثٔش ه٠٤ش ٓؼِوش ٝٓؼخٍ ِٗحع. ٝهي ًخٕ حُٔٔظوزَ ٓللٞكخ رويٍ ًز٤َ ٝٓظِح٣ي ٖٓ ح٧هطخٍ ٖٓ ٝؿٜش ٗظَ‬ ‫ػزي هللا.‬ ‫021‬
  • 121.
    ‫77) واَطفأ انطًىح‬ ‫طويّ َٗم ح٧ٍىٕ كخً٣خ كٌٝ َٜٓ ٗلٞ ١خُٝش حُٜيٗش ك٢ آًحٍ ػخّ (9491 ّ). ؿ٤َ إٔ ح٫ؿظٔخػخص ُْ طٌٖ ا٫‬ ‫ٌِٗ٤ش، ٧ٕ ٓؼظْ حُٔلخٟٝخص طٔض َٓح ك٢ حُ٘ٞٗش ر٤ٖ ػزي هللا ٝح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ رٍٜٞس ٓزخَٗس. (7) ٝطِي حُِوخءحص‬ ‫حُظ٢ طٔض هخٍؽ ا١خٍ حَُٔحهزش ٗزٚ حُؼِ٘٤ش ٝح٩َٗحف حُيُٝ٢ ًخٗض رخٛظش حُظٌخُ٤ق. ًٌُي ٗخٍ حُظ٘خكْ حَُ٘م‬ ‫أٍىٗ٢ ـ حَُٜٔ١ هٔطٚ حُٔ٘ئّٝ ٖٓ ح٧ٍٝ حُلِٔط٤٘٤ش. ًخٕ كْٔ ٓٔؤُش حُ٘وذ أكي حُو٠خ٣خ حَُث٤ٔ٤ش حُٔطَٝكش‬ ‫ػِ٠ ٓلخٟٝخص حُٜيٗش. كوَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس ك٢ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ هي ؿؼَ حُ٘وذ ؿِءح ٖٓ‬ ‫حُؤْ حُ٤ٜٞى١ ٖٓ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ حٓظَحط٤ـ٤٤ٖ رَ٣طخٗ٤٤ٖ ٓخ ُزؼٞح، رؼي إٔ ًخٗض هٞحص آَحث٤ِ٤ش هي حكظِض‬ ‫حُـِ٤َ حُـَر٢ ٓظلي٣ش هَحٍ حُظؤ٤ْ، إٔ ىػٞح اُ٠ ٛلوش ٣ٌٜٔ٘خ إٔ طٌَ٘ ح٧ٓخّ حُٔ٘خٓذ ُظٔٞ٣ش طلخٟٝ٤ش ٣ظْ‬ ‫ٖٓ ه٬ُٜخ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ ح٫كظلخظ رخُـِ٤َ حُـَر٢ ٓوخرَ طوِ٤ٜخ ػٖ حُ٘وذ ؿِث٤خ أٝ ًِ٤خ. ٝكظ٠ َٜٗ طَ٘٣ٖ‬ ‫ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ُْ طٌٖ حُوٞحص ح٩َٓحث٤ِ٤ش هي ٍٓوض أ١ ٝؿٞى ُٜخ اُ٠ حُـ٘ٞد ٖٓ رجَ حُٔزغ ٓٔخ ؿؼَ‬ ‫ٓؼَ ٌٛٙ حُٜلوش هخرِش ُِظ٘ل٤ٌ.‬ ‫ٌٝٛح حُ٘ٞع ٖٓ حُظٔٞ٣ش ًخٕ ٓظٔٔخ رل٠٤ِش اُحُش حُظيحهَ ر٤ٖ حُؤٔ٤ٖ حُ٤ٜٞى١ ٝحُؼَر٢ ٖٓ كِٔط٤ٖ‬ ‫»حُٔظ٠خكَ٣ٖ ك٢ ػ٘خم ػيحث٢ ٓؼَ ػؼزخٗ٤ٖ ٓظٜخٍػ٤ٖ« (2) ػٖ ١َ٣ن ؿؼِٜٔخ، ًِ٤ٜٔخ، أًؼَ طٔخٌٓخ. ًٝخٕ ٖٓ‬ ‫ٗؤٕ ًُي إٔ ٣ِز٢ كخؿخص رَ٣طخٗ٤خ ح٩ٓظَحط٤ـ٤ش ػٖ ١َ٣ن طٌٔ٤ٖ حُوٞحص ٝحَُٔحكن حُزَ٣طخٗ٤ش ك٢ ٓ٘طوش حُو٘خس‬ ‫ٖٓ ح٫ٍطزخ١ رَح ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ. ؿ٤َ إٔ حُؼِٔ٤خص حُؼٌَٔ٣ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش ٟي َٜٓ ك٢ َٜٗ١ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ‬ ‫ًٝخٕٗٞ ح٧ٍٝ، ٝػِٔ٤ش حُِكق رخطـخٙ حُؼوزش ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (8491 ّ) ًخٗض هي أىهِض حُٞكيحص‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٤ش اُ٠ حُٔ٘طوش. ُْ طٌٖ َٜٓ، رٔزذ ٟؼلٜخ حُؼٌَٔ١، ٝ٫ َٗم ح٧ٍىٕ، رٔزذ ٓ٤خٓظٚ حُِٔظِٓش رؼيّ‬ ‫حُوظخٍ ىحهَ ح٧ؿِحء حُ٤ٜٞى٣ش ٖٓ كِٔط٤ٖ، كٔذ هَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ػٖ ح٧ْٓ حُٔظليس، هخىٍس ػِ٠ حُيكخع ػٖ‬ ‫حُ٘وذ، ًٔخ ُْ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ هخىٍس ػِ٠ حُظيهَ ػٌَٔ٣خ اُ٠ ٓخ رؼي كٔخ٣ش ح٧ٍحٟ٢ حَُ٘م أٍىٗ٤ش ك٢ حُؼوزش‬ ‫ٝرٔزذ ػـِ رَ٣طخٗ٤خ ػٖ حُظلَى رٍٜٞس ٓزخَٗس، هخٓض رظ٘ـ٤غ كِ٤لظ٤ٜخ َٜٓ َٝٗم ح٧ٍىٕ رخػظٔخى ٓٞهق‬ ‫طلخٟٝ٢ ٓٞكي ك٢ ٍٝىّ ك٤ٔخ ٣وٚ حُ٘وذ، ٌُٖٝ حُؼ٬هخص حُٔظيٍٛٞس ر٤ٖ حُزِي٣ٖ كخُض ىٕٝ حُؼَٔ حُٔ٘ٔن.‬ ‫ًٝخٕ ػيحء َٜٓ ُؼزي هللا هي ط٘خٓ٠ ؿَحء حطٜخٓخص رؤٕ ح٧ه٤َ ًخٕ هي طٞح١ؤ ٓغ آَحث٤َ ك٢ ٛـٔخطٜخ ٟي حُوٞحص‬ ‫حَُٜٔ٣ش ك٢ حُ٘وذ ه٬ٍ َٜٗ١ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ًٝخٕٗٞ ح٧ٍٝ. (3) ًٔخ إٔ َٜٓ ُْ طٌٖ طَ٣ي ٍإ٣ش طؼخظْ ٌٓخٗش‬ ‫ػزي هللا، ك٠٬ ػٖ أٜٗخ ًخٗض ط٘ؼَ رؤٕ حَُؿَ ًخٕ ٗي٣ي "حُظوِذ" ٝؿ٤َ ؿي٣َ، رخُظخُ٢، رخُؼوش ًَ٘٣ي طلخٟٝ٢.‬ ‫أٓخ رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا كوي ٍكٞ حُظؼخَٓ ٓغ حَُٜٔ٣٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح، رخػظوخىٙ، ٣ئ٣يٕٝ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢‬ ‫ٝ٣يػٔٞٗٚ. ٝك٤ٔخ ًخٗض َٜٓ طلخٝٝ ر٘ؤٕ ٛيٗظٜخ ٓغ آَحث٤َ أُق ػزي هللا، كٔذ ٓخ ؿخء ك٢ حُظوخٍ٣َ، ػِ٠‬ ‫(4)‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ١خُزخ ْٜٓ٘ اػطخءٙ ؿِس ري٫ ٖٓ طوي٣ٜٔخ َُٜٔ.‬ ‫ٓغ ٍٝٛٞ َٗم ح٧ٍىٕ اُ٠ ٍٝىّ ك٢ آًحٍ، ًخٗض آَحث٤َ هي ٟٔ٘ض حُلٍٜٞ ػِ٠ حُـِء حُـَر٢ ٖٓ حُ٘وذ‬ ‫ٖٓ َٜٓ، ٝأٛزلض رخُظخُ٢ ك٢ ٓٞهق أهٟٞ اُحء َٗم ح٧ٍىٕ. ٝرخُلؼَ كبٕ آَحث٤َ أٍؿؤص ػِٔ٤ش طٞه٤غ أ٣ش‬ ‫حطلخه٤ش ٝهق ا١٬م ٗخٍ؛ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طلٌْ ٓٞهل٢ حُيُٝ٤ظ٤ٖ ه٬ٍ ٓزخكؼخص حُٜيٗش، اُ٠ ك٤ٖ حٓظٌٔخٍ‬ ‫حكظ٬ُٜخ ُِ٘وذ. ٍٝىح ػِ٠ ًُي رخىٍص رَ٣طخٗ٤خ اُ٠ آٍخٍ حُظؼِ٣ِحص اُ٠ حُؼوزش ُلٔخ٣ش ٓ٘لٌ َٗم ح٧ٍىٕ حُٞك٤ي‬ ‫ػِ٠ حُزلَ. (5) ٝرظَٓ٤ن ٝؿٞىٛخ ك٢ حُ٘وذ هخٓض آَحث٤َ ػِٔ٤خ ربهَحؽ طِي حُزوؼش ٖٓ ىحثَس ٓلخٟٝخص حُٜيٗش،‬ ‫حُظ٢ ُْ طٌٖ ٜٓظٔش ا٫ رظؤٓ٤ٖ حُليٝى ًٔخ ًخٗض ُيٟ طٞهق حُوظخٍ. ٝرخُظخُ٢ كوي طْ اٍؿخء رلغ ٍؿزش ػزي هللا ك٢‬ ‫حُلٍٜٞ ػِ٠ َٓٔ اُ٠ ٓخكَ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ػزَ حُ٘وذ اُ٠ ك٤ٖ حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ِٓٔ٤ش ك٢‬ ‫حُٔٔظوزَ. ٝهي ٓخػيص ٍؿزظٚ حُـخٓلش ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓؼَ ٌٛح حُظؼي٣َ ػِ٠ ىكؼٚ اُ٠ ٓخ رؼي ٓزخكؼخص حُٜيٗش‬ ‫رخطـخٙ ٓلخٟٝخص ِٓٔ٤ش هخثٔش ػِ٠ ٓوخ٣٠خص اهِ٤ٔ٤ش.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ حُ٘وذ حٌُٔخٕ حُٞك٤ي حٌُ١ طْ ك٤ٚ ح٫ُظلخف ػِ٠ ػزي هللا ك٢ ٓلخٟٝخص حُٜيٗش. كل٢ حُ٘ٔخٍ ك٘يص آَحث٤َ‬ ‫هٞحطٜخ ػِ٠ حُـزٜش حُؼَحه٤ش ر٤ٖ ؿ٘٤ٖ ٝ١ٌَُّٞ، ك٤غ ًخٗض ٝكيس ٖٓ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ هٞحٜٓخ أُلخٕ ٌٓٞٗش ػِ٠‬ ‫إٔ طلَ ٓلَ حُوٞحص حُؼَحه٤ش حُٔئُلش ٖٓ ػَ٘٣ٖ أُلخ. (٧ٓزخد ًحص ػ٬هش رخ٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢، ًخٕ حُ٘ظخّ‬ ‫حُؼَحه٢ هي ٍكٞ طٞه٤غ أ٣ش ٛيٗش ٓغ آَحث٤َ. ٝهي ك٠َ ح٫ٗٔلخد ٖٓ كِٔط٤ٖ ٓلخكظخ ػِ٠ كخُش كَد ٍٓٔ٤ش‬ ‫ٝإ ر٬ ٓؼ٘٠، ػِ٠ ح٫ػظَحف رخُِٜ٣ٔش). ٝك٢ ٓزخكؼخص َٓ٣ش رخُ٘ٞٗش أرِؾ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ػزي هللا أْٜٗ ًخٗٞح‬ ‫٣ؼظزَٕٝ اريحٍ حُوٞحص حُؼَحه٤ش روٞحص ػخثيس َُ٘م ح٧ٍىٕ حٗظٜخًخ ُٞهق ا١٬م حُ٘خٍ، ًٝخٗٞح ٓ٤َىٕٝ ػِ٤ٚ رخُوٞس‬ ‫ٓخ ُْ ٣ٞحكن ػزي هللا ػِ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ َٗ٣٢ رؼٔن ػَ٘س أٓ٤خٍ ػِ٠ حٓظيحى حُـزٜش. ٛل٤ق إٔ ؿِٞد ىػخ ػزي هللا‬ ‫اُ٠ (حطٜخّ آَحث٤َ رخُوي٣ؼش) ٝهخّ ً٤ًَزَح٣ي رؼوي حُٔوخٍٗخص ر٤ٖ أكؼخٍ آَحث٤َ ٝطلًَخص ٛظَِ ك٢‬ ‫121‬
  • 122.
    ‫ط٘٤ٌِٞٓٞكخً٤خ، ؿ٤َ إٔرَ٣طخٗ٤خ ُْ طٔظطغ إٔ طظيهَ، ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ طٌٖ ٓٔظؼيس ُِو٤خّ رٔؼَ ٌٛح حُظيهَ.‬ ‫ٝرخُلؼَ كبٕ حُٔٔؼَ ح٧َٓ٣ٌ٢ رؼٔخٕ حٌُ١ ًخٕ هي ًظذ اُ٠ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش ٗخؿزخ ح٫ٓظَحط٤ـ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش روٞس،‬ ‫ًخٕ هي طْ طًٌ٤َٙ، ك٢ حَُٓخُش حُـٞحر٤ش، رَٔطزظٚ حُيٗ٤خ ٝرِـش رخُـش حُليس. ٝأه٤َح ٝحكن ػزي هللا حُوخثق ػِ٠‬ ‫ٜٓ٤َ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ ٓخ ٣ِحٍ ٗي٣ي ح٫كظوخٍ اُ٠ حٌُه٤َس، ػِ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ َٗ٣٢ رؼٔن ػ٬ػش أٓ٤خٍ‬ ‫ٝرطٍٞ أٍرؼ٤ٖ ٓ٤٬ ك٢ حُٔخػش حُؼخُؼش ٖٓ كـَ حُ٤ّٞ حَُحرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ آًحٍ ُلظش حٗظٜخء ٓيس ح٩ٌٗحٍ‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٢.‬ ‫ًٝ٘ٞع ٖٓ حُٔؼخِٓش رخُٔؼَ طٔض حُٔٞحكوش ػِ٠ طٔٞ٣ش حٌُٔ٘٬ص حُليٝى٣ش ك٢ ٓ٘طوش حُوِ٤َ رٔخ ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ‬ ‫٣ل٠٢ اُ٠ طٌٔ٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ طلو٤ن ٌٓٔذ ٛـ٤َ ػِ٠ ٛؼ٤ي ح٧ٍٝ، ٌُٖٝ ٌٛح ُْ ٣ئى رؤ١ ٌَٗ ٖٓ‬ ‫ح٧ٌٗخٍ اُ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ كويحٕ ٓ٘طوش ١ٌَُّٞ ـ ؿ٘٤ٖ حٌُ١ أػَ ِٓزخ ػِ٠ ٓض ػَ٘س هَ٣ش ٝهْٔ ٝػ٬ػ٤ٖ أُلخ‬ ‫(6)‬ ‫ٖٓ حٌُٔخٕ.‬ ‫ٓخ إ طْ اػ٬ٕ َٗٝ١ حُٜيٗش كظ٠ طلـَص حُظظخَٛحص ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٝهي أكْ حُوَٝ٣ٕٞ ٝحُل٬كٕٞ حٌُ٣ٖ‬ ‫رو٤ض أٍحٟ٤ْٜ كـؤس ك٢ حُـخٗذ ح٩َٓحث٤ِ٢ ٖٓ حُليٝى رَٔحٍس حٓظؼ٘خث٤ش هخٛش. أٌَٗٝح ػِ٠ ػزي هللا كن حُظلخٝٝ‬ ‫ر٘ؤٕ أٍٝ ُ٤ٔض ُٚ، ٝٛ٢ ح٧ٍٝ حُظ٢ كَٛٞح ػِ٠ كٔخ٣ظٜخ ه٬ٍ حُلَد، ٝهي كخُٝٞح، ػزؼخ اػخىس حُ٘ظَ ك٢‬ ‫حُٜيٗش. ٝٓخ ُزؼٞح إٔ طِٞٛٞح اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ أًؼَ كَٛخ ػِ٠ ح٫طلخم ٓغ آَحث٤َ ٓ٘ٚ ػِ٠‬ ‫ٍهخثْٜ ْٛ، ٝحطٜٔٞح ٝكي َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ٓزخكؼخص حُٜيٗش رؼيّ حٌُلخءس ك٢ طو٘٤خص هَحءس حُوَحث٢. ًٝخٗض ٝؿٜخص‬ ‫ٗظَ حَُٔحهز٤ٖ حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ٝح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ ٓظلوش. كوي ػِن ؿٞ رَحٕٝ، ٗ٤خرش ػٖ حُوَٜ٘ حُؼخّ حُزَ٣طخٗ٢ ك٢ حُويّ،‬ ‫ٓظليػخ ػٖ (حٗطزخع حُـزخء ٝح٫ٓظٜظخٍ حُؼخّ) حٌُ١ طًَٚ حَُ٘م أٍىٗ٤ٕٞ، ًٔخ هخٍ ٓخٍى ا٣ؼَ٣يف، حُؼ٠ٞ‬ ‫ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ ٛ٤جش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش، إ ٜٓٔظٚ حُٜؼزش أٓخٓخ أٛزلض أًؼَ ٛؼٞرش ؿَحء (ه٤خّ ػزي هللا رز٤غ‬ ‫(7)‬ ‫ًَ ٗ٢ء ك٢ حُلُٞس).‬ ‫طٔؼِض حُلٜ٤ِش حُٜخك٤ش ُِٜيٗش رؤخٍس حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ، ٝحُظٔزذ ك٢ أػيحى أًزَ ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ. ًٌُٝي كبٕ‬ ‫حُٜيٗش أُِٓض َٗم ح٧ٍىٕ رلَحٓش حُليٝى ر٤ٖ آَحث٤َ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش حُظ٢ ًخٕ رؼٞ أِٜٛخ حُـيى ٣ـٜيٕٝ‬ ‫ُؼزٍٞٛخ ك٢ ٓز٤َ حٓظؼخىس ٓٔظٌِخطْٜ حُٜٔـٍٞس ٍُٝحػش أٍحٟ٤ْٜ، ك٤ٔخ ًخٕ رؼ٠ْٜ ح٥هَ ٣ؤِٕٓٞ ك٢ ٓظخرؼش‬ ‫حُ٘٠خٍ ٟي آَحث٤َ. ٌٌٝٛح كوي ريح ػزي هللا ٝكٌٞٓش َٗم ح٧ٍىٕ ٟي ٜٓخُق حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُٔظًَٝ٤ٖ طلض‬ ‫ٍػخ٣ظٜٔخ.‬ ‫ٌِٗض حُٜيٗش َٟرش هخٓ٤ش ُؼِٔ٤ش طؼِ٣ِ ٌٓخٗش ػزي هللا ك٢ كِٔط٤ٖ. ؿ٤َ إٔ ح٧ٗظخٍ طلُٞض ػ٘ٚ رؼٞ حُ٘٢ء‬ ‫ؿَحء ح٫ٗو٬د حُؼٌَٔ١ حٌُ١ طْ ك٢ ٍٓٞ٣ش ك٢ حُلخى١ ٝحُؼ٬ػ٤ٖ ٖٓ آًحٍ ػخّ (9491 ّ) ٝحٌُ١ أُحف ػٖ حُلٌْ‬ ‫هٜٔٚ حُِيٝى ك٢ ىٓ٘ن ٌٓ٘ أٓي ١ٞ٣َ ٌَٗ١ حُوٞطِ٢، ُٜخُق ٗظخّ ػٌَٔ١ رو٤خىس حُؼو٤ي كٔ٘٢ حُِػ٤ْ. ٝػِ٠‬ ‫حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٛح حُليع حُيحٍ ػِ٠ ػيّ ح٫ٓظوَحٍ حُيحهِ٢ (8) أػخى ا٣وخظ حٛظٔخٓٚ رٍٔٞ٣ش، كبٕ ح٫ٗو٬د أىٟ اُ٠‬ ‫ارَحُ ح٧هطخٍ حُٔظٞهؼش ك٢ حُٔٔظوزَ رٟٞٞف ٗي٣ي. ٓخْٛ، ٓؼ٬، ك٢ اٗخػش حُلٌَس حُوخثِش رؤٕ حُؼٌَٔ٣٤ٖ هي‬ ‫٣ٌٕٞٗٞ ػِ٠ ٛؼ٤ي حُلٌْ أك٠َ ٖٓ حُٔيٗ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي حٟطِؼٞح رٜٔٔش ٍثخٓش ػِٔ٤ش ٟ٤خع كِٔط٤ٖ. ٝهي‬ ‫ه٤َ إ ٓؼَ ٌٛح حٌُ٬ّ حٗظَ٘ ر٤ٖ ٛلٞف حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ػٖ ١َ٣ن حُٞكيحص حُؼٌَٔ٣ش حُؼَحه٤ش ٝكِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫ٓخهط٤ٖ. ٝك٢ ؿ٠ٕٞ َٜٗ ٝحكي رؼي حٗو٬د حُِػ٤ْ حُ٘خؿق ١ـض اٗخػخص ػٖ حٗو٬د ٝٗ٤ي ٟي ػزي هللا‬ ‫٣ـَ١ طير٤َٙ ٖٓ هزَ ػَد حُ٠لش حُـَر٤ش، رخُظٞح١ئ ٓغ رؼٞ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ١خؿ٤ش. ٝهي طْ ُٕٝ‬ ‫ٝطوٞ٣ْ ٌٛٙ حُ٘خثؼخص رٌؼ٤َ ٖٓ حُلَٙ ٝحُؼ٘خ٣ش ك٢ ًَ ٖٓ ػٔخٕ ُٝ٘يٕ، ٝؿَٟ حطوخً طيحر٤َ ػٌَٔ٣ش ٝهخث٤ش،‬ ‫ػٖ ١َ٣ن َٗ٘ حٌُظخثذ حُزيٝ٣ش حُوخٟؼش ُو٤خىحص رَ٣طخٗ٤ش ٖٓ حُل٤ِن حُغءر٢ حُظ٢ ًخٗؾ طؼظزَ ٓٞحُ٤ش ك٢ حُٔٞحهغ‬ ‫(9)‬ ‫حُٔ٘خٓزش.‬ ‫ٝٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ هي ّ،ٗغ ٖٓ ْٟ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رٍٜٞس ٓزخَٗس ه٬ٍ ٓئطَٔ أٍ٣لخ؛ كبٕ ػزي هللا رخىٍ اُ٠‬ ‫حػظٔخى ٓخ رخص ٣ؼَف ٌٓ٘ ًُي حُٞهض رخْٓ ٓ٤خٓش »حُ٠ْ حُِحكق« (17) حُظ٢ ًخٗض هخثٔش ػِ٠ ػِٔ٤ش طـ٤٤َ‬ ‫ٓ٤خٓ٢ ٝحهظٜخى١ طئى١ اُ٠ طٞٓ٤غ ىحثَس اىحٍطٚ ٝٗلًٞٙ، ػزَ ٓخثَ أٍؿخء كِٔط٤ٖ حُوخٟؼش ٫كظ٬ٍ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ، ػٖ ١َ٣ن طؼ٤٤ٖ ٓئ٣ي٣ٚ ٝأٜٗخٍٙ ك٢ حُٔ٘خٛذ حُلٔخٓش ٝه٘ن ح٧ٛٞحص ٝحُظ٘ظ٤ٔخص حُٔ٤خٓ٤ش‬ ‫حُٔٔظوِش. ٝهي ىأد ػزي هللا ػِ٠ حٓظويحّ حُٜ٬ك٤خص حُظ٢ ًخٕ ٣ظٔظغ رٜخ ك٢ كِٔط٤ٖ ٌُٔخكؤس ح٧ٛيهخء حُويحٓ٠‬ ‫ري٫ ٖٓ ًٔذ أٛيهخء ؿيى. ٝرٔخ إٔ ٓئ٣ي٣ٚ ك٢ كِٔط٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ػِ٠ حُيٝحّ ٟٓٞ كل٘ش أهِ٤ش ٛـ٤َس، كبٕ‬ ‫ؿٜخُٙ ح٩ىحٍ١ ًخٕ ِٛ٣٬ ٟٝ٤وخ ٖٓ حُزيح٣ش، ٌٝٛح حُـٜخُ طْ ا٣ـخىٙ ُلَٝ اٍحىطٚ ػِ٠ كِٔط٤ٖ، ٫ ٖٓ أؿَ‬ ‫ططٞ٣َ ٝحٓظليحع هٞحػي طؤ٣٤ي ؿ٤يس ك٢ ا١خٍ حُظَٝف حُٔظـ٤َس ُِٔ٤خٓش حُلِٔط٤٘٤ش.‬ ‫221‬
  • 123.
    ‫ٝٗظ٤ـش ُـِٔش ٌٛٙحُظيحر٤َ، رخ٩ٟخكش اُ٠ ؿ٤خد حُزيحثَ، ٝحُلٟٞ٠ حُٔ٬ُٓش ُِلَد ٝٓخ طَطذ ػِ٤ٜخ ٖٓ حهظ٬ع‬ ‫ٌُِٔخٕ، ُحى اىٍحى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُلظٔ٤ش حُو٠ٞع ُلٌْ ػزي هللا. ؿ٤َ إٔ حُلظٔ٤ش ُْ طـؼَ حُلٌَس أًؼَ ؿخًر٤ش.‬ ‫كخُلِٔط٤٘٤ٕٞ ْٝٛ أًؼَ طؼِ٤ٔخ ٝططٍٞح ٖٓ أًؼَ٣ش أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ػخٓش،ًخٗٞح ٣٘ظَٕٝ اُ٠ ػزي هللا‬ ‫ٍُٝٝحثٚ "ٍػخس حُٔخػِ" ٗظَس حكظوخٍ ٝحُىٍحء. ٝٓؼِْٜ ٓؼَ رؼٞ ح٧ٍىٗ٤٤ٖ ًخٗٞح ػٔٞٓخ ٣ؼظزَٝٗٚ ٓٔظزيح،‬ ‫ٝ٣َٕٝ كٌٔٚ كٌٔخ كَى٣خ ٓظطَكخ. ٝهي أىٟ ح٫ٓظزؼخى حُٜٔ٘ـ٢ ٖٓ ح٧ؿِٜس ُٔئ٣ي١ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ حُٔخرو٤ٖ‬ ‫اُ٠ طؤً٤ي ٓوخٝكْٜ، ٝطؤ٣٤ي ح٫ٗؤخٓخص حُؼٔ٤وش ر٤ٖ ٛلٞكْٜ. ٝك٢ ؿ٤خد كَ٣ش ح٫هظ٤خٍ ك٤ٔخ ٣وٚ ٓٔظوزِْٜ‬ ‫حٟطَ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ُ٬ٗل٘خء أٓخّ ٓخ ٛٞ ٓلظّٞ رخٓظ٤خء ٝٗلٍٞ ُْ ٣ٌٞٗخ هخك٤٤ٖ ػِ٠ أكي.‬ ‫ًخٕ ػزي هللا آٓ٬ ك٢ طلو٤ن حُٔلظّٞ رَٔػش، رٔؼ٘٠ ٍِٓ١، ػٖ ١َم حُظَ٘٣غ ُ٘ٞع ٖٓ حُظٞك٤ي حُِـٞ١ ُِٜٞ٣ش.‬ ‫رخص حٓظويحّ ح٧ٍىٕ ري٫ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ، ًٝخٕ هي ظَٜ َُِٔس ح٧ُٝ٠ ك٢ ىٓظٍٞ (7491 ّ) ٓؼظٔيح ك٢ حُٞػخثن‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش رؼي حُٜيٗش. أٓخ ػزخٍطخ كِٔط٤٘٢ َٝٗم أٍىٗ٢ طْ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ ٗزٌٛٔخ، كظ٠ ؿَٟ أه٤َح كظَٛٔخ ك٢‬ ‫حُٔؼخٓ٬ص حَُٓٔ٤ش هز٤َ حٗظوخرخص (0591 ّ) ك٢ ٓٔؼ٠ ًخٕ ٣ٜيف اُ٠ ٛ٤خؿش ٛٞ٣ش أٍىٗ٤ش ٝحكيس. ٝطوٍَ‬ ‫حُلي٣غ، ٖٓ ًُي حُظخٍ٣ن ٝٛخػيح، ػٖ ؿِأ١ حٌُِٔٔش رٞٛلٜٔخ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ٝحُ٠لش حُـَر٤ش. (77) ُوي ًخٕ‬ ‫ًُي طـ٤٤َح ك٢ ح٧ٓٔخء ُْ ٣ٌظذ ُٚ أ١ ٗـخف. ٛل٤ق إٔ ح٧ٍىٕ كَ رُٜٔٞش ٓلَ َٗم ح٧ٍىٕ حُؼو٤َ ػِ٠ حُِٔخٕ‬ ‫ٝح٧ًٕ، ٌُٖٝ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ظِٞح ٣ؼظَزََٕٝ ٝ٣ؼظزَٕٝ أٗلْٜٔ كِٔط٤٘٤٤ٖ. ٓخ ُزؼض ػزخٍس حُ٠لش حُـَر٤ش إٔ أٛزلض‬ ‫ػزخٍس ُِظٔ٤٤ِ، ك٢ ك٤ٖ رو٤ض ػزخٍس حُ٠لش حَُ٘ه٤ش، ٍؿْ حٓظويحٜٓخ ك٢ حُيٝحثَ حَُٓٔ٤ش، ػخؿِس ػٖ حُظٞؿَ‬ ‫حُلؼِ٢ ك٢ حُوخّٓٞ حُ٘ؼز٢. ٝرخُلؼَ كبٕ حُـٍٜٔٞ ُْ ٣ٌٖ ٣ظليع ا٫ ػٖ "حُ٠لش" رٔؼ٘٠ حُ٠لش حُـَر٤ش رخػظزخٍ‬ ‫طلي٣ي حُـٜش أَٓح ُحثيح ٝؿ٤َ ٍَٟٝ١. (ٖٝٓ ح٥ٕ ٣ظْ حٓظويحّ ػزخٍس َٗم ح٧ٍىٕ ُِي٫ُش كَٜح ػِ٠ حُٔ٘طوش‬ ‫ح٧ٍىٗ٤ش حُٞحهؼش اُ٠ حَُ٘م ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ.)‬ ‫ٍرٔخ ًخٕ حُو٠ٞع ُلٌْ ح٧ٍىٕ أَٓح ٓلظٞٓخ، ٌُٖٝ حُظوِ٢ ػٖ حُٜٞ٣ش ُْ ٣ٌٖ ٜٓ٬. كوي حٓظَٔ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ‬ ‫٣َٕٝ أٗلْٜٔ كِٔط٤٘٤٤ٖ، ٖٝٓ حُٔلخٍهخص حُٔخهَس إٔ ٓ٤خٓخص ػزي هللا ح٫هظٜخى٣ش حُوخثٔش ػِ٠ حُظٔ٤٤ِ، ك٠٬ ػٖ‬ ‫ٍَٟٝس ط٘ظ٤ْ اؿخػش ح٧ًؼَ٣ش حُظ٢ رخطض ح٥ٕ رخثٔش ًخٗض ٛ٢ ح٧هَٟ طو٠٢ رخُ٘ظَ اُ٤ْٜ رٞٛلْٜ كِٔط٤٘٤٤ٖ.‬ ‫حٓظَٔص ػِٔ٤خص ١َى حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ آَحث٤َ ه٬ٍ ػخّ (9491 ّ) (27) ٌُٖٝ حُظلَى حُـٔخٛ٤َ١ حٌُؼ٤ق‬ ‫ُ٬ؿج٤ٖ ًخٕ، ٓغ حُٜيٗش، هي طزخ١ؤ كزخص طوٞ٣ْ أػيحىْٛ ٝكخؿخطْٜ رويٍ أًزَ ٖٓ حُيهش أَٓح ٌٓٔ٘خ. كل٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ‬ ‫(9491 ّ) هيٍ ٛ٘يٝم ١ٞحٍة ح٧١لخٍ حُظخرغ ُ٨ْٓ حُٔظليس حُؼيى ح٩ؿٔخُ٢ ُ٬ؿج٤ٖ حُلخِٛ٤ٖ ػِ٠ ح٩ؿخػش ك٢‬ ‫ًَ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رـ (884815) ٗٔٔش. ًٝخٕ كٞحُ٢ ٓجش أُق ٖٓ ٛئ٫ء ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫رخٌُحص، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ حُزخهٕٞ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (37) (طزخ٣٘ض ح٧ػيحى ك٢ ح٧َٜٗ حُ٬كوش رٔويحٍ ػَ٘٣ٖ أُلخ ؿَحء‬ ‫حُظ٘و٬ص حُٔٔظَٔس ٌُِٔخٕ، ٝٗظ٤ـش ٗـخف حُزؼٞ ك٢ حُؼؼٍٞ ػِ٠ أٓزخد ٓؼ٤٘ش ٌٓ٘ظْٜ ٖٓ ٗطذ أٓٔخثْٜ ٖٓ‬ ‫ٓـ٬ص ح٩ؿخػش). (47) حٓظوَ حُ٬ؿجٕٞ ر٤ٖ (000334) ٗٔٔش ٖٓ ٌٓخٕ حُ٠لش حُـَر٤ش ح٧ِٛ٤٤ٖ ٝ(000674)‬ ‫ٗٔٔش ٖٓ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًخٗٞح ٓزؼؼَ٣ٖ ك٢ ٓوظِق أٍؿخء حُ٠لش حُـَر٤ش ًٝخٗض أًزَ طـٔؼخطْٜ ك٢ رِيحص‬ ‫حُوِ٤َ ٍٝحّ هللا ٝٗخرِْ ٝكُٜٞخ أٝ هَ٣زخ ٜٓ٘خ، ك٢ ك٤ٖ ًخٗض ح٧ػيحى ح٧ًزَ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٓظًَِس ك٢ اٍري‬ ‫ك٢ حُ٘ٔخٍ، ٝك٢ ػٔخٕ حُظ٢ ط٠وْ كـْ ٌٓخٜٗخ ُ٤ٜزق (000021ّ) ٓغ كٍِٞ طَ٘٣ٖ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0591 ّ)‬ ‫رؼي إٔ ًخٕ (00005) ريح٣ش ػخّ (8491 ّ) ٝك٢ ٝحى١ ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٓخٕ هَ٣ذ ٖٓ ٓوَ اهخٓش ػزي هللا حُ٘ظٞ١ ك٢‬ ‫(57)‬ ‫حُ٘ٞٗش.‬ ‫ًخٕ َٗم ح٧ٍىٕ ٖٓ حُزيح٣ش هي ٝكَ حُوزِ ُِٔؼُٞ٣ٖ، ٓ٘لوخ ٓزِـخ ٖٓ حُٔخٍ ٓخ ٣َٜ اُ٠ كٞحُ٢ ػٔخٗ٤ش آ٫ف ؿ٘٤ٚ‬ ‫ك٢ حُ٤ّٞ. (67) ٝٓخ ُزغ ٌٛح حُٔزِؾ، ٝهي ًخٕ ػزجخ ػو٤٬ ػِ٠ ٓ٤ِحٗ٤ش َٗم ح٧ٍىٕ حُٔظٞحٟؼش، إٔ حٍطلغ ٓغ ه٤خّ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ رظٞٓ٤غ ٝؿٞىٙ ك٢ كِٔط٤ٖ، ؿَحء ٟٔٚ ُٔ٘خ١ن ًخٗض ٖٓ هزَ طيحٍ ٖٓ هزَ حُؼَحم َٜٝٓ، ٝٓغ‬ ‫طِح٣ي أػيحى حُ٬ؿج٤ٖ. كٔغ كٍِٞ هَ٣ق ػخّ (8491 ّ) هيٍ ً٤ًَزَح٣ي إٔ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٕ ٣٘لن ٓزِؾ أٍرؼ٤ٖ‬ ‫أُلخ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص ك٢ حَُٜ٘. (77) ٌُٖٝ ٌٛح حُٔزِؾ، ٍؿْ طٌ٘٤ِٚ ػزجخ ػو٤٬ ؿيح ػِ٠ حُٔٞحُٗش حَُ٘م أٍىٗ٤ش، ًخٕ‬ ‫ِٛ٣٬ رخُٔوخٍٗش ٓغ كخؿخص حُ٬ؿج٤ٖ حٌُ٣ٖ »ٓخ ُزؼض رطخُظْٜ حُؤَ٣ش ٝآكخم حٓظويحْٜٓ حُٔٔيٝىس حُٜٔلٞرش‬ ‫رخُوِن ٝحُوٞف ٖٓ حُٔٔظوزَ، ٖٝٓ آٌخٗ٤ش حٓظَٔحٍ حُٔٔخػيحص حُٔلِ٤ش إٔ طٔو٠ض ػٖ هيٍ ٓظِح٣ي ٖٓ‬ ‫ح٫ٟطَحد، ٝػيّ ح٫ٍط٤خف ٝػٖ ط٘خٓ٢ حُٔو٢ ٝح٫ٓظ٤خء«. (87) ٝهي ؿَٟ حُظول٤ق ٖٓ ٝ١ؤس حُٟٞغ رؼٞ‬ ‫حُ٘٢ء ك٤ٖ أهيّ ٛ٘يٝم اؿخػش ٟلخ٣خ حٌُٞحٍع حُظخرغ ُ٨ْٓ حُٔظليس ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رخُٜٔٔش ك٢ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢‬ ‫ٖٓ ػخّ (8491 ّ)، ٍٝحف ٣ويّ ٓؼٞٗش رٔ٤طش اُ٠ إٔ أٛزلض ًٝخُش حُـٞع ٝحُظ٘ـ٤َ حُيُٝ٤ش حُظ٢ طْ ا٣ـخىٛخ‬ ‫كي٣ؼخ هخىٍس ػِ٠ ح٫ٟط٬ع رٜٔٔش ح٩ؿخػش ٝحُظٞ١٤ٖ ك٢ أ٣خٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ).‬ ‫321‬
  • 124.
    ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓٓٔخػيس ح٧ْٓ حُٔظليس ُْ طٌٖ ح٥كخم ح٫هظٜخى٣ش رخُ٘ٔزش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ٓ٘ـؼش،‬ ‫ٗظ٤ـش حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُؼخُ٤ش ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٝٓليٝى٣ش ح٧ٍٝ حٍُِحػ٤ش، ٝٗيٍس حُٔ٤خٙ ك٢ ًَ ٌٓخٕ. ٝهي‬ ‫ٌَٗ كويحٕ حُٔخكَ حُلِٔط٤٘٢ رٞٛلٚ ٓٞهخ ُِٔ٘ظـخص حٍُِحػ٤ش ٝحُٔ٘لٌ ح٧هَد ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٓززخ‬ ‫اٟخك٤خ ُِظ٘خإّ. ٌُٖٝ رؼؼش حُٔٔق ح٫هظٜخى١ حُيُٝ٤ش (رؼؼش ً٬د) حُظ٢ ًخٗض أٝحهَ ػخّ (9491 ّ) ٗؼَص رؤٕ‬ ‫آكخم حُظ٘ٔ٤ش ح٫هظٜخى٣ش رخُ٘ٔزش َُ٘م ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ُْ طٌٖ رخُـش حُٔٞء ػِ٠ حُٔيٟ حُطٞ٣َ، َٗ١ ه٤خّ‬ ‫ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ رٍٜٞس ٓ٘ظًَش رظطٞ٣َ كٞٝ ح٧ٍىٕ ٝحٓظـ٬ُٚ، (97) ٌُٖٝ أٓخٓخ ًح ٗؤٕ ٧١ طلخإٍ ُْ ٣زي‬ ‫ٓٞؿٞىح ك٢ ؿ٤خد ٓؼَ ٌٛح حَُٔ٘ٝع حٌُ١ ُْ ٣ظلون ه٢ ػِ٠ أٍٝ حُٞحهغ. (ٝٓغ ًُي كبٕ ً٤ًَزَح٣ي ظَ ٓلؼٔخ‬ ‫رخ٧َٓ ٗظ٤ـش ا٣ٔخٗٚ رؤٕ »ح٧َٓ ُْ ٣ٌٖ ٓٔظل٤٬ رخُ٘ٔزش ُزِي َٗه٢...« ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ »إٔ حُٟٞغ ح٫هظٜخى١‬ ‫(12)‬ ‫ٝهٜٞٛخ ٓ٤ِحٕ حُٔيكٞػخص ك٢ ح٧ٍىٕ ُْ ٣ٌٖ ٣٘طٞ١ ػِ٠ أ١ ٓؼ٘٠ رخُٔؼخ٣٤َ حُـَر٤ش ح٫ػظ٤خى٣ش...«.‬ ‫كون رؼٞ أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ حُىٛخٍح ك٢ ظَٝف ح٧ُٓش. كوي حٍطلؼض أٓؼخٍ ح٧ٍٝ حٍطلخػخ ؿ٘ٞٗ٤خ،‬ ‫ٝهٜٞٛخ ك٢ حُؼوخٍحص حُل٠َ٣ش. ٝهي أريص ُٝؽ ػزي هللا حُؼخُؼش، ٗخٛيس، حُظ٢ ًخٗض طِٔي أٜٓٔخ ك٢ ًَٗش حُ٘وَ‬ ‫حَُ٘م أٍىٗ٤ش ـ حُؼَحه٤ش حٓظؼيحىح ُِٔٔخػيس ك٢ طٜٔ٤َ ٍَٓٝ حُ٤ٜٞى حُؼَحه٤٤ٖ حُٔظٞؿٜ٤ٖ اُ٠ آَحث٤َ ػزَ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ ٓوخرَ ػٖٔ. (72) أٓخ أًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، رَٜف حُ٘ظَ ػٖ أٟٝخػْٜ حُٔخروش، كوي ًخٗض ح٥ٕ رخُٔوخرَ، ك٢‬ ‫كخُش ٖٓ حُزئّ ٝحُؼُٞ.‬ ‫ُ٤ْ ػٔش أ١ ٓٔق ػخّ ٧ٓزخد حُٔؼ٤٘ش أٝ حُٜٖٔ حُٔخروش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ٝؿيٝح أٗلْٜٔ طلض ٍكٔش حَُػخ٣ش‬ ‫ح٧ٍىٗ٤ش. ًخٕ حُزؼٞ ٓ٤ٍٕٔٞٝ ٌُٝح ُْ ٣زخىٍٝح اُ٠ طٔـ٤َ أٓٔخءْٛ ك٢ هٞحثْ ح٩ؿخػش حُظ٢ ٌِٗض أٓخّ طيٝ٣ٖ‬ ‫ػيى حُ٬ؿج٤ٖ؛ كخَُٓخٓ٤َ حُٔلُٔٞش ٖٓ حُز٘ٞى حُلِٔط٤٘٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هخٍرض ٓزِؾ ػَ٘س ٓ٬٣٤ٖ ؿ٘٤ٚ، ك٤ٔخ‬ ‫رخص ح٥ٕ ٣ؼَف رخْٓ آَحث٤َ كظ٠ ػخّ (6591 ّ) أٝ رؼيٙ. ؿ٤َ إٔ ػِؼ٢ ٓٔظٌِخص حُ٬ؿج٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗض‬ ‫أٍٟخ ٝٓٔظٌِخص ؿ٤َ هخرِش ُِ٘وَ، ٝرخُظخُ٢ كوي كويص اُ٠ ؿ٤َ ٍؿؼش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ رؼٞ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ظِٞح‬ ‫(22)‬ ‫ُزؼٞ حُٞهض ٣ؤِٕٓٞ رخُظؼٞ٣ٞ.‬ ‫ٓخ ُزؼض ه٤زش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ح٫هظٜخى٣ش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش إٔ ػٔوض حٓظ٤خءْٛ حُٔ٤خٓ٢، حٌُ١ رخص‬ ‫ٓ٤خ٫ رخُٔؼَ اُ٠ حُظًَ٤ِ ػِ٠ ٗوٚ ػزي هللا، حٌُ١ أىص ٓ٤خٓخطٚ ح٫هظٜخى٣ش اُ٠ ٓ٠خػلش كيس ٓ٘خػَ حُ٠٤خع‬ ‫ٝح٫ٗٔ٬م ػٖ ح٧ٍٝ ٝحُـَرش ر٤ٖ ٛلٞف حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ُْ ٣ٌٖ ٓٔئٝ٫ ػٖ حُٔٞحٍى‬ ‫ح٫هظٜخى٣ش حُٔليٝىس ٌَُ ٖٓ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ًٔخ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ إٔ ٣لؼَ ٗ٤جخ ر٘ؤٜٗخ. ًخٗض‬ ‫هط٢ حُظ٘ٔ٤ش ٝآٌخٗ٤خص طٞك٤َ حُوَٝٝ طل٠َ َٗم ح٧ٍىٕ ٝأِٛٚ؛ كخُزِيحص حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُٜـ٤َس ًٝحص‬ ‫حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُٔظيٗ٤ش كِٜض ػِ٠ ٓ٤ِحٗ٤خص رِي٣ش ٓٔخٝ٣ش ُ٘ظ٤َطٜخ ًٝحص حٌُؼخكش حٌُٔخٗ٤ش حُؼخُ٤ش ك٢ حُ٠لش‬ ‫حُـَر٤ش. (42) ٝرٍٜٞس ػخٓش ُْ ٣ٌٖ حُظـخٍ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ٣ٔظط٤ؼٕٞ حُلٍٜٞ ػِ٠ اؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى، ػِ٠ حَُؿْ‬ ‫ٖٓ ٓزِؾ حُٔ٬٣٤ٖ حُؼَ٘س ٖٓ حُـ٘٤ٜخص حٌُ١ ؿِزٚ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ، ك٠خػلٞح رٚ كـْ ًظِش ح٧ٓٞحٍ حُٔظٞحكَس ك٢‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ.‬ ‫ٝك٢ طَهذ ٜٓ٘خ ُؼِٔ٤ش حُيٓؾ حُ٬كوش ر٤ٖ َٗم ح٧ٍىٕ ٝكِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش ٓغ اكٔخٜٓخ حُلخى رـ »ٍَٟٝس طـِ٤ق‬ ‫كزش حُيٝحء حَُ٘م أٍىٗ٤ش رطزوش ٖٓ حٌَُٔ« (52) هٍَص رَ٣طخٗ٤خ، رٜيف طلٔ٤ٖ ح٧ٟٝخع ح٫هظٜخى٣ش، اهَحٝ‬ ‫ح٧ٍىٕ ٓزِؾ ِٓ٤ٕٞ ٖٓ حُـ٘٤ٜخص، ًٔٔخػيس ط٘ٔٞ٣ش ُظٞ١٤ٖ حُ٬ؿج٤ٖ ػِ٠ أٓخّ أًؼَ ىٝحٓخ ٖٓ رَحٓؾ ح٩ؿخػش‬ ‫حُٔؼظٔيس كظ٠ ًُي حُٞهض. ًخٕ ح٧َٓ ٓؼوٞىح ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظ٘ٔ٤ش ح٫هظٜخى٣ش، اًح ٓخ طْ حٓظويحّ حُوَٝ‬ ‫ًؤٓخّ، إٔ طـِذ ٓؼٜخ كٞحثي ٓ٤خٓ٤ش. ؿ٤َ إٔ حُوَٝ ٓخ ُزغ إٔ طٔوٞ ػٖ ٗظخثؾ ٓ٘خه٠ش ُِ٘ٞح٣خ حُزَ٣طخٗ٤ش،‬ ‫٧ٕ اٗلخهٚ حٓظٜيف َٗم ح٧ٍىٕ رٍٜٞس ٗزٚ ًخِٓش، ٫كظخ ح٧ٗظخٍ اُ٠ اٛٔخٍ ح٧ٍىٕ ُِ٠لش حُـَر٤ش. كزؼي ػخٓ٤ٖ‬ ‫ٖٓ حُٔٞحكوش ػِ٠ هط٢ اٗلخهٚ حػظَف أكي حُظوخٍ٣َ رؤٕ »حُوَٝ حُزَ٣طخٗ٢.. حُٔٔ٘ٞف أٓخٓخ ٩ػخىس طٞ١٤ٖ‬ ‫حُ٬ؿج٤ٖ ُْ ٣وْ رؼي رظٞ١٤ٖ أ١ ٫ؿت رٍٜٞس ٓزخَٗس ٖٓ ك٤غ حٌُٖٔ أٝ ح٫ٓظويحّ«. (62) ٝري٫ ٖٓ ًُي كبٕ‬ ‫حُٔخٍ ًخٕ هي طْ اٗلخهٚ ك٢ حُٔوخّ ح٧ٍٝ ػِ٠ ٗن حُطَم ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ، حٌُ١ ٝكَ ػٔ٬ ٓئهظخ ُلٞحُ٢ ػ٬ػش‬ ‫آ٫ف ػخَٓ ك٢ أكٖٔ ح٧كٞحٍ. ٝح٧ٓٞأ ٖٓ ًُي ٛٞ إٔ حُطَم حُظ٢ ٗوض ًخٗض هي أىص اُ٠ طزي٣ي أٓٞحٍ ًخٕ ٖٓ‬ ‫حٌُٖٔٔ اٗلخهٜخ رٌَ٘ أك٠َ ك٢ ٓـخ٫ص أهَٟ؛ ٝهي حػظزَٛخ ٓي٣َ ح٧ٍحٟ٢ ٝحُٔٔخكش ؿٍٞؽ ٝحُزٍٞ ًحص‬ ‫طٌخُ٤ق كخهض كيٝىٛخ رؼَ٘حص ح٥٫ف ٖٓ حُـ٘٤ٜخص. (72) ٝػِن أكي حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ػِ٠ ٗيٍس حُوط٢ ٝح٧ٓٞحٍ‬ ‫حٌَُٔٓش ُظ٘ٔ٤ش حُ٠لش حُـَر٤ش رٌؼ٤َ ٖٓ حَُٔحٍس هخث٬: »إ حُ٘٢ء حُٞك٤ي حٌُ١ ٓٔلٞح رظطٞ٣َٙ ٛٞ حُ٘٘خ١‬ ‫(82)‬ ‫حُٔ٤خك٢ ٧ْٜٗ ُْ ٣ٔظط٤ؼٞح ٗوَ حُويّ«.‬ ‫ًٌُي كبٕ حُٔ٤خٓخص حُظـخٍ٣ش ح٧ٍىٗ٤ش، ُْ طزيأ رظول٤ق ه٤ٞى حُــَحك٤ش حُٔ٤خٓ٤ش حُٜخٍٓش، حُظ٢ رخطض ط٠غ حُويّ‬ ‫ٝحُ٠لش حُـَر٤ش ك٢ ٜٗخ٣ش حُو٢ حُظٔٞ٣٘٢ حُزخىة رز٤َٝص ٝحُِٔظق ىحثَ٣خ ػزَ ػٔخٕ. ًٝخٗض حُٔ٤خٓخص حُظـخٍ٣ش‬ ‫421‬
  • 125.
    ‫حُٜخىٍس ػٖ ػٔخٕك٢ ٛخُق ػٜخرش ٖٓ طـخٍ ػٔخٕ، ٝطؼَٔ ٟي حُظـخٍ ٝحُٔٔظٌِٜ٤ٖ ك٢ ٓيٕ ٝرِيحص حُ٠لش‬ ‫حُـَر٤ش. ُْ ٣ٌٖ ُيٟ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٛٞ ٛخكذ حهظٜخى أٛـَ ًؼ٤َح ٖٓ حهظٜخى كِٔط٤ٖ ٓخ هزَ حُلَد، ا٫‬ ‫ٓٞحٍى ٓليٝىس ٖٓ حُؼِٔش حُٜؼزش؛ ٝرخُظخُ٢ كبٕ ح٫ٓظ٤َحى طْ اه٠خػٚ ُ٘ظخّ اٛيحٍ ح٩ؿخُحص حٌُ١ ٣ؼَٔ ُٜخُق‬ ‫ػٔخٕ. ٝهي أىٟ ٌٛح اُ٠ اؿزخٍ حُظـخٍ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ػِ٠ حُؼَٔ ٖٓ ه٬ٍ ٓٔظٍٞى٣ٖ ك٢ ػٔخٕ، ٓٔخ ٍكغ‬ ‫أٓؼخٍ حُِٔغ حُٔٔظٍٞىس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ر٘ٔزش (52%) رخُٔوخٍٗش ٓغ ٗظ٤َحطٜخ ك٢ ػٔخٕ. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ‬ ‫طؼَٟض أٓؼخٍ حُز٠خثغ حُلِٔط٤٘٤ش، ٝٛ٢ ٓ٘ظـخص ٍُحػ٤ش هخرِش ُِظِق رٌَ٘ ٍث٤ٔ٢ ٓؼَ: ُ٣ض حُِ٣ظٕٞ‬ ‫ٝحُٜخرٕٞ ُ٬ٗولخٝ. كخ٫طـخٍ رٌٜٙ حُز٠خثغ رخص ٣َٝحف ر٤ٖ حًَُٞى ٝحُـٔٞى حٌُخَٓ، رؼي حٗؼِحٍ حُظـخٍ ػٖ‬ ‫ح٧ٓٞحم حُؼخى٣ش حُظ٢ ٛخٍص ىحهَ آَحث٤َ، ٝػٖ ح٧ٓٞحم حُزؼ٤يس ػزَ ٓٞحٗت حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ حُوَ٣زش.‬ ‫أٓخ طـخٍ ػٔخٕ كوي كووٞح حُىٛخٍح ًز٤َح ك٢ ح٫طـخٛ٤ٖ، اً ػِٔٞح ٝٓطخءح ُيٟ ٓٔظٍٞى١ حُ٠لش ٖٓ ؿٜش ٝر٤ٖ‬ ‫حُٔ٘ظـ٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝح٧ٓٞحم حُؼَر٤ش ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش.‬ ‫ؿ٤َ إٔ حُظـخٍ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حٓظطخػٞح إٔ ٣٘ظٔٞح أٗلْٜٔ ك٢ ا١خٍ ٍحرطش ؿَف حُظـخٍس حُلِٔط٤٘٤ش حُؼَر٤ش،‬ ‫ٝكخُٝح ك٢ ػخّ (0591 ّ) رٜ٘ق ٓـٔٞع ح٧ٓٞحٍ حُٔظٞحكَس. ٝٓغ ًُي كبٕ حٗظ٘خٍ اؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى ُْ ٣ؼٖ آهَ‬ ‫حُٔطخف أ١ طٞٓ٤غ أٝ ط٘ٞ٣غ ُِظـخٍس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش؛ كبؿخُحص ح٫ٓظ٤َحى ٌٛٙ ٓخ ُزؼض، ٛ٢ ًحطٜخ، إٔ أٛزلض‬ ‫ِٓغ ٣ز٤ؼٜخ ٛـخٍ حُظـخٍ اُ٠ ًزخٍْٛ ٓوخرَ ٍرق ٣زِؾ ػَ٘س رخُٔجش. (92) ٌٌٝٛح كبٕ ٓيٕ حُ٠لش حُـَر٤ش طيٍٛٞص‬ ‫ٗظ٤ـش حُو٬كخص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔٔظؼٜ٤ش ٓغ آَحث٤َ، ٝٛٞ ح٧َٓ حٌُ١ أىٟ اُ٠ حُظ٘يى ك٢ كٔخ٣ش حُليٝى، ٝحُوٞف‬ ‫ٖٓ حُِ٘ػش حُظٞٓؼ٤ش ح٩َٓحث٤ِ٤ش. ٌُح ٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُٔيٕ إٔ أٛزلض ٓيٗخ ٛخٓ٘٤ش ٓؼُِٝش رخُٔوخٍٗش ٓغ ػٔخٕ‬ ‫حُِٔىَٛس. ٝهخّ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ، ٧ٓزخد ٓخُ٤ش ٝإ ُْ ٣ٌٖ ريٝحكغ ٓ٤خٓ٤ش، رظٞظ٤ق ٍٓخٓ٤ِْٜ ك٢ ٓ٤خى٣ٖ ح٧ػٔخٍ‬ ‫ٝحُز٘خء ك٤ٔخ ٍٝحء حَُٜ٘ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ري٫ ٖٓ طٞظ٤لٜخ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش.‬ ‫أػَ حُلَٓخٕ ح٫هظٜخى١ ػِ٠ حُل٤خس حُٔ٤خٓ٤ش ك٢ حطـخٛ٤ٖ ٓظ٘خه٠٤ٖ. أىٟ، أٝ٫، ىٕٝ أىٗ٠ ٗي، اُ٠ طؼٔ٤ن‬ ‫ٝطؼِ٣ِ حُٔؼخٍٟش ٝح٫ٓظ٤خء حُٔ٤خٓ٤٤ٖ طـخٙ ػزي هللا؛ ؿ٤َ أٗٚ طٔوٞ ػخٗ٤خ، ػٖ كَٝ هيٍ ٖٓ ح٩ًػخٕ حُٔ٤خٓ٢‬ ‫ػِ٠ أُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗض ك٤خطْٜ حُ٤ٞٓ٤ش ٝأٓزخد ٓؼ٤٘ظْٜ هي طؼَٟض ُ٬ٜٗ٤خٍ حٌُخَٓ ر٤ٖ ػ٘٤ش ٟٝلخٛخ، ٝحٌُ٣ٖ‬ ‫أٛزلٞح، رخُظخُ٢، ٓؼظٔي٣ٖ ك٢ ك٤خطْٜ ػِ٠ ٓخ طـٞى رٚ حُلٌٞٓش ػِ٤ْٜ. ٝكٌٞٓش ػزي هللا ُْ طَٜٔ طوي٣ْ ٌٓخكآص‬ ‫ٓؼ٤٘ش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ئ٣يٜٝٗخ؛ كٔؼ٬ ػٔش رَٗخٓؾ ٍٖٛ ٍُحػ٢ طْ ا١٬هٚ ك٢ ػخّ (0591 ّ)، ًخٕ ٓغ‬ ‫كٍِٞ ػخّ (4591 ّ) هي ٓ٘ق هَٟٝخ ُحىص ػٖ ػ٬ػش ٓ٬٣٤ٖ ٖٓ حُيٗخٗ٤َ، ًٛزض رؤًؼَ٣ظٜخ اُ٠ ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢‬ ‫حُٔٞحُ٤ٖ ُ٨َٓس حُٜخٗٔ٤ش ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. (13) كٌٜح حُظير٤َ ٓغ طيحر٤َ أهَٟ ٓ٘خرٜش ٓخػيص ػزي هللا ػِ٠‬ ‫طؼِ٣ِ ٓٞحهغ ٓـٔٞػش ٓ٬ى ح٧ٍحٟ٢ ٝح٧ػ٤خٕ حُظ٢ ٌِٗض ٗٞحس حُـزٜش حُٔئ٣يس ُِٜخٗٔ٤٤ٖ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش‬ ‫ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ طيحر٤َ ػزي هللا ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُِـٞ١ ٝح٫هظٜخى١ ُْ طلون ا٫ هيٍح ِٓظزٔخ ٖٓ حُ٘ـخف، رَ‬ ‫ًٝخٗض، أك٤خٗخ، طظؼخَٓ ٓغ أٛيحف ٓظ٘خكَس، كبٕ ػِٔ٤ش "حُ٠ْ حُِحكق"، ػِ٠ حُٜؼ٤ي حُوخٗٞٗ٢، كخكظض ػِ٠‬ ‫َٓػظٜخ. ٝهي ًخٗض حُٔؼخُْ حَُث٤ٔ٤ش ػِ٠ ٌٛح حُطَ٣ن طظٔؼَ روطٞحص ٛ٢: ٓ٘ق حُـ٘ٔ٤ش ح٧ٍىٗ٤ش ُـٔ٤غ‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُؼَد ك٢ ٗزخ١ ٖٓ ػخّ (9491 ّ)، حٓظزيحٍ حُلٌْ حُؼٌَٔ١ ك٢ آًحٍ رلٌْ ٓيٗ٢ ٓٔئٍٝ أٓخّ‬ ‫حُُٞحٍحص ًحص حُؼ٬هش ك٢ ػٔخٕ، رظؼ٤٤ٖ ػ٬ػش ٍُٝحء كِٔط٤٘٤٤ٖ ك٢ حُلٌٞٓش ك٢ أ٣خٍ، ٝرخُٔزخىٍس أه٤َح، ك٢‬ ‫ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (9491 ّ) رؼي ٓئطَٔ أٍ٣لخ رؼخّ ٝحكي، اُ٠ اٛيحٍ هخٕٗٞ طُٞ٠ ػزي هللا رٔٞؿزٚ ؿٔ٤غ‬ ‫حُٜ٬ك٤خص ٝحُِٔطخص حُظ٢ ًخٗض ِٓطش ح٫ٗظيحد ك٢ كِٔط٤ٖ طظٔظغ رٜخ ٖٓ هزَ. ٝػِ٠ حُٜؼ٤ي حُؼِٔ٢ كبٕ ٌٛح‬ ‫حُوخٕٗٞ ًخٕ ٣ؼ٘٢ إٔ ػزي هللا ًخٕ هي حٟطِغ رـٔ٤غ ٓٔئُٝ٤خص حُلٌْ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش. ٝٓغ ًُي كوي طوٍَ ػيّ‬ ‫اٛيحٍ ر٤خٕ ٍٓٔ٢ اُ٠ إٔ طظٞكَ آٌخٗ٤ش ػوي حٗظوخرخص رَُٔخٗ٤ش ك٢ حُ٠لظ٤ٖ حَُ٘ه٤ش ٝحُـَر٤ش ًِظ٤ٜٔخ. ًخٗض‬ ‫حُلٌَس طوٍٞ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ح٫ٗظوخرخص إٔ ط٠ل٢ ٗٞػخ ٖٓ حُظلٞ٣ٞ حُ٘ؼز٢ ػِ٠ ػِٔ٤ش حُ٠ْ ٝرؤٕ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ،‬ ‫رؼي ٓ٘خًٍظْٜ ك٢ حهظَحف طَط٤زخص كٌْ ؿي٣يس، ٓ٤ٌٕٞٗٞ أهَ ِٗٝػخ اُ٠ حَُؿزش ك٢ ٍإ٣ش طِي حُظَط٤زخص ٝٛ٢‬ ‫طولن. طوٍَ اؿَحء ح٫ٗظوخرخص ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ). ٝطٜٔ٤يح ُٜخ طْ حػظزخٍ ؿٔ٤غ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ حُوخٟؼ٤ٖ‬ ‫ُِلٌْ ح٧ٍىٗ٢ ٓٞح١٘٤ٖ أٍىٗ٤٤ٖ رٍٜٞس آُ٤ش، ٗظَح ٧ٕ حُٔ٘ق حُٔخرن ُِـ٘ٔ٤ش ح٧ٍىٗ٤ش ُْ ٣ٌٖ، ك٢ ٓؼظْ‬ ‫ح٧كٞحٍ، هي هٞرَ رؤ١ ٍى ا٣ـخر٢.‬ ‫ًخٕ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ ك٢ حُ٠لظ٤ٖ هي ريإٝح، ك٢ طِي ح٧ػ٘خء، ٣ظآُلٕٞ ٓغ كٌَس حُو٠ٞع ُلٌْ ػزي هللا، ُِٔزذ حُزٔ٤٢‬ ‫حٌُخٖٓ ك٢ ػيّ ٝؿٞى أ١ ه٤خٍ آهَ هخرَ ُِظ٘ل٤ٌ. كخُؼي٣ي ٖٓ ٛلٞف حُ٘وزش حُلخًٔش ٖٓ أػ٤خٕ حُٔيٕ ٝٓ٬ى‬ ‫ح٧ٍحٟ٢ ًخٗٞح هي ٗوِٞح ٝ٫ءْٛ اُ٠ ػزي هللا رؼي ٓئطَٔ أٍ٣لخ ِٝٛ٣ٔش َٜٓ. أٓخ أُٝجي حٌُ٣ٖ حٓظَٔٝح ك٢ طؤ٣٤ي‬ ‫ه٤خّ ىُٝش كِٔط٤٘٤ش ٓٔظوِش أٝ ك٢ ىػْ حُلخؽ أٓ٤ٖ حُلٔ٤٘٢ ٖٓ ر٤ٖ أػ٠خء حُ٘وزش كوي طْ ٓ٘ؼْٜ، رؤًؼَ٣ظْٜ، ٖٓ‬ ‫ىهٍٞ حُٔ٘خ١ن حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس ح٧ٍىٗ٤ش.‬ ‫521‬
  • 126.
    ‫ٍٝؿْ حُظلٍٞ اُ٠حُلٌْ حُٔيٗ٢، حٓظَٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ ك٢ حكظ٬ُٚ ُِ٠لش حُـَر٤ش ًٝخٕ، رخُظخُ٢، هخىٍح ػِ٠ ُـْ‬ ‫حُٔؼخٍٟش هزَ ح٫ٗظوخرخص ٝه٬ُٜخ. ُٝيٟ كٍِٞ ٓٞػي ح٫ٗظوخرخص ًخٕ حُلِد حُٔ٤خٓ٢ حُٞك٤ي ك٢ حُٔخكش ٛٞ‬ ‫حُلِد (حُِ٤زَحُ٢) حُٔئ٣ي ُؼزي هللا (كِد ح٧كَحٍ)، حٌُ١ حطلي ٓغ كِد حُٜ٘٠ش حَُ٘م أٍىٗ٢ حٗٔـخٓخ ٓغ‬ ‫ٓ٤خٓش ػزي هللا حُؼخٓش حُوخثٔش ػِ٠ ىٓؾ حٌُظِظ٤ٖ حٌُٔخٗ٤ظ٤ٖ، ٝػِ٠ ػيّ حُظ٘ـ٤غ ػِ٠ حُظ٘ظ٤ْ حُٔ٤خٓ٢ كٍٞ ه٠خ٣خ‬ ‫كِٔط٤٘٤ش (أٝ َٗم أٍىٗ٤ش) رٍٜٞس ىه٤وش ٝٓليىس.‬ ‫ًخٗض ٗظَس أًؼَ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ اُ٠ ػزي هللا هخثٔش ػِ٠ ٗٞع ٖٓ حَُ٣زش حُٔ٘ئٝٓش. ٝهي ػِن ً٤ًَزَح٣ي هخث٬: اْٜٗ‬ ‫ًخٗٞح رؤًؼَ٣ظْٜ ٓ٤َىٕٝ رـ (٫) ُٞ ٓجِٞح ػٔخ اًح ًخٗٞح ٣َ٣يٕٝ إٔ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظوِ٤ٖ، أٝ إٔ ٣ٜزلٞح ٍػخ٣خ‬ ‫هخٟؼ٤ٖ ُلٌْ حُِٔي ػزي هللا، أٝ إٔ ٣وزِٞح رلٌْ آَحث٤َ. (73) ٝك٢ ؿ٤خد أ١ أهزخٍ ك٢ حُٔٔؤُش، أًػ٘ٞح ُلٌْ ػزي‬ ‫هللا، ٌُْٜٝ٘ ُْ ٣لؼِٞح ًُي ٓـخِٓش أٝ حٗط٬هخ ٖٓ أ٣ش ٗٞح٣خ ١٤زش رخُ٠ٍَٝس. ٝك٢ ك٤ٖ أْٜٗ ريٝح ٓظـخٝر٤ٖ ٓغ‬ ‫ُ٣خٍحص ػزي هللا حُظ٢ ُحى طٌَحٍٛخ، كبٕ ػيحء ٓو٤ٔخ ٍٝحٓوخ ًخٕ ٣ٌٖٔ طلض هَ٘س حُٔظخَٛ. ًٝٔخ ر٤ٖ أكي‬ ‫حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُِوَٜ٘ ح٧َٓ٣ٌ٢ ك٢ حُويّ كبٕ »حُٔٞظل٤ٖ ٝح٧ػ٤خٕ ٝحُ٘خّ ٣ظٔخروٕٞ ػِ٠ طوز٤َ ٣ي ؿ٬ُظٚ، ك٢‬ ‫ك٤ٖ إٔ حُؼي٣ي ْٜٓ٘ ٣ل٠ِٕٞ ًَٔٛخ«. (23) ٝػٔش َٓحهذ رَ٣طخٗ٢ ٝٛق رخٗٔجِحُ، ٝحهلخ كٞم أػخُ٢ هْٔ‬ ‫ح٫ٓظوخٓش ح٧ه٬ه٤ش ٝحُظلٞم حُؼَٜ٘١، ً٤ل٤ش ه٤خّ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٖٓ ٓخثَ حُطزوخص »رلِٔش ر٘ؼش رخػؼش ػِ٠‬ ‫ح٫ٗٔجِحُ ُِوخثٚ، ٍٝإ٣ظٚ، ٝحُظِٜ٤َ ٝحُظٜل٤ن ُٚ، ٝ٩ؿَحهٚ رخُٔيحثق ٝح٫١َحءحص حُِحٛ٤ش، ٫ ُ٘٢ء ا٫ ُ٤ؼزَٝح‬ ‫(33)‬ ‫ػٖ ًَْٜٛ حُ٘ي٣ي ُٚ كٍٞ ػٞىطْٜ اُ٠ ٓ٘خُُْٜ. ٖٓ حُٔئًي إٔ ٛئ٫ء حُ٘خّ ٣ؼَكٕٞ ٖٓ أ٣ٖ طئًَ حٌُظق«.‬ ‫ُْ طظؤػَ أًؼَ٣ش حُلٔخرخص حُزَ٣طخٗ٤ش رـِٔش ٌٛٙ حُظ٤خٍحص حُظلظ٤ش ٖٓ حُؼيحء حٌُ١ ىٍؽ ً٤ًَزَح٣ي، ٍؿْ اىٍحًٚ‬ ‫ُٔيٟ ٓؼخٍٟش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُؼزي هللا، ػِ٠ ح٫ٓظولخف رٜخ ػخُ٣خ ا٣خٛخ اُ٠ ٓلَٟ٤ٖ هخٍؿ٤٤ٖ، أٝ اُ٠ ٗوٜ٤ش‬ ‫حُؼَر٢ حُلِٔط٤٘٢ »حُٔؼَٝف ربىٓخٗٚ ػِ٠ ػخىس حُظٌَٓ حُٜخٍم«. (43) كزَأ٣ٚ ُْ ٣ٌٖ حُٔطِٞد ُؼ٬ؽ ح٫ٓظ٤خء‬ ‫حُلِٔط٤٘٢ ا٫ حُِٔ٣ي ٖٓ حُ٘ظخّ ٝحُ٠ز٢؛ ًِٝٔخ ريح حُلِٔط٤٘٤ٕٞ أًؼَ طَٔىح ٝػ٘خىح ُحى ً٤ًَزَح٣ي ٖٓ اَٛحٍٙ‬ ‫ػِ٠ حُٞكيس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ٓز٤٬ ُلْٔ حُـيٍ حُيحهِ٢ كٍٞ ٓٔظوزَ كِٔط٤ٖ َٓس ٝاُ٠ ح٧ري.‬ ‫أٓخ ك٢ ُ٘يٕ كوي طًَِص حُٔوخٝف حَُث٤ٔ٤ش ػِ٠ ػ٬هخص ػزي هللا ٓغ ؿ٤َٙ ٖٓ حُوخىس حُؼَد ٝػِ٠ ٟٝغ ح٧ٍىٕ‬ ‫ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢. ٝهي ًخٗض ٌٛٙ حُٔوخٝف ٛ٢ حُ٘ظخؽ حُطز٤ؼ٢ َُؿزش رَ٣طخٗ٤خ ك٢ حُللخظ ػِ٠ ٌٓخٗظٜخ ٛ٢ ك٢‬ ‫حُٔ٘طوش، ٓغ روخء ططِؼخص حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًحص أٛٔ٤ش ػخٗٞ٣ش.ٝك٤ٖ هخّ ػزي هللا رِ٣خٍس ُ٘يٕ ك٢ آد ٖٓ ػخّ (9491 ّ)‬ ‫١ٔؤٗظٚ ُٝحٍس حُوخٍؿ٤ش كٍٞ طؤ٣٤ي رَ٣طخٗ٤خ ُؼِٔ٤ش اىٓخؽ كِٔط٤ٖ حُؼَر٤ش رَ٘م ح٧ٍىٕ. ٝهي ًخٗض حُلٔخرخص‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤ش، ٌٓ٘ ٓئطَٔ أٍ٣لخ ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ حُٔخرن، هي طـ٤َص طـ٤َح ؿٌٍ٣خ ُٜخُق ػزي هللا. كوي رخطض رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ط٘ؼَ إٔ ٖٓ ٗؤٕ حُظٞك٤ي إٔ ٣ـؼَ حكظٔخٍ أ١ ٛـّٞ آَحث٤ِ٢ أهَ، ٫ أًؼَ، ٗٔزش إٔ ٣لَٜ ٝإٔ حُظٞك٤ي ٓ٤٠غ‬ ‫كيح ُ٬طـخٛخص حَُحٛ٘ش حُٔطخُزش رخ٫ٓظو٬ٍ ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، ٝإٔ ٣ٞكَ ٓ٘طِوخ ػخرظخ ِٝٛزخ ُِلَ حُٜ٘خث٢ ُِِ٘حع‬ ‫حُلِٔط٤٘٢، ري٫ ٖٓ إٔ ٣ٌٕٞ ٛٞ ٗلٔٚ ٓؼظٔيح ػِ٠ طٔٞ٣ش ٗخِٓش. ًٌُٝي كبٕ ٍكغ حُلظَ حُيُٝ٢ ػٖ طٍٞ٣ي‬ ‫ح٧ِٓلش ٝحٓظج٘خف ٗل٘خص ح٧ِٓلش ك٢ آد ٖٓ ػخّ (9491 ّ) أىٟ اُ٠ طٞحكَ آٌخٗ٤ش ُ٣خىس حُؼوش رويٍس حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢ ػِ٠ كٔخ٣ش ٗلٔٚ ٝح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ُٔ٤طَطٚ. ؿ٤َ إٔ ح٧َٓ٣ٌ٤٤ٖ ظِٞح ٓؼِو٤ٖ أٛٔ٤ش ػِ٠ ٓزيأ‬ ‫حُظؼٞ٣ٞ ح٩هِ٤ٔ٢، ٝحٓظَٔٝح ٣ؼظويٕٝ رؤٕ آَحث٤َ هي طظ٘خٍُ كٍٞ ٌٛٙ حُ٘وطش. ٝرخُظخُ٢ كوي طْ طوي٣ْ حُٜ٘٤لش‬ ‫(53‬ ‫ُؼزي هللا رؤٕ ٣٘ؤٟ ر٘لٔٚ ُلظَس اٟخك٤ش.‬ ‫ٓخ ُزؼض ح٥ٓخٍ ح٧َٓ٣ٌ٤ش حُٔؼِوش ػِ٠ حُظٔٞ٣خص ح٩هِ٤ٔ٤ش إٔ طزيىص ه٬ٍ هَ٣ق ػخّ (9491 ّ) ك٢ ٟٞء حُظ٘يى‬ ‫ح٩َٓحث٤ِ٢ حُٔطَّى. ٝٓغ كٍِٞ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ رخطض حُٞ٫٣خص حُٔظليس ٝرَ٣طخٗ٤خ، ًِظخٛٔخ، ٓٔظؼيط٤ٖ ُِٔٞحكوش‬ ‫ػِ٠ ػِٔ٤ش حُيٓؾ، ٝطْ ا١٬م ػِٔ٤خص حُظٜٔ٤ي ُ٬ٗظوخرخص حُظ٢ ًخٗض ٓظلظق حُطَ٣ن أٓخّ ح٩ػ٬ٕ حُٜ٘خث٢‬ ‫ٝحَُٓٔ٢ ُِظٞك٤ي. ؿَٟ اػيحى هٞحثْ حُٔوظَػ٤ٖ حًٌٍُٞ ٖٓٔ رِـٞح حُؼخٓ٘ش ػَ٘س ك٢ َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ًٝخٗض‬ ‫حُ٠لظخٕ حُـَر٤ش ٝحَُ٘ه٤ش ٓظٔخٝ٣ظ٤ٖ ٖٓ ك٤غ ػيى حُٔٔـِ٤ٖ ك٢ حُوٞحثْ ح٫ٗظوخر٤ش، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ ٌٓخٕ‬ ‫(63)‬ ‫حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗٞح ٟؼق ٌٓخٕ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش.‬ ‫ٓخى ػٔخٕ ٗٞع ٖٓ حُوٞف ٖٓ إٔ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ًخٗٞح ٓ٤وخ١ؼٕٞ ح٫ٗظوخرخص. ُٝظ٘ـ٤ؼْٜ ػِ٠ حُٔ٘خًٍش أهيّ ػزي‬ ‫هللا ػِ٠ حُوطٞس ؿ٤َ حُٔٔزٞهش حُٔظٔؼِش رخ٩ػ٬ٕ ػٖ إٔ حُيٓظٍٞ ًخٕ، رؼي حؿظٔخع حُزَُٔخٕ حُـي٣ي، ٓ٤ظْ طؼي٣ِٚ‬ ‫رٔخ ٣ـؼَ ٓـِْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُزَُٔخٕ، ري٫ ٖٓ إٔ ٣زو٠ ػِ٠ كخُٚ ٓٔئٝ٫ أٓخٓٚ ٛٞ. ٝهي ًخٕ ًُي‬ ‫طير٤َح ىأد أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ ػِ٠ ح٩ُلخف ك٢ حُٔطخُزش رٚ ٌٓ٘ ح٫ٗظوخرخص ح٧ُٝ٠ ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ك٢ ػخّ‬ ‫(8291 ّ). ٌَٝٗ ظٍٜٞٙ رٔظَٜ حُٔٔظؼي ٧ٕ ٣وطٞ ٌٛٙ حُوطٞس كيػخ ٣زَ٘ رظـ٤٤َحص هخىٓش ػِ٠ حُطَ٣ن. أٓخ‬ ‫حُلٜ٤ِش ؿ٤َ حُٔخٍس، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٌُٜٙ حُيحثَس حُٔٞٓؼش كوي طٔؼِض رظٞحُٕ ىحهِ٢ أًؼَ ُثزو٤ش اً ُْ ٣ؼي‬ ‫ٓ٠ٔٞٗخ إٔ ٣َؿق ىحثٔخ ُٜخُلٚ ًٔخ ك٢ حُٔخرن، ٌُُٝي رخص ٌٛح حُٟٞغ ٣ظطِذ هيٍح أًزَ ٖٓ ح٫ٛظٔخّ.‬ ‫621‬
  • 127.
    ‫ؿَص ح٫ٗظوخرخص ك٢ٗ٤ٔخٕ. ًخٕ حُظ٘خكْ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ر٤ٖ ٓئ٣ي١ ػزي هللا ٝٓؼخٍٟ٤ٚ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح هي هٍَٝح‬ ‫إٔ ػِ٤ْٜ حٓظويحّ حُٔئٓٔخص حُٔ٤خٓ٤ش حُٔظٞكَس ٩ٓٔخع أٛٞحطْٜ؛ ١خُٔخ إٔ حُٞكيس ٓغ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض‬ ‫كظٔ٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٝؿٞى حطٜخٓخص رؤٕ حُٔٔخٍٓخص ح٫ٗظوخر٤ش ؿخءص ُٜخُق َٓٗل٢ ػزي هللا، كبٕ َٓٗل٤ٖ‬ ‫ٓؼخٍٟ٤ٖ طْ حٗظوخرْٜ ك٢ رؼٞ ح٧ٓخًٖ، ٓٔخ ؿؼَ حُزَُٔخٕ حُـي٣ي أهَ طزؼ٤ش ٖٓ ٓـِْ حُ٘ٞحد حُوي٣ْ ك٢ َٗم‬ ‫ح٧ٍىٕ. طْ حٗظوخد ػَ٘٣ٖ ٓ٘يٝرخ ٖٓ ًَ ٖٓ ٟلظ٢ حَُٜ٘. ٝهي ًخٕ حُلَم ر٤ٖ ٓـٔٞػظ٢ حُ٘ٞحد ِٓلٞظخ. كٖٔ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض كجش ح٩هطخػ٤٤ٖ ٛ٢ ح٧ًزَ، اً ٟٔض حُٔـٔٞػش حػ٘٢ ػَ٘ اهطخػ٤خ، ٝهٔٔش ٜٓ٘٤٤ٖ‬ ‫(ٓٞظلخٕ، ٓلخٓ٤خٕ، ٝ١ز٤ذ أٓ٘خٕ ٝحكي) ٝطخؿَ٣ٖ. أٓخ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش كِْ ٣ظـخُٝ ػيى ح٩هطخػ٤٤ٖ رخُيٍؿش‬ ‫ح٧ُٝ٠ حُٔزؼش، ك٢ ك٤ٖ حػظزَ حػ٘خٕ ٖٓ أٛلخد ح٧ٍحٟ٢ طـخٍ أ٣٠خ. ًخٕ أًؼَ٣ش أُٝجي حٌُ٣ٖ حٗظوزٞح ك٢ حُ٠لش‬ ‫حُـَر٤ش ٖٓ حُٜٔ٘٤٤ٖ ًٝ١ حُٔٔظٟٞ حُظؼِ٤ٔ٢ حُؼخُ٢ ـ ٖٓ حُٔلخٓ٤ٖ ٝحُٔٞظل٤ٖ ٝٓؼِٔ٢ حُٔيحٍّ ٝحُٜلل٤٤ٖ‬ ‫ٝح٧١زخء. ٖٝٓ ر٤ٖ ٛئ٫ء ًخٕ حػ٘خٕ ٖٓ أػ٠خء كِد حُزؼغ حُؼَر٢ حُٔلظٍٞ، ٝػ٬ػش ػِ٠ ح٧هَ ٖٓ ٗ٘طخء‬ ‫(73)‬ ‫حُوٞٓ٤٤ٖ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ك٤ٔخ ٓ٠٠ ٓظؼخ١ل٤ٖ ٓغ حُلٔ٤٘٤٤ٖ.‬ ‫حكظظق حُزَُٔخٕ ٣ّٞ حَُحرغ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ ٗ٤ٔخٕ ػخّ (0591 ّ). ًٝٔخ ًخٕ ٓوططخ، (83) رخىٍص ك٢ حُ٤ّٞ حُظخُ٢‬ ‫ٓـٔٞػش ٖٓ حُ٘ٞحد حُلِٔط٤٘٤٤ٖ اُ٠ طوي٣ْ حهظَحف ٣و٠٢ رظٞك٤ي (ٟلظ٢ ح٧ٍىٕ)، طٔض حُٔٞحكوش ػِ٤ٚ رخ٩ؿٔخع.‬ ‫حػظَكض رَ٣طخٗ٤خ رؼِٔ٤ش حُظٞك٤ي رؼي ػ٬ػش أ٣خّ. أُلض حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ػِ٢ ػزي هللا ١خُزش ٓ٘ٚ اٛيحٍ ر٤خٕ ٣ؼِٖ‬ ‫ك٤ٚ إٔ اىحٍطٚ ُِ٠لش حُـَر٤ش ُْ طٌٖ ا٫ ٓئهظش (كلخظخ ػِ٠ ٓزيأ ٝؿٞى ىُٝش حٜٓٔخ كِٔط٤ٖ ٣ظٔظغ أِٜٛخ رلوٞم‬ ‫ٓؼ٤٘ش)، ؿ٤َ أٜٗخ (حُـخٓؼش حُؼَر٤ش) ُْ طَٜ اُ٠ كيٝى حُظٜي٣ي رطَى ح٧ٍىٕ ك٢ كخٍ حٓظ٘خػٚ ػٖ ط٘ل٤ٌ حُٔطِٞد.‬ ‫(93)‬ ‫ًخٕ أٓخّ ٗؼٍٞ حُٔؼخٍٟش حُؼَر٤ش َُؿزش ػزي هللا ك٢ ْٟ حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ هخثٔخ ػِ٠ هٞف‬ ‫كو٤و٢ رؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ ُ٤ٔظط٤غ طلو٤ن ٓؼَ ٌٛٙ حَُؿزش ا٫ رخ٫طلخم ٓغ آَحث٤َ. ٝهي ًخٕ ٓؼَ ٌٛح حُظِٔ٤ْ حَُٜٔ‬ ‫ٝحُلٍٞ١ رِٝحٍ كِٔط٤ٖ هزٍٞ حُلَٓخٕ حُٜخثَ ٧كي حُ٘ؼٞد حُؼَر٤ش ٣٘طٞ١ ػِ٠ ٓ٠خػلخص رخُـش حُوطٍٞس‬ ‫رخُ٘ٔزش اُ٠ ؿٔ٤غ حُيٍٝ حُؼَر٤ش. كوي ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ِو٢ رظ٬ٍ حُ٘ي ػِ٠ حُؼ٬هخص حُٔظٞطَس أٛ٬ ر٤ٖ حُلٌخّ‬ ‫ٝحُٔلٌٞٓ٤ٖ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٝإٔ ٣ٌَ٘ حٗظٜخًخ ٛخٍهخ ُٔزخىة حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش حُظ٢ ىأرض ؿٔ٤غ ح٧ٗظٔش‬ ‫حُؼَر٤ش، ُٝٞ اُ٠ كيٝى ٓؼ٤٘ش، ػِ٠ ر٘خء َٓ٘ٝػ٤ظٜخ ػِ٤ٜخ. ُْ ٣ٌٖ ٌٛح ٣ؼ٘٢ ٗل٢ ٝؿٞى أ٣ش ُوخءحص ر٤ٖ حُؼَد‬ ‫ٝح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ ـ كٔؼَ ٌٛٙ حُِوخءحص ًخٗض ٓٞؿٞىس ٝٓظٌٍَس طٌٍَح ٓيٛ٘خ ـ ا٫ إٔ حُيٍٝ حُؼَر٤ش ح٧هَٟ حُظ٢ ٓزن‬ ‫ُٜخ إٔ رخُـض ك٢ حَُٔحٛ٘ش ػِ٠ ٗؼخٍحص حُوٞٓ٤ش حُؼَر٤ش، ُْ طٌٖ طٔظط٤غ أٝ طَ٣ي إٔ طظ٘خٍُ ػٖ ٓزيأ حُلوٞم‬ ‫حُٞ١٘٤ش ُِلِٔط٤٘٤٤ٖ. ُوي طزخكؼض ٓغ آَحث٤َ ُ٠ٔخٕ كيٝىٛخ حُوخٛش ىٕٝ حُٔٔخٝٓش ػِ٘خ ػِ٠ ٛٞ٣ش حُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫ٝكوٞهْٜ. كلظ٠ َٜٓ حُظ٢ حكظلظض روطخع ؿِس رٔٞؿذ حطلخه٤ش حُٜيٗش ٓغ آَحث٤َ كؼِض ٓخ كؼِظٚ ىٕٝ أ١ ٓٔخّ‬ ‫ٝحٟق رٔٔظوزَ كِٔط٤ٖ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ أًؼَ حُٔٞحهق حُؼَر٤ش كَٛض، ٗظَ٣خ ػِ٠ ح٧هَ، ػِ٠ ػيّ حُٔٔخّ‬ ‫رخُلوٞم حُلِٔط٤٘٤ش، ٓ٠َٔس حٓظَٔحٍ حَُٜحع ٓغ آَحث٤َ، ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ حُيرِٞٓخٓ٢ ٝح٫هظٜخى١، إ ُْ ٣ٌٖ‬ ‫ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُؼٌَٔ١، كظ٠ طزخىٍ آَحث٤َ أ٣٠خ، رطَ٣وش أٝ أهَٟ، اُ٠ ح٫ػظَحف رظِي حُلوٞم. ؿ٤َ إٔ طِي‬ ‫حُلوٞم رخٌُحص ٛ٢ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا طٞحهخ اُ٠ حُظ٘خٍُ ػٜ٘خ، ٧ٕ ١ٔٞكخطٚ ًخٗض طظطِذ رخُظؤً٤ي، ٓؼِٜخ ٓؼَ‬ ‫ح٧ٛيحف حُٜٜ٤ٞٗ٤ش، ُٝحٍ كِٔط٤ٖ ٖٓ حُٞؿٞى.‬ ‫ٓخ ُزؼض ػِٔ٤ش اٟخكش حُ٠لش حُـَر٤ش اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ، ٝٓخ ٣وَد ٖٓ ِٓ٤ٕٞ كِٔط٤٘٢ اُ٠ ٌٓخٕ َٗم ح٧ٍىٕ‬ ‫حُزخُؾ طؼيحىْٛ (000674) ٗٔٔش إٔ كؼِض أٗ٤خء ؿَ٣زش ك٤ٔخ ٣وٚ حُظٌ٘٤َ حُيحهِ٢ ُِٔطش ػزي هللا. ًخٕ حهظَحف‬ ‫حُظٞك٤ي حُظَ٘٣غ ح٧ٍٝ ٝح٧ه٤َ طوَ٣زخ حٌُ١ أهَٙ حُزَُٔخٕ حُـي٣ي. كو٬ٍ حُؼخّ حٌُ١ ٓ٠٠ ػِ٠ ٝؿٞىٙ ُْ ٣ٜيٍ‬ ‫ػ٘ٚ أ١ طَ٘٣غ ؿي٣ي، ػيح هخٕٗٞ حُٞكيس ٓغ طيحر٤َ ٓؼ٤٘ش ٛخىكش اُ٠ طٞك٤ي حُظَ٘٣ؼخص حُٔٞؿٞىس. ٛل٤ق إٔ ػزي‬ ‫هللا ًخٕ، رؤهٌٙ ُِ٠لش حُـَر٤ش، هي كَٜ ػِ٠ ٗ٢ء ٓٔخ أٍحىٙ، ػِ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ ح٧ٍٝ طلي٣يح، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ هي‬ ‫كَٜ ػِ٠ ٓخ ٛٞ أًؼَ ٓٔخ ٓخّٝ ػِ٤ٚ ك٢ ٓـخ٫ص أهَٟ. كِ٣خىس حٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش اُ٠ ػ٬ػش أٟؼخف ٓخ ُزؼض إٔ‬ ‫أرَُص ػ٤ٞد أِٓٞرٚ ح٧رٞ١ حُؼ٘خثَ١ ك٢ حُلٌْ. ُْ ٣ؼي هخىٍح ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ ؿ٤خد حُي٣ٔوَح١٤ش حُٔئٓٔخط٤ش‬ ‫ػٖ ١َ٣ن حُٜ٬ص حُ٘وٜ٤ش حُ٘ز٤ٜش رظِي حُلخِٛش ك٢ ٓـخُٔٚ أ٣خّ حُـٔؼش، ك٢ حُظؼخَٓ ٓغ ٓؼَ ٌٛٙ ح٧ػيحى‬ ‫حٌُز٤َس ٖٓ حٌُٔخٕ. ًخٕ ٓلظٞٓخ إٔ ٣وّٞ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حٌُ٣ٖ ْٛ أًؼَ ط٘ٞػخ ُْٜٝ كخؿخص ٜٝٓخُق ٓظزخ٣٘ش رظٞٓ٤غ‬ ‫ىحثَس حُلٞحٍ حُٔ٤خٓ٢ ك٢ حُز٬ى. كوي ًخٗٞح أٛلخد ه٠٤ش ٌٟٝٗٞ، ٝؿ٤َ ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣٠ؼٞح ػوظْٜ ٫ رؼزي هللا‬ ‫ٝ٫ رب١خٍ كٌٔٚ. ًٔخ ًخٗٞح، ٗٔز٤خ أك٠َ طؼِ٤ٔخ ٝأًؼَ ططٍٞح ٓ٤خٓ٤خ ٖٓ أًؼَ٣ش أٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ، ٍٝحكٞح،‬ ‫رؼي طٞك٤ي ؿٜٞىْٛ ٓغ حُٔؼخٍٟش ح٧ٍىٗ٤ش حُٔظ٘خٓ٤ش، ٣طخُزٕٞ رخُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔ٤ٍَٝحص حُٔ٤خٓ٤ش، رويٍ أًزَ ٓٔخ‬ ‫ًخٕ ٓظخكخ كظ٠ ًُي حُٞهض ٧ٛخُ٢ َٗم ح٧ٍىٕ. ًٌُٝي كوي ًخٗض ُْٜ، رٍٜٞس ٓٔظوِش ػٖ ػٔخٕ، ٛ٬ص ٓغ‬ ‫ىٍٝ ػَر٤ش أهَٟ، ك٠٬ ػٖ ه٠٤ظْٜ حُظ٢ طَىىص أٛيحإٛخ ك٢ ٓخثَ أٍؿخء حُؼخُْ ُٝٞ ُلظَس ٝؿ٤ِس. كٔخ ًخٕ‬ ‫٣لَٜ ُْٜ ٖٓ ح٥ٕ كٜخػيح، ه٤َح أّ َٗح، ًخٕ ٫ري ُٚ ٖٓ إٔ ٣ليع أٛيحء ك٤ٔخ ٍٝحء حُليٝى ح٧ٍىٗ٤ش.‬ ‫721‬
  • 128.
    ‫ًخٕ ػزي هللاهي ك٘٠ ٍأٓٚ أٓخّ حُلٔخٓ٤خص حُٔ٤خٓ٤ش حُلِٔط٤٘٤ش، ك٤ٖ أػِٖ ػٖ اػخىس ٛ٤خؿش حُيٓظٍٞ رٔخ ٣ـؼَ‬ ‫ٓـِْ حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخّ حُزَُٔخٕ، ري٫ ٖٓ روخثٚ ٓٔئٝ٫ أٓخٓٚ ٛٞ، ًٔخ ٛ٢ حُلخٍ ح٥ٕ، رؼي حؿظٔخع حُزَُٔخٕ‬ ‫حُـي٣ي حُٔٞٓغ. ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ق رخُٞػي حٌُ١ هطؼٚ هزَ ح٫ٗظوخرخص، ٓٔخ ؿؼَ ٓٔؤُظ٢ حُـٜش حُظ٢ ٓ٤ٌٕٞ ٓـِْ‬ ‫حٍُُٞحء ٓٔئٝ٫ أٓخٜٓخ، ًٝ٤ل٤ش طـ٤٤َ حُُٞحٍحص ٝٓٞحػ٤يٙ رئٍس َٛحع ك٢ حُزَُٔخٕ ر٤ٖ ػزي هللا ٝحُط٤ق حُٔظٔغ‬ ‫ُِٔؼخٍٟش. ًظذ ً٤ًَزَح٣ي رٍٜٞس ىٍحٓ٤ش ٓؼ٤َس هخث٬: »اٗ٘خ ر٤ٖ رَحػ٤ٖ حُؼٍٞس ٛ٘خ« ٝط٘زؤ رليٝع »ٓؼًَش‬ ‫ًزَٟ ك٢ حَُٜحع ػِ٠ حُِٔطش ر٤ٖ حُِٔطش حُظَ٘٣ؼ٤ش حُٔ٘لٞٗش رلِٔط٤٘٤٤ٖ ٓ٤خٓ٤٤ٖ، ٝحُِٔطش حُظ٘ل٤ٌ٣ش حُٔئُلش‬ ‫ٖٓ حُِٔي ػزي هللا ٍُٝٝحثٚ«. ٝٓخ ُزغ طلي١ ِٓطش ػزي هللا إٔ أػَّ ػِ٠ ٗلًٞ ً٤ًَزَح٣ي أ٣٠خ، ٧ٕ »ٗلًٞ١‬ ‫حُٔؼَٝف« ـ ًٔخ ٓخٍع اُ٠ ح٫ػظَحف ـ »ًخٕ ٣ٔخٍّ ػِ٠ ػيى ٖٓ حَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ، رٖٔ ك٤ْٜ حُِٔي ٗلٔٚ، ٌُٖٝ‬ ‫ٖٓ ٗؤٕ كويحٕ أُٝجي حٌُ٣ٖ أٓظط٤غ حُظؤػ٤َ ػِ٤ْٜ ُويٍطْٜ حُوخٛش ػِ٠ طٞؿ٤ٚ ح٧كيحع إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ إٔ أرو٠ أٗخ‬ ‫(14)‬ ‫ح٥هَ ػخؿِح«.‬ ‫ٌِٗض ىٍؿش حُظلٌْ حُزَ٣طخٗ٢ رخُ٘ئٕٝ ح٧ٍىٗ٤ش ٟٓٞٞع ِٗحع ًح ػ٬هش. كخُزَُٔخٕ حٌُ١ ًخٕ هي ؿؼَ حُظٞك٤ي‬ ‫ٌٓٔ٘خ ٓخ ُزغ ػزي هللا إٔ هخّ رلِٚ رؼي ػخّ ٝحكي ٖٓ حٗظوخرٚ، ٧ٗٚ ١َف ٓٔؤُش حُٔ٤طَس ح٧ؿ٘ز٤ش ػِ٠ حُـ٤ٖ‬ ‫حُؼَر٢، ٝحَُٝحطذ حُؼخُ٤ش حُٔيكٞػش ُِوزَحء ح٧ؿخٗذ، ك٠٬ ػٖ أٗٚ ػخٍٝ رؼٞ َٓ٘ٝػخص ػزي هللا حُٔل٠ِش،‬ ‫ٓؼَ حٌُظ٤زش حُٜخٗٔ٤ش حٌُ١ ًخٕ ٣٠طِغ رٜٔٔش كَحٓظٚ ٗوٜ٤خ، ٝا٣ـخى ٓـِْ ٧َٛ حُوزَس ك٢ حُي٣ٖ. ٝهي ُوٚ‬ ‫ً٤ًَزَح٣ي كخٍ رَُٔخٕ (0591 ّ) هخث٬: »ٛ٤جش أٗخّ ٫ طظلِ٠ رؤ١ هيٍ ٖٓ حُٔٔئُٝ٤ش، ٣وّٞ ك٤ٜخ ٓ٘خؿزٞ حُ٠لش‬ ‫حُـَر٤ش رظ٠ِ٤َ ػ٘خَٛ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ح٧ًؼَ ػو٬ٗ٤ش« ًٔخ ٍحٖٛ، ؿ٘زخ اُ٠ ؿ٘ذ ٓغ ػزي هللا، ػِ٠ هيٍس‬ ‫ح٫ٗظوخرخص حُـي٣يس ػِ٠ اكَحُ »ٗٔ٢ أك٠َ ٖٓ حُٔ٘يٝر٤ٖ«، (74) ٌُٖٝ اٟخكش حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗض هي ؿ٤َص‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ حُوي٣ْ اُ٠ ؿ٤َ ٍؿؼش. ُوي أٟل٠ حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُٔظِٕٞٓٞ ٝأٛلخد ح٧ٛٞحص حُؼخُ٤ش هيٍح ًز٤َح‬ ‫ٖٓ حُُٕٞ ٝحُ٘ؼٍٞ روطٍٞس حُٟٞغ اُ٠ حُٔؼخٍٟش حَُ٘م أٍىٗ٤ش حُزيحث٤ش، ٓؼَهِ٤ٖ رٌُي حُ٘ظخّ حُوي٣ْ حُوخثْ ػِ٠‬ ‫ح٩كظٌخٍ حُؼ٬ػ٢ ُِِٔطش ر٤ٖ حُِٔي ٝحُُٞ٣َ حُزَ٣طخٗ٢ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء، ٝٛٞ حُ٘ظخّ حٌُ١ ١خُٔخ ٗظَ اُ٠ ٜٓخُق‬ ‫حُ٘ؼذ حُوخٟغ ُلٌْٜٔ رزظَس كٞه٤ش هزِ٤ش‬ ‫ريأ ػخُْ ػزي هللا حُٔؤُٞف ٣ظ٬ٗ٠ ٓغ أكيحع ػخّ (8491 ّ) ٝٓخ طزؼٜخ ٖٓ ػٞحهذ. ًخٗض هٟٞ ؿي٣يس طظلخػَ‬ ‫ٝطظٜخػي ك٢ ٓوظِق أٍؿخء حُٔ٘طوش طلض طؤػ٤َ حٌُخٍػش حُظ٢ ٝهؼض ك٢ كِٔط٤ٖ. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ حُوٟٞ إٔ أ١خكض‬ ‫روّٜٞ ػزي هللا ك٢ ٍٓٞ٣ش ك٢ ػخّ (9491 ّ) ٌُٜٝ٘خ ُْ طٌٖ أًؼَ هَرخ ٓ٘ٚ ٖٝٓ أٓؼخُٚ. أٓخ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢ كِْ‬ ‫٣٘ؾ ٖٓ ح٫ٟطَحرخص ح٧ِٛ٤ش ك٢ ًُي حُؼَحم ك٢ ػخّ (8491 ّ) ا٫ رٜؼٞرش ًز٤َس.‬ ‫ريأص حُوٞٓ٤ش طٜزق كٌَح هطَح. كخُو٤خىحص حُؼَر٤ش حُظ٢ ًخٗض هي ىٍؿض ػِ٠ حٓظيحى حُٔ٘ٞحص حُؤْ ٝحُؼَ٘٣ٖ‬ ‫حُٔخٟ٤ش، ػِ٠ حٓظويحّ حُ٘ؼخٍحص حُوٞٓ٤ش ُظؼزجش حُ٘ؼذ حُؼَر٢ ٟي حُظيهَ حُزَ٣طخٗ٢ ٝحُلَٗٔ٢، ٝك٢ ٓز٤َ‬ ‫طيػ٤ْ ٓٞحهؼٜخ ٝحٓظ٤خُحطٜخ ح٫ؿظٔخػ٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش، ٓخ ُزؼض إٔ أٛزلض ٟلخ٣خ ٗٞع ؿي٣ي ٖٓ حُوطخد حُوٞٓ٢،‬ ‫هطخد ط٠ٖٔ ػ٘خَٛ اٛ٬ك٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫ؿظٔخػ٢ ٝح٫هظٜخى١، ٝأُو٠ ٓٔئُٝ٤ش ٟ٤خع كِٔط٤ٖ ػِ٠‬ ‫حُلجخص حُوٞٓ٤ش حُو٤خى٣ش حُوي٣ٔش. ٝٗظَح ُيٍٝ ػزي هللا حُٔ٘زٞٙ ك٢ ح٧ُٓش حُلِٔط٤٘٤ش، ٝطٔخٛ٤ٚ حُطٞ٣َ ٓغ رَ٣طخٗ٤خ،‬ ‫ٝأكٌخٍٙ حُوي٣ٔش حُزخُ٤ش كٍٞ حُلٌْ حٌُِٔ٢، كبٗٚ ًخٕ ٛيكخ ٌٓ٘ٞكخ أٓخّ ٜٓخّ حُظ٤خٍ حُـي٣ي ٖٓ ح٩ؿٔخع حُوٞٓ٢.‬ ‫ٝٓؼ٤خ ٓ٘ٚ ٫ٓظزيحٍ ٓخ ًخٕ ٌٓٞٗخ ػِ٠ إٔ ٣ٜزق كٌَح ًح كي٣ٖ، َٛد اُ٠ حٍُٞحء ُ٤ًِٞ روطخد ح٩ٓ٬ّ ٍٝحف‬ ‫٣ؼع ٍػخ٣خٙ رظـ٘ذ: (طوِ٤ي حُؼخىحص حُِحثلش) حُظ٢ هٜي رٜخ ً٬ ٖٓ حُ٘٤ٞػ٤ش ٝحُي٣ٔوَح١٤ش ٝرخُلَٙ ػِ٠:‬ ‫(24)‬ ‫»حُللخظ ػِ٠ طوخُ٤يًْ ٝػخىحطٌْ حُوي٣ٔش... ٝػِ٠ آ٬ٌْٓ«.‬ ‫كخٍٝ ػزي هللا أ٣٠خ، ػزَ حٓظويحّ ٗؼخٍ ح٩ٓ٬ّ، إٔ ٣َٜ اُ٠ ٓخ ٍٝحء ١ٞم حُيٍٝ حُؼَر٤ش حُٔؼخى٣ش ٝحُ٘ظْ‬ ‫حُؼَر٤ش حُٔظيحػ٤ش، ك٢ ٓز٤َ ا٣ـخى ًظِش ٓؼخى٣ش ُِ٘٤ٞػ٤ش، ٝحؿظٌحد ح٫ٛظٔخّ ٝحُيػْ حُـَر٤٤ٖ. كل٢ ػخّ (9491 ّ)‬ ‫هخّ رِ٣خٍس آزخٗ٤خ، ك٤غ ُؼذ ىٍٝ ُػ٤ْ ِْٓٔ، ٝحُظْٔ حَُكٔش ٖٓ كَحٌٗٞ ك٢ طؼخِٓٚ ٓغ ِٓٔٔ٢ حُٔـَد‬ ‫ح٩ٓزخٗ٢ ًٔخ ُحٍ ا٣َحٕ. ٝٗـق أه٤َح ك٢ ػخّ (1591 ّ) ك٢ ُ٣خٍس طًَ٤خ حُظ٢ ُْ ص،رْي ٗٞهخ اُ٤ٚ ًٔٞح١ٖ ػخى١.‬ ‫ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣لون أ١ ٗـخف ِّٓٔٞ. كب٣َحٕ ٝطًَ٤خ ًخٗظخ كخطَط٤ٖ اُحء كٌَطٚ ػٖ طلخُق ىكخػ٢ ٓٞحٍ ُِـَد هخثْ‬ ‫ػِ٠ ُلٔش ح٩ٓ٬ّ. أٓخ ك٢ آزخٗ٤خ كوي أكَؽ رَ٣طخٗ٤خ، رٌٞٗٚ ٍث٤ْ حُيُٝش ح٧ٍٝ حٌُ١ ٣ٍِٝ كَحٌٗٞ ٖٓ ؿٜش،‬ ‫ٝرلٔخٓٚ حُٞحٟق ُِ٘ظخّ حُلخٗ٢ ٖٓ ؿٜش ػخٗ٤ش. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ ٝٛق كَحٌٗٞ هخث٬: »اٗٚ ٍؿَ ٓزيأ ٣ٌٖٔ‬ ‫حُظَٞٛ ٓؼٚ اُ٠ حطلخم ػِٔ٢ ك٢ ؿٔ٤غ ح٧ٝهخص« كبٕ ٗ٤جخ ًح ٗؤٕ ُْ ٣ظـ٤َ ك٢ حُٔـَد ح٩ٓزخٗ٢ ك٢ أػوخد‬ ‫حُظٔخٓخص ػزي هللا ٝٝٓخ١ظٚ. ؿ٤َ أٗٚ ٗـق ك٢ اه٘خع حُلخًْ حُؼخّ ُِٔـَد ح٩ٓزخٗ٢ رؼيّ ؿٞحُ اػطخء ٓزِؾ ػَ٘س‬ ‫آ٫ف ؿ٘٤ٚ طْ ؿٔؼٚ ٛ٘خى ُٜخُق حُ٬ؿج٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُِلخؽ أٓ٤ٖ. (34) ٝك٢ ٓزخىٍس ٓ٘خرٜش ٍٓض اُ٠ ٓـخُُش‬ ‫حُيٍٝ حُـَر٤ش، ٝهٜٞٛخ ُِلض أٗظخٍ أَٓ٣ٌخ ٝح٧ْٓ حُٔظليس، ػَٝ آٍخٍ هٞحص اُ٠ ًٍٞ٣خ (ٍرٔخ طوِ٤يح‬ ‫821‬
  • 129.
    ‫٩َٓحث٤َ). ٌُٖٝ ػَٟٚهٞرَ رخَُكٞ. (44) ُْ ٣ٌٖ ػٔش ك٤ٔخ ٣زيٝ أ١ ٜٓيٍ ؿخِٛ ُ٬ػظَحف ٝحُيػْ حُ٬ُٓ٤ٖ‬ ‫ُلي ػُِظٚ أٝ ٩ٓ٘خى ػخُٔٚ حُٔظيحػ٢.‬ ‫ُْ ٣زن ُؼزي هللا ٟٓٞ آٌخٗ٤ش حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ آَحث٤َ. كخُيُٝظخٕ ًخٗظخ هخىٍط٤ٖ ٝكيٛٔخ ػِ٠ طوَ٣َ ٜٓ٤َ‬ ‫حُ٠لش حُـَر٤ش، ٟٝٔخٕ أٜٓ٘خ ػٖ ١َ٣ن اهَحؿٜخ ًِ٤خ ٖٓ ىحثَس ح٫ٛظٔخّ حُيُٝ٢. ٍٝرٔخ ٗؼَ، ٝٛٞ حُٔ٘زًٞ ػِ٘خ‬ ‫ٖٓ ؿخٗذ حُيٍٝ حُؼَر٤ش، رؤٗٚ ُْ ٣ٌٖ ُي٣ٚ ٓخ ٣ؤَٙ، ك٢ ك٤ٖ ٣ٔظط٤غ إٔ ٣ٌٔذ ٗ٤جخ ػِ٠ ٛؼ٤ي حٍُٞٛٞ‬ ‫حُٔزخَٗ اُ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ٝحُٔزخًٍش حُـَر٤ش. ٝهي ٣ٌٕٞ أ٣٠خ هي كٔذ إٔ رؼٞ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٣ٌٖٔ‬ ‫حؿظٌحرْٜ رخُظؼٞ٣ٞ، أٝ رلَٛش طٜل٤ش ٓٔظٌِخطْٜ رؤٗلْٜٔ حؿظٌحرخ ٣ٌل٢ ُ٘ن حُٜلٞف حُلِٔط٤٘٤ش، ٝاٟؼخف‬ ‫حُٔؼخٍٟش حُظ٢ ًخٗض طٞحؿٚ ٓ٤خٓخطٚ ٝٓوططخطٚ.‬ ‫ٌٓ٘ هَحٍ حُظؤ٤ْ حُٜخىٍ ك٢ ػخّ (7491 ّ) ًخٕ ػزي هللا هي كخكع ػِ٠ ٛ٬ص ٓظوطؼش ٓغ ٍٓٔ٤٤ٖ ٜٛخ٣٘ش،‬ ‫آَحث٤ِ٤٤ٖ ك٤ٔخ رؼي. ٝٓغ إٔ ح٧كؼخٍ ح٩َٓحث٤ِ٤ش ًخٗض ٓ٘طٞ٣ش ك٢ حُـخُذ ػِ٠ حُظٜي٣ي، كبٕ ح٧هٞحٍ ح٩َٓحث٤ِ٤ش‬ ‫ًخٗض طِٔق رؤٗٚ ربٌٓخٗٚ حُللخظ ػِ٠ ٓ٬ٓش ٗظخٓٚ ػزَ حُظلخٝٝ، ٖٝٓ ه٬ٍ حُظَٞٛ ٫كوخ اُ٠ حطلخه٤ش ٓ٬ّ.‬ ‫كظ٠ ك٢ ُكٔش كَد ػخّ (8491 ّ) ًخٕ هي ٗـق ك٢ ار٬ؽ آَحث٤َ ػٖ أٗٚ ًخٕ ٓٔظؼيح ٧ٕ ٣ظَٞٛ اُ٠ طلخْٛ.‬ ‫(54) ٝهي حػظزَ ٛيٗش ػخّ (9491 ّ) حُوطٞس ح٧ُٝ٠ ػِ٠ حُطَ٣ن ٗلٞ طٔٞ٣ش ٜٗخث٤ش ٓغ آَحث٤َ، ٝهي ًخٕ طٞحهخ‬ ‫اُ٠ حُٔ٤َ هيٓخ ك٢ طلو٤ن ِٛق ٓ٘لَٜ. ٌُٖٝ ً٬ ٖٓ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ُْ طٌٞٗخ ٓئ٣يط٤ٖ ُـٜٞىٙ ك٢‬ ‫ًُي حُٞهض، ٧ٜٗٔخ ًخٗظخ طَ٣يحٕ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ك٢ حُٔ٘طوش، ٝأكٔظخ رؤٕ ٖٓ ٗؤٕ ٓلخٝ٫ص ػزي هللا حُلَى٣ش إٔ‬ ‫طؼَٝ ًُي حُٜيف ُِوطَ؛ ٝأكٔظخ أ٣٠خ رؤٕ ػزي هللا ًخٕ رظلًَٚ ٝكيٙ ٣وخ١َ رلويحٕ ٓٔخكش ٫ ٣ٔظٜخٕ رٜخ ٖٓ‬ ‫ح٧ٍٝ، ًٔخ كؼَ ك٢ أػ٘خء ٓزخكؼخص حُٜيٗش. ُوي أكٔض أَٓ٣ٌخ ٝرَ٣طخٗ٤خ رؤٗٚ ُٞ حٟطَ اُ٠ حُظ٘خٍُ ػٖ أٍحٝ‬ ‫ٓـيىح كبٕ ًُي ٓ٤ٜيى هيٍطٚ ػِ٠ ح٫كظلخظ رؼَٗٚ. ٝرخُظخُ٢ كبٕ حُطَك٤ٖ ًِ٤ٜٔخ ـ رَ٣طخٗ٤خ ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس ـ‬ ‫ًخٗخ هي ٗـؼخٙ ػِ٠ حُظلَى كو٢ ٖٓ ه٬ٍ ٛ٤جش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش حُظ٢ أٝؿيطٜخ ح٧ْٓ حُٔظليس، ٫ٓظٌ٘خف‬ ‫آٌخٗ٤خص حُظَٞٛ اُ٠ طٔٞ٣ش ٗخِٓش. ٌُٖٝ ٛ٤جش حُٜٔخُلش ًخٗض ٗي٣يس حُز٢ء ر٘ظَ ػزي هللا ٓٔخ ىكؼٚ اُ٠ حُللخظ‬ ‫ػِ٠ ٛ٬ص ٓزخَٗس ٓغ ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، أٓ٬ ك٢ حُظلٌْ رٔ٠ٕٔٞ حُٔلخٟٝخص ٝٝط٤َطٜخ رويٍ ٓخ ًخٕ هي طلٌْ‬ ‫رٔزخكؼخص حُٜيٗش ك٢ ٍٝىّ ٖٓ ٓ٘ظـؼٚ حُ٘ظٞ١ ك٢ حُ٘ٞٗش.‬ ‫ػٔش ٛ٤جش أهَٟ ٛ٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش ًخٗض أ٣٠خ هي ٗ٘ؤص طلض ٍػخ٣ش ح٧ْٓ حُٔظليس. ٝهي ًخٕ ٛيكٜخ‬ ‫حُٔٔـَ ك٢ حطلخه٤ش حُٜيٗش ٓظٔؼ٬ رخُظٞٓ٢ كٍٞ أ٣ش ٌِٓ٘ش ط٘٘ؤ ػِ٠ ح٧ٍٝ ك٢ ططز٤ن حُٜيٗش ٍْٝٓ هطٞ١ٜخ.‬ ‫ًخٗض حُِـ٘ش ٓئُلش ٖٓ هٔٔش أػ٠خء ْٛ آَحث٤ِ٤خٕ ٝأٍىٗ٤خٕ ًخٗٞح ٣ؼطِٕٞ أٛٞحص رؼ٠ْٜ رؼ٠خ ػِ٠ حُيٝحّ،‬ ‫ٍٝث٤ْ ٓؼ٤ٖ ٖٓ هزَ ح٧ْٓ حُٔظليس ًخٕ ٣ظوٌ ؿٔ٤غ حُوَحٍحص ٗظ٤ـش ؿ٤خد حُٔؼخٍٟش. ٝك٢ ؿ٤خد ح٫طلخم‬ ‫حُٔ٘ظَى ُْ ٣وق ح٧َٓ ػ٘ي ًٕٞ ٓٔؼَ ح٧ْٓ حُٔظليس ٓٔئٝ٫ ػٖ ٓخثَ هَحٍحص ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش، رَ ًٝخٗض‬ ‫ح٧ْٓ حُٔظليس ٛ٢ حٌُِٔلش ر٠ٔخٕ ط٘ل٤ٌ طِي حُوَحٍحص. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ًَ ه٠٤ش ٓطَٝكش ػِ٠ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش‬ ‫ًخٗض ٫ طِزغ إٔ طظلٍٞ اُ٠ ٓؼًَش ىرِٞٓخٓ٤ش ٣ظؼ٤ٖ حُلٌْ ػِ٤ٜخ، ٫ رٞٛلٜخ ه٠٤ش ٓ٘لَىس، رَ رخػظزخٍٛخ ؿِءح‬ ‫(64‬ ‫ٖٓ طٔٞ٣ش ٗخِٓش ٌٓٔ٘ش.‬ ‫ٌٌٝٛح كبٕ ٜٓٔخص حُِـ٘ظ٤ٖ ًِظ٤ٜٔخ، ُـ٘ش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش ُٝـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش، رخطض ٗي٣يس حُظيحهَ‬ ‫ٝحُظؼو٤ي. ًٝخٕ ػزي هللا رٞٛلٚ حُطَف حًَُِٔ١ ك٢ ؿٔ٤غ حُٔزخكؼخص ٓغ آَحث٤َ حُ٘وٚ حُٞك٤ي حٌُ١ ًخٕ‬ ‫حُٔٔؼِٕٞ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ٣ٔظط٤ؼٕٞ حَُؿٞع اُ٤ٚ، ٝ٣َؿٕٞ حٗل٘خثٚ ػ٘يٓخ ًخٕ حُٔ٘يٝرٕٞ ح٧ٍىٗ٤ٕٞ ٣ظ٘يىٕٝ‬ ‫ٍحك٠٤ٖ ح٫ٗل٘خء. ٝأٓ٬ ك٢ حُظٜٔ٤ي ُظٔٞ٣ش أٝٓغ (ٌٝٓخٓذ أًزَ ُ٘وٜٚ كٔذ حػظوخىٙ) ط٘خٍُ ر٘ؤٕ ٗوخ١‬ ‫ٛـ٤َس ٗٔز٤خ، طٔض اػخٍطٜخ ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش؛ ٝطٌٖٔ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ أُٔلٞح اُ٠ ط٘خُ٫ص ك٢ حطلخه٤ش‬ ‫ِٛق ٓٔظوزِ٤ش ٖٓ طلو٤ن حٗظٜخٍحص اهِ٤ٔ٤ش ٛـ٤َس آٗ٤ش. ٝر٘ظَ حُؼَد ظِض ٌٛٙ حُؤخثَ حُ٘خؿٔش ػٖ طَٜكخص‬ ‫ػزي هللا ىحثزش ػِ٠ طؼِ٣ِ حٌُ٘ٞى ٝحَُ٣ذ حُٔل٤طش ريٝحكؼٚ ٝٗ٘خ١خطٚ ك٢ كِٔط٤ٖ.ٝهي أىص ؿَرظٚ حُٔٔظَٔس ػٖ‬ ‫حُؼخُْ حُؼَر٢ ريٍٝٛخ اُ٠ طوِ٤ٚ كخثيطٚ ٩َٓحث٤َ ًَ٘٣ي ٓلخٝٝ، ٝاُ٠ ٛذ حُٔخء ك٢ ١خكٞٗش أُٝجي حٌُ٣ٖ‬ ‫ًخٗٞح ٟي ح٫طلخم ٓؼٚ ك٢ آَحث٤َ. ٝٓغ طيٍٛٞ ٓٞهق ػزي هللا ًخٕ ٫ري ُِؼٖٔ حٌُ١ ٣ٌٖٔ ٩َٓحث٤َ إٔ طيكؼٚ‬ ‫ٓوخرَ أ٣ش طٔٞ٣ش ٖٓ إٔ ٣ظيٍٛٞ رخُٔؼَ.‬ ‫ٝرخُظخُ٢ كوي ٝؿي ػزي هللا ٗلٔٚ ك٢ ٓظخٛش ر٘ؼش. كزؼ٤ي ٛيٗش آًحٍ ػخّ (9491 ّ) هخّ ٓٞٗ٢ ٗخٍ٣ض رِ٣خٍطٚ ك٢‬ ‫حُ٘ٞٗش ُ٤ؼَٝ ٓٞهق آَحث٤َ ٖٓ رؼٞ حُو٠خ٣خ حُزخٍُس حُٔطَٝكش أٓخّ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش. أًػٖ ػزي هللا‬ ‫ُـٔ٤غ ٓطخُذ ٗخٍ٣ض؛ ًؤٗٚ طْٞٛ رؤٗٚ رخص ٣وخ١ذ ٗوٜخ ٓظؼخ١لخ ٍحف ٣ظليع ػٖ ٓطخُزٚ ك٢ ػِٔ٤ش حُٔ٬ّ‬ ‫حُوخىٓش، ٓؼَ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓ٘لٌ ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ َٝٓٔ ٣َٞٛ اُ٤ٚ، ٝحٓظؼخىس حَُِٓش ٝحُِي. ٝحكن‬ ‫ٗخٍ٣ض ٖٓ ك٤غ حُٔزيأ ػِ٠ آٌخٗ٤ش اٗ٘خء َٓكؤ كَ ٣ٔظويٓٚ ح٧ٍىٕ ٌُٖٝ ٫ ٗ٢ء أًؼَ ٖٓ ًُي. (74) ُْ ٣ـٖ‬ ‫921‬
  • 130.
    ‫ػزي هللا ٗ٤جخٖٓ ط٘خُ٫طٚ؛ ِٝٓيٝؿخ رخُظـَرش ريأ ٣ظلخٗ٠ ٓٔؼِ٢ آَحث٤َ. ؿ٤َ إٔ آَحث٤َ ريص ٓٔظؼيس ك٢ ؿ٤خد‬ ‫حُظلَى ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش ٝؿ٤خد ٓزخكؼخص أٝٓغ إٔ طٔظويّ حُوٞس ك٢ ٓز٤َ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓخ ًخٗض طَ٣يٙ،‬ ‫ٖٓ ٝؿٜش حُ٘ظَ ح٧ٍىٗ٤ش ػِ٠ ح٧هَ. (84) ٝهي ًخٕ ح٧ٍىٕ ٗي٣ي حُٜ٘خٗش أٓخّ حُظٜي٣ي رخُوٞس ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش‬ ‫ك٤غ ًخٕ ٓ٤ِحٕ حُوٞس حُؼٌَٔ٣ش ٍحؿلخ رٟٞٞف ُٜخُق آَحث٤َ ًحص حُوٞس حُٔئُلش ٖٓ (00058) ِٓٔق ك٢‬ ‫ٓٞحؿٜش حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ١ ًخٕ هٞحٓٚ (00531)؛ (94) ُْٝ طٌٖ رَ٣طخٗ٤خ هي أًيص رؼي ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٓؼخٛيطٜخ‬ ‫ٓغ ح٧ٍىٕ إٔ ط٘طزن ػِ٠ ح٧ٍحٟ٢ حُوخٟؼش ُِٔ٤طَس ح٧ٍىٗ٤ش ك٢ كِٔط٤ٖ؛ ًٔخ إٔ حُلظَ حُيُٝ٢ ػِ٠ ٗل٘خص‬ ‫ح٧ِٓلش كظ٠ رؼي ًُي حُظخٍ٣ن ظِض هخٟؼش َُهخرش رَ٣طخٗ٤ش ٛخٍٓش.‬ ‫ٝرؼي ر٠ؼش أَٜٗ ُْ طٜ٘ي ا٫ ػيىح هِ٤٬ ٖٓ ح٫طٜخ٫ص حُٜخٓ٘٤ش، كخٍٝ ه٬ُٜخ ػزي هللا طؼِ٣ِ ٓٞهلٚ ػٖ ١َ٣ن‬ ‫حُو٤خّ رخطٜخ٫ص ىُٝ٤ش، طْ حٓظج٘خف ُوخءحص ٓزخَٗس ر٤ٖ ػزي هللا ٝٓٔؼِ٤ٖ آَحث٤ِ٤٤ٖ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢‬ ‫ٖٓ ػخّ (9491 ّ). كل٢ ًُي حُظخٍ٣ن حطَٜ اّ. ا١. ٗٞكٞٓٞ٣ٌٔ٢ ٓئْٓ ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش ٝٓي٣َٛخ،‬ ‫ٝأكي أٛيهخء ػزي هللا حُويحٓ٠ رخ٧ه٤َ آٓ٬ ك٢ حُلٍٜٞ ػِ٠ ٓٞحكوظٚ ػِ٠ طِٝ٣ي حَُٔ٘ٝع رخُٔ٤خٙ حُؼٌرش ٖٓ‬ ‫َٗم ح٧ٍىٕ. ٝهي ػَٝ رخُٔوخرَ اػخىس رؼٞ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش حُوخٟؼش ح٥ٕ ُلٌْ آَحث٤َ ٖٓ حُويّ، ك٢‬ ‫ٛلوش ُػْ إٔ حُِٔطخص ح٩َٓحث٤ِ٤ش ًخٗض ٓٞحكوش ػِ٤ٜخ. ٝٗظَح ٧ٗٚ ًخٕ هي أهٌ ىٍٓخ ٖٓ ُوخثٚ حُٔخرن ر٘خٍ٣ض،‬ ‫ُْ ٣َؿذ ػزي هللا ك٢ حُظٍٞ١ رٔوخ٣٠خص ؿِث٤ش ٖٓ ٌٛح حُ٘ٞع، ٝحهظَف ري٫ ٜٓ٘خ، حُزيء رٔ٘خه٘ش ٍحٓ٤ش اُ٠ طلو٤ن‬ ‫طٔٞ٣ش ػخٓش، طظ٤ق ُٚ كَٛش حٓظؼخىس ٓٔخكش ًخك٤ش ٖٓ ح٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش، طٌٔ٘ٚ ٖٓ اه٘خع ٍػخ٣خٙ ٝحُلِٔط٤٘٤٤ٖ‬ ‫ٝحُؼخُْ حُؼَر٢ ػٔٞٓخ رٔ٬ّ ٓ٘لَٜ. ٝهي أٝؿِ ٓطخُزٚ ػِ٠ ٓٔخٓغ ٗٞكٞٓ٤ٌٔ٢ هخث٬: حٓظؼخىس ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش‬ ‫ٖٓ حُويّ، ٝطؼي٣َ حُليٝى ك٢ حُـ٘ٞد رٌَ٘ ٣زو٢ ر٤ض ؿزَ٣ٖ ٝرجَ حُٔزغ ك٢ حُـخٗذ حُؼَر٢، ٝحٍُٞٛٞ اُ٠‬ ‫هطخع ؿِس. ػَٝ ػِ٠ آَحث٤َ َٓكؤ كَح ػِ٠ حُؼوزش ٓوخرَ حُلٍٜٞ ػِ٠ طٜٔ٤٬ص ٓٔخػِش ك٢ ك٤لخ. ٝهخّ‬ ‫رظؼ٤٤ٖ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ُٝ٣َح ُِوَٜ ٝٓظَؿٔخ ُٚ ك٢ أػ٘خء ٌٛح حُِوخء، ُ٤ٌٕٞ ٓٔؼِٚ حُ٘وٜ٢ ك٢ ا١٬م‬ ‫حُٔزخكؼخص. (15) ٓخٍع حَُكخػ٢ حُٔظ٘ٞم ٧ٕ ٣ٜزق ٍث٤ْ حٍُُٞحء حُوخىّ اُ٠ حُوزٍٞ رخُٜٔٔش. أٓخ رَ٣طخٗ٤خ‬ ‫ٝحُٞ٫٣خص حُٔظليس حُِظخٕ ًخٗظخ هي ريأطخ طلويحٕ ح٧َٓ ك٢ ٓيٟ كخثيس ُـ٘ش حُٜٔخُلش حُلِٔط٤٘٤ش، ٝطوِظخ ػٖ‬ ‫اَٛحٍٛٔخ ػِ٠ حُظٔٞ٣ش، حُِٔٔ٤ش حُ٘خِٓش كوي رخىٍطخ رلٌٍ اُ٠ طؤ٣٤ي ٌٛٙ حُٔزخكؼخص رٞٛلٜخ أك٠َ ٖٓ ٫ ٗ٢ء‬ ‫ػِ٠ ح٩١٬م.‬ ‫ريأص حُٔزخكؼخص ٜٗخ٣ش َٜٗ طَ٘٣ٖ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (9491 ّ) ٝىحٓض كظ٠ َٜٗ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) (75) ك٤ٖ‬ ‫هخٓض ٛلخكش طَ أر٤ذ رظَٔ٣ذ أٗزخثٜخ ػ٘٤ش ح٫ٗظوخرخص حُظ٢ ًخٗض ٓظل٠٢ اُ٠ حُظٞك٤ي. ك٢ حُزيء ؿَص ٓلخىػخص‬ ‫ٛخىكش اُ٠ طلي٣ي ؿيٍٝ ح٧ػٔخٍ ٝٓؼخ٣٤َ حُ٘وخٕ ر٤ٖ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ًَٝ ٖٓ ٓي٣َ هْٔ حَُ٘م ح٧ٝٓ٢ ك٢ ُٝحٍس‬ ‫حُوخٍؿ٤ش اُ٤خٛٞ ٓخٕٓٞ ٝٛٞ حُيٓ٘و٢ ح٧َٛ ٍٝٝكٖ ِٗٞحف (ُحٓ٬ٗ٢ ٓخروخ)، أكي أهَد ٓٔظ٘خٍ١ رٖ‬ ‫ؿٍٞ٣ٕٞ. ٝٗخٍى ك٢ حُٔلخٟٝخص حَُٓٔ٤ش حُظ٢ ؿخءص رؼي ًُي ًَ ٖٓ ُٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ح٧ٍىٗ٢ كُٞ١ حُِٔو٢‬ ‫ٝكِٔط٤٘٤٤ٖ ٛٔخ: هِٞٛ٢ حُو٤َ١ ٝؿٔخٍ ١ٞهخٕ. ٝهي ٗخٍى ػزي هللا ك٢ حُؼي٣ي ٖٓ ح٫ؿظٔخػخص حُظ٢ طٔض،‬ ‫رؤًؼَ٣ظٜخ ك٢ حُ٘ٞٗٚ، ٓظيه٬ ٌَُٔ حُـٔٞى، ٌُٖٝ ٓزخُـخ ك٢ ح٩ًػخٕ ٥ٍحء حَُكخػ٢.‬ ‫رِـض ح٫ؿظٔخػخص حُظٜٔ٤ي٣ش ًٍٝطٜخ ك٢ حُؼخُغ ػَ٘ ٖٓ َٜٗ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ، ك٤ٖ ٝحكن حُطَكخٕ ػِ٠ حُ٘وخ١ حُظخُ٤ش‬ ‫حُظ٢ ًخٗض ٓظٌَ٘ ؿَٞٛ حُظٔٞ٣ش ح٩هِ٤ٔ٤ش حُظلخٟٝ٤ش ر٤ٜ٘ٔخ. ٝحكوض آَحث٤َ ػِ٠ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٝؿٞى ٓ٘لٌ ػِ٠‬ ‫حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ إٔ ٣ٌٕٞ ِٜٓلش ك٤ٞ٣ش رخُ٘ٔزش ُ٨ٍىٕ ٝػَٟض حُظ٘خٍُ ػٖ َٓٔ ٣َر٢ حُوِ٤َ ر٘وطش‬ ‫ػِ٠ ٓخكَ ؿِس، َٗ١ حُٔٔخف ٩َٓحث٤َ رخ٫كظلخظ ر٘وخ١ ػزٍٞ ٓليىس ػِ٠ حٓظيحى حَُٔٔ، َٝٗ١ إٔ ٣زو٠ ِٓ٘ٝع‬ ‫حُٔ٬ف، َٝٗ١ ػيّ ططز٤ن ر٘ٞى حُٔؼخٛيس ح٩ٗـِ٤ِ٣ش ـ ح٧ٍىٗ٤ش ػِ٤ٚ. ٝٓوخرَ ًُي ٝحكن ح٧ٍىٕ ػِ٠ ٓ٘ق آَحث٤َ‬ ‫١َ٣وخ ػِ٠ حٓظيحى ٓخكَ حُزلَ حُٔ٤ض، طٌٖٔ ٖٓ ٍر٢ ٓ٘٘آص ًَٗش حُزٞطخّ حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ حُطَف حُ٘ٔخُ٢‬ ‫رخ٧ٍحٟ٢ ح٩َٓحث٤ِ٤ش ك٢ حُطَف حُـ٘ٞر٢. ًخٗض حُ٘وخ١ حُ٘خثٌش حَُث٤ٔ٤ش ٓظؼِوش رؼَٝ حَُٔٔ حُٞحَٛ اُ٠‬ ‫حُٔخكَ ٝرؼزخٍس "ٓخكَ ؿِس" حُظ٢ هٜي ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ رٜخ حُٔ٘طوش حُظ٢ ًخٗض هخٟؼش َُٜٔ، طخًٍ٤ٖ ٓٔؤُش‬ ‫طَط٤ذ طٜٔ٤٬ص ح٧ٍىٕ حَُٔكج٤ش َُِٜٔ٣٤ٖ، ك٢ ك٤ٖ ًخٕ ح٧ٍىٕ ٣ؼ٘٢ رخُؼزخٍس هطخػخ ٓخكِ٤خ ٝحهؼخ اُ٠ حُ٘ٔخٍ‬ ‫ٖٓ حُٔ٘طوش حُوخٟؼش َُٜٔ. أٓخ ك٤ٔخ ٣وٚ ٓٔؤُش حُويّ كبٕ حُطَك٤ٖ ًخٗخ ٣ل٠٬ٕ حُظؤ٤ْ ػِ٠ حُظيٝ٣َ.‬ ‫كخ٧ٍىٕ ٝحكن ػِ٠ حُظوِ٢ ػٖ حُل٢ حُ٤ٜٞى١ ك٢ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش، ٝػٖ كخث٢ حُٔزٌ٠ ٩َٓحث٤َ ٝػِ٠ طٌٔ٤ٖ‬ ‫آَحث٤َ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ ؿزَ ٌٓٞرّٞ، ك٢ ك٤ٖ ٝحكوض ح٧ه٤َس ػِ٠ ٍر٢ ١َ٣ن ر٤ض ُلْ رخُـِء حُؼَر٢ ٖٓ‬ ‫حُويّ. ٝطْ طَى كيٝى حُظؤ٤ْ حُٜ٘خث٤ش ٝحُٔٔخثَ حُٔظؼِوش رخُظؼٞ٣ٞ ٓلظٞكش ُ٬طلخم ر٘ؤٜٗخ ػِ٠ أْٓ "ػِٔ٤ش".‬ ‫ريأص حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ػِ٠ أٓخّ ٌٛٙ حُ٘وخ١ ك٢ ٜٗخ٣ش َٜٗ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢. ٌُٖٝ ٌٛٙ حُٔزخكؼخص ٓخ ُزؼض،‬ ‫رٍٜٞس ٗزٚ كٍٞ٣ش، إٔ طؼؼَص كٍٞ ٓٔؤُش حُويّ. ٍأٟ ح٧ٍىٕ إٔ ٖٓ ٗؤٕ ٗ٢ء ٖٓ حُظزخىٍ ح٩هِ٤ٔ٢ ك٢ حُويّ‬ ‫إٔ ٣ـؼَ كيٝى حُظؤ٤ْ أًؼَ ُٜٓٞش ٝ٣َٔح، ٌُٖٝ آَحث٤َ ػخٍٟض هخثِش: إ ؿٔ٤غ ح٧ك٤خء حُؼَر٤ش حُؼخثيس ُٜخ‬ ‫031‬
  • 131.
    ‫ًخٗض ٓ٘ـُٞش ٖٓهزَ ٓلظِ٤ٖ ٣ٜٞى ٣ظؼٌٍ اهَحؿْٜ ٜٓ٘خ. ٝأَٛص آَحث٤َ ػِ٠ ك٤خُس حُل٢ حُ٤ٜٞى١ ك٢ حُٔي٣٘ش‬ ‫حُوي٣ٔش؛ ًٝخٕ ح٧ٍىٕ ك٢ ٌٛٙ ح٧ػ٘خء هي رخص ٣و٘٠ طٌٔ٤ٖ آَحث٤َ ٖٓ حٍُٞٛٞ اُ٠ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش. ُْ ٣ظْ‬ ‫حُظَٞٛ اُ٠ أ١ كَ، ٌُٖٝ ح٫ٜٗ٤خٍ ؿَٟ طـ٘زٚ ػٖ ١َ٣ن ح٫طلخم ػِ٠ ح٫هظ٬ف ك٢ حُِلظش حَُحٛ٘ش ٝػِ٠‬ ‫ح٫ٓظَٔحٍ ك٢ حُظلٌ٤َ رخٌُِٔ٘ش ٓٔظوز٬.‬ ‫ٝرؼي ح٩هلخم ك٢ طلو٤ن أ١ طويّ ك٢ ٓٔخثَ حُويّ حُ٘خثٌش حُظلض حُطَكخٕ حُٔظلخٟٝخٕ اُ٠ ه٠خ٣خ اهِ٤ٔ٤ش أٝٓغ،‬ ‫ؿ٤َ إٔ طويٓخ ُْ ٣ظلون ٛ٘خ أ٣٠خ. كخ٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ حٌُ٣ٖ رخطٞح ٣ؼَٟٕٞ َٗحء ح٧ٍحٟ٢ ري٫ ٖٓ حُٔزخىُش ػِ٤ٜخ‬ ‫هخٓٞح رَكٞ هخٍ١ش هيٜٓخ ح٧ٍىٗ٤ٕٞ ٍك٠خ هخ١ؼخ. ؿ٤َ إٔ ح٧ٍىٕ ٝػزي هللا ًخٗخ رلخؿش اُ٠ ح٧ٍٝ ٫ حُٔخٍ‬ ‫ُظزَ٣َ هزُٜٞٔخ رٔ٬ّ ٓ٘لَٜ. ٝرـ٤ش ًَٔ حُـٔٞى طيهَ ػزي هللا ٝحهظَف (أٓخٓخ طلخٟٝ٤خ) ؿي٣يح، ط٠ٖٔ ٓؼخٛيس‬ ‫ػيّ حػظيحء ٓيطٜخ هْٔ ٓ٘ٞحص، كَ٣ش حٍُٞٛٞ اُ٠ ح٧ٓخًٖ حُٔويٓش، ٝهيٍس آَحث٤َ ػِ٠ حٍُٞٛٞ اُ٠ ؿزَ‬ ‫ٌٓٞرّٞ، ٝهيٍس ح٧ٍىٕ ػِ٠ حٍُٞٛٞ اُ٠ ر٤ض ُلْ، ٝحٓظج٘خف حُظـخٍس، ٝٓ٘طوش كَس ُ٨ٍىٕ ك٢ ك٤لخ. ًٝخٗض‬ ‫ُـخٕ ٓظٌَ٘ ُيٍحٓش طٞك٤َ َٓكؤ ٝٓؼزَ ٣َٞٛ اُ٠ ح٧ٍىٕ، ًٝ٤ل٤ش ىكغ حُظؼٞ٣ٞ ٧ٛلخد حُٔٔظٌِخص ك٢ حُويّ‬ ‫حٌُ٣ٖ ًخٗض ٓٔظٌِخطْٜ هي رو٤ض طلض ٓ٤طَس حُطَف ح٥هَ، ٝحُٞٓخثَ حٌُل٤ِش رظٜل٤ش حُٔٔظٌِخص حُؼَر٤ش ك٢‬ ‫آَحث٤َ ٝحُٔٔظٌِخص حُ٤ٜٞى٣ش ك٢ ح٧ٍىٕ (حُٔ٘٘آص حٌَُٜرخث٤ش ك٢ ؿَٔ حُٔـخٓغ ٝٓ٘٘آص حُزٞطخّ ػِ٠ حُطَف‬ ‫حُ٘ٔخُ٢ ٖٓ حُزلَ حُٔ٤ض). ٝهغ حُٔٔؼِٕٞ ح٩َٓحث٤ِ٤ٕٞ ًٌَٓس ػزي هللا، ٝطْ رٜؼٞرش اه٘خع ٍث٤ْ حٍُُٞحء ح٧ٍىٗ٢‬ ‫طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ روزُٜٞخ ػِ٠ أٜٗخ ٗوطش حٗط٬م ُِِٔ٣ي ٖٓ حُٔزخكؼخص.‬ ‫ٌُٖٝ ؿَحثي طَ أر٤ذ ٓخ ُزؼض، رؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ك٢ ح٧ٍٝ ٖٓ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) إٔ َٗ٘ص طوخٍ٣َ ىه٤وش ػٖ‬ ‫حُٔزخكؼخص. (25) ٝهي ٛيىص أٗزخء حُٔلخٟٝخص ر٘ٔق هط٢ ح٫ٗظوخرخص حُوخىٓش ك٢ َٗم ح٧ٍىٕ ٝحُ٠لش حُـَر٤ش‬ ‫ٝطٞك٤يٛٔخ حُ٬كن. ٝك٢ حُٞهض ٗلٔٚ هخّ ػزي هللا حُظَ، ٝٛٞ كخًْ ػٌَٔ١ ٓخرن ُِويّ، رخٌُ٘ق ػٔخ ًخٕ ٣ؼَكٚ‬ ‫ػٖ حطٜخ٫ص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ كظ٠ ٜٗخ٣ش ػخّ (9491 ّ) (35) ك٢ حُٜلخكش حَُٜٔ٣ش. ٛ٘خ رخىٍ حٍُُٞحء‬ ‫حُلِٔط٤٘٤ٕٞ حُؼ٬ػش ك٢ ٓـِْ حٍُُٞحء اُ٠ ح٫ٓظوخُش حكظـخؿخ، ٓ٘٤َ٣ٖ هٜٞٛخ اُ٠ ٓؼخٍٟظْٜ ٫ٓظؼخىس ر٘ي‬ ‫حُظـخٍس، ًٔخ حٓظوخٍ طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ ريٍٝٙ. ؿ٤َ إٔ ٌٛح ح٧ه٤َ طْ اه٘خػٚ رخُزوخء ك٢ ٜٓ٘زٚ ك٤ٖ أهلن ؿَ٣ٔٚ‬ ‫ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ك٢ طٌ٘٤َ كٌٞٓش ٓٔظؼيس ُظؤ٣٤ي حُظلخٝٝ ٓغ آَحث٤َ رخَُ٘ٝ١ حُلخُ٤ش. رو٢ أرٞ حُٜيٟ ك٢‬ ‫حُٜٔ٘ذ رَ٘١ ػيّ حُٔؼ٢ اُ٠ حُِٔ٣ي ٖٓ حُٔلخٟٝخص هزَ ح٫ٗظوخرخص. (45) ػْ ح٫ُظِحّ رٌٜح حَُ٘١، ًٔخ إٔ‬ ‫ح٫ٗظوخرخص ٝػِٔ٤ش ح٩ػ٬ٕ ػٖ حُٞكيس ؿخءص ٓ٘ٔـٔش ٓغ ٍؿزخص ػزي هللا. ٝرخُظخُ٢ كبٕ ح٫طٜخ٫ص ٓغ آَحث٤َ‬ ‫ػِ٠ ٓٔظٟٞ حُلٌٞٓش ُْ طٔظؤٗق ا٫ ٓخ رؼي ػخّ ٝحكي ك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ػخّ (1591 ّ)، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ روخء ػزي‬ ‫هللا ػِ٠ ِٛش رٍٜٞس َٓ٣ش ه٬ٍ طِي حُلظَس.‬ ‫ٍىح ػِ٠ ح٧ٗزخء حُظ٢ طليػض ػٖ حُٔلخٟٝخص حطوٌص حُـخٓؼش حُؼَر٤ش هَحٍح ٣و٠٢ رطَى أ٣ش ىُٝش ػَر٤ش طيهَ‬ ‫ك٢ ٓلخٟٝخص ٓغ آَحث٤َ، ٖٓ أؿَ حُظَٞٛ اُ٠ ٓ٬ّ ٓ٘لَٜ، أٝ اُ٠ أ١ ٗٞع ٖٓ أٗٞحع حُظَط٤ذ حُٔ٘لَٜ ػِ٠‬ ‫ح٧ٛؼيس حُٔ٤خٓ٤ش أٝ ح٫هظٜخى٣ش أٝ حُؼٌَٔ٣ش، رٍٜٞس آُ٤ش. ًٝخٕ ٖٓ ٗؤٕ أ٣ش ىُٝش طظؼَٝ ُِطَى رٌٜٙ حُطَ٣وش‬ ‫إٔ طٞحؿٚ أ٣٠خ ػوٞرخص حهظٜخى٣ش ٝػِ٫ ىرِٞٓخٓ٤خ. (55) ٝٓغ إٔ ػزي هللا ٗوٜ٤خ ًخٕ هي ١َف كٌَس ح٫ٗٔلخد‬ ‫ٖٓ حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ك٢ أًؼَ ٖٓ ٓ٘خٓزش، كخٕ أًؼَ أػ٠خء كٌٞٓظٚ ٗظَٝح اُ٠ ٓؼَ ٌٛٙ حُوط٤ؼش ٗظَس ٍػذ‬ ‫ًٝػَ. أٓخ رخُ٘ٔزش ٧ُٝجي حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣ٔوظٕٞ حُظلخٝٝ ٓغ ػزي هللا ٜٓٔخ ًخٕ ٌِٗٚ ك٢ آَحث٤َ، كوي ؿخء طٜي٣ي‬ ‫حُـخٓؼش حُؼَر٤ش ُ٤ئًي ػِ٠ إٔ حُٔ٬ّ ٓغ ح٧ٍىٕ ُٖ ٣ٌٕٞ ٓيه٬ اُ٠ حُؼخُْ حُؼَر٢، ٣ٞكَ آٌخٗ٤ش حُظول٤ق ٖٓ‬ ‫ػُِش آَحث٤َ ح٩هِ٤ٔ٤ش ػِ٠ حُٜؼ٤ي٣ٖ ح٫هظٜخى١ ٝحُٔ٤خٓ٢.‬ ‫رؼي حُظَٔد ؿَص اػخىس اهلخّ حُٔلخٟٝخص ك٢ ىحثَس حٌُظٔخٕ ٝحَُٔ٣ش. طْ طٌ٘٤َ ُٝحٍس ؿي٣يس ك٢ أػوخد حُظٞك٤ي‬ ‫رَثخٓش ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ أكي ُػٔخء حُـخُ٤ش حًَُ٘ٔ٤ش ٖٝٓ كِلخء طٞك٤ن أرٞ حُٜيٟ حُٔوَر٤ٖ. ٝٓؼِٚ ٓؼَ أرٞ حُٜيٟ‬ ‫ًخٕ ٗي٣ي حُلٌٍ ٖٓ حُظلخٝٝ ٓغ آَحث٤َ، ًٔخ كَٛض كٌٞٓظٚ ػِ٠ طـ٘ذ حُظٍٞ١ حَُٓٔ٢.‬ ‫ٝٓغ كٍِٞ كَٜ حُلَ ُْ طؼي ح٫ؿظٔخػخص طؼوي ك٢ حُ٘ٞٗش رَ ك٢ حُويّ، ك٢ ر٤ض ٓٞظق ٗخد ٖٓ ٓٞظل٢‬ ‫حُوَٜ ٣يػ٠ ػزي حُـ٘٢ حٌَُٓ٢، (65) أٝ ك٢ ػٔخٕ. ُْ ٣ظْ طلو٤ن أ١ طويّ ػِ٠ ١َ٣ن حُظلخْٛ حُٔظزخىٍ ه٬ٍ‬ ‫ح٫ؿظٔخػخص حَُٔ٣ش حُلخِٛش حُظ٢ ريص ؿخ٣ظٜخ، رخُ٘ٔزش ُؼزي هللا، ٓظٔؼِش ربُٜخء ح٩َٓحث٤ِ٤٤ٖ، كظ٠ ٣ظٌٖٔ ٖٓ طٌ٘٤َ‬ ‫كٌٞٓش ٓٔظؼيس ُِٔ٘خًٍش. ٝك٢ ٓلخُٝش ٓ٘ٚ ٩ه٘خع كٌٞٓظٚ رؤٕ كِٔط٤٘٤٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ًخٗٞح ٣ل٠ِٕٞ ٓ٬ٓخ‬ ‫ٓ٘لٜ٬، أٍَٓ ٍث٤ْ حٍُُٞحء ُٝٝ٣َ حُوخٍؿ٤ش ك٢ ٜٓٔش طوٜ٢ كوخثن اُ٠ ٛ٘خى ك٢ ٛ٤ق ػخّ (0591 ّ).‬ ‫ؿ٤َ إٔ حَُكِش أهلوض اهلخهخ ًٍ٣ؼخ ري٫ ٖٓ اه٘خػٜٔخ. ػخٍ ؿ٠ذ ػزي هللا، ٝحٟطَ ً٤ًَزَح٣ي ُ٬ػظَحف ػِ٠‬ ‫ٓ٠ٞ رؤٕ »ٓٔخ ٫ ٗي ك٤ٚ ػِ٠ ٓخ ٣زيٝ إٔ ٛ٘خى ـ كظ٠ رؼي أهٌ ٓظخَٛ هلش حُؼوَ ٝحٌُرٌرش ر٘ظَ ح٫ػظزخٍ ـ‬ ‫(75)‬ ‫اؿٔخػخ ك٢ حَُأ١ (ًٌح) ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش ٟي أ٣ش ٓلخٟٝخص ِٓٔ٤ش ٓزخَٗس ر٤ٖ ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ«.‬ ‫131‬
  • 132.
    ‫هِ٤ِٕٞ ك٢ ح٧ٍىًٕخٗٞح ٓٔظؼي٣ٖ ٧ٕ ٣ٜزلٞح ٓظٍٞ١٤ٖ، ٓخ ُْ ٣ظْ اه٘خػْٜ ٓٔزوخ رؤٕ آَحث٤َ ًخٗض ٓظويّ‬ ‫ط٘خُ٫ص ًحص أٛٔ٤ش طٌل٢ ُظٌٔ٤ْٜ٘ ٖٓ ٓٞحؿٜش حٗظوخىحص حُؼخُْ حُؼَر٢، (85) ٝٓؼَ ٌٛٙ حُظ٘خُ٫ص ُْ طٌٖ ٓظٞهؼش.‬ ‫كزؼي هطغ حُٔزخكؼخص حَُٓٔ٤ش ك٢ آًحٍ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) طٜخػي حُظٞطَ ػِ٠ حٓظيحى هطٞ١ حُٜيٗش، ٝ١َى حُِٔ٣ي‬ ‫ٖٓ حُؼَد ٖٓ آَحث٤َ، ٝهخّ حُـ٤ٖ ح٩َٓحث٤ِ٢ رخكظ٬ٍ اكيٟ حُطَم ك٢ حُٔ٘طوش ح٧ٍىٗ٤ش رٞحى١ ػَرش‬ ‫ٝٓ٘٘آص ًَٗش حٌَُٜرخء حُلِٔط٤٘٤ش ك٢ ؿَٔ حُٔـخٓغ (ٜٗخٍ٣ْ) ػِ٠ حُ٠لش حَُ٘ه٤ش ٖٓ َٜٗ ح٧ٍىٕ ك٢ حُ٘ٔخٍ.‬ ‫(95) ٝهي أىص ٓؼَ ٌٛٙ حُلٞحىع اُ٠ طؤر٤ي ؿٞ ٖٓ ح٫ٓظ٤خء حُٔظُٞي ػٖ حُ٘ؼٍٞ رخُظِْ ٝح٩كزخ١ ٝحُؼـِ، كؼَ كؼِٚ‬ ‫ُِل٤ُِٞش ىٕٝ أ١ هزٍٞ ٫كن ُلٌَس آَحث٤َ ػِ٠ حُٔٔظٟٞ حُ٘ؼز٢. ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ إٔ حُلٞحىع طًَض طؤػ٤َح‬ ‫ٓ٘خرٜخ ػِ٠ ػزي هللا كبٜٗخ طٔو٠ض ػٖ ٍى ٓـخ٣َ. ًٝخٗض حُلٞحىع رٍٜٞس ٣ٞٓ٤ش طِو٢ حُ٠ٞء ػِ٠ ٟؼلٚ‬ ‫ٝػـِٙ ػٖ كٔخ٣ش ٓٞح١٘٤ٚ أٝ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ، ؿ٤َ أٗٚ طَٞٛ اُ٠ حٓظ٘ظخؽ ٣وٍٞ رٞؿٞى ٓوَؽ ٝك٤ي‬ ‫ٖٓ ٟٝؼٚ حُٔٔظل٤َ ٛٞ ٓوَؽ حُظلخٝٝ. ًُي ٛٞ حُٔزذ حٌُخٖٓ ٍٝحء حُى٣خى حطٔخع حُٜٞس حُلخِٛش ر٤ٖ ػزي هللا‬ ‫ٝأًؼَ٣ش ٓٞح١٘٤ٚ، ٓؼِٜخ ٓؼَ حُٜٞس حُلخِٛش ر٤٘ٚ ٝر٤ٖ كٌٞٓظٚ.‬ ‫رؼي إٔ ػـِ ػزي هللا ػٖ ىكغ ٓؼ٤ي حُٔلظ٢ رخطـخٙ حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔزخكؼخص حُِٔٔ٤ش، ٗـق أه٤َح ك٢ حؿظَحف طـ٤٤َ‬ ‫ُٝحٍ١ ك٢ ًخٕٗٞ ح٧ٍٝ ٖٓ ػخّ (0591 ّ) أٛزق ٓؼٚ ٓٔ٤َ حَُكخػ٢ ٍث٤ٔخ ٍُُِٞحء. ًخٕ حٓظؼيحى حَُكخػ٢‬ ‫ُِيهٍٞ ك٢ حُٔلخٟٝخص ٓؼَٝكخ ؿ٤يح، ٝٓخ ُزغ إٔ طؼَٝ كٍٞح ُِٜـّٞ ك٢ حُزَُٔخٕ كٍٞ حُٟٔٞٞع. ؿ٤َ إٔ‬ ‫آهَ٣ٖ ٍكزٞح رخُظؼ٤٤ٖ. ٝرؼي ًُي حؿظٔغ ٍح٣ِ٢ رؼزي هللا ٝأرِـٚ رٞؿٞد حٓظج٘خف حُِوخء ٓغ آَحث٤َ، ُظلخٗ٢ هطَ‬ ‫حُِٔ٣ي ٖٓ حُٜيحٓخص ػِ٠ هطٞ١ حُٜيٗش. ٝرخىٍص آَحث٤َ اُ٠ ٓظخرؼش ح٧َٓ ربٍٓخٍ ٍٓخُش طٜخُل٤ٚ اُ٠ ػزي‬ ‫هللا. ٝرؼي ًُي ػوي ػزي هللا ٍٝٝكٖ ِٗٞحف حؿظٔخػ٤ٖ، ٝك٢ ًخٕٗٞ حُؼخٗ٢ ٖٓ ػخّ (1591 ّ) ٝحكن حَُكخػ٢ ػِ٠‬ ‫حُٔ٘خًٍش ك٢ حُٔزخكؼخص ًحص حُٜيف حُٔليٝى حُٔظٔؼَ رظٔٞ٣ش حُو٬كخص حُزخٍُس حُٔؼِوش ك٢ ُـ٘ش حُٜيٗش حُٔ٘ظًَش.‬ ‫(16)‬ ‫ؿَص ح٫ؿظٔخػخص ر٤ٖ حَُكخػ٢ ِٝٗٞحف ٝر٤ٖ ػزي هللا ِٝٗٞحف ه٬ٍ ٍر٤غ ػخّ (1591 ّ). ُوي هق حُظٞطَ ػِ٠‬ ‫حٓظيحى ه٢ حُٜيٗش، ٌُٖٝ أ١ طويّ ً١ ٗؤٕ ػِ٠ ٛؼ٤ي طٔٞ٣ش حُو٬كخص حُزخٍُس ُْ ٣ظلون. ٝٓخ ُزؼض ٌٛٙ‬ ‫حُٔلخٟٝخص إٔ طٞ،ؿض رظزخىٍ ًٌَٓط٤ٖ أٟٝلظخ إٔ حُلَ٣و٤ٖ ًخٗخ، رؼ٤يح ػٖ حُظلَى رخطـخٙ أ٣ش حطلخه٤ش ٓ٬ّ‬ ‫٫كوش، ٝٓوظِل٤ٖ ؿٌٍ٣خ كٍٞ ٓؼ٘٠ حُز٘ٞى ح٧ِٛ٤ش ٫طلخه٤ش حُٜيٗش. حهظَف حَُكخػ٢ حٓظٜيحٍ طلٔ٤َ ِِّٓ ٖٓ‬ ‫ٓلٌٔش حُؼيٍ حُيُٝ٤ش، (76) ٌُٝ٘ٚ ُ٤ْ ٝحٟلخ ٓخ اًح ًخٕ ِٗٞحف هي هخرَ حَُكخػ٢ َٓس أهَٟ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أٗٚ‬ ‫(26)‬ ‫حؿظٔغ َٓحص ػي٣يس اٟخك٤ش رؼزي هللا ك٢ َٜٗ أ٣خٍ.‬ ‫ُْ طظٔوٞ حطٜخ٫ص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ ػٖ أ١ ٗ٢ء. ٝرؼي ر٠ؼش أَٜٗ ٖٓ حؿظ٤خُٚ ًخٕ طوٞ٣ْ حُٔٞظل٤ٖ‬ ‫حُزَ٣طخٗ٤٤ٖ ك٢ حُٔ٘طوش ٣وٍٞ رؤٕ ح٧ٍىٕ ٝآَحث٤َ ًخٗخ هي أٛزلخ هَ٣ز٤ٖ ٖٓ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ك٢ أٝحثَ ػخّ‬ ‫(0591 ّ) هز٤َ ػِٔ٤ش حُظٞك٤ي. كل٢ حٓظؼَحٝ ً٤ًَزَح٣ي ُِٔزخكؼخص ٖٓ ػٔخٕ ػزَ ػٖ ح٩كٔخّ رؤٕ ط٘خُ٫‬ ‫رٔ٤طخ ٖٓ ؿخٗذ آَحث٤َ ك٢ ًُي حُٞهض ًخٕ ٖٓ ٗؤٗٚ إٔ ٣ل٠٢ اُ٠ حطلخم. (36) أٓخ ًْٗٞ ـ ِْٛ ك٢ طَ أر٤ذ كوخّ‬ ‫رظلٔ٤َ ح٧ٍىٕ ٓٔئُٝ٤ش ٓخ كَٜ، ٧ٗٚ طٔزذ ك٢ هطغ حُٔ٘خه٘خص (ُٝٞ ٧ٓزخد ٓلٜٞٓش). (46) ٝٓغ ًُي ًخٗض‬ ‫ػٔش ػِ٠ حُطَك٤ٖ ؿِٔش ٖٓ حُؼوزخص حُٔظؼٌٍ طـخُٝٛخ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ حٜٗٔخ ٍرٔخ ًخٗخ آٌٗحى هَ٣ز٤ٖ ٖٓ حُظَٞٛ‬ ‫اُ٠ حطلخم أًؼَ ٖٓ أ١ ٝهض ٓلظَٔ ك٢ حُٔٔظوزَ.‬ ‫ك٢ ك٤ٖ ريح ػزي هللا ٗوٜ٤خ ٓٔظؼيح ُِظ٘خٍُ ػٖ أٗ٤خء ًؼ٤َس ك٢ ٓز٤َ حُظَٞٛ اُ٠ حطلخم ٓغ آَحث٤َ، كبٕ هيٍطٚ‬ ‫ػِ٠ ؿَ هٞحػيٙ ٓؼٚ ُْ طٌٖ ٓئًيس ػِ٠ ح٩١٬م. كخُِٖٓ حٌُ١ »ًخٕ ك٤ٚ حُِٔي هخىٍح ػِ٠ حُظَٜف رٞٛلٚ‬ ‫كخًٔخ كَىح ه٤َّح ىٕٝ اػخٍس أ٣ش ٓؼخٍٟش ؿي٣ش ُيٟ ٍػ٤ظٚ رخص ٌٓٞٗخ ػِ٠ ٜٗخ٣ظٚ«. (56) رزٔخ١ش ُْ ٣ٌٖ ػزي هللا‬ ‫هي حٛظيٟ اُ٠ ٓخ ٣٘خٓزٚ ٖٓ حَُؿخٍ حُٔٔظؼي٣ٖ ٝحُوخىٍ٣ٖ ػِ٠ حُٞهٞف اُ٠ ؿخٗزٚ ٝطؤ٣٤يٙ ـ كوي ًخٕ ح٥ٕ ٣َأّ‬ ‫ً٤خٗخ ٓ٤خٓ٤خ ٓؼويح هخثٔخ ػِ٠ ٜٓخُق ٓظ٠خٍرش ُٔـٔٞػش ٓظزخ٣٘ش ٖٓ حُٜٞ٣خص حُطزو٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش. ٝهي ٌَٗ حُٔخٓش‬ ‫حَُحك٠ٕٞ ُ٬ٗـَحٍ ٍٝحءٙ ػ٤٘ش ٖٓ ٌٛٙ حٌُظِش حٌُٔخٗ٤ش حٌُز٤َس ٝحُٔظ٘ٞػش، حُظ٢ ُْ طؼي ٓ٘ٔـٔش ٝٓظ٘خؿٔش ٓغ‬ ‫ٗظَس ػزي هللا ح٧رٞ٣ش اُ٠ حُؼخُْ، ٝحُظ٢ ُْ طٌٖ طظوخْٓ ٓغ حُٜخٗٔ٤٤ٖ أ٣ش ٛٞ٣ش ٓليىس. ٝهخٍؽ ح٧ٍىٕ ًخٕ ٖٓ ٗؤٕ‬ ‫طوخٍد ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ إٔ ٣لويٙ ٛٞ٣ظٚ ح٩هِ٤ٔ٤ش. ٟٝٔخٕ آَحث٤َ ٩كٌخّ هز٠ظٚ ػِ٠ حُ٠لش حُـَر٤ش، رَ‬ ‫ٝكظ٠ طٞكَ ٓ٘لٌ ػِ٠ حُزلَ ح٧ر٤ٞ حُٔظٞٓ٢ ُْ ٣ٌٖ هخىٍح ػِ٠ حُظؼٞ٣ٞ ػٖ هٔخٍس ح٧ٍحٟ٢ حُؼَر٤ش حُٞحٓؼش‬ ‫حهظٜخى٣خ، أٝ كويحٕ ٛٞ٣ظٚ حُؼوخك٤ش ٝحُٔ٤خٓ٤ش ًحص حُـٌٍٝ حُؼٔ٤وش ك٢ حُِ٘ػش حُؼَٝر٤ش.‬ ‫ُْ طٌٖ آَحث٤َ، ٖٓ ؿخٗزٜخ، ٓٔظؼيس ُظوي٣ْ ًُي حُ٘ٞع ٖٓ حُظ٘خُ٫ص ح٩هِ٤ٔ٤ش، حُظ٢ ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طٌٖٔ ػزي‬ ‫هللا ٖٓ طٔٞ٣ن َٓ٘ٝع ٓ٬ٓٚ ُيٟ ٓٞح١٘٤ٚ رخٌُحص، أٝ ُيٟ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ، أٝ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢ رٍٜٞس ػخٓش.‬ ‫كخَُٛخٕ رخُ٘ٔزش ٩َٓحث٤َ ُْ ٣ٌٖ ٓظٔؼ٬ رخ٧ٍٝ كو٢، رَ رطز٤ؼش حُيُٝش رخٌُحص. ٝآٌخٗ٤ش حُلَ حُٞٓ٢ ح٩هِ٤ٔ٢،‬ ‫231‬
  • 133.
    ‫ٓؼِٜخ ٓؼَ ٓٔؤُشحػظٔخى أ١ ىٓظٍٞ، ًخٗض طؼ٤َ ٗزق حُظٜيع حُيحهِ٢ كٍٞ ػ٬هش حُي٣ٖ رخُيُٝش. كخُي٣ٖ ًخٕ ٣ؼظزَ‬ ‫أٍٝ آَحث٤َ ؿ٤َ هخرِش ُِٔٔخّ ٝٗخِٓش ُلِٔط٤ٖ ًِٜخ َٝٗم ح٧ٍىٕ أ٣٠خ ر٘ظَ حُزؼٞ. ٝرطَهٚ ُٔؼَ ٌٛح‬ ‫حُزخد ًخٕ رٖ ؿٍٞٝ٣ٖ ٓؼَٟخ ٧ٕ ٣ؤَ ٓخ ٛٞ أًزَ ٖٓ طلخُلٚ حُزَُٔخٗ٢؛ ًخٕ ٓؼَٟخ ٧ٕ ٣طِن أُٓش ٛٞ٣ش‬ ‫ًخٕ ٖٓ ٗؤٜٗخ إٔ طؼَٝ ُِوطَ حُظ٠خٖٓ حُيحهِ٢ حُٜٖ ٩َٓحث٤َ، ؿخًر٤ظٜخ ُِٜٔخؿَ٣ٖ، ٜٝٓخىٍ ىػٜٔخ‬ ‫حُوخٍؿ٤ش. ُٝظـ٘ذ ٓؼَ ٌٛٙ ح٧ُٓش ًخٕ ٍْٓ حُليٝى رٍٜٞس ٜٗخث٤ش أَٓح ٓظؼٌٍح، طٔخٓخ ًٔخ ًخٗض ًظخرش أ١‬ ‫(66)‬ ‫ىٓظٍٞ أَٓح ٓٔظل٤٬.‬ ‫ُْ ٣ٌٖ رٖ ؿٍٞٝ٣ٕٞ ٣ؼِن أ١ أَٓ ػِ٠ حُٔزخكؼخص ٓغ حُِٔي ػزي هللا (ًٔخ ًظذ ٓٔظولخ). ًخٕ هي أٍحى إٔ ٣لظَ‬ ‫حُويّ ٝحُوِ٤َ ٝر٤ض ُلْ رخُوٞس، ٌُٝ٘ٚ ًخٕ هي ٙ،ُّ ك٢ ٓ٘خه٘خص حُٔـِْ. ٝػٔش آهَٕٝ ٓؼَ ٗخٍ٣ض ٝٓخٕٓٞ‬ ‫ِٝٗٞحف ًخٗٞح ٣َٕٝ رؼٞ حُلخثيس ك٢ حُظَٞٛ اُ٠ ٓؼخٛيس ٓ٬ّ ٓغ ح٧ٍىٕ. ٌُٖٝ كٔخّ حُلٌٞٓش ُِٔؼ٢ اُ٠‬ ‫حُٔ٬ّ ٓخ ُزغ، رؼي حُٜيٗش حُظ٢ ٟٔ٘ض آَحث٤َ ىٕٝ اػخٍس ٓٔخثَ ٛٞ٣ش ٓلَؿش، إٔ طَحؿغ رٍٜٞس طيٍ٣ـ٤ش. كٔغ‬ ‫كٍِٞ ػخّ (0591 ّ) رو٢ ِٗٞحف حٌُ١ ًخٕ هي ٍحٖٛ رٌَ ٍٛ٤يٙ حُٔ٤خٓ٢ ػِ٠ حُظَٞٛ اُ٠ طٞه٤غ ٓؼخٛيس ٓغ‬ ‫ػزي هللا ٝكيٙ طوَ٣زخ ك٢ حُٔ٤يحٕ. (76) ريص آَحث٤َ ٓ٤خُش اُ٠ طل٠٤َ ٝؿٞى هيٍ ٓؼ٤ٖ ٖٓ حُظٞطَ ػِ٠ حٓظيحى‬ ‫هطٞ١ حُٜيٗش ٣ٌٖٔ حٓظـ٬ُٚ ُظٞٓ٤غ كيٝىٛخ، آخ ػزَ ح٧ػٔخٍ حُؼيٝحٗ٤ش حُٔزخَٗس، أٝ ٖٓ ه٬ٍ ح٫ٓظلخىس ٖٓ‬ ‫كَٙ ػزي هللا ػِ٠ طـ٘ذ حُؼيٝحٕ، رَ ٖٓ حُظَٓ٤ْ حُٜ٘خث٢ ُليٝى ٓطِوش.‬ ‫ٝػِ٠ حَُؿْ ٖٓ ٓظخَٛ حُ٠ؼق ح٫هظٜخى١ ٝحُٜ٘خٗش حُــَحك٤ش كبٕ آَحث٤َ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ حُظَٜف ٓغ‬ ‫ػزي هللا رويٍ ًز٤َ ٖٓ حُِٜق ٝحُـطَٓش. ٝهي ريح حُٔ٘طن ح٩َٓحث٤ِ٢ هخثٔخ ػِ٠ إٔ آَحث٤َ ًخٗض هخىٍس ػِ٠ إٔ‬ ‫طظٞهغ حُلٍٜٞ ػِ٠ حُظ٘خُ٫ص ري٫ ٖٓ طوي٣ٜٔخ، ٧ٕ اٟخكش أ١ ؿِء ٖٓ كِٔط٤ٖ اُ٠ َٗم ح٧ٍىٕ ًخٗض ٌٓخكؤس‬ ‫ٓـخٗ٤ش ُؼزي هللا؛ ٝحٌُٔٔذ حُٜخك٢ ٌُٜح ح٧ه٤َ ًخٕ ٖٓ ٗخٗٚ إٔ ٣ٌٕٞ أًزَ ٓٔخ ًخٕ ٣ٌٔ٘ٚ حُلٍٜٞ ػِ٤ٚ رؤ٣ش‬ ‫١َ٣وش أهَٟ. (86) ًخٕ ػزي هللا رلخؿش ٓخٓش اُ٠ طؼز٤ض ٟٝؼٚ ك٢ حُ٠لش حُـَر٤ش، ٌُٝ٘ٚ ُْ ٣ٌٖ ٣ِٔي ٗ٤جخ ًح ه٤ٔش‬ ‫٣ويٓٚ ػٔ٘خ ٌُُي، ٫ ػِ٠ حُٜؼ٤ي ح٩هِ٤ٔ٢ ٝ٫ ػِ٠ ٓٔظٟٞ طٞك٤َ ٓيهَ ىرِٞٓخٓ٢ ٝحهظٜخى١ اُ٠ حُٔ٘طوش.‬ ‫ٓ٤خٓ٤خ ًخٕ ٓؼِٝ٫ ك٢ حُؼخُْ حُؼَر٢؛ ٝػٌَٔ٣خ ًخٕ ٛ٘خ أٓخّ طٜي٣ي حُوٞس ح٩َٓحث٤ِ٤ش آٌٗحى. ٝهي حػظزَ ً٤ًَزَح٣ي‬ ‫ـ ٝٛٞ ٓئ٣يٙ حٌُز٤َ ـ إٔ طٜٔ٤ْ ػزي هللا ػِ٠ حُظلخٝٝ ًخٕ »أٗخٗ٤خ ك٢ ح٧ٓخّ ُْٝ ٣ٌٖ ػِ٠ ح٩١٬م ٛخىٍح ػٖ‬ ‫أ١ رؼي ٗظَ ٓ٤خٓ٢« (96) رـٞ حُ٘ظَ ػٖ إٔ ٓٞهلٚ حُظٜخُل٢ ٖٓ آَحث٤َ حػظزَ هخٍؽ حُؼخُْ حُؼَر٢ ىُ٤٬‬ ‫ػِ٠ حُٞحهؼ٤ش حُٔ٤خٓ٤ش.‬ ‫ٍؿْ اهلخم ٓلخٟٝخص ػزي هللا ٓغ آَحث٤َ، أٝ ٍرٔخ رٔززٚ، ُْ ٣زن حُِٔي ٓؼِٝ٫ اُ٠ ح٧ري. كل٢ ٍر٤غ ػخّ (1591‬ ‫ّ) ريأص ٓٞحهق حُؼَد ٓ٘ٚ طِ٤ٖ. ًخٕ حُ٘ظخّ حُؼَحه٢، حٌُ١ كَٙ ػِ٠ طـ٘ذ حُٔزخُـش ك٢ حُظوَد ٓ٘ٚ ٌٓ٘ ػخّ‬ ‫(8491 ّ) رٔزذ ٟٝؼٚ حُيحهِ٢ حُ٠ؼ٤ق، هي طـخُٝ حُؼخٛلش ٝرخص هخىٍح َٓس أهَٟ ػِ٠ ط٘خٍٝ حُٟٔٞٞع‬ ‫حُيحثْ حُٔظٔؼَ رخ٫طلخى حُٜخٗٔ٢. ٝهي هخّ ػزي هللا حٌُ١ ًخٕ هي ػخى ٓئهَح رٍٜٞس ٓٔظؼـِش ٖٓ طًَ٤خ ُيٟ طؼَٝ‬ ‫١٬ٍ ٫ٜٗ٤خٍ ػٜز٢، (17) رطَف حُٟٔٞٞع ٖٓ ٓ٘طِن حُوٞف ػِ٠ ٝ٫٣ش ػَٗٚ. ًٝخٗض كٌَطٚ، ٝٛ٢ ُ٤ٔض‬ ‫ؿي٣يس ٌُٜٝ٘خ رخطض ِٓلش رٔزذ حُظَٝف، هخثٔش ػِ٠ ٝؿٞد طٞك٤ي ح٧ٍىٕ ٝحُؼَحم رِػخٓظٚ ٛٞ ٝحٗظوخٍ حُؼَٕ‬ ‫اُ٠ حُلَع حُؼَحه٢ ٖٓ ح٧َٓس رؼي ٝكخطٚ. ٝهي هخّ ًَ ٖٓ حُٞٛ٢ ػِ٠ حُؼَٕ حُؼَحه٢، حرٖ ٗو٤ن ػزي هللا، ػزي‬ ‫ح٩ُٚ ٍٝث٤ْ حٍُُٞحء ٍٗٞ١ حُٔؼ٤ي رِ٣خٍس ػٔخٕ ك٢ ريح٣ش َٜٗ كِ٣َحٕ ُٔ٘خه٘ش ح٧َٓ. (77) ٝك٢ طُٔٞ هخّ‬ ‫ٍ٣خٝ حُِٜق، ٍث٤ْ ٍُٝحء ُز٘خٗ٢ ٓخرن ٖٝٓ أٗي ٓ٘ظوي١ ػزي هللا، ٛٞ ح٥هَ رِ٣خٍس ػٔخٕ ٓٔخ ٌَٗ ىُ٤٬ آهَ‬ ‫ػِ٠ ٝؿٞى ٗٞع ٖٓ حُظلٍٞ ك٢ حُظٞؿٜخص حُٔ٤خٓ٤ش حُؼَر٤ش. ٌُٖٝ ُ٣خٍس حُِٜق حٗظٜض رٌخٍػش. كوي ؿَٟ حؿظ٤خُٚ‬ ‫ٝٛٞ ك٢ حُطَ٣ن اُ٠ حُٔطخٍ هخٍؽ ٓي٣٘ش ػٔخٕ ٖٓ هزَ أػ٠خء ك٢ حُلِد حُوٞٓ٢ ح٫ؿظٔخػ٢ حٍُٔٞ١، حٗظوخٓخ‬ ‫٩ػيحّ أٗطٕٞ ٓؼخىس، ٓئْٓ حُلِد، حٌُ١ ًخٕ هي أى٣ٖ رخُو٤خٗش ك٢ ػخّ (9491 ّ) ه٬ٍ كظَس ُٝحٍس حُِٜق.‬ ‫ًخٕ ٫ؿظ٤خٍ حُِٜق، ًٔخ ًظذ حُِٔي كٔ٤ٖ، كل٤ي ػزي هللا، رؼي ػَ٘ ٓ٘ٞحص »طؤػ٤َ ػٔ٤ن ػِ٠ حُز٬ى... كل٢ ًَ‬ ‫ٓ٘ؼطق ٖٓ ٓ٘ؼطلخص حُ٘ٞحٍع ًخٕ رٞٓغ حَُٔء إٔ ٣َٟ حُٞؿٞٙ حُٔظـٜٔش، ٝأٌٗخٍ حُٜٔض حُ٘ز٤ٜش رٜٔض‬ ‫حُوزٍٞ حُٔوظَهش رَٜهخص حُـ٠ذ، أٝ كٞحىع حُؼ٘ق حُٔلخؿجش حٌٍُٔ٘س رِلظش ح٧ُٓش...«. ٝهي ٫كع (حُٞؿٞٙ‬ ‫حُٔظـٜٔش حُٔظٌٌ٘ش) ٗلٜٔخ ك٢ حُويّ ٣ّٞ حُـٔؼش حُظخُ٢ حُٞحهغ ك٢ حُؼَ٘٣ٖ ٖٓ طُٔٞ، ك٤ٖ ٍحكن ؿيٙ ك٢ ُ٣خٍطٚ‬ ‫حُٔؼظخىس ُ٨هٜ٠ ٧ىحء ٛ٬س حُـٔؼش. (27) ًخٗخ هي أٓ٠٤خ حُِ٤ِش حُٔخروش ك٢ حُويّ رٍِٔ٘ ًخٕ ك٢ حُٔخرن ػخثيح‬ ‫ُلوَ١ حُ٘٘خٗ٤ز٢، (37) ٝحٓظ٤وظخ كـَح ٣ّٞ حُـٔؼش ُِ٣خٍس ٍحّ هللا، ك٤غ ًخٗض ىحٍس طز٘٠ ُؼزي هللا، ٝٗخرِْ، ك٤غ‬ ‫حُظو٠ رٍٜٞس ؿ٤َ ٍٓٔ٤ش ٓغ ُػٔخء ٓلِ٤٤ٖ ٝأٛيهخء ك٢ ر٤ض ٍث٤ْ حُزِي٣ش ٓؼُِٝ حَُٜٔ١. ٝػخى حُـي‬ ‫ٝكل٤يٙ اُ٠ حُويّ ك٢ كٞحُ٢ حُٔخػش حُلخى٣ش ػَ٘س هزَ حُظَٜ، ك٤غ طٟٞؤ حُـي ٝحٓظزيٍ ُ٣ٚ حُؼٌَٔ١ حُ٘ز٤ٚ‬ ‫رِ١ ػ٘خَٛ حُـ٤ٖ حُؼَر٢ رـِزخرٚ حُٔؤُٞف أًؼَ ٝػٔخٓظٚ. ٝك٢ كٞحُ٢ حُؼخٗ٤ش ػَ٘س ا٫ ٍرؼخ ٜٝٓلٞرخ رلل٤يٙ‬ ‫ٝهخثي حُويّ حُؼٌَٔ١ ٍحٟ٢ ػ٘خد، ٝكخٗ٤ظٚ ىهَ ػزي هللا حُلَّ، طِي حُزخكش حُلٔ٤لش حُٔل٤طش رخ٧ٓخًٖ‬ ‫331‬
  • 134.
    ‫حُٔويٓش ح٩ٓ٬ٓ٤ش ك٢حُويّ، حُظ٢ ًخٕ هي طْ اه٬إٛخ ٖٓ حُ٘خّ. أٝ٫ هخّ رِ٣خٍس َٟ٣ق أر٤ٚ ػْ طٞؿٚ ٗلٞ ٓيهَ‬ ‫ح٧هٜ٠. ك٢ حُيحهَ ًخٕ ١،طِ٠ حُوَإٓ ػِ٠ ٓٔخٓغ ٓخ ٣ِ٣ي ػِ٠ ح٧ُق ٖٓ حُِٜٔ٤ٖ. ًخٗض ٌٓزَحص حُٜٞص‬ ‫ٓلظٞكش، ًٝخٗض حُٜ٬س ص،رغ رٍٜٞس ٓزخَٗس ػزَ ح٩ًحػش. ٝٓخ إ حهظَد ٖٓ حُٔيهَ كظ٠ طويّ ٗ٤ن ُِظَك٤ذ‬ ‫رٚ ٝطوي٣ْ آ٣خص حُٞ٫ء ُٚ. طَحؿغ كَّ ػزي هللا هِ٤٬ ُ٤لٔلٞح ُٚ ك٢ حُٔـخٍ ُظٌٔ٤٘ٚ ٖٓ ػزٍٞ ٓيهَ حُٔٔـي أٝ٫.‬ ‫ٝك٢ طِي حُِلظش هَؽ ٗخد ٣َطي١ ر٘طخ٫ ٝهٔ٤ٜخ ٖٓ هِق حُزٞحرش حُٔلظٞكش اُ٠ حُوخٍؽ اُ٠ ؿٜش حُ٤ٔ٤ٖ ٖٓ ػزي‬ ‫هللا. ٍكغ حُ٘خد ٣يٙ ٝأ١ِن حُ٘خٍ ػِ٠ ػزي هللا ٝأٛخرٚ هِق أًٗٚ حُ٤ٔ٘٠ ػِ٠ ٓٔخكش ر٠غ هطٞحص اٛخرش هظِظٚ‬ ‫كٍٞح. (47) ّٝ،ٓغ ىٝ١ طِي حُطِوخص حُ٘خٍ٣ش ػِ٠ ح٩ًحػش ك٢ أٗلخء حُٔ٘طوش.‬ ‫431‬
  • 135.
    ‫21) هخطٔش‬ ‫ك٤ٖ طْ ا١٬م حُ٘خٍ ىحهَ حُلَّ ٓخٍع أكَحى حُـ٤ٖ حُؼَر٢ حٌُ٣ٖ ًخٗٞح ٣وٞىٕٝ ٜٓٔش حُلَحٓش ك٢ حُوخٍؽ اُ٠‬ ‫ح٫ٗيكخع ٗلٞ حُيحهَ رز٘خىهْٜ، ٝهي طْ طؼز٤ض حُلَحد ػِ٤ٜخ ٍٝحكٞح ٣طِوٕٞ حُ٘خٍ ىٕٝ طٔ٤٤ِ. ٝك٢ أؿٞحء حُلِع هظَ‬ ‫كٞحُ٢ ػَ٘٣ٖ ٗوٜخ، ًٔخ ؿَف ٓخ ٫ ٣وَ ػٖ ٓجش. ٝرؼي ًُي حٗطِن حُلٞؽ حُٜخٗٔ٢ حٌُِٔق رلَحٓش حُِٔي ك٢‬ ‫كخُش ٖٓ حُلٟٞ٠ اُ٠ ٗٞحٍع حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش، ٍٝحف ٣طِن حُ٘خٍ ػِ٠ ًَ ٓخ ٛٞ ٓظلَى، ٝ٣لطْ ٝحؿٜخص‬ ‫حُٔوخُٕ، ٣ِٔذ ٝ٣ٜ٘ذ ٝ٣٠َد حُ٘خّ ك٢ حُ٘ٞحٍع رؤػوخد حُز٘خىم ٝحُوز٠خص. (7) طْ حكظـخُ أطزخع حُلخؽ أٓ٤ٖ‬ ‫(2)‬ ‫حُٔؼَٝك٤ٖ ُِظلو٤ن ٓؼْٜ. ؿَٟ حػظوخٍ ٓزؼ٤ٖ ٗوٜخ ك٢ ًُي حُ٤ّٞ حُـٔؼش، ًٔخ أٝهق حُٔجخص ُ٬ٓظـٞحد.‬ ‫أٓخ حُِٜٕٔٞ ك٢ ح٧هٜ٠ ػ٘ي ح٫ؿظ٤خٍ كوي طْ كـِْٛ ىحهَ حُٔٔـي، ُْٝ ٣طِن َٓحكْٜ ا٫ رؼي حُظلو٤ن ٓؼْٜ‬ ‫(3)‬ ‫كَى٣خ ٝحكيح رؼي ح٥هَ. ٝرؼي ٣ٞٓ٤ٖ حػ٘٤ٖ ًخٕ ٛ٘خى رؼٞ ٖٓٔ ُْ ٣ظْ حُٔٔخف ُْٜ رؼي رخٌُٛخد اُ٠ ر٤ٞطْٜ.‬ ‫ًخٗض ح٧ؿٞحء ك٢ ح٧ٍىٕ، ٝهٜٞٛخ ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤ٖ ٓظٞطَس ٝٓ٘لٞٗش رخُوٞف ٝحَُػذ. ١ـض ٓ٘خػَ حُـ٠ذ‬ ‫ػِ٠ حُؼ٬هخص ر٤ٖ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ٝحَُ٘م أٍىٗ٤٤ٖ. رخطض حُ٘خثؼخص ك٢ حُٔي٣٘ش حُوي٣ٔش طظليع ػٖ إٔ حُـ٤ٖ حُؼَر٢‬ ‫ًخٕ ٓ٤٘ٔلذ ٖٓ حُويّ، ٝٓ٤ٔٔق ُ٪َٓحث٤ِ٤٤ٖ رخكظ٬ُٜخ ػوخرخ ُٜخ ػِ٠ كؼِظٜخ. (4) طؼَٟض حُٔ٤خٍحص ًٝحص‬ ‫حُِٞكخص حُلِٔط٤٘٤ش ُِوٜق رخُلـخٍس ك٢ حُِٔ٢ حُظ٢ ًخٕ ػزي هللا ٗلٔٚ هي ػخٗ٠ ك٤ٜخ، هزَ ٓ٘ٞحص، ٖٓ اً٫ٍ‬ ‫ٓٔخػَ. ًؼ٤َٕٝ ٖٓ حُلِٔط٤٘٤٤ٖ ُْ ٣ٌٞٗٞح ٓٔظخث٤ٖ ٓٔخ كَٜ، ػِ٠ حَُؿْ ٖٓ أْٜٗ كَٛٞح ػِ٠ ارَحُ ػ٬ثْ‬ ‫حُليحى حُٔطِٞرش ُلٔخ٣ش أٗلْٜٔ ٝٓٔظٌِخطْٜ. ؿ٤َ إٔ حكظلخ٫ص رٜـش ٗؼز٤ش طٔض ك٢ رؼٞ ٓو٤ٔخص حُ٬ؿج٤ٖ.‬ ‫م،طَ ػ٬ػش ٖٓ حُ٬ؿج٤ٖ، ٝؽ،ٍف أًؼَ ٖٓ ًُي، ك٢ ٛـٔخص ٜٗ٘خ أٍىٗ٤ٕٞ ؿخٟزٕٞ ػِ٠ ٓو٤ْ هَ٣ذ ٖٓ ك٘يم‬ ‫(5‬ ‫ك٤٬ىُل٤خ رؼٔخٕ.‬ ‫طْ ٗوَ ؿؼٔخٕ ػزي هللا ٓزخَٗس اُ٠ ػٔخٕ ػٖ ١َ٣ن حُـٞ. ًخٕ ً٤ًَزَح٣ي ك٢ اؿخُس ربٗـِظَح ك٢ ًُي حُٞهض، ٌُٝ٘ٚ‬ ‫ػخى ؿٞح اُ٠ ػٔخٕ ك٢ حُلخى١ ٝحُؼَ٘٣ٖ ٖٓ حَُٜ٘. ًٌُٝي كبٕ ١٬٫ ًخٕ ٛٞ ح٥هَ هخٍؽ حُز٬ى، ك٢ ٓٔظ٘ل٠‬ ‫رٔٞ٣َٔح ك٤غ ًخٕ ٣ظِو٠ حُؼ٬ؽ ُِظؼخك٢ ٖٓ حٟطَحد ػوِ٢ ؿ٤َ ٓليى ٌٓ٘ أ٣خٍ حُٔخٟ٢، ك٤ٖ ًخٕ هي