MATEMÁTICAS EN KICHUWA

1. YUPAYKUNAMANTA . Los números
YUPAYKUNA SHUTIKUNA
1 Shuk
2 Ishkay
3 Kimsa
4 Chusku
5 Pichka
6 Sukta
7 Kanchis
8 Pusak
9 Iskun
10 Chunka (CH)
100 Patsak (P)
1.000 Waranka (W)
1.000.000 Hunu (H)

2. YUPAYTA IMASHINA KILLKAKATINAMANTA
H. P. CH. W. P. CH. SH
5
Pichka
4
Chusku
6
sukta
9
Iskun
2
ishkay
3
Kimsa
8
pusak
Pichka
Hunu
Chusku
Patsak
sukta
chunka
Iskun
Waranka
ishkay
patsak
kimsa
chunka
pusak

3. Kay shuyuta rikushpa sapan, sapan
yuyaykunata rimarishunchik.

4. YUYAYTA RIKCHACHIY RIMANAKUY
Problematización – Hipotización.
• Kichwa shimipi yupaykunata yachankichikchu
• Ima kipukamayu ruraykunatatak yachankichik
• Yuyaypa unancha shutikunata riksinkichikchu

5. YUPAYKAMAYMANTA SHUTIKUNA. TERMINOS MATEMATICOS
YAPANA SUMAR
ANCHUCHINA RESTAR
MIRACHINA MULTIPLICAR
RAKINA DIVIDIR
YAPAY SUMA
ANCHUCHIY RESTA
MIRACHIY MULTIPLICACION
RAKIY DIVISION
ASHTAWAN MAS
YAPAK EL QUE SUMA

6. YACHAYKUNA / CONTENIDO CIENTÍFICO.
Kipukamayu rurayripa mutsurishka shimikuna (palabras utilizadas
en las operaciones matemáticas).
YAPANA - SUMA
Yapana rurayripaka ishkay yupay nipakunamanta shuk paktayta
tarinkapakmi. Shina: 4 (chusku) + 3 (kimsa) = 7 (kanchis paktaymi).
Kay yapana ruraypika, shinami paktachina kanchik:
• Kallari yupaypi -TA shimikuta, yupay shimipi mirachina kanchik;
• shinallatak, katik yupay shimipika, WAN shimikuta mirachinchik,
• shinallatak yapakpika nishka shimikutapash.
• tukuchinkapakka yupaypa shutita shinallatak yupaymi tukun
nishka shimikunata churanchik.
Shina:
4 Chusku yupayta
+
3 Kimsa yupaywan yapakpika
--------
7 kanchis yupaymi tukun

7. YAPANAPA NIPAKUNA
TERMINOS DE LA SUMA
4 YUPAY
+
3 YAPASHKA YUPAY
--------
7 YAPASHKATA TANTACHISHKA YUPAY

8. ANCHUCHINA resta.
Anchuchina rurayripaka yapana rantipa rurarikmi kan.
Shina:
Kallari yupaypi -TA shimikuta, yupay shimipi mirachina
kanchik; shinallatak, katik yupay shimipi, ña ranti –TA
shimikuta kutin mirachinchik, katik anchuchik shimipi –PI
shimikuta mirachinchik, tukurikpika, pakta yupayta, -MI
shimikuta mirachinchik, tukuchinkapakka paktan shimita
churanchik. Shina:
8 Pusak yupaymanta
-
3 Kimsa yupayta anchuchikpika
________
5 Pichka yupaytami hapinchik

9. ANCHUNINAPA NIPAKUNA. Términos de la resta.

10. MIRACHIK. Multiplicación.
Kallari yupaypi -TA shimikuta, yupay shimipi
mirachina kanchik; shinallatak, katik yupay shimipi,
ña ranti – WAN shimikuta kutin mirachinchik, katik
mirachik shimipi – PIKA shimikuta mirachinchik,
tukurikpika, pakta yupayta, -MI shimikuta
mirachinchik, tukuchinkapakka paktan shimita
churanchik. Shina:
8 Pusak yupayta
x
3 Kimsa yupaywan mirachikpika
________
24 Ishkay chunka chusku yupaymi paktan

11. MIRACHIKPA NIPAKUNA
TÉRMINOS DE LA MULTIPLICACIÓN
2 4 3
X 1 4
8 7 2
2 4 3
MIRACHIRIK
MIRACHIK
TUKUY PAKTAY
+
3 3 0 2
CHAWPI PAKTAY

12. RAKIY / DIVISION.
Rakina rurayripaka, yupay mashnaman, yupay paktashkata
yachanamikan. Shina: Kallari yupaypi -TA shimikuta, yupay
shimipi mirachinakanchik; shinallatak, katik yupay shimipi,
–MAN shimikuta mirachinchik, katik anchuchik shimipi
–PI shimikuta mirachinchik,tukurikpika, pakta yupayta,
-MI shimikuta mirachinchik, tukuchinkapakka paktan
shimita churanchik. Shina:
8 Pusak yupayta
÷
2 Ishkay yupayman rakikpika
________
4 Chusku yupaymi paktan

13. TERMINOS DE LA DIVISION

14. RAKIK
PAKTAK
RAKIRIK
PUCHUKAY
RAKIYPA / NIPAKUNA