SlideShare a Scribd company logo
1 of 56
Download to read offline
1
Rafael Correa Delgado
ECUADOR MAMALLAKTA APUK                                                                                RIKSICHIKYUYAY
Raúl Vallejo Corral
ECUADOR MAMALLAKTAPI YACHAYTA PUSHAK                                                 Ecuador mamallaktapika Ishkayshimi Kawsaypura Yachaytami
Gloria Vidal Illingworth                                                             runakunapa tukuy shimikunata ashtawan sinchiyachinkapak
ECUADOR MAMALLAKTAPI YACHAYTA KATYPY PUSHAK                                          wiñachishkanchik.
Pablo Cevallos Estarellas
KILLKASHKATA ALLICHIKKUNA                                                            1988    watamantami     Kichwa     rimayta     sinchiyachishpa
Ariruma Kowii                                                                        katimushkanchik. Chaymantami tawka kichwa kamuta yachachina
YACHAYMANTA TINKUY APUK                                                              shuktak hillaykunatapash rurashpa shamukushkanchik. Kunan
Alberto Guapizaca                                                                    pachapika kichwa shimitaka Punasuyupi, Antisuyupi, Kuntisuyupi
ECUADOR MAMALLAKTAPI ISHKAYSHIMIPI KAWSAYPURA YACHAYTA                               apak mashikuna KAMAK ukupi tantanakushpa rimanakushpa ari
PUSHAKKAMAY
                                                                                     ninakushpami sinchiyachishkanchik.
Luis Alberto Conejo
KAY KAMUPI YANAPAK MIRACHIK RIKUK
                                                                                     Kunan watakunapika, Punasuyu tiksi yachaypak KICHWA YACHAY
TANTACHISHPA KILLKAKUNA, PUjILí, NOvIEMbRE 2007:                                     KUKAYU PEDAGOGICO kamukunata rurashkanchik, kay kamukunaka
Bartolo Bolívar Andi (Napo), Bernardo Chango Jérez (Tungurahua), Cristóbal Quishpe
(Cotopaxi), Bolívar Calapucha Tapuy, (Pastaza), Jaime Chimbo Aguinda (Sucumbíos),    yachakukkunapa yachachikkunapa pushakkunapa makipimi kan,
José Caiza Caiza, Kléber Campaña Carrasco (Tungurahua),                              kay yachaykunata sinchiyachinapakmi kichwa kamachik kamuka
María Cunduri Cunduri (Chimborazo), Segundo Apolinario Ajitimbay C. (Chimborazo)
                                                                                     achka mutsushka rikurin.
KAMAK WANKURIMANTA MINKASHKA MASHIKUNA, bAñOS, DICIEMbRE DE 2008
Bernardo Chango Jerez (Tungurahua), Bolivar Alfredo Calapucha Tapuy (Pastaza),
Delia Aurora Vacacela Medina, (Zamora Chinchipe), Edgar Guashca Tulmo (Cotopaxi),    Shina kashkamantami KAMAK tantariyka kay KICHWA SHIMI YACHAY
Francisco Marcalla Ainaguano (Tungurahua), Gabriel Pedro Alvarado Andy (Napo),       kamutaka, yanapak kamukunapi tiksiyarishpa, kikin yachaykunawan
Gerardo Mullo Cepeda (Costa y Galápagos), Gonzalo Díaz Cajas (Imbabura),
Jaime José Chimbo Aguinda (Sucumbios), José Caiza Caiza (DINEIB),                    sinchiyachishpa killkashkanchik. Kay kamuka pichkaniki tantachi
Luis Alberto Conejo Arellano (DINEIB), María Asunción Vacacela Lozano (Loja),        yachaytami charin:
María Laura Masapanta Cobacango (Pichincha) Mariano Lorenzo Jipa Santi (Orellana),
Pedro Ayme Naula (Chimborazo), Segundo Apolinario Ajitimbay Cruz (Chimborazo)
                                                                                     Shukniki tantachi yachaypika, ñukanchikpa shimi imashina
Carlos Alberto Cortez
cortez544@hotmail.com                                                                wiñarikushkamanta,      kunan        punchakama       shukyarishpa
KAMUCHIK                                                                             shamukushkata, shinallatak allikillkaypak mutshurik yuyaykunatami
Paul Mejía Benavides                                                                 churashkanchik.
RIKCHA

Subsecretaría de Calidad                                                             Ishkayniki tantachiyachaypika,    uyay awariymantami rimakun,
Subsecretaría de Educación para el Diálogo Intercultural                             kaypika, uyantinkunata uyaywakunatami chikan rimaykunawan
KILLKASHKATA ALLICHIKKUNA
                                                                                     rikurishkata shuk shinalla killkanatapash willakun, shinallatak,
Colección Runakay Serie Gramatica - Primera edición                                  shimikikuna awarishkatapashmi rikuchin.
Quito, Febrero de 2010
Hecho e impreso en Ecuador




4                                                                                                                                                     5
Kimsaniki      tantachiyachaypika   rikchay        awariymantami
rimakun, chaypika, sapikuna, shuti, shutilli, shutiranti, imachik,
                                                                                                  WILLAK
imallichikkunapash imashina kashkamanta, imashina yuyaypi             La presente gramática de la lengua kichwa se ha elaborado en el
rikurishkanatami rikuchin.                                            marco de las políticas lingüísticas para la Educación Intercultural
                                                                      Bilingüe, implementadas por el Gobierno de la Revolución
Chuskuniki tantachiyachaypika yaparik shimikunamantami achkata        Ciudadana para dar cumplimiento al mandato constitucional
killkashkata rimakun, kay shimikukuna imata rikuchik kashkatapash     que tiene como fin el fortalecimiento de la interculturalidad y la
                                                                      revalorización de las lenguas y culturas ancestrales del Ecuador.
shuk shuk yuyaykunawan churashpami rikuchishka kan.
                                                                      La “Gramática Pedagógica Kichwa” es el fruto de varios años de
Pichkaniki tantachiy yachayka, chay awarimantami rikuchin, kaypika,   trabajo y de la experiencia acumulada de maestros, especialistas
yuyaykikuna imashina awarishkamanta, imak, paktachik, imachikpash     y miembros del pueblo kichwa en general, quienes no han dudado
awarishkamanta; shinallatak, chay samikunamantami rikuchin.           en participar en reuniones y talleres en los cuales se ha discutido
                                                                      ampliamente los temas que se desarrollan en este texto.
Shina kashkamantaka kay sumak kamuta kikinkunapa makipimi
churapanchik, munaywan kuyaywan ñukanchikpa shimita                   La elaboración de gramáticas de todas las lenguas ancestrales del
sinchiyachishpa katipashunchik.                                       Ecuador es un objetivo a mediano plazo del Sistema de Educación
                                                                      Intercultural Bilingüe, ya que estos trabajos constituyen un
                                                                      compendio escrito de la estructura de cada una de ellas y apoyarán
                                                        Killkakkuna
                                                                      notablemente los procesos educativos de los jóvenes y adultos de
                                                                      las nacionalidades del país. De la misma manera, cualquier persona
                                                                      interesada en el tema podrá disponer de dichos trabajos para
                                                                      conocer este importante componente de los orígenes identitarios
                                                                      de los habitantes del país

                                                                      Es notable el esfuerzo que han desarrollado los autores para
                                                                      presentar una obra escrita íntegramente en kichwa. Esto demanda
                                                                      la utilización de vocabulario especializado nuevo y adaptaciones
                                                                      conceptuales para expresar realidades que no existían en la
                                                                      cultura ancestral de esta nacionalidad. La empresa intelectual tan
                                                                      esforzada que pone de manifiesto la elaboración de esta gramática
                                                                      tiene como objetivo no solamente apoyar el trabajo en las aulas,
                                                                      sino además seguir introduciendo el kichwa en el ámbito de la lecto
                                                                      escritura para promover su conservación y desarrollo.

                                                                      Raúl Vallejo Corral
                                                                      MINISTRO DE EDUCACIÓN



6                                                                                                                                           7
1.1    Kichwashimi wiñaykawsay

    Kichwa shimika Perú waylla kiwa pampakunapi kawsak runakuna
    rimashka shimi kashka, chay runakunami Cusco llaktapi kawsak
    runakunata chinchaysuyu runakunatapash yachachishka.

    Chinchaysuyu runakunami kunan Ecuador mamallaktapi Antisuyu,
    Kuntisuyupi kawsak runakunaman makiruraykunata, mikunakunata
    katunarayku yachachishka, paykunaka 800 wata manarak
    español runakuna chayamukpi, kichwa shimitaka kunan Ecuador
    mamallaktapika churashka.

    Español runakunaka inkapak shimi nishpami shutichishkakuna, shina
    shutika, Domingo de Santo Tomás kamu nishkashinami kan. Paymi
    1560 watapi kichwa shimitaka killkay kallarishka, kipaka runa shimi
    shutiwanmi sakirishka.

    Torero shimi amawtaka, inkakuna manarak kunan Ecuador
    mamallaktaman chayamukpirakmi Kuntisuyu, Antisuyu llaktakunapi
    kawsak runakunaka, kichwa shimitaka ña rimak kashka ninmi; kutin,
    Kullasuyupika inkakunami rimak kashka ninmi. (Lucie de Vries,
    1988).

    Kunan punchakamanka tawka kichwa runakuna, wakin
    mishukunapash kay shimitaka rimanchik, Ecuador mamallaktapi
    shuktak hatun mamallaktakunapipash kichwa runapura rimashpa
    hamutarinakunchik.




8                                                                    9
1.2     Killkakunata alliyachishkamanta                                             Punasuyupa      iskun markakunamanta (Imbabura, Pichincha,
                                                                                    Cotopaxi, Tungurahua, Bolívar, Chimborazo, Cañar, Azuay      y
Ñukanchikpa kichwa shimika, kawsay marka runakunapak                                Loja), Ishkayshimi Kawsaypura yachaykunata alli apankapakmi
sumak shimimi kan. Ñawpa pachakunamantami kay shimika                               ña sarun watakunamanta tawka yachachina hillaykunata rurashpa
ayllullaktakunapi kawsamushka, shinapash wakin runakunaka,                          shamukushkanchik, chay ruraykunapimi shukshinalla killkanata
mishukunapa kawsaywan chakrurishka kashkamantaka mana                               mutsurishkanchik, chaymantami KAMAK ukupi rimanakushpa shuklla
chanishpa kunkarinata yuyakushkakunami.                                             yuyayta surkunata munashkanchik.

Kay shimita sumakyachina yuyaywanmi ñukanchikka tukuy sami                          Shina yuyarishkamantaka, Riobamba kitipi, 2004 wata, pawkar killapa
ruraykunata apakushkanchik, shinami ñawpa watakunaman ña tawka                      22 punchamanta 26 punchakaman, KAMAK (Kichwa Kamachik) ukupi
tantanakuykuna tiyashka.                                                            kak mashikuna rimanakushkanchik; sapan yachaykanchata pushak
                                                                                    mashikuna, markakunapi ishkayshimi, kawsaypura yachaykunata
Shukniki tantanakuyka Campamento Nueva Vida wasipimi, 1980                          yanapak mashikuna, DINEIB ukumanta mashikuna, wakin yachachik
wata, ayriwakilla, 14-18 punchakunapi kashka; kaypika shukshinalla                  mashikunapash tantarinakushpami kichwa shimimantaka achkata
killkanatami yuyarinakushka. Shinami tawka sami kamuta killkashka.                  rimanakushkanchik, chaypika, kay yuyaykunatami tantachishpa
                                                                                    arinishkanchik.
Kipaka, ishkayniki tantanakuymi tiyashka, chay Tabacundo Kitipi,
1998 wata, sitwa killapa 21 punchapimi kashka. Shinallatak sumak                    1.2.1 h/j Killkamanta.
yuyarinakuykunawanmi chunka pusak killkakunawan killkanata
yuyarishkakuna, kaykuna: a, k, ch, i, j, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y,   Kichwa shimipi [x], [j], [h], [Ø] uyarikkunawan shimikunataka <h>
killkakunami kashka, shinallatak ts, z, killkakunataka kichwapa ñawpa               killkawanmi killkana kan.
shimikunata killkankapakmi arininakushka. Tawka watakunami kay
yuyarinakushkawan killkashpa shamukushkanchik.                                      Shina yuyarishkata rikushun:

Kay punchakunapika, ñukanchikpa shimita ashtawan allichinkapakmi                    •      Abya Yala llaktakunapi kawsak Kichwa runakuna, pakta
kimsaniki tantanakuyta rurarkanchik.                                                       shuk samishinalla alli killkana kashkamanta.
                                                                                    •      Wawakuna, shuktak shimi yachaypi, mana llakita charishpa,
Shinallatak tawka watakunami, ñukanchikpa shimi kamachikta,                                utka yachakuchun.
wiñachinata munarkanchik, chaymantami, kichwa runakunaka,                           •      Ñawpa kamukuna <h> killkawan killkashka kashkamanta.
(Acuerdo Ministerial Nro. 330), Kichwa Kamachik tantariyta                          •      Kunan pachapipash, wakin shimi amawtakunaka <h>
wiñachirkanchik. (KAMAK), español shimipika Academia de la Lengua                          killkawan kamukunata killkashkamanta.
Kichwa (ALKI) shutimi kan.                                                          •      Español shimi uyarik, kichwa shimi uyarikwan ama pakta
                                                                                           kachun.
                                                                                    •      <h> killkaka Kichwa shimipi uyarita charishkamanta,



10                                                                                                                                                   11
Shina:

            hatun, humpi, hunta, shuktakkunapash.
•           Shuktak mamallakta shimikunapi <h> killkaka [j] uyariyta
            charishkamanta.
                                                                       a - apyu      i - ichu       u - uturunku
1.2.2 Shukshinalla killkanamanta1

Kay allichishkawanka shukshinalla killkashpa katinami mutsurin,
shinaka, Tabacundo kitipi, 1998 wata, sitwa killapa 21 punchapi
yuyarinakushka killkakunawan killkashpa ñawpakman katinatami
                                                                       ch - chuspi   h - hampatu           k - kullki
yuyarishkanchik, shinapash, 18 kichwa llika killkapimi <j> killkapa
rantika <h> killkata churashka kan.
Shina:

Uyaywakuna: a, i, u.
Uyantinkuna: k, ch, h, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y.
                                                                       l - lumucha   ll - llaru     m - mashu




                                                                       n - nasti     ñ - ñutku      p - pachachik




                                                                       r - rakacha   s - sañu       sh - shushuna




                                                                       t - taptana   w - wakamayu   y - yawri
1
    Shukshinalla killkmanta=escritura unificada


12                                                                                                                  13
1.2.3        Ñukanchikpa yachaykunamanta                                  a.    Kichwapika tukuy shimikunatami puchukay shimikipa
             kamak wasikunamanta                                                washapi tiyak shimipi sinchiyachishpa rimanchik, shina
                                                                                kashkamantaka español shimipi tiyak ‘tilde’ unanchataka
Kunanmanta, tukuy kichwa llaktakunapi shukshinalla rimankapak                          mana killkanchikchu.
killkankapakpash, pushak wasikunata shinami shutichishkanchik:                  Shina:

1. Ecuador Mamallaktapa Ishkayshimi2, Kawsaypura3 Yachayta                      Ñuka, maki, muchiku, antawa, yachanawasi
   Pushakkamay4.
2. Markapi Ishkayshimi, Kawsaypura Yachayta Pushakkamay.                  ch.   Kichwa shimipika tapuk unanchakunaka (¿?) mana
   (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe                    tiyanchu, chaypak rantika –tak, –chu shimikukunawan, tapuk
   shuktak markakunapa shutita churanallami kan.                                       shutirantikunawapashmi tapunchik.
                                                                                Shina:
1.2.4        Mushuk shimikunata alliyachishkamanta
                                                                                -tak shimikuwan:
Yupaykamay, wiñaykawsay, allpamamakamay, pachamamakamay,
ukkukuyuykamay yachaykanchakunapami tawka mushuk shimikunata                    Kikinka maypitak kawsankapak rinki.
alliyachishkanchik; kaykunaka, hatun yachaykunapi, ñankamukunapi,               Pitak wasimanka shamunka.
rikuchikkunapipashmi       killkashka  kan.   Kay     shimikunataka             Payka mashna wawatatak charin.
markakunapi,     ayllullaktakunapi,   yachanawasikunapipash        alli         María mashitak pushamunki.
rimashpa, killkashpami sinchiyachina kanchik. (Kimirishka killka).              Paytaka pitak kuyarka.

Kay tantanakuypi yuyarishkakunaka, 2004 wata, kuski killapa 16                  -chu shimikuwan:
punchapi surkushka 244 yupay pankapi (Acuerdo Ministerial 244)
kamachishkami kan. Kay kamachik pankapika, Tabacundo llaktapi                   Chay warmichu kantaka kuyan.
yuyarishkakunatapash ari nishkami kan.                                          Chay warmika kantachu kuyan.
                                                                                Chay warmika kanta kuyanchu.
Shina kashkamantaka kay killkakunawanmi killkashpa katishun: a, k,              Pay wawaka kamuta charinchu.
ch, i, h, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y, shinallatak, ts, z,          Kay runaka allichu llankarka.
killkakunaka kichwapa ñawpa shimikunata killkankapakmi kan.
                                                                          i.    Shuk shimikipika, ishkay uyaywata tantachishpaka mana
1.3          Allikaypak mutsurik yuyaykuna                                      killkanachu kan, chaymantami kichwa shimi killkaypika,
                                                                                diptongo, hiato shimiki nishkaka mana tiyanchu.
             Kichwa shimita alli killkanapakka, kaykunatami yachana
             kanchik:

2
    Ishkayshimi = bilingue             Pushakkamay = dirección
                                       4
3
    Kawsaypura = intercultural

14                                                                                                                                        15
Diptongo tantariyka ishkay uyaywakuna, shuk paskarishka uyaywa,     l.    Wakin shimikuna gu, hu, uyaywakunawan rikurikpika /w/
shuk wichkashka uyaywawan tantarishkami kan, shinapash shuklla            killkawanmi killkana kan.
uyarimi kan, shinami shua shimika [shua] uyarin, alli kichwata            Shina:
rimakkunaka ishkay shimikiwanmi riman.
Shina: Shu-wa

Hiato, shimipash español shimipika shuk sinchichik aspita charin.
Shina:
María, kay aspika kichwa shimipika mana tiyachu.
Shina:

                                                                    ll.   Wakin shimikuna d, t, uyantinkunawan uyarikpi, rikurikpipash
                                                                          /t/ killkawanmi killkana kan.
                                                                          Shina:


h.     Wakin shimikuna f, b, p uyantinwan uyarikpika, /p/
       killkawanmi killkana kan.
       Shina:




                                                                    m.    Wakin shimikuna j, x, h, uyantinkunawan uyarikpi,
                                                                          rikurikpipash /h/ killkawanmi killkana kan.
                                                                          Shina:
k.     Wakin shimikuna c, g, q, k, uyantinkunawan uyarikpi,
              rikurikpipash /k/ killkawanmi killkana kan.
       Shina:




16                                                                                                                                  17
n.     Maypitak /m/, /n/ uyantinkunawanka killkana kan.            Español shimimanta mana kashpaka shuktak shimimanta mañashka
                                                                   shimikunataka, paypak shimipi imashina kashkallatatakmi rimana
•      Shimi paypak unanchata, mana shimikuta charik kakpika /m/   killkanapash kan.
              uyantinwanmi killkana kan.                           Shina:
       Shina:
                                                                   •     Payka Montecristi llaktapi hatun tantanakuytami charishka.
       pampa, chumpi, chimpa, humpi                                •     Ñukanchikka Baños kitipimi kichwa shimitaka allichirkanchik.
                                                                   •     Delia mamaka kichwa shimipi sumaktami riman.
•      Maykan shimikuna /ra/, /sa/ shimikita puchukaypi            •     Ñukapa lima hillayka yapa rukumi kan.
       charishpaka, paypak ñawpakpi /m/ uyantinwanmi kilkana       •     Ambato llaktapika achka mishki murukunami tiyan.
       kan.                                                        •     Guayaquil llaktapika achka shuwakunami tiyan.
       Shina:                                                      •     Colombia mamallaktamanta wakin mashikunaka, Ecuador
                                                                         mamallaktamanmi shamunkuna.
       wamra, kimsa, amsa
                                                                   Español shimipi, kikin shutikunapi, shuktak mañashka
•      Shimi sapi ñawpakpi shimikuta mutsurishpaka /n/             shimikunapika, mana kichwa shimikuta yapachinallachu kan,
       uyantinwanmi killkana kan.                                  chaypak rantika mañashka shimitami shuktak kichwa shimiwan
       Shina:                                                      paktachina kanchik.
                                                                   Shina:
       kanpak, kikinpak, ñanpi

Shinapash, kay yachaykunaka killkankapakllami kan, rimaypika,
imashina kikin ayllullaktapi, mamallaktapi, suyupi rimanchik,
shinallatakmi rimana kanchik.

1.4    Kichwapi mañashka shimiyachay

Maykan kichwa shimikuna ñawpa killkakuna kamachikkunapi ña         Shinapash, mana español shimikunata ashtawan hapishpa
churashka kakpika, shinallatakmi killkana kan.                     rimankapak killkankapakpash mushuk shimikunatami yachashpa
Shina:                                                             katina kanchik.




18                                                                                                                                19
1.5      Kichwapi -na, -y shimikumanta

Rimaypika, kay yuyaykunashinapashmi rimanchik:

kallariy, puriy, asiy, mikuy, tushuy shimikunaka -n; -y shimikuwanmi
killkana kan. Imamanta.

Kaykunamanta:




Imachikkunamanta –na tukurik shimikuta anchuchishpa –y
shimikuta churakpika kachachik shimikunami rikurin, shinallatak,
shutipashmi tukun.
Shina:




Shina:

Kallariy punchaka sumak yachaymi karka.
Kanka yachayta kallariypay.
Kallariy punchapika tukuymi karkanchik.
Pukllaytami ashtawan munani.
Paypa asiyka riksinallami.
Chay kuytsaka tushuysikimi kan.




20                                                                     21
2.1         Uyariykancha5

     Ñukanchik kichwa shimipash, tukuy shimikuna shinami kan.
     Rimankapak, killkankapakpash uyaywa uyantinkunatami charin.
     Kutin, uyaywakuna uyantinwan awarishpa shimiki tukun, shinallatak,
     kaykuna awarishpaka shimimi tukun, kutin shimikuna awarishpaka
     yuyaykunami llukshin.
     Shina:

     •           Uyaywakuna:        a, i, u.
     •           Uyantinkuna:       p, t, ch, k, …
     •           Shimiki:           pa, ta, pi, ku, ...
     •           Shimi:             payta, tayta, kipu, ...
     •           Yuyaykuna:         Ñukapa kuyashka warmika wasipimi
                                    kawsan.

     Chaymantaka “a, ch, i, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y”
     killkakunami kan, shinaka 18 killkawanmi “KICHWA LLIKA” tukun,
     kayka uyaywakuna, uyantinkunapimi rakirin.

     2.1.1       Uyaywakuna6

     Uyaywakunaka, kikinllatakmi chikan chikan uyarita shutitapash
     charin, shinaka “a, i, u” uyaywakunami kan.

     u- uyaywaka shimi paskashka, (i, u) uyaywakunaka shimi ashalla
     wichkashkapimi uyarin.
     Shina:

     Kimsamanyachipi uyaywa uyariy




     5
         Uyariykancha = fonología
     6
         Uyaywakuna = vocales

22                                                                     23
a          uyaywata rimakpika shimimi ashtawan paskarin.
i          uyaywata rimakpika shimimi wichkarin.
u          uyaywata rimakpika shimi wirpami ñawpakman chutarin.
                                                                          2.1.3   Uyarikanchata rikuchik millka




2.1.2 Uyantinkuna7

Kichwapa uyantikunaka mana achiklla uyaritachu charin, alli
uyarinkapakka uyaywakunatami mutsurin. Chaymantami “uyantin”
ninchik. Chaykunaka “ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y”
                                                                                     8
uyantinkunami kan. Kutin “cha, ha, ka, la, lla, ma, na, ña, pa, ra, sa,
sha, ta, wa, ya, (za, tsa)” shutiwanmi sapallataka rimanchik.


Kichwa rimakkunaka ayllullaktapi, markapi, mamallaktapi, suyupipash
sapan sapantami rimanchik, chaymantami llaktarimaywan riksinchik,
chaytaka mana pipash kashnami rimana kanki ninkachu. Shinami
rimanchik:


Ñukanchik kichwa runakunaka sapan sapan llaktakunapi, markakunapi,
mamallaktakunapipash kawsanchik; shina kashkamantaka, kichwa
shimitaka shuktak shuktak uyariykunawanpash rimanchikllami,
kayshina rimaykunataka llaktarimay nishpa riksinchik.




7
    Uyantinkuna = consonante
8
    Wirpa = labial

24                                                                                                                25
26   27
2.2          Shimikiyachay9

                                                           Shimikika, shimipi shuk uchilla uyariymi ashtawan sinchita uyarin,
                                                           shinaka uyaywa, tikray, paskashka, harkashka shimikikunami tiyan:




                                                                                                               10    11




                                                           2.2.1        Uyaywa shimiki12

                                                           Kay shimikipika shuklla uyaywami shimiki tukun.
                                                           Shina:




Sapan sapan mashikuna imashina rimashpapash, killkaypika
shukshinallami killkana kanchik.


                                                           9
                                                               Shimikiyachay = sílaba        11
                                                                                                  ut=uyantin
                                                           10
                                                                uw = uyaywa                  12
                                                                                                  Uyaywa shimiki = sílaba vocálica

28                                                                                                                                   29
2.2.2    Tikray shimiki13                                       2.2.4    Harkashka shimiki15

Kay shimikika shuk uyaywa shuk uyantinwanmi (uw+ut) awarishka   Kay shimikika shuk uyantin, chawpipi shuk uyaywa, puchukaypika
kan, shinaka, kay shimikikunaka shimi kallaripillami rikurin.   shuk uyantinwanmi (ut + uw + ut) awarishka kan. Shinaka, may
Shina:                                                          shimikunapika kallaripi, chawpipi, puchukaypipashmi rikurin.




                                                                2.2.5    Shimikita yupay yachay16
2.2.3    Paskashka shimiki14
                                                                Kichwa shimikunataka shukwan, tawka shimikiwan awashpami
Kay shimikika shuk uyantin shuk uyaywawanmi (ut+uw) awarishka
                                                                rimanchik      killkanchikpash. Asha shimikunallami chusku yallik
kan.
                                                                shimikita charin, ashtawanka wiñachishka mushuk shimikunami
Shina:
                                                                shina rikurin. Shinapash, shimipa sapi, shimikutapashmi charin.




Kay shimikikunaka, shimi kallariypi, chawpipi, puchukaypipash
rikurinllami.

 Tikray shimiki = sílaba inversa
13
                                                                 Harkashka shimiki = Sílaba trabada
                                                                15

 Paskashka shimiki = sílaba abierta
14
                                                                 Shimikita yupay yachay = Clasificación de las sí labas
                                                                16



30                                                                                                                             31
Shinapash, kichwata yachak mashikunaka, kay shimitaka mana            Shina:
shimikipi pakinachu kan nishpami yachachinkuna. Chay yuyaywanka
manapash kichwa shimitaka shimikipi yupanallachu kan.                 kikinka, kanka, ayayay, achachay, ari, mana,
                                                                      kuyankichu, llakinkichu, shamupashun, ñukachu, wañurkankichu,
Kichwa shimika yaparik shimimi kan, shinaka mana shimikuta            shuyakurkankichu
pakinalla kakpika ashtawan yachashpami katina kanchik.
                                                                      2.4      Kari warmiyachik18
2.3      Shimikita sinchichik17
                                                                      Kichwa shimipi, kari warmikunata rikuchinkapakka mana shimikuta
                                                                      charinchu; chaypak rantika, kari, warmi shimitami, maykan
Kichwa shimipika puchukay         washa   shimikipimi    samaytaka
                                                                      shutikunapa ñawpakpi churashpa rikuchinchik. Shinallatak
sinchiyachishpa rimanchik.
                                                                      wankinpika mama, tayta shimiwanpash rimanchik.
                                                                      Shina:
Kichwa shimika shimikukunawan awarishpa katishpami yuyaytakun.
Shinami shuk sapi yuyay.
Tiyakpika:<allku> chaypimi shuk shimikukunata llutashpa katina kan.
Shina:


                                                                      Shinapash maykan yurakunata shutichinkapakka kari, warmi
                                                                      shimiwan rimanchik.
Kay ruraymantami sinchichikpash washalla katishpa rin.                Shina:
Shina:                                                                             Kari chini, warmi chini.
                                                                                   Kari chilka, warmi chilka.

                                                                      Runapa kikin shutikunata rimashpaka mana kari warmi shimiwan
                                                                      rimanata ushanchikchu, shutikunallatakmi ña kari warmi kashkata
Wakinpika, mancharishpa, piñarishpa, kushiyarishpa, tapuykunata       rikuchin.
mana pakta rimaypimi, sinchichikka, ashtawan washa shimikiman,        Shina:
puchukaymanpash kachashpa rimanchik,            shinapash    shimi                 Sisa yachachikta
unanchataka mana shuktakyachinchikchu.                                             Inti yachachikta

 Shimikita sinchichik = acento
17
                                                                       Kari warmiyachik = género
                                                                      18




32                                                                                                                                 33
Ayllushutiwan rimashpaka, shinallatak mana kari warmi shimiwan            Shina:
rimanachu kan.
Shina:                                                                    sukta allku
              Caguana yachachikta kayay.                                  ishkay warmi.
              Paucar kushipatata pushamukriy.                             Shutillikuna ña achkata rikuchikpipash mana –kuna shimikuta
                                                                          churanachu kanchik.
2.5          Tawkachik19                                                  Shina:


Kichwa shimipi achkata rikuchinkapakka –kuna shimikutami shutipa,         achka allku         wakin wasi
shutillipa, shutirantipa kuchupi llutachinchik.                           tawka kari          asha tanta.
Shina:
                                                                          Shutikunapi –pura shimiku rikurikpika, –kuna shimikuta mana
                                                                          churanachu kanchik.
                                                                          Shina:


                                                                          Mamapura riman.
                                                                          Wawkipura shamunkichik.


Yuyayllapitak achkata           rikuchikpika   mana   –kuna   shimikuta
mutsurinchu. Shina:




Shutikunata, shutillikunatapash yupaywan rikuchinkapakka mana –
kuna shimikuta churanachu kanchik.




19
     Tawkachik = pluralizador


34                                                                                                                                 35
3.1         Rikchay awariy20

     Shimiku yuyay awariyka, shimikuna shimikukunawan awarishpami
     chikan chikan achiklla yuyaykunata allichin.
     Shina:


                 Ishkayshimi kawsaypurapi yachachikkunami kichwa
                 shimitaka ashtawan allichishpa katinkakuna.


     Kichwa shimipika shimikuna, shimi sapikuna, shimikikunapashmi
     tiyan.


     3.1.2       Shimimanta yachay


     Kichwa shimika shuk kallari unanchatami charin, kay shimikunaka
     shuktak shimikunawan, shimikukunawanpash awarishpami pakta
     yuyayta kun.
     Shina:




     20
          Rikchay awariy = morfosintaxis
     21
          Unancha = significado

36                                                                 37
3.1.3   Shimipa sapi, imachikpa sapi                                 3.2         Yuyaypa shimikuna23

Kichwa shimipika ishkay sami sapimi tiyan (shutipa sapi, imachikpa   Kichwa shimipash tukuy shimikunashinallatakmi kan, shinaka, achka
sapi).                                                               shimikunatami charin, chay shimikunaka sapan unanchata, ima
Shina:                                                               kaktapashmi rikuchin, chaykunata alli yachashpami yuyaykunatapash
                                                                     alli rurashun, ashtawanka mana shuktak shimita hawalla hapishpa
                                                                     rimankapak.


                                                                     3.2.1       Shutikuna

3.1.4 Shimipa shimiku22                                              Shutikunaka tukuy ima tiyakkunapa, (runakuna, wiwakuna, yurakuna,
Chay shimikunapimi shuk, ishkay kimsa, shimikukunata                 imakunatapash) shutimi kan. Shinaka, chay tiyakkunaka, ukkuta
yapachishpaka shuktak sumak hatun unanchata kun, chaymantami         charik, mana ukkuta charikkunpashmi tiyan.
kichwataka yaparik shimi ninchik.                                    Shina:
Shina:


                 Shimi+shimiku
                 wasi
                 wasi-man
                 wasi-man-lla
                 wasi-man-lla-tak
                 wasi-man-lla-tak-mi


                 Imachik+shimiku
                 tushu-                                              3.2.2 Ukkuyuk shutikuna24
                 tushu-n
                 tushu-na-lla                                        Kay shutikunaka ukkuta                       yarikunawan   rikunalla,   hapinalla
                 tushu-na-lla-man                                    shutikunatami rikuchin.
                 tushu-na-lla-tak-mi

 Shimipa shimiku = morfemas
22                                                                   23
                                                                          Yuyaypa shimikuna = partes de la oración
                                                                     24
                                                                          Ukkuyuk shutikuna = sustantivos concretos

38                                                                                                                                                 39
Shina:                                                                                   3.2.5   Tukuy, purun shutikuna27

                                                                                         Kay shutikunaka mana chikanyachishpa shutichinkapakmi kan.
                                                                                         Shina:



3.2.3 Mana ukkuyuk shutikuna25


Kay shutikunaka yuyayllapi tiyakkunatami                       shutichin,      shinaka
yarikunawanpash mana rikuyta ushachikchu.
Shina:


                                                                                         3.2.6   Shukyachishka shutikuna28

                                                                                         Kay shutikunaka ishkay shutimanta shuk shutita wiñachishkami kan.
                                                                                         Shina:


3.2.4 Kikin shutikuna26


Kay shutikunaka tawkapuramanta kikinpayachishpa shutichishka
shutimi kan. Shinaka runa, wiwa, urku, llakta, kiti, shuktakkunapakpash
shutikunami kan.

                                                                                         Wakin wiñachishka mushuk shimikunataka, tantachishpami shuk
                                                                                         shimishinallatak killkana kanchik.

                                                                                         Shinapash, kay shimikunaka mana tantachishpa killkay tukunchikchu.
                                                                                         Mishki uchu, ishpana uku, yachana uku, mikuna uku, rumi utku,
                                                                                         mana alli.



 Mana ukkuyuk
25
                shutikuna   sustantivos   26
                                               Kikin shutikuna = sustantivos propios      Tukuy, purun
                                                                                         27
                                                                                                         shutikuna = sustantivos   28
                                                                                                                                      Shukyachishka shutikuna = sustantivos
abstractos                                                                               comunes                                   compuestos

40                                                                                                                                                                      41
3.3          Shutiranti29                                                                  Tawkak runapa shutirantiwan yuyaykuna.
                                                                                   •       Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta killkakunchik.
                                                                                   •       Kankunaka allpapimi llankashpa shaykushkankichik.
Shutirantika runapa shutikunata mana shutichishpa rikuchinkapakmi
                                                                                   •       Paykunapash wawakunamanmi mishkimuruta karan.
kan.
Shina:                                                                             3.3.2   Rikuchik shutiranti

             ñuka                       pi                                         Kay shutirantika, pi runata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan.
             pay                        chay
             maykan                     wakin


José mashika, hatun antanikichiktami rantishka.
     Shuti                                                                         Yuyaykunapika shinami ninchik:

                                                                                   Kaymi pukllarka.
Payka hatun antanikichiktami rantishka.
                                                                                   Chaymi kamirka.
Shutiranti
                                                                                   Shuk allkumi kaykunata kanishka.
                                                                                   Chaykunata kayamuy.
3.3.1        Runapa shutiranti30
                                                                                   3.3.3   Tapuchik shutiranti
Kay shutirantika runakunapa                      kikin   shutita   mana   nishpa
                                                                                   Tapuchik shutirantika runa ima rurakukta tapukmi kan. Shinapash
rikuchinkapakmi kan.
                                                                                   tapuk shutirantita rurankapakka –tak shimikuwan yapachishpami
Shina:                                                                             ruranchik.
                                                                                   Shina:




•            Ñukaka mishki lumutami mikuni.
•            Kanmi ayllullaktapi yanapanaman rinki.
•            Payka hatun yuyaytami charin.

29
     Shutiranti = pronombre
30
     Runapa shutiranti = pronombres personales

42                                                                                                                                                 43
3.3.4    Mashnachik shutiranti                                   Shina:


Kaykunaka maykan runa mana achiklla kakta rikuchinkapakmi kan.   Picha chay llaktapika kichwata mana alli riman
Shina:                                                           Picha rinka
                                                                 Pichari kunanka wasimanka rinka
                                                                 Mashnachari shamunka

                                                                 Rikchak shutiranti

                                                                 Kay pi, maykan, ima, may, mashna shutirantikunaka maykan
Shina:                                                           yuyaykunapika mana tapuk shutiranti tukunchu; ashtawanka pi imata
                                                                 rurashkatami rikuchin.
Wakinkunaka chay llaktapika kichwata mana alli rimanchu.         Shina:
Mana pi ukupika tiyakunchu.
Mana ima kay ashankapika tiyanchu.                               Pi ñukata yanka rimakka kaypimi kan
                                                                 Pimi ñukata yanapawarka, kaypi kashka.
Pipash Kunanka ñukawan richun.
                                                                 Maykan makasha nikka, kaypi kan.
Maykanpash yakuta aparinaman rinami kan.

                                                                 3.4           Shutillikuna31
Mana tukuykuna tiyakpika chay –pash shimikutami churashpa
ashtawan shutirantita ruranchik.                                 Shutillikunaka shutikuna imashina kakta, mashna kakta, maykan
                                                                 kakta, shuktakkunatapashmi rikuchin. Chayta rikuchinkapakka
Shinallatak, wakinpika –cha, -chari shimikukunawanmi shimipi     shutipa ñawpakpimi churanchik.
churashpa suyu shutirantita ruranchik.                           Shina:
Shina:




                                                                 31
                                                                      Shutillikuna = adjetivo


44                                                                                                                              45
Maykan shutikunaka shuktak shutipa ñawpakpi rishpaka               3.4.2 Rikuchik shutillikuna
shutillishinami tukun, shinaka, shutita shukyachik kashkamantami
shina rikurin.                                                     Rikuchik shutillikunaka kichwapika mana tiyanchu, ashtawanka
Shina:                                                             rikuchik shutirantikuna shutikunapak ñawpakpi rishpami shutilli
                                                                   tukun, kaykunami kan: kay, kaykuna, chay, chaykuna.
                                                                   Shina:

                                                                   Kay muchikuta ñukaman kuway.
                                                                   shutilli   shuti


                                                                   Ñukanchikka chay llaktamanmi rinchik.
                                                                                      shutilli        shuti

3.4.1       Imakak shutillikuna32
                                                                   Kikinpayachik shutillikuna

Kay shutillikunaka shuti imashina kashkatami rikuchin.             Kichwa shimipi kikinpayachik shutillikunaka         mana tiyanchu,
Shina:                                                             shinapash shutirantikunapi –pa, -pak shimikuta llutachishpa
                                                                   shutillishinata rikurishpaka, kikinpa kashkatami shukyachin.
                                                                   Shina:



Shina:


Uchilla wawami sumakta tushukun.
shutilli               shuti

                                                                   Inti mashimi ñuka pa churita pusharka.
Payka sumak yuyaytami charin.                                                         Kpy.       sh
           shutilli      shuti                                     Pay-pa ushushika sumaktami yanun
                                                                     Kpy. shll
Sisa mashika puka antawatami rantishka.                            Maria mashipakmi antawataka rantirka
                      shutilli   shuti                                           Kpy. shll
 Imakak shutillikuna = adjetivo calificativo
32




46                                                                                                                                 47
3.4.3    Yupay shutillikuna                                        Shina:


Yupana shutillikunaka shutikunata, imatapash yupankapakmi kan,
chaykunaka shinami rakirin:


Shukllayupana33




                                                                   Kallpak Inti mashika 10º washapimi shamun.
                                                                   (Niki yupaykunatapash kichwa shimipimi rimana kanchik)


                                                                   Pakiriy yupay35


 José pushakka 4 punchatami Quito kitipi kan.                      Chawpiriy yupayka ima charishkata ishkaypi, kimsapi, chuskupi,
 Kay yachanawasipika 20 yachakukmi tiyan.                          mashnapipash chawpishkata rikuchinkapakmi kan.
 Killapika 300 dolar kullkitami hapini.                            Shina:
 4 killakipa 1200 dolar kullkitami hapini
 12 hunu rurakunami kay mamallaktapi kawsanchik                    3/4               chusku pakimanta kimsa.
                                                                   4/4               chusku pakimanta chusku
(Yupaykunataka kichwa shimipimi rimana kanchik)                    5/6               sukta pakimanta pichka.
                                                                   Shina:
Nikiyupay34
                                                                   Shuk yachakukka 4/6 tatki pintutami rantin.
Nikiyupanaka pi, ima katishka katishkata yupankapakmi kan, shina
yupankapakka –niki shimikutami yupaypi llutachishpa yupana kan.

 Shukllayupana = unidades
33                                                                 35
                                                                     Pakiriy yupay = números   racionales,
 Nikiyupay = números ordinales
34
                                                                   fracciones o quebrados

48                                                                                                                             49
3.4.4      Mashna shutillikuna 36

Kay shutillikunaka pipash imapash amsalla kashkatami rikuchin.




                                                                 3.5      Imallichikkuna37
Shina:
                                                                 Imallichikkunaka imachikpa ñawpakpi rishpaka imachikkunatami
Wakin runakunaka sumaktami takin.                                shukyachik kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash
shutilli       shuti                                             tantarinkunallami.
                                                                 Shina:
Kaypika tukuy wawami yachakun.
           shutilli    shuti
                                                                 Allimantami yallikun.
                                                                 Taytaka tutamantami hatarirka.
Antisuyumanta yachachikkunaka achka kullkitami charin.
                                                                 Kayami achkata tushusha.
                                            shutilli   shuti
                                                                 Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.
Kichwa yachaymanka shuktak mashitami apamuna kanchik.
                            shutilli       shuti                 3.5.1    Imashinayachik imallichik38

 Shutillikunata imashina rimana, killkanamanta.                  Kay imallichikkunaka imachikkuna imashina kaktami rikuchin.

Yuyaypika shuk shuti shunku tukukpika shuk, ishkay, tawka
shutillikunawanmi  ruranchik, shina kakpika   shutillikunaka
shukyachikkunami kan.
Shina:




 Mashna shutillikuna = adjetivos indeterminados
36
                                                                  Imallichikkuna = adverbios
                                                                 37

                                                                  Imashinayachik imallichik = adverbio de modo
                                                                 38



50                                                                                                                             51
Sumakllatami tushun                                              Ñukaka kaynami yachakurkani.
   imallichik                                                                           imallichik


Allimantami yallikun                                             Kay yachaytaka kayami tukuchisha.
    imallichik                                                                                   Imallichik


 Ninantami pukllan                                               3.5.3       Mashnayachik imallichik40
   imallichik
                                                                 Kay mashnayachik imallichikkunaka mashna rurakuktami rikuchin.
Hawallami ruran
  imallichik

3.5.2    Pachayachik imallichik39

Kay imallichikkunaka ima pachapi ruraktami rikuchin, shinapash
pachata rikuchik shimikunami imachikpa ñawpakpi rin.             Shina:
Shina:
                                                                 Kayami achkata tushusha.
                                                                              imallichik


                                                                 Paykunaka ashallatami mikun.
                                                                                       imallichik


                                                                 Kanka pishita upyapay.
Taytaka tutamantami hatarirka.                                                Imallichik
           imallichik

                                                                 Yakuka mankapimi hunta tiyan.
Paytaka kunanmi rimasha.
                                                                                             imallichik
           imallichik


 Pachayachik imallichik = adverbio de tiempo
39                                                               40
                                                                      Mashnayachik imallichik = adverbio de cantidad
                                                                 41
                                                                      Kuskayachik imallichik = adverbio de lugar

52                                                                                                                                53
3.5.4    Kuskayachik imallichik41                                Shina:


Kuska imallichikka, may kuskapi imata munashkata, rurashkata,    Ari, Rosa wamrapa yayami shamurka.
yuyashkata rikuchinkapakmi kan.                                  imallichik
Shina:
                                                                 Apukkunamanka ari nishpa rimapanki.
                                                                                            imallichik


                                                                 3.5.6        Mananik imallichik43


                                                                 Kay imallichikkunaka imapash mana ninkapakmi kan. Kay mana
                                                                 shimiwanmi ninchik.
Shina:                                                           Shina:


Ñukapa mamaka chaypimi puñurka                                   Paykunaka mana rimankachu
                         imallichik                                                         imallichik


Chay allkuka chimpatami yallirka                                 Chay uchilla wawakunaka manarak killkanata yachanchu.
                    imallichik                                                                           imallichik


Ñukaka kaypimi yachani                                           3.5.7        Ichanik imallichik44
          imallichik
                                                                 Kay imallichiktaka –cha, -chari, -shi shimikukunawanmi shimipi
Sisa mashika hawapimi pukllanka.                                 llutachishpa ruray tukunchik.
                    imallichik                                   Shina:


3.5.5    Arinik imallichik42                                     Raymimanka picha shamunka.
                                                                                     imallichik
Kay imallichikkunaka ima rurayta, yuyaytapash arinichikmi kan.

 Arinik imallichik = adverbio de afirmación
42                                                               43
                                                                      Mananik imallichik = adverbio de negación
                                                                 44
                                                                      Ichanik imallichik = adverbio de duda

54                                                                                                                           55
Raymimanka pichari shamunka.                                      Shina:
                  Imallichik


Raymimanka pishi shamunka.
                imallichik


3.5.8    Harkak imallichik45


Kay imallichikkunaka imatapash mana rurachun ninkapakmi kan,      3.6.1    Rurayta yallichik imachik46
chaypakka kay shimikunami tiyan: ñatak, ama, pakta.
Shina:                                                            Kay imachikkunaka ruraytami shuktakman urmachin, yallichinpash.
                                                                  Shina:

Hakapi ñatak urmankiman.                                          Michik wamraka wiwakunatami michikun.
         imallichik                                                                                              ich
                                                                  Ñukanchikka wawakunatami yachachinchik.
Paymanka ama willanki.                                                                                            ich

                       imallichik
                                                                  Pukllakka rumpata haytan.
                                                                                               ich

3.6      Imachik.                                                 Yuyaykunapika, kay sami imachikkunata riksinkapakka, imatatak,
                                                                  pitatak nishpa tapushpami riksikchayanchik.
Imachikkunaka pi rurak, tiyak, munak, kakta rikuchikkunami kan.   Shina:
Chay imatukushkaka pachapi, runapi rurashkatami rikuchin.
                                                                  Michik wamraka wiwakunatami michikun.
Imachikkunata riksinkapakka -na shimikuwanmi riksinchik.
                                                                  Tapuy:             pitatak michikun.
                                                                  Kutichiy:          wiwakunata

                                                                  Shinaka, kay michina imachikmi ruraytaka shuktakman yallichin.
                                                                  Shina kak imachikkunaka achkami tiyan.



 Harkak imallichik = adverbio de impedimento
45
                                                                   Rurayta mana yallichik imachik = verbos intransitivos
                                                                  47

 Rurayta yallichik imachik = verbos transitivos
46
                                                                   ich = verbo
                                                                  48



56                                                                                                                              57
3.6.2 Rurayta mana yallichik imachik47                                  Mushukmi kanka
                                                                                           ich
Kay imachikka rurayta               mana shuktakman yallichikchu kan,   Hatun runami kani.
rurakllapitakmi sakirin.                                                                      ich
Shina:
                                                                        3.6.4        Imachik huniyachik49
Ñukanchikmi asinchik
                    ich48                                               Kichwa shimipak imachikkunaka –na shimikuwan rikurishpaka
Kanmi puñunki                                                           mana runata, pachata, yupayta rikuchinchu, chayta rikuchinkapakka
            ich                                                         imachik   sapipimi huniypa shimikukunata llutachinchik, chay
Kankunami mancharinkichik                                               shimikukunami runata, pachata, yupaytapash rikuchin.
                        ich
Paymi arman                                                             Shinapash, imachikta huninkapakka hatun imashinayachik
          ich
                                                                        pachakunami yanapan, kaykuna: rikuchik pacha, kachachik pacha,
Kay yuyaykunapi imachikta riksinkapakka, pitak nishpa tapushpami        rurayachik pacha, munayachik pacha. Chaykunami pi runapi, kunan,
riksikchayanchik.                                                       yallik, shamuk pachapi, tawkakpi, churashpa yuyaypika rimanchik.
Shina:
                                                                        3.6.5        Rikuchik pacha50
Kanmi puñunki
Tapuy:        pitak puñun                                               Rikuchik pachaka imata rurashpa, munashpa, yuyashpapash kunan
Kutichiy:     kan                                                       pachallapitak rikuchikmi kan.
Shinashpaka, rurakka payllatakmi kashka, rurayka mana shuktakman
yallinchu.
                                                                        Kunan pacha
3.6.3 Shinakanayachik imachik

Shinakanayachik imachikka imatapash, imashina kakta rikuchikmi
kan. Kay imachikka kana imachikllami kichwa shimipika tiyan. Shina:

María wawaka alli panimi kan.
                                          ich
Inti mashika pushakmi kan.
                                    ich
Achka kullkimi karka
                              ich
 Imachik huniyachik = conjugación
49                                                                      50
                                                                             Rikuchik pacha = modo indicativo


58                                                                                                                                     59
Yallishka pacha                                              Shina:




                                                             Kankunaka raymipi tushuychik

                                                             3.6.5.2 Rurayachik pacha52

Sarun pacha                                                  Rurayachik pachaka ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan
                                                             Shina:
                                                             Pay tushunman karka




Shamuk pacha
                                                             3.6.5.3 Munayachik53

                                                             Munayachik pachaka runakunata ima kashkatapash maykan
                                                             pachapi ruranatami munakushkata rikuchin.
                                                             Shina:



3.6.5.1 Kachachik pacha51
Kachachik pachaka imatapash sinchita rimashpa, kachashkata
rurachun, munachunpashtami rikuchin.
                                                             Ñuka tushuchun nishpaka uptami shamusha
 Kachachik pacha = modo imperativo
51                                                           52
                                                                  Rurayachik pacha = modo condicional
                                                             53
                                                                  Munayachik = modo subjuntivo

60                                                                                                                          61
4.1      Shimikukuna54

     Shimikukunaka uchilla shimikishinami kan, shinaka         shutiwan,
     shutirantiwan, shutilliwan, imachikwan, imallichikwan llutarishpaka
     shuktak shimi, ashtawan achiklla unanchatami kun. Shinapash,
     wakchalla rikurishpaka ima unanchata mana achikkllata charinchu.

     Shinami kichwa shimitaka yaparik shimi ninchik. Shinaka, shimi sapipi
     yaparishpami yuyaykunata shuktakyachishpa rikuchin. Kay yaparik
     shimikukunaka shuti shimikukuna imachik shimikukunami tiyan.
     Shina:

     sisakuna          killaman           rurarka         pawanki
     sisawan           killami            rurani          pawasha

     4.1.1    Shutikanchapa surkuk shimikukuna55

     Kay shimikukunaka shutikancha shimikunallapimi (shuti, shutiranti,
     sutilli, imallichik) llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik
     shimikukunapimi rakirin.

     4.1.2    Shutimanta shutiyachik56

     Shutimanta shutiyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka shuktak
     shutillatakmi surkun. Chayta rurankapakka - kamak, -yuk, -sapa,
     -pampa, -ku, -wa, -lla, -ruku, -kancha, -siki shimikukunami tiyan
      -yuk.
     Kay –yuk shimikuka pi charishka yuyaytami kun. Charichik nishpami
     riksinchik.


      Shimikukuna = morfología
     54
                                                  Shutikanchapa surkuk
                                                 55
                                                                         shimikukuna        =
      Shutimanta shutiyachik = nominalizadores
     56
                                                 morfemas derivativos

62                                                                                     63
Shina:                                                             yapachishpa, mirachishpa, kamishpa, yanka kamishpapash
                                                                   yuyaykunatami kun. Hatunyachik nishpami riksinchik. Shina:
                                                                   Sarayaku warmikunaka akchasapami kan.

                                                                                    Kuytsaka yuyaysapami kan.
                Kullki                   Kullkiyuk                                  Wakin challwaka tullusapami kan.


             Pedro yachachikka kullkiyukmi kan                     Chay chinirukuka yapata chinin.
             Allpayuk runami shamushka.
                                                                                    Kikinpa mankarukuta mañachipay.
-kamak                                                                              Wakin challwaka tullurukumi kan.


Kay -kamak shimikuka, shutita shuktakman tikrachishpa pipash ima                    Sarayaku warmikunaka puñuysikimi kan.
                                                                                    Llullu wawaka wakaysikimi kan.
ruraktami rikuchin.
Shina:
                                                                   Shinapash, -siki shimikuka mana tukuypichu churanalla kan,
                                                                   ashtawanka asishpa, kamishpa shinami rikuchinchik.

                                                                   -ku, -wa, -lla

                                                                   Kay -ku, -wa, -lla shimikukunaka imatapash shunkuwan, kuyaywan,
                                                                   uchillashina, llakiwan, sapallatapash rikuchinkapakmi kan. Kuyachik,
                     Wasi                Wasikamak
                                                                   uchillayachik nishpami riksinchik.
                                                                   Shina:
              Ñukami shuk wasikamakta mashkakuni.
              Shuk mashimi paypa wakrakamakman achka kullkita                       Ñukapa panikumi shamushka.
                    kurka.                                                          Kanpak wakrakuka wakashpami shayakun.
-sapa, -ruku, -siki                                                                 Ñukaka mamakutami kuyani.

Kay -sapa, -ruku, -siki shimikukunaka imatapash hatunyachishpa,                     Ñukapa misiwatami makanki.



64                                                                                                                                  65
Paypa mashiwatami makanki                              4.1.3     Imachikmanta shutiyachikkuna
             Ñukapa umawatami nanakun.
                                                                    Imachikmanta shutiyachik shimikukunaka imachikpi llutarishpaka
             Ñukapa panilla, wakashpallami kawsan.                  shuti, shutikancha shimitapashmi surkun. Chayta rurankapakka -y,
             Ñukapa wawalla, llakimari tukushkanki                  -na, -k, -shka, -shpa shimikukunami tiyan.


Maykan llaktakunapika -lla shimikuka sapalla kashkatami rikuchin.   -y, -na
Shina:
                                                                    Kay -y, -na     shimikukunaka imachikmanta shutiyachikmi kan.
             Ñukapa panillami shamushka.                            Shina:
             Ñukapa wasipika wawakunallami sakirirka.
             Ñukaka mamallatami kuyani.                                             Chay runaka mikuytami ashtawan munan.
                                                                                    Yuyay mashika pukllanatami rantisha nin.
-kancha, -pampa                                                                     Kamchana ukuka kunukmi kan.
                                                                                    Ishpana ukuka ashnakunmi.
Kay -kancha, -pampa shimikukunaka imatapash tantachishpa,
kanchayachik, shukshinalla kashkatami rikuchin.  Shinaka,           -k
wiwakunawanmi ashtawan mutsurin.
Shina:                                                              Kay shimikupash imachikkunata shutiyachikmi kan.
                                                                    Shina:
             Punasuyumanta ayllukunaka llamakanchatami charin.
             Ozogoche kuchapika pishkukanchami wañunkuna.                           Chay warmika michikmi kan.
             Wawakunaka kiwapampapimi pukllakun.                                    Wamraka yachakukmi kan.
             Sisapampatami rikuni.
                                                                    -shka


                                                                    Kay –shka shimikuka imachikpa ruray tukurishkatami rikuchishpa
                                                                    shutiyachin, chaymantami tukuchik shimiku ninchik.




66                                                                                                                                  67
Shina:
                 Unkushka runaka hampirikunmi.
                 Wañushka runaka mana tikrankachu.
-shpa.


Kay –shpa shimikuka ima rurashkata tukuchishkata rikuchishpa
shutiyachikmi kan.
Shina:


                 Kuri taytaka lluchushpami shamun.
                 Tamia mashika machashpami purin.

4.1.4    Patarik shimikukuna57

4.1.4.1 Tawkachik

Ña hawapi nishkata hapishpa -kuna shimikumi shutikanchapi            4.1.4.3 Shutikanchapa shimikukuna
llutarishpaka tawkata rikuchin.
Kutin, -nchik shimikuka shukniki tawkayachik shutirantipillami
llutarishpa tawkachin.
Shina:

runakuna                  paykuna          ankakuna
mashikuna                 wawakuna         ñukanchik

4.1.4.2 Urmayachik shimikukuna58

Shutikancha shimiwan tinkirishpaka chikan chikan shimi unanchatami
kun. Kaykunashina:




 Patarik shimikukuna = morfemas flexivos
57

 Urmayachik shimikukuna morfemas de caso
58



68                                                                                                       69
4.2.    Imachikpa shimikukuna59                                       Shina:
                                                                                    Mishkitaka mikurayanimi.
Kay shimikukunaka imachikpimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik,                    Palantataka tarpurayanimi.
kuyurik shimikukunami tiyan.                                                        Mishki murutami mikurayani.
                                                                                    Ñukanchikka saratami rikurayani.
4.2.1. Imachikmanta surkuk shimikukuna
                                                                      -ykacha
Kay shimikukunaka imachikllapimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik,
kuyurik shimikukunapimi rakirin.
                                                                      Kay -ykacha shimikuka, maypipash rurak, kaypi, chaypi, imatapash
                                                                      yankalla ruraktami rikuchin. Maypipash rurak ninchikmi.
4.2.1.1.         Imachikmanta imachikyachik
                                                                      Shina:

Imachikmanta llukshichik shimikukunaka mushuk imachikkunatami                       Maykan karikunaka upyaykachanllami.
llukshichin. Kayshina:                                                              Misika ukupi puriykachanmi.
                                                                                    Unkukka puñuykachanmi.
-naya
                                                                      -chi
Kay -naya shimikuka ima munayyachikmi kan. Shinallatak shutitapash
imachikpimi tikrachin.                                                Kay -chi shimikuka imatapash shuktakman rurachiymi kan.
Shina:                                                                Shina:

                                                                                    Wamramanka hampi yakuta upyachinki.
                 Mishki muyutami mikunayan.
                                                                                    Payka sumak wawatami armachikun.
                 Ñukataka puñunayanmi.
                 Ñukataka wasinayanmi                                 -naku

-raya                                                                 Kay -naku shimikuka rantin rantin ruraktami rikuchin.

Kay -raya shimikuka imatapash katirurayachikmi kan. Katirurachik
nishpami shutichinchik.


 Imachikpa shimikukuna = morfemas del verbo
59




70                                                                                                                                  71
Shina:                                                         -wa
              Yayakunaka tantanakuypimi rimanakun.
              Wawakunaka rumpawan pukllanakun.                 Kay –wa shimikuka llakiwan ima rurayta, rimayta pi chayachiktami
                    Paykunaka papata pallanakun.               rikuchin.
                                                               Shina:
-ku
                                                                                 Makinchuta karaway.
Kay -ku shimikuka ima ruraytapash unay yachinkapakmi kan.                        Chay pankata rikuchiway.
Shina:                                                                           Ñukapa shunkuta rikuway.

              Yayaka wawatami kuyakurka.                       -pay
              Warmi wakraka kiwatami mikukun.
              Mamaka sarata tarpukun.                          Kay -pay shimikuka kuyaywan yupaychashpa rimankapakmi kan.
–ri                                                            Shina:


Kay –ri shimikuka rurashkata kikinllapitak kaktami rikuchin.                     Yaykupay. mikupay, karapay, killkapay
Shina:                                                                           Wawaman chuchuchipay.

              Rirpupimi rikurini.                              4.2.1.2 Shutimanta imachikyachik60
              Kuchapimi ñawita mayllarikuni.
              Ñukaka akchata ñakcharini.                       Shutimanta imachikyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka
                                                               imachiktami surkun. Chayta rurankapakka –ya, -lli, -chi shimikukunami
-mu                                                            tiyan. Imachikpi tikrachishpaka ña imatapash huninata ushanllami.
                                                               Shina:
Kay -mu shimikuka payllatatak ima rurashka shamuywanpash
rikuchikmi kan.
Shina:
              Chakrapi chiwillata tarpumuni.
              Kucha manyata purimusha.
                    Uramanta tikramuni.

                                                                Shutimanta imachikyachik = deverbalizadores
                                                               60




72                                                                                                                               73
Atukta hapisha nishpami tutayani.                       4.2.2.2.      Tawkayachik shimiku
              Kushilluka chinkarishpami punchayan.
              Chay wirami intiwan yakuyan.                            Mashnayachik    shimikukunaka      imachikkunapi     llutarishpaka
                                                                      mashnapura ruraktami rikuchin, kaykunami kan: -nchik, -chik, -kuna
              Kuri chumpiwanmi chumpillini.
              Chirikpika kaywan kunkallinki.
              Kay tupuwan pachalliy.

              Inti taytami wasichikun.
              Killa mamaka wawatami chumpichin.
                                                                      4.3.   Kuyurik shimikukuna
              Taytaka hawa pampapimi yantachikun

                                                                      Kuyurik shimikukunaka shimi puchukaypi, yuyay puchukaypi,
4.2.2. Patarik shimikukuna
                                                                      chawpipipash llutarishpaka ari ninkapak, mana ninkapak, tapunkapak,
                                                                      arimana ninkapak, kaychu mana kaychu ninkapakmi kan.
Patarik shimikukunaka charikta, rikuchikkunata, mashna kakta, shuti
ima tukushkata rikuchikmi kan
                                                                      4.3.1. Chanichik shimikukuna.

4.2.2.1.      Runayachik shimikukuna
                                                                      -mi


                                                                      Kay shimikuka imatapash ari, shina kakta ninkapakmi kan:
                                                                      Shina:


Shinaka kaykunami kan:                                                       Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta yachakunchik
      -ni           Shukniki sapalla runata rikuchik.                        Ñukanchikka kichwa shimitami sumakta yachakunchik
      -nki          Ishkayniki sapalla runata rikuchik.                      Ñukanchikka kichwa shimita sumaktami yachakunchik
      -n            Kimsaniki sapalla runata rikuchik.                       Ñukanchikka kichwa shimita sumakta yachakunchikmi
      -nchik        Shukniki tawkayachik runata rikuchik.
      -nkichik      Ishkayniki tawkayachik runata rikuchik.
      -nkuna        Kimsaniki tawkayachik runata rikuchik.



74                                                                                                                                    75
-shi.                                                             4.3.2. Tinkichik shimikukuna

Kay    -shi shimikuka imatapash mana iñishpa, pukllashpa          -ka
rimankapakmi kan.                                                 Kay –ka shimikuka ima nishkata chayllapi sakinkapak, yuyaytapash
Shina:                                                            chaypi kuchunkapakmi kan.
                                                                  Shina:
             Payka kayman shamunkashi.
             Rasu taytaka Maria kuytsawan sawarinkashi.                         Rikunkapakka paymi shamurka.
             Sisa mamashi Sucumbios markaman rishka.                            Wiwakunaka pampapimi purikun.
             Paykunashi mamallaktata allichinka.                                Shuktakkunaka kullkitami kurka.
-cha:                                                             -pash

Kay –cha shimikuka icha yuyaytami kun.                            Kay –pash / -pish shimikuka shimikunata, yuyaykunatapash
Shina:
                                                                  tinkichikmi kan.
             Chayta rirkacha.                                     Shina:
             Wiwakunaka unkushkacha.
                                                                                Papatapash, saratapashmi tarpunchik.
             Sachamantacha shamunki.
                                                                                Rumiñawi mashipash, Nina mamapash wasimanmi
             Sawarinkapak rirkacha.
                                                                                      rinkuna.
-chu:                                                                           Riobamba kitimanpash,        Cañar kitimanpash
                                                                  rishkamari.
Kay –chu shimikuka tapunkapak mana nik yuyaykunata rurankapakmi
kan.                                                              -tak
Shina:
                                                                  Kay –tak shimikuka tapunkapak, ukta kutichinkapak, sinchita
             Mana ñukaka kichwata yachanichu                      rimankapak, shuktak shuktak ruraykunatapashmi kun.
             Mana Laura yachachikchu kayman shamun                Shina:
             Mana mamachu Puyo kitiman rin
                                                                                Maymantatak shamurkakuna.
                                                                                Imamantatak mana mikurkankichik.
                                                                                Maykantak rimankacha.



76                                                                                                                              77
Kayaka ñukatakmi shamusha.                             -pacha:
             Ñuka munashka muchikutatak apamunki.
             Paykunaka yapuntak,tarpuntak.                          Kay -pacha shimikuka ima shimitapash, ima yuyaytapash shina
             Kanka puñunkitak mikunkitak.                           kakpachatami rikuchin.
                                                                    Shina:
             Warmika yanuntak awantak.
                                                                                 Achik mashika sumaymanapachatami shuyanka.
             Payka wiwakunawan cebada yurata            pallantak
                                                                                 Rumi mashika achkapachapimi yachanka
saruntak.
                                                                                 Waskar yachakukka yachakpachami kan
-rak                                                                             Tutamantapacha chaparkani

Kay –rak shimikuka ruraytami ñawpachishpa rikuchin.                 4.3.4. Harkachik shimiku
Shina:
                                                                    -lla
             Waskar wawaka killkanrakmi.
             Atawalpa runarakmi yachachikun                         Kay -lla shimikuka imapash chaylla kashkatami rikuchin.
             Apyutarakmi watakuni.                                  Shina:
             Kanrak mashikunata alli yachachinki.
                                                                                  Chayllatami ruranki.
4.3.3. Sinchiyachik shimiku                                                       Quito llaktamanllami purinchik.
                                                                                  Latacunga llaktamanllami rirkani.
-mari
                                                                                  Mana tamyakpika sarallatami pallan.
Kay –mari shimikuka ashtawan sinchiyachishpa, aripacha ninkapakmi                 Ñuka shamunkakama shuyakunkilla.
kan. Shina:
                                                                    Kay –lla shimikuka chayllata rurashpa kawsaktami riksichin.
             Sisa yachachikmari rirka.
             Karumantamari shamuni.                                               Pukllayllami kawsan.
             Chay takiyka sumakmari uyarin.                                       Puñuyllami tiyan.
             Quito llaktaka hatunmari rikurin.                                    Mikuyllami purin.
                                                                                  Wakayllami purin.




78                                                                                                                                79
-lla                                                                4.3.5. Imachikpa shimiku61

Kay –lla shimikuka sapallayachishpa rimankapakmi kan.

                 Ñukallami tukuy yuyaykunataka rurarkani.
                 Kanllami wasimanka rirkanki.
                 Sapallami kawsakuni.
 -lla

Kay -lla shimikuka maykan ayllupakpash rikchak kaktami riksichin.
Shina:

                 Wawaka yayallami purin.
                 Kanka mamallami purikunki.
                 Kanpa churika kanlla umayukmi kan.

                 Wawaka yayallami kan.
                 Kanka mamalla purikunki.
                 Kanpa churika kanlla umayukmi kan.




 Imachikpa shimiku = morfemas del verbo
61




80                                                                                               81
5.1.     Killkay unancha.

                                    Yuyayta alli killkankapak, ashtawanka alli yuyayta shuktakman
                                    kunkapakka kay iñukanchawanmi kichwa shimipipash killkana kan:


                                    /./      iñu
                                    /./      chikan iñu
                                    /./      katik iñu
                                    /,/      chupa
                               62
                                    /;/      iñu chupa
                                    /:/      ishkay iñu
                                    / .- /    iñu aspi
                                    /-/       aspi
                                    /¡!/     manchariy
                                    ( )      winku


                                    Shina:


                                    “Mikunkapak yakuta, tukuy shuktak mikunakunatapash allpa
                                    mamamantami surkunchik. Tukuy runakunami allpamanta mikunchik.
                                    Allpa mamapimi: runa, wiwa, yurakuna kawsayta kun. Shinaka;
                                    ashtawanka, tukuy mashna tiyashkakunapash allpamantami kawsayta
                                    charinchik. Allpa mama wakllirishpa tukurikpika mikunapash tukuy
                                    mamapachapimi chinkarinka. Runakunapash yarikaywanmi tukuylla
                                    wañushpa tukurinchikman”. ¡Ayayay!




 Yuyay awari = morfosintaxis
62




82                                                                                                83
5.2.     Yuyaykiyachay63                                                   Shina:


Yuyaykikunaka uchilla yuyayshinami kan, chaymantaka yuyaypa
shunku, shukyachikkunapashmi tukun. Kichwapa yuyaykikunaka
kaykunami kan.


•        Shuti yuyayki64         Sumak wasi
•        Imachikyuyayki65        Tantatami mikun


5.2.1. Shuti yuyayki


Shuti yuyaykika shunkuta, shukyachikpashmi charin; shinallatak
shimikukunapashmi chaypika rikurin. Shutipa yuyaykikunapika
shutillikunami ashtawan tiyan.
Shina:




Kichwa yuyaypika shutillikunami shukyachik tukun. Shinaka, mashna          5.2.2. Imachik yuyayki66
shutilli kashpapash shutipak ñawpapi rishpami shukyachin tukun.
Shuti yuyayki ukupi shutilli rikurikpika, paypa shunkumi tukun.
                                                                           Kay      yuyaykika, imachik washapi llutarishpaka yuyaytami
Shinallatak, shutipimi shimikukunaka llutarin; shutillikunapika mana
ima yaparik shimikukunachu yaykun. Shuti yuyaykipika shutimi               paktachishpami ashtawan achikyachin; shinaka: yallipaktachik67,
paypa shunku tukun.                                                        katikpaktachik68, taririklla paktachikkunami69 kan.

 Yuyaykiyachay = las frases
63                                    65
                                           Imachikyuyayki = frase verbal   66
                                                                                Imachik yuyayki = frase verbal          katikpaktachik = complemento indirecto
                                                                                                                       68

 Shuti yuyayki = frase nominal
64                                                                         67
                                                                                yallipaktachik = complemento directo    taririklla paktachikkunami = complemento
                                                                                                                       69

                                                                                                                         circunstancial
84                                                                                                                                                             85
Shina:                                                                    Shina:




                                                                          5.2.2.3 Taririklla paktachiy:


                                                                          Kay paktachikka, willakpi maypi, imakak, imashina imachikpi
                                                                          rurashkata paktachikmi kan. Kaykunaka -pi, -manta, -kama (an)
                                                                          shimikuwanmi ruranchik.
                                                                          Shina:




5.2.2.1      Yallik paktachiy


Kay paktachikka, willakpi pankalla, utkalla imachik rurayta paktachikmi
kan. Kay paktachikkunataka –ta shimikuwanmi ruranchik.



                                                                          Wakinpika, shuk yuyayllapi kimsantin paktachiykunata churashpami
                                                                          rimanchik.


5.2.2.2 Katiy paktachiy.


Kay paktachikka, willakpi shuktak imachikpi rurashkata paktachikmi
kan. Kay paktachikkunaka -man shimikuwanmi ruranchik.                     5.2.2.4 Imashinayachik:

                                                                          Kay paktachikka imashina kakta, imashina ruraktapashmi rikuchin.
                                                                          Kaykunaka –lla shimikuwanmi killkanchik.

 Imak = sujeto
70

 Imanik = predicado
71



86                                                                                                                                      87
Shina:                                                              5.3.2 Sasa yuyaykuna

               Allimantallami          shamusha.                    Kay yuyaykunaka tawka imachiktami charin. Chay imachikkunaka,
               Achka llakillami        kawsanki.                    wakinpika pakta pakta, wakinpika kimirishkallami rikurin. Kutin imakpi
               Killallami              yanun.
                                                                    willakpipash, paktachikkunaka rikurinllami.
                                                                    Shina:
5.2.2.5 Pachayachik:

 Kay paktachikka imatapash ima pachapi ruraktapashmi rikuchin.                  Misika ukuchawanmi pukllan puñunpash
                                                                                    im                         ink
Kay yuyaykunaka pachata rikuchik shimikunawanmi ruranchik.
Shina:
                                                                                Yachachikka mashikunawanmi llamkan yachachinpash.
               Wayra chishi pachapimi pukllani.                                          im                          ink

               Tamya tutapimi puñuni.
               Chakishka pachapimi tarpuni                          5.3.3       Tinkirishka yuyaykuna

5.3      Shuktak Yuyaykunamanta Yachay                              Kay     yuyaykunaka, shuk, shuk yuyaykunatami charin. Shina
                                                                    yuyaykunata wallpankapakka, -man, -pash, -tak, -rak shimikuwanmi
Yuyay imashina awarishkata rikukpika yuyaylla, sasa, tinkirishka,   killkanchik rimanchikpash.
kimirishka yuyaykunatami charinchik.
                                                                    Shina:

5.3.1    Yuyaylla yuyaykuna72
                                                                    Rumiñawiman mashika wasiman rin, paypa churika yachanawasiman
Kay yuyaykunaka, shuklla imak, shuklla paktachikta     charikpimi   kallpan.
shina shutichinchik.                                                Mamaka yakuta aparinaman rin, hatun ushushika churanata takshan.
                                                                    Sisa kuytsaka suruwan ashankata awan, turika allpapi payrak
Shina:                                                              llamkan.
               Wasiman       rishun.                                Allkuka wakanpash, kallpanpash.
                  im           ink                                  Ayllukunaka llamkanpash, kipaka mikunpash.
                                                                    Kanka warmita charinkirak llakinkirak.
               Tawka runami shamurka.
                        im             ink                          Sisa warmika llamata kuchita katuntak rantintak.

                                                                    72
                                                                         Yuyaylla yuyaykuna = oración simple


88                                                                                                                                     89
5.3.4   Kimirishka yuyaykuna                                          Wawata sakinaman rishpami ashata kipayamuni.
                                                                      Kullkita hapishpaka mushuk muchikutami rantimusha.
Kay yuyaykunaka hatun yuyay ukupi chayshinalla shuktak
yuyaykunami rikurin, shinaka ishkay imachikmi tiyan, shuk imachikka   .Kay -kpi shimikuka kallariy munay yuyayta kushpa shuktak paktachik
pakta yuyaytami kun, shuktak imachikka katik yuyaytami rikuchin.      munay yuyaytami karan. Shinallatak -shpa shimikuka imatapash
Shina:                                                                chay shinallatak yuyayta ruraktami rikuchin.

Kichwa shimita alli yachakpika maypipash alli rimashami.              5.3.6   Paktachinayachik kimirishka yuyay
Kunuk yaku tiyakpika punchantami armasha.
Kan kullkita kukpimi mishki murukunatami rantisha.                    Kay yuyaykunaka, -k, -nka, -pak, -chun shimikukunawanmi
Achka kullki charishpaka, watanta purinaman rishami.                  rimanchik killkanchikpash.
Tawka murukunata tarpushpaka, alli kawasyta charishami.
                                                                      Shina:

Shuktak yuyaykunapika yallik paktachikshinami kay -y, -na, -shka,
                                                                      Tushuk shamushka.
-k, -chun shimikukunawan rikurin.
                                                                      Pukllak kallpashka.
Shina:
                                                                      Mikuk rini.
                                                                      Takik risha.
              Killkana yachayta munanki.
                                                                      Puñuk shamusha.
              Antawata rantinata munani.
                                                                      Killkak rini.
              Kikin tushushkata yachasha nini.
                                                                      Tushunkapak shamunki.
              Kanta makakukta rikurkani.
                                                                      Tarpunkapak muyuta apamunki.
              Quito llaktaman richun munani.
                                                                      Wawa pukllachun rumpata mañanki.
5.3.5   Munayachik harkachik yuyaykuna                                Pay shamuchun munani.
                                                                      Kay -k, shimikuka rina, shamuna imachikwanllami kimirishpa shina
Kay yuyaykunaka –shpa, -kpi shimikukunawanmi awarishka kan.           yuyaykunata kun.
Shina:                                                                Kay -nka, -pak shimikukunaka shina ruranallatami rikuchin.
                                                                      Kay -chun shimikuka shuktak imata paktachichunmi rikuchin.
Yaku tiyakpika upyashami.
Yachachik pukllashpa yachachikpika yachashunmi.



90                                                                                                                                    91
5.3.7   Kuskayachik kimirishka yuyaykuna                             Shina:


Kay yuyaykunaka may kuskapi ima tukushkatami rikuchin.               Kankuna      yachashkamantami       ñukanchikta   yallik   yachak
Shina:                                                               tukushkankichik.
                                                                     Inti mashika Rumiñawi mashishinallatakmi pukllan.
Ismushka yuramantami kaspita pitini.                                 Kutinpuka sacha kuchita yallikmi allan.
Payka mayumantami shamun.
Ismushka panka kashkamantami pitirin.                                5.4      Yuyay kakyachay

5.3.8   Rantichik kimirishka yuyaykuna                               Kay yuyaykunaka imashina yuyayta kuktami yachachin.

Kay yuyaykunaka pipash imatapash paypa ranti rurashkatami            5.4.1    Ari nik yuyaykuna
rikuchin. Shinapash yuyaykunata rimankapak killkankpakpash –
rayku shimikutami churana kan.                                       Kay yuyakunaka ari nishkata rikuchinkapakmi kan, shinaka
Shina:                                                               -mi shimikikutami yuyaypa imakpi, paktachikpi imachikpipash
                                                                     kimichishpa churana kanchik. Shinapash, maypi chay shimiku
Allpa chukchuchuyraykumi wasika urmarka.                             rishkatami ashtawan achikyachin.
Puñuyraykumi kipayani.                                               Shina:
Tushuyraykumi raymiman rini.
Mikunaraykumantallami kichwashimi kamuta killkakunchik.              Rumi mashika Puyu kitimantami shamun.
                                                                     Rumi mashimi Puyu kitimanta shamun.
5.3.9   Chimpapurachik kimirishka yuyaykuna                          Rumi mashika Puyu kitimanta shamunmi.
                                                                     Inti taytaka alli pushakmi kan.
Kay yuyaykunaka ishkay shutitami chimpapuran. Chayta rurankapakka    Kay mashikunaka ishkay shimitami riman.
shinallatak yallik shimikunawan ruranchik. Shuktakkunatapash manta   Kayaka ñukapa wasiman rishami.
shimikuwan ruranchik.




92                                                                                                                                  93
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal
Gramaticakichwafinal

More Related Content

More from Zelorius

Defic atencion
Defic atencionDefic atencion
Defic atencionZelorius
 
Defic atencion
Defic atencionDefic atencion
Defic atencionZelorius
 
Tr desarrollo
Tr desarrolloTr desarrollo
Tr desarrolloZelorius
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Zelorius
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Zelorius
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Zelorius
 
Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Zelorius
 
T.e.autista
T.e.autistaT.e.autista
T.e.autistaZelorius
 
Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Zelorius
 
Libro once
Libro onceLibro once
Libro onceZelorius
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralZelorius
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosZelorius
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosZelorius
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosZelorius
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralZelorius
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralZelorius
 
Identificación sordo
Identificación sordoIdentificación sordo
Identificación sordoZelorius
 
Identificación sordo
Identificación sordoIdentificación sordo
Identificación sordoZelorius
 
Identificacion ciegos
Identificacion ciegosIdentificacion ciegos
Identificacion ciegosZelorius
 
Apoyo educativo superdotados
Apoyo educativo superdotadosApoyo educativo superdotados
Apoyo educativo superdotadosZelorius
 

More from Zelorius (20)

Defic atencion
Defic atencionDefic atencion
Defic atencion
 
Defic atencion
Defic atencionDefic atencion
Defic atencion
 
Tr desarrollo
Tr desarrolloTr desarrollo
Tr desarrollo
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
 
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
Que nos han dicho los expertos boletín 3 aupatuz diciembre 2012
 
Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97
 
T.e.autista
T.e.autistaT.e.autista
T.e.autista
 
Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97Trabajo psicologia embarazo 95 97
Trabajo psicologia embarazo 95 97
 
Libro once
Libro onceLibro once
Libro once
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebral
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
 
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aosGuia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
Guia de atencin temprana.el nio y la nia de o a 3 aos
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebral
 
Experiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebralExperiencia practica-paralisis-cerebral
Experiencia practica-paralisis-cerebral
 
Identificación sordo
Identificación sordoIdentificación sordo
Identificación sordo
 
Identificación sordo
Identificación sordoIdentificación sordo
Identificación sordo
 
Identificacion ciegos
Identificacion ciegosIdentificacion ciegos
Identificacion ciegos
 
Apoyo educativo superdotados
Apoyo educativo superdotadosApoyo educativo superdotados
Apoyo educativo superdotados
 

Gramaticakichwafinal

  • 1. 1
  • 2.
  • 3. Rafael Correa Delgado ECUADOR MAMALLAKTA APUK RIKSICHIKYUYAY Raúl Vallejo Corral ECUADOR MAMALLAKTAPI YACHAYTA PUSHAK Ecuador mamallaktapika Ishkayshimi Kawsaypura Yachaytami Gloria Vidal Illingworth runakunapa tukuy shimikunata ashtawan sinchiyachinkapak ECUADOR MAMALLAKTAPI YACHAYTA KATYPY PUSHAK wiñachishkanchik. Pablo Cevallos Estarellas KILLKASHKATA ALLICHIKKUNA 1988 watamantami Kichwa rimayta sinchiyachishpa Ariruma Kowii katimushkanchik. Chaymantami tawka kichwa kamuta yachachina YACHAYMANTA TINKUY APUK shuktak hillaykunatapash rurashpa shamukushkanchik. Kunan Alberto Guapizaca pachapika kichwa shimitaka Punasuyupi, Antisuyupi, Kuntisuyupi ECUADOR MAMALLAKTAPI ISHKAYSHIMIPI KAWSAYPURA YACHAYTA apak mashikuna KAMAK ukupi tantanakushpa rimanakushpa ari PUSHAKKAMAY ninakushpami sinchiyachishkanchik. Luis Alberto Conejo KAY KAMUPI YANAPAK MIRACHIK RIKUK Kunan watakunapika, Punasuyu tiksi yachaypak KICHWA YACHAY TANTACHISHPA KILLKAKUNA, PUjILí, NOvIEMbRE 2007: KUKAYU PEDAGOGICO kamukunata rurashkanchik, kay kamukunaka Bartolo Bolívar Andi (Napo), Bernardo Chango Jérez (Tungurahua), Cristóbal Quishpe (Cotopaxi), Bolívar Calapucha Tapuy, (Pastaza), Jaime Chimbo Aguinda (Sucumbíos), yachakukkunapa yachachikkunapa pushakkunapa makipimi kan, José Caiza Caiza, Kléber Campaña Carrasco (Tungurahua), kay yachaykunata sinchiyachinapakmi kichwa kamachik kamuka María Cunduri Cunduri (Chimborazo), Segundo Apolinario Ajitimbay C. (Chimborazo) achka mutsushka rikurin. KAMAK WANKURIMANTA MINKASHKA MASHIKUNA, bAñOS, DICIEMbRE DE 2008 Bernardo Chango Jerez (Tungurahua), Bolivar Alfredo Calapucha Tapuy (Pastaza), Delia Aurora Vacacela Medina, (Zamora Chinchipe), Edgar Guashca Tulmo (Cotopaxi), Shina kashkamantami KAMAK tantariyka kay KICHWA SHIMI YACHAY Francisco Marcalla Ainaguano (Tungurahua), Gabriel Pedro Alvarado Andy (Napo), kamutaka, yanapak kamukunapi tiksiyarishpa, kikin yachaykunawan Gerardo Mullo Cepeda (Costa y Galápagos), Gonzalo Díaz Cajas (Imbabura), Jaime José Chimbo Aguinda (Sucumbios), José Caiza Caiza (DINEIB), sinchiyachishpa killkashkanchik. Kay kamuka pichkaniki tantachi Luis Alberto Conejo Arellano (DINEIB), María Asunción Vacacela Lozano (Loja), yachaytami charin: María Laura Masapanta Cobacango (Pichincha) Mariano Lorenzo Jipa Santi (Orellana), Pedro Ayme Naula (Chimborazo), Segundo Apolinario Ajitimbay Cruz (Chimborazo) Shukniki tantachi yachaypika, ñukanchikpa shimi imashina Carlos Alberto Cortez cortez544@hotmail.com wiñarikushkamanta, kunan punchakama shukyarishpa KAMUCHIK shamukushkata, shinallatak allikillkaypak mutshurik yuyaykunatami Paul Mejía Benavides churashkanchik. RIKCHA Subsecretaría de Calidad Ishkayniki tantachiyachaypika, uyay awariymantami rimakun, Subsecretaría de Educación para el Diálogo Intercultural kaypika, uyantinkunata uyaywakunatami chikan rimaykunawan KILLKASHKATA ALLICHIKKUNA rikurishkata shuk shinalla killkanatapash willakun, shinallatak, Colección Runakay Serie Gramatica - Primera edición shimikikuna awarishkatapashmi rikuchin. Quito, Febrero de 2010 Hecho e impreso en Ecuador 4 5
  • 4. Kimsaniki tantachiyachaypika rikchay awariymantami rimakun, chaypika, sapikuna, shuti, shutilli, shutiranti, imachik, WILLAK imallichikkunapash imashina kashkamanta, imashina yuyaypi La presente gramática de la lengua kichwa se ha elaborado en el rikurishkanatami rikuchin. marco de las políticas lingüísticas para la Educación Intercultural Bilingüe, implementadas por el Gobierno de la Revolución Chuskuniki tantachiyachaypika yaparik shimikunamantami achkata Ciudadana para dar cumplimiento al mandato constitucional killkashkata rimakun, kay shimikukuna imata rikuchik kashkatapash que tiene como fin el fortalecimiento de la interculturalidad y la revalorización de las lenguas y culturas ancestrales del Ecuador. shuk shuk yuyaykunawan churashpami rikuchishka kan. La “Gramática Pedagógica Kichwa” es el fruto de varios años de Pichkaniki tantachiy yachayka, chay awarimantami rikuchin, kaypika, trabajo y de la experiencia acumulada de maestros, especialistas yuyaykikuna imashina awarishkamanta, imak, paktachik, imachikpash y miembros del pueblo kichwa en general, quienes no han dudado awarishkamanta; shinallatak, chay samikunamantami rikuchin. en participar en reuniones y talleres en los cuales se ha discutido ampliamente los temas que se desarrollan en este texto. Shina kashkamantaka kay sumak kamuta kikinkunapa makipimi churapanchik, munaywan kuyaywan ñukanchikpa shimita La elaboración de gramáticas de todas las lenguas ancestrales del sinchiyachishpa katipashunchik. Ecuador es un objetivo a mediano plazo del Sistema de Educación Intercultural Bilingüe, ya que estos trabajos constituyen un compendio escrito de la estructura de cada una de ellas y apoyarán Killkakkuna notablemente los procesos educativos de los jóvenes y adultos de las nacionalidades del país. De la misma manera, cualquier persona interesada en el tema podrá disponer de dichos trabajos para conocer este importante componente de los orígenes identitarios de los habitantes del país Es notable el esfuerzo que han desarrollado los autores para presentar una obra escrita íntegramente en kichwa. Esto demanda la utilización de vocabulario especializado nuevo y adaptaciones conceptuales para expresar realidades que no existían en la cultura ancestral de esta nacionalidad. La empresa intelectual tan esforzada que pone de manifiesto la elaboración de esta gramática tiene como objetivo no solamente apoyar el trabajo en las aulas, sino además seguir introduciendo el kichwa en el ámbito de la lecto escritura para promover su conservación y desarrollo. Raúl Vallejo Corral MINISTRO DE EDUCACIÓN 6 7
  • 5. 1.1 Kichwashimi wiñaykawsay Kichwa shimika Perú waylla kiwa pampakunapi kawsak runakuna rimashka shimi kashka, chay runakunami Cusco llaktapi kawsak runakunata chinchaysuyu runakunatapash yachachishka. Chinchaysuyu runakunami kunan Ecuador mamallaktapi Antisuyu, Kuntisuyupi kawsak runakunaman makiruraykunata, mikunakunata katunarayku yachachishka, paykunaka 800 wata manarak español runakuna chayamukpi, kichwa shimitaka kunan Ecuador mamallaktapika churashka. Español runakunaka inkapak shimi nishpami shutichishkakuna, shina shutika, Domingo de Santo Tomás kamu nishkashinami kan. Paymi 1560 watapi kichwa shimitaka killkay kallarishka, kipaka runa shimi shutiwanmi sakirishka. Torero shimi amawtaka, inkakuna manarak kunan Ecuador mamallaktaman chayamukpirakmi Kuntisuyu, Antisuyu llaktakunapi kawsak runakunaka, kichwa shimitaka ña rimak kashka ninmi; kutin, Kullasuyupika inkakunami rimak kashka ninmi. (Lucie de Vries, 1988). Kunan punchakamanka tawka kichwa runakuna, wakin mishukunapash kay shimitaka rimanchik, Ecuador mamallaktapi shuktak hatun mamallaktakunapipash kichwa runapura rimashpa hamutarinakunchik. 8 9
  • 6. 1.2 Killkakunata alliyachishkamanta Punasuyupa iskun markakunamanta (Imbabura, Pichincha, Cotopaxi, Tungurahua, Bolívar, Chimborazo, Cañar, Azuay y Ñukanchikpa kichwa shimika, kawsay marka runakunapak Loja), Ishkayshimi Kawsaypura yachaykunata alli apankapakmi sumak shimimi kan. Ñawpa pachakunamantami kay shimika ña sarun watakunamanta tawka yachachina hillaykunata rurashpa ayllullaktakunapi kawsamushka, shinapash wakin runakunaka, shamukushkanchik, chay ruraykunapimi shukshinalla killkanata mishukunapa kawsaywan chakrurishka kashkamantaka mana mutsurishkanchik, chaymantami KAMAK ukupi rimanakushpa shuklla chanishpa kunkarinata yuyakushkakunami. yuyayta surkunata munashkanchik. Kay shimita sumakyachina yuyaywanmi ñukanchikka tukuy sami Shina yuyarishkamantaka, Riobamba kitipi, 2004 wata, pawkar killapa ruraykunata apakushkanchik, shinami ñawpa watakunaman ña tawka 22 punchamanta 26 punchakaman, KAMAK (Kichwa Kamachik) ukupi tantanakuykuna tiyashka. kak mashikuna rimanakushkanchik; sapan yachaykanchata pushak mashikuna, markakunapi ishkayshimi, kawsaypura yachaykunata Shukniki tantanakuyka Campamento Nueva Vida wasipimi, 1980 yanapak mashikuna, DINEIB ukumanta mashikuna, wakin yachachik wata, ayriwakilla, 14-18 punchakunapi kashka; kaypika shukshinalla mashikunapash tantarinakushpami kichwa shimimantaka achkata killkanatami yuyarinakushka. Shinami tawka sami kamuta killkashka. rimanakushkanchik, chaypika, kay yuyaykunatami tantachishpa arinishkanchik. Kipaka, ishkayniki tantanakuymi tiyashka, chay Tabacundo Kitipi, 1998 wata, sitwa killapa 21 punchapimi kashka. Shinallatak sumak 1.2.1 h/j Killkamanta. yuyarinakuykunawanmi chunka pusak killkakunawan killkanata yuyarishkakuna, kaykuna: a, k, ch, i, j, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y, Kichwa shimipi [x], [j], [h], [Ø] uyarikkunawan shimikunataka <h> killkakunami kashka, shinallatak ts, z, killkakunataka kichwapa ñawpa killkawanmi killkana kan. shimikunata killkankapakmi arininakushka. Tawka watakunami kay yuyarinakushkawan killkashpa shamukushkanchik. Shina yuyarishkata rikushun: Kay punchakunapika, ñukanchikpa shimita ashtawan allichinkapakmi • Abya Yala llaktakunapi kawsak Kichwa runakuna, pakta kimsaniki tantanakuyta rurarkanchik. shuk samishinalla alli killkana kashkamanta. • Wawakuna, shuktak shimi yachaypi, mana llakita charishpa, Shinallatak tawka watakunami, ñukanchikpa shimi kamachikta, utka yachakuchun. wiñachinata munarkanchik, chaymantami, kichwa runakunaka, • Ñawpa kamukuna <h> killkawan killkashka kashkamanta. (Acuerdo Ministerial Nro. 330), Kichwa Kamachik tantariyta • Kunan pachapipash, wakin shimi amawtakunaka <h> wiñachirkanchik. (KAMAK), español shimipika Academia de la Lengua killkawan kamukunata killkashkamanta. Kichwa (ALKI) shutimi kan. • Español shimi uyarik, kichwa shimi uyarikwan ama pakta kachun. • <h> killkaka Kichwa shimipi uyarita charishkamanta, 10 11
  • 7. Shina: hatun, humpi, hunta, shuktakkunapash. • Shuktak mamallakta shimikunapi <h> killkaka [j] uyariyta charishkamanta. a - apyu i - ichu u - uturunku 1.2.2 Shukshinalla killkanamanta1 Kay allichishkawanka shukshinalla killkashpa katinami mutsurin, shinaka, Tabacundo kitipi, 1998 wata, sitwa killapa 21 punchapi yuyarinakushka killkakunawan killkashpa ñawpakman katinatami ch - chuspi h - hampatu k - kullki yuyarishkanchik, shinapash, 18 kichwa llika killkapimi <j> killkapa rantika <h> killkata churashka kan. Shina: Uyaywakuna: a, i, u. Uyantinkuna: k, ch, h, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y. l - lumucha ll - llaru m - mashu n - nasti ñ - ñutku p - pachachik r - rakacha s - sañu sh - shushuna t - taptana w - wakamayu y - yawri 1 Shukshinalla killkmanta=escritura unificada 12 13
  • 8. 1.2.3 Ñukanchikpa yachaykunamanta a. Kichwapika tukuy shimikunatami puchukay shimikipa kamak wasikunamanta washapi tiyak shimipi sinchiyachishpa rimanchik, shina kashkamantaka español shimipi tiyak ‘tilde’ unanchataka Kunanmanta, tukuy kichwa llaktakunapi shukshinalla rimankapak mana killkanchikchu. killkankapakpash, pushak wasikunata shinami shutichishkanchik: Shina: 1. Ecuador Mamallaktapa Ishkayshimi2, Kawsaypura3 Yachayta Ñuka, maki, muchiku, antawa, yachanawasi Pushakkamay4. 2. Markapi Ishkayshimi, Kawsaypura Yachayta Pushakkamay. ch. Kichwa shimipika tapuk unanchakunaka (¿?) mana (Dirección Provincial de Educación Intercultural Bilingüe tiyanchu, chaypak rantika –tak, –chu shimikukunawan, tapuk shuktak markakunapa shutita churanallami kan. shutirantikunawapashmi tapunchik. Shina: 1.2.4 Mushuk shimikunata alliyachishkamanta -tak shimikuwan: Yupaykamay, wiñaykawsay, allpamamakamay, pachamamakamay, ukkukuyuykamay yachaykanchakunapami tawka mushuk shimikunata Kikinka maypitak kawsankapak rinki. alliyachishkanchik; kaykunaka, hatun yachaykunapi, ñankamukunapi, Pitak wasimanka shamunka. rikuchikkunapipashmi killkashka kan. Kay shimikunataka Payka mashna wawatatak charin. markakunapi, ayllullaktakunapi, yachanawasikunapipash alli María mashitak pushamunki. rimashpa, killkashpami sinchiyachina kanchik. (Kimirishka killka). Paytaka pitak kuyarka. Kay tantanakuypi yuyarishkakunaka, 2004 wata, kuski killapa 16 -chu shimikuwan: punchapi surkushka 244 yupay pankapi (Acuerdo Ministerial 244) kamachishkami kan. Kay kamachik pankapika, Tabacundo llaktapi Chay warmichu kantaka kuyan. yuyarishkakunatapash ari nishkami kan. Chay warmika kantachu kuyan. Chay warmika kanta kuyanchu. Shina kashkamantaka kay killkakunawanmi killkashpa katishun: a, k, Pay wawaka kamuta charinchu. ch, i, h, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y, shinallatak, ts, z, Kay runaka allichu llankarka. killkakunaka kichwapa ñawpa shimikunata killkankapakmi kan. i. Shuk shimikipika, ishkay uyaywata tantachishpaka mana 1.3 Allikaypak mutsurik yuyaykuna killkanachu kan, chaymantami kichwa shimi killkaypika, diptongo, hiato shimiki nishkaka mana tiyanchu. Kichwa shimita alli killkanapakka, kaykunatami yachana kanchik: 2 Ishkayshimi = bilingue Pushakkamay = dirección 4 3 Kawsaypura = intercultural 14 15
  • 9. Diptongo tantariyka ishkay uyaywakuna, shuk paskarishka uyaywa, l. Wakin shimikuna gu, hu, uyaywakunawan rikurikpika /w/ shuk wichkashka uyaywawan tantarishkami kan, shinapash shuklla killkawanmi killkana kan. uyarimi kan, shinami shua shimika [shua] uyarin, alli kichwata Shina: rimakkunaka ishkay shimikiwanmi riman. Shina: Shu-wa Hiato, shimipash español shimipika shuk sinchichik aspita charin. Shina: María, kay aspika kichwa shimipika mana tiyachu. Shina: ll. Wakin shimikuna d, t, uyantinkunawan uyarikpi, rikurikpipash /t/ killkawanmi killkana kan. Shina: h. Wakin shimikuna f, b, p uyantinwan uyarikpika, /p/ killkawanmi killkana kan. Shina: m. Wakin shimikuna j, x, h, uyantinkunawan uyarikpi, rikurikpipash /h/ killkawanmi killkana kan. Shina: k. Wakin shimikuna c, g, q, k, uyantinkunawan uyarikpi, rikurikpipash /k/ killkawanmi killkana kan. Shina: 16 17
  • 10. n. Maypitak /m/, /n/ uyantinkunawanka killkana kan. Español shimimanta mana kashpaka shuktak shimimanta mañashka shimikunataka, paypak shimipi imashina kashkallatatakmi rimana • Shimi paypak unanchata, mana shimikuta charik kakpika /m/ killkanapash kan. uyantinwanmi killkana kan. Shina: Shina: • Payka Montecristi llaktapi hatun tantanakuytami charishka. pampa, chumpi, chimpa, humpi • Ñukanchikka Baños kitipimi kichwa shimitaka allichirkanchik. • Delia mamaka kichwa shimipi sumaktami riman. • Maykan shimikuna /ra/, /sa/ shimikita puchukaypi • Ñukapa lima hillayka yapa rukumi kan. charishpaka, paypak ñawpakpi /m/ uyantinwanmi kilkana • Ambato llaktapika achka mishki murukunami tiyan. kan. • Guayaquil llaktapika achka shuwakunami tiyan. Shina: • Colombia mamallaktamanta wakin mashikunaka, Ecuador mamallaktamanmi shamunkuna. wamra, kimsa, amsa Español shimipi, kikin shutikunapi, shuktak mañashka • Shimi sapi ñawpakpi shimikuta mutsurishpaka /n/ shimikunapika, mana kichwa shimikuta yapachinallachu kan, uyantinwanmi killkana kan. chaypak rantika mañashka shimitami shuktak kichwa shimiwan Shina: paktachina kanchik. Shina: kanpak, kikinpak, ñanpi Shinapash, kay yachaykunaka killkankapakllami kan, rimaypika, imashina kikin ayllullaktapi, mamallaktapi, suyupi rimanchik, shinallatakmi rimana kanchik. 1.4 Kichwapi mañashka shimiyachay Maykan kichwa shimikuna ñawpa killkakuna kamachikkunapi ña Shinapash, mana español shimikunata ashtawan hapishpa churashka kakpika, shinallatakmi killkana kan. rimankapak killkankapakpash mushuk shimikunatami yachashpa Shina: katina kanchik. 18 19
  • 11. 1.5 Kichwapi -na, -y shimikumanta Rimaypika, kay yuyaykunashinapashmi rimanchik: kallariy, puriy, asiy, mikuy, tushuy shimikunaka -n; -y shimikuwanmi killkana kan. Imamanta. Kaykunamanta: Imachikkunamanta –na tukurik shimikuta anchuchishpa –y shimikuta churakpika kachachik shimikunami rikurin, shinallatak, shutipashmi tukun. Shina: Shina: Kallariy punchaka sumak yachaymi karka. Kanka yachayta kallariypay. Kallariy punchapika tukuymi karkanchik. Pukllaytami ashtawan munani. Paypa asiyka riksinallami. Chay kuytsaka tushuysikimi kan. 20 21
  • 12. 2.1 Uyariykancha5 Ñukanchik kichwa shimipash, tukuy shimikuna shinami kan. Rimankapak, killkankapakpash uyaywa uyantinkunatami charin. Kutin, uyaywakuna uyantinwan awarishpa shimiki tukun, shinallatak, kaykuna awarishpaka shimimi tukun, kutin shimikuna awarishpaka yuyaykunami llukshin. Shina: • Uyaywakuna: a, i, u. • Uyantinkuna: p, t, ch, k, … • Shimiki: pa, ta, pi, ku, ... • Shimi: payta, tayta, kipu, ... • Yuyaykuna: Ñukapa kuyashka warmika wasipimi kawsan. Chaymantaka “a, ch, i, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, u, w, y” killkakunami kan, shinaka 18 killkawanmi “KICHWA LLIKA” tukun, kayka uyaywakuna, uyantinkunapimi rakirin. 2.1.1 Uyaywakuna6 Uyaywakunaka, kikinllatakmi chikan chikan uyarita shutitapash charin, shinaka “a, i, u” uyaywakunami kan. u- uyaywaka shimi paskashka, (i, u) uyaywakunaka shimi ashalla wichkashkapimi uyarin. Shina: Kimsamanyachipi uyaywa uyariy 5 Uyariykancha = fonología 6 Uyaywakuna = vocales 22 23
  • 13. a uyaywata rimakpika shimimi ashtawan paskarin. i uyaywata rimakpika shimimi wichkarin. u uyaywata rimakpika shimi wirpami ñawpakman chutarin. 2.1.3 Uyarikanchata rikuchik millka 2.1.2 Uyantinkuna7 Kichwapa uyantikunaka mana achiklla uyaritachu charin, alli uyarinkapakka uyaywakunatami mutsurin. Chaymantami “uyantin” ninchik. Chaykunaka “ch, h, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, s, sh, t, w, y” 8 uyantinkunami kan. Kutin “cha, ha, ka, la, lla, ma, na, ña, pa, ra, sa, sha, ta, wa, ya, (za, tsa)” shutiwanmi sapallataka rimanchik. Kichwa rimakkunaka ayllullaktapi, markapi, mamallaktapi, suyupipash sapan sapantami rimanchik, chaymantami llaktarimaywan riksinchik, chaytaka mana pipash kashnami rimana kanki ninkachu. Shinami rimanchik: Ñukanchik kichwa runakunaka sapan sapan llaktakunapi, markakunapi, mamallaktakunapipash kawsanchik; shina kashkamantaka, kichwa shimitaka shuktak shuktak uyariykunawanpash rimanchikllami, kayshina rimaykunataka llaktarimay nishpa riksinchik. 7 Uyantinkuna = consonante 8 Wirpa = labial 24 25
  • 14. 26 27
  • 15. 2.2 Shimikiyachay9 Shimikika, shimipi shuk uchilla uyariymi ashtawan sinchita uyarin, shinaka uyaywa, tikray, paskashka, harkashka shimikikunami tiyan: 10 11 2.2.1 Uyaywa shimiki12 Kay shimikipika shuklla uyaywami shimiki tukun. Shina: Sapan sapan mashikuna imashina rimashpapash, killkaypika shukshinallami killkana kanchik. 9 Shimikiyachay = sílaba 11 ut=uyantin 10 uw = uyaywa 12 Uyaywa shimiki = sílaba vocálica 28 29
  • 16. 2.2.2 Tikray shimiki13 2.2.4 Harkashka shimiki15 Kay shimikika shuk uyaywa shuk uyantinwanmi (uw+ut) awarishka Kay shimikika shuk uyantin, chawpipi shuk uyaywa, puchukaypika kan, shinaka, kay shimikikunaka shimi kallaripillami rikurin. shuk uyantinwanmi (ut + uw + ut) awarishka kan. Shinaka, may Shina: shimikunapika kallaripi, chawpipi, puchukaypipashmi rikurin. 2.2.5 Shimikita yupay yachay16 2.2.3 Paskashka shimiki14 Kichwa shimikunataka shukwan, tawka shimikiwan awashpami Kay shimikika shuk uyantin shuk uyaywawanmi (ut+uw) awarishka rimanchik killkanchikpash. Asha shimikunallami chusku yallik kan. shimikita charin, ashtawanka wiñachishka mushuk shimikunami Shina: shina rikurin. Shinapash, shimipa sapi, shimikutapashmi charin. Kay shimikikunaka, shimi kallariypi, chawpipi, puchukaypipash rikurinllami. Tikray shimiki = sílaba inversa 13 Harkashka shimiki = Sílaba trabada 15 Paskashka shimiki = sílaba abierta 14 Shimikita yupay yachay = Clasificación de las sí labas 16 30 31
  • 17. Shinapash, kichwata yachak mashikunaka, kay shimitaka mana Shina: shimikipi pakinachu kan nishpami yachachinkuna. Chay yuyaywanka manapash kichwa shimitaka shimikipi yupanallachu kan. kikinka, kanka, ayayay, achachay, ari, mana, kuyankichu, llakinkichu, shamupashun, ñukachu, wañurkankichu, Kichwa shimika yaparik shimimi kan, shinaka mana shimikuta shuyakurkankichu pakinalla kakpika ashtawan yachashpami katina kanchik. 2.4 Kari warmiyachik18 2.3 Shimikita sinchichik17 Kichwa shimipi, kari warmikunata rikuchinkapakka mana shimikuta charinchu; chaypak rantika, kari, warmi shimitami, maykan Kichwa shimipika puchukay washa shimikipimi samaytaka shutikunapa ñawpakpi churashpa rikuchinchik. Shinallatak sinchiyachishpa rimanchik. wankinpika mama, tayta shimiwanpash rimanchik. Shina: Kichwa shimika shimikukunawan awarishpa katishpami yuyaytakun. Shinami shuk sapi yuyay. Tiyakpika:<allku> chaypimi shuk shimikukunata llutashpa katina kan. Shina: Shinapash maykan yurakunata shutichinkapakka kari, warmi shimiwan rimanchik. Kay ruraymantami sinchichikpash washalla katishpa rin. Shina: Shina: Kari chini, warmi chini. Kari chilka, warmi chilka. Runapa kikin shutikunata rimashpaka mana kari warmi shimiwan rimanata ushanchikchu, shutikunallatakmi ña kari warmi kashkata Wakinpika, mancharishpa, piñarishpa, kushiyarishpa, tapuykunata rikuchin. mana pakta rimaypimi, sinchichikka, ashtawan washa shimikiman, Shina: puchukaymanpash kachashpa rimanchik, shinapash shimi Sisa yachachikta unanchataka mana shuktakyachinchikchu. Inti yachachikta Shimikita sinchichik = acento 17 Kari warmiyachik = género 18 32 33
  • 18. Ayllushutiwan rimashpaka, shinallatak mana kari warmi shimiwan Shina: rimanachu kan. Shina: sukta allku Caguana yachachikta kayay. ishkay warmi. Paucar kushipatata pushamukriy. Shutillikuna ña achkata rikuchikpipash mana –kuna shimikuta churanachu kanchik. 2.5 Tawkachik19 Shina: Kichwa shimipi achkata rikuchinkapakka –kuna shimikutami shutipa, achka allku wakin wasi shutillipa, shutirantipa kuchupi llutachinchik. tawka kari asha tanta. Shina: Shutikunapi –pura shimiku rikurikpika, –kuna shimikuta mana churanachu kanchik. Shina: Mamapura riman. Wawkipura shamunkichik. Yuyayllapitak achkata rikuchikpika mana –kuna shimikuta mutsurinchu. Shina: Shutikunata, shutillikunatapash yupaywan rikuchinkapakka mana – kuna shimikuta churanachu kanchik. 19 Tawkachik = pluralizador 34 35
  • 19. 3.1 Rikchay awariy20 Shimiku yuyay awariyka, shimikuna shimikukunawan awarishpami chikan chikan achiklla yuyaykunata allichin. Shina: Ishkayshimi kawsaypurapi yachachikkunami kichwa shimitaka ashtawan allichishpa katinkakuna. Kichwa shimipika shimikuna, shimi sapikuna, shimikikunapashmi tiyan. 3.1.2 Shimimanta yachay Kichwa shimika shuk kallari unanchatami charin, kay shimikunaka shuktak shimikunawan, shimikukunawanpash awarishpami pakta yuyayta kun. Shina: 20 Rikchay awariy = morfosintaxis 21 Unancha = significado 36 37
  • 20. 3.1.3 Shimipa sapi, imachikpa sapi 3.2 Yuyaypa shimikuna23 Kichwa shimipika ishkay sami sapimi tiyan (shutipa sapi, imachikpa Kichwa shimipash tukuy shimikunashinallatakmi kan, shinaka, achka sapi). shimikunatami charin, chay shimikunaka sapan unanchata, ima Shina: kaktapashmi rikuchin, chaykunata alli yachashpami yuyaykunatapash alli rurashun, ashtawanka mana shuktak shimita hawalla hapishpa rimankapak. 3.2.1 Shutikuna 3.1.4 Shimipa shimiku22 Shutikunaka tukuy ima tiyakkunapa, (runakuna, wiwakuna, yurakuna, Chay shimikunapimi shuk, ishkay kimsa, shimikukunata imakunatapash) shutimi kan. Shinaka, chay tiyakkunaka, ukkuta yapachishpaka shuktak sumak hatun unanchata kun, chaymantami charik, mana ukkuta charikkunpashmi tiyan. kichwataka yaparik shimi ninchik. Shina: Shina: Shimi+shimiku wasi wasi-man wasi-man-lla wasi-man-lla-tak wasi-man-lla-tak-mi Imachik+shimiku tushu- 3.2.2 Ukkuyuk shutikuna24 tushu-n tushu-na-lla Kay shutikunaka ukkuta yarikunawan rikunalla, hapinalla tushu-na-lla-man shutikunatami rikuchin. tushu-na-lla-tak-mi Shimipa shimiku = morfemas 22 23 Yuyaypa shimikuna = partes de la oración 24 Ukkuyuk shutikuna = sustantivos concretos 38 39
  • 21. Shina: 3.2.5 Tukuy, purun shutikuna27 Kay shutikunaka mana chikanyachishpa shutichinkapakmi kan. Shina: 3.2.3 Mana ukkuyuk shutikuna25 Kay shutikunaka yuyayllapi tiyakkunatami shutichin, shinaka yarikunawanpash mana rikuyta ushachikchu. Shina: 3.2.6 Shukyachishka shutikuna28 Kay shutikunaka ishkay shutimanta shuk shutita wiñachishkami kan. Shina: 3.2.4 Kikin shutikuna26 Kay shutikunaka tawkapuramanta kikinpayachishpa shutichishka shutimi kan. Shinaka runa, wiwa, urku, llakta, kiti, shuktakkunapakpash shutikunami kan. Wakin wiñachishka mushuk shimikunataka, tantachishpami shuk shimishinallatak killkana kanchik. Shinapash, kay shimikunaka mana tantachishpa killkay tukunchikchu. Mishki uchu, ishpana uku, yachana uku, mikuna uku, rumi utku, mana alli. Mana ukkuyuk 25 shutikuna sustantivos 26 Kikin shutikuna = sustantivos propios Tukuy, purun 27 shutikuna = sustantivos 28 Shukyachishka shutikuna = sustantivos abstractos comunes compuestos 40 41
  • 22. 3.3 Shutiranti29 Tawkak runapa shutirantiwan yuyaykuna. • Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta killkakunchik. • Kankunaka allpapimi llankashpa shaykushkankichik. Shutirantika runapa shutikunata mana shutichishpa rikuchinkapakmi • Paykunapash wawakunamanmi mishkimuruta karan. kan. Shina: 3.3.2 Rikuchik shutiranti ñuka pi Kay shutirantika, pi runata mana shutichishpa rikuchinkapakmi kan. pay chay maykan wakin José mashika, hatun antanikichiktami rantishka. Shuti Yuyaykunapika shinami ninchik: Kaymi pukllarka. Payka hatun antanikichiktami rantishka. Chaymi kamirka. Shutiranti Shuk allkumi kaykunata kanishka. Chaykunata kayamuy. 3.3.1 Runapa shutiranti30 3.3.3 Tapuchik shutiranti Kay shutirantika runakunapa kikin shutita mana nishpa Tapuchik shutirantika runa ima rurakukta tapukmi kan. Shinapash rikuchinkapakmi kan. tapuk shutirantita rurankapakka –tak shimikuwan yapachishpami Shina: ruranchik. Shina: • Ñukaka mishki lumutami mikuni. • Kanmi ayllullaktapi yanapanaman rinki. • Payka hatun yuyaytami charin. 29 Shutiranti = pronombre 30 Runapa shutiranti = pronombres personales 42 43
  • 23. 3.3.4 Mashnachik shutiranti Shina: Kaykunaka maykan runa mana achiklla kakta rikuchinkapakmi kan. Picha chay llaktapika kichwata mana alli riman Shina: Picha rinka Pichari kunanka wasimanka rinka Mashnachari shamunka Rikchak shutiranti Kay pi, maykan, ima, may, mashna shutirantikunaka maykan Shina: yuyaykunapika mana tapuk shutiranti tukunchu; ashtawanka pi imata rurashkatami rikuchin. Wakinkunaka chay llaktapika kichwata mana alli rimanchu. Shina: Mana pi ukupika tiyakunchu. Mana ima kay ashankapika tiyanchu. Pi ñukata yanka rimakka kaypimi kan Pimi ñukata yanapawarka, kaypi kashka. Pipash Kunanka ñukawan richun. Maykan makasha nikka, kaypi kan. Maykanpash yakuta aparinaman rinami kan. 3.4 Shutillikuna31 Mana tukuykuna tiyakpika chay –pash shimikutami churashpa ashtawan shutirantita ruranchik. Shutillikunaka shutikuna imashina kakta, mashna kakta, maykan kakta, shuktakkunatapashmi rikuchin. Chayta rikuchinkapakka Shinallatak, wakinpika –cha, -chari shimikukunawanmi shimipi shutipa ñawpakpimi churanchik. churashpa suyu shutirantita ruranchik. Shina: Shina: 31 Shutillikuna = adjetivo 44 45
  • 24. Maykan shutikunaka shuktak shutipa ñawpakpi rishpaka 3.4.2 Rikuchik shutillikuna shutillishinami tukun, shinaka, shutita shukyachik kashkamantami shina rikurin. Rikuchik shutillikunaka kichwapika mana tiyanchu, ashtawanka Shina: rikuchik shutirantikuna shutikunapak ñawpakpi rishpami shutilli tukun, kaykunami kan: kay, kaykuna, chay, chaykuna. Shina: Kay muchikuta ñukaman kuway. shutilli shuti Ñukanchikka chay llaktamanmi rinchik. shutilli shuti 3.4.1 Imakak shutillikuna32 Kikinpayachik shutillikuna Kay shutillikunaka shuti imashina kashkatami rikuchin. Kichwa shimipi kikinpayachik shutillikunaka mana tiyanchu, Shina: shinapash shutirantikunapi –pa, -pak shimikuta llutachishpa shutillishinata rikurishpaka, kikinpa kashkatami shukyachin. Shina: Shina: Uchilla wawami sumakta tushukun. shutilli shuti Inti mashimi ñuka pa churita pusharka. Payka sumak yuyaytami charin. Kpy. sh shutilli shuti Pay-pa ushushika sumaktami yanun Kpy. shll Sisa mashika puka antawatami rantishka. Maria mashipakmi antawataka rantirka shutilli shuti Kpy. shll Imakak shutillikuna = adjetivo calificativo 32 46 47
  • 25. 3.4.3 Yupay shutillikuna Shina: Yupana shutillikunaka shutikunata, imatapash yupankapakmi kan, chaykunaka shinami rakirin: Shukllayupana33 Kallpak Inti mashika 10º washapimi shamun. (Niki yupaykunatapash kichwa shimipimi rimana kanchik) Pakiriy yupay35 José pushakka 4 punchatami Quito kitipi kan. Chawpiriy yupayka ima charishkata ishkaypi, kimsapi, chuskupi, Kay yachanawasipika 20 yachakukmi tiyan. mashnapipash chawpishkata rikuchinkapakmi kan. Killapika 300 dolar kullkitami hapini. Shina: 4 killakipa 1200 dolar kullkitami hapini 12 hunu rurakunami kay mamallaktapi kawsanchik 3/4 chusku pakimanta kimsa. 4/4 chusku pakimanta chusku (Yupaykunataka kichwa shimipimi rimana kanchik) 5/6 sukta pakimanta pichka. Shina: Nikiyupay34 Shuk yachakukka 4/6 tatki pintutami rantin. Nikiyupanaka pi, ima katishka katishkata yupankapakmi kan, shina yupankapakka –niki shimikutami yupaypi llutachishpa yupana kan. Shukllayupana = unidades 33 35 Pakiriy yupay = números racionales, Nikiyupay = números ordinales 34 fracciones o quebrados 48 49
  • 26. 3.4.4 Mashna shutillikuna 36 Kay shutillikunaka pipash imapash amsalla kashkatami rikuchin. 3.5 Imallichikkuna37 Shina: Imallichikkunaka imachikpa ñawpakpi rishpaka imachikkunatami Wakin runakunaka sumaktami takin. shukyachik kan. Shinallatak, imachikkunawan, shutillikunawanpash shutilli shuti tantarinkunallami. Shina: Kaypika tukuy wawami yachakun. shutilli shuti Allimantami yallikun. Taytaka tutamantami hatarirka. Antisuyumanta yachachikkunaka achka kullkitami charin. Kayami achkata tushusha. shutilli shuti Apukkunamanka ari nishpa rimapanki. Kichwa yachaymanka shuktak mashitami apamuna kanchik. shutilli shuti 3.5.1 Imashinayachik imallichik38 Shutillikunata imashina rimana, killkanamanta. Kay imallichikkunaka imachikkuna imashina kaktami rikuchin. Yuyaypika shuk shuti shunku tukukpika shuk, ishkay, tawka shutillikunawanmi ruranchik, shina kakpika shutillikunaka shukyachikkunami kan. Shina: Mashna shutillikuna = adjetivos indeterminados 36 Imallichikkuna = adverbios 37 Imashinayachik imallichik = adverbio de modo 38 50 51
  • 27. Sumakllatami tushun Ñukaka kaynami yachakurkani. imallichik imallichik Allimantami yallikun Kay yachaytaka kayami tukuchisha. imallichik Imallichik Ninantami pukllan 3.5.3 Mashnayachik imallichik40 imallichik Kay mashnayachik imallichikkunaka mashna rurakuktami rikuchin. Hawallami ruran imallichik 3.5.2 Pachayachik imallichik39 Kay imallichikkunaka ima pachapi ruraktami rikuchin, shinapash pachata rikuchik shimikunami imachikpa ñawpakpi rin. Shina: Shina: Kayami achkata tushusha. imallichik Paykunaka ashallatami mikun. imallichik Kanka pishita upyapay. Taytaka tutamantami hatarirka. Imallichik imallichik Yakuka mankapimi hunta tiyan. Paytaka kunanmi rimasha. imallichik imallichik Pachayachik imallichik = adverbio de tiempo 39 40 Mashnayachik imallichik = adverbio de cantidad 41 Kuskayachik imallichik = adverbio de lugar 52 53
  • 28. 3.5.4 Kuskayachik imallichik41 Shina: Kuska imallichikka, may kuskapi imata munashkata, rurashkata, Ari, Rosa wamrapa yayami shamurka. yuyashkata rikuchinkapakmi kan. imallichik Shina: Apukkunamanka ari nishpa rimapanki. imallichik 3.5.6 Mananik imallichik43 Kay imallichikkunaka imapash mana ninkapakmi kan. Kay mana shimiwanmi ninchik. Shina: Shina: Ñukapa mamaka chaypimi puñurka Paykunaka mana rimankachu imallichik imallichik Chay allkuka chimpatami yallirka Chay uchilla wawakunaka manarak killkanata yachanchu. imallichik imallichik Ñukaka kaypimi yachani 3.5.7 Ichanik imallichik44 imallichik Kay imallichiktaka –cha, -chari, -shi shimikukunawanmi shimipi Sisa mashika hawapimi pukllanka. llutachishpa ruray tukunchik. imallichik Shina: 3.5.5 Arinik imallichik42 Raymimanka picha shamunka. imallichik Kay imallichikkunaka ima rurayta, yuyaytapash arinichikmi kan. Arinik imallichik = adverbio de afirmación 42 43 Mananik imallichik = adverbio de negación 44 Ichanik imallichik = adverbio de duda 54 55
  • 29. Raymimanka pichari shamunka. Shina: Imallichik Raymimanka pishi shamunka. imallichik 3.5.8 Harkak imallichik45 Kay imallichikkunaka imatapash mana rurachun ninkapakmi kan, 3.6.1 Rurayta yallichik imachik46 chaypakka kay shimikunami tiyan: ñatak, ama, pakta. Shina: Kay imachikkunaka ruraytami shuktakman urmachin, yallichinpash. Shina: Hakapi ñatak urmankiman. Michik wamraka wiwakunatami michikun. imallichik ich Ñukanchikka wawakunatami yachachinchik. Paymanka ama willanki. ich imallichik Pukllakka rumpata haytan. ich 3.6 Imachik. Yuyaykunapika, kay sami imachikkunata riksinkapakka, imatatak, pitatak nishpa tapushpami riksikchayanchik. Imachikkunaka pi rurak, tiyak, munak, kakta rikuchikkunami kan. Shina: Chay imatukushkaka pachapi, runapi rurashkatami rikuchin. Michik wamraka wiwakunatami michikun. Imachikkunata riksinkapakka -na shimikuwanmi riksinchik. Tapuy: pitatak michikun. Kutichiy: wiwakunata Shinaka, kay michina imachikmi ruraytaka shuktakman yallichin. Shina kak imachikkunaka achkami tiyan. Harkak imallichik = adverbio de impedimento 45 Rurayta mana yallichik imachik = verbos intransitivos 47 Rurayta yallichik imachik = verbos transitivos 46 ich = verbo 48 56 57
  • 30. 3.6.2 Rurayta mana yallichik imachik47 Mushukmi kanka ich Kay imachikka rurayta mana shuktakman yallichikchu kan, Hatun runami kani. rurakllapitakmi sakirin. ich Shina: 3.6.4 Imachik huniyachik49 Ñukanchikmi asinchik ich48 Kichwa shimipak imachikkunaka –na shimikuwan rikurishpaka Kanmi puñunki mana runata, pachata, yupayta rikuchinchu, chayta rikuchinkapakka ich imachik sapipimi huniypa shimikukunata llutachinchik, chay Kankunami mancharinkichik shimikukunami runata, pachata, yupaytapash rikuchin. ich Paymi arman Shinapash, imachikta huninkapakka hatun imashinayachik ich pachakunami yanapan, kaykuna: rikuchik pacha, kachachik pacha, Kay yuyaykunapi imachikta riksinkapakka, pitak nishpa tapushpami rurayachik pacha, munayachik pacha. Chaykunami pi runapi, kunan, riksikchayanchik. yallik, shamuk pachapi, tawkakpi, churashpa yuyaypika rimanchik. Shina: 3.6.5 Rikuchik pacha50 Kanmi puñunki Tapuy: pitak puñun Rikuchik pachaka imata rurashpa, munashpa, yuyashpapash kunan Kutichiy: kan pachallapitak rikuchikmi kan. Shinashpaka, rurakka payllatakmi kashka, rurayka mana shuktakman yallinchu. Kunan pacha 3.6.3 Shinakanayachik imachik Shinakanayachik imachikka imatapash, imashina kakta rikuchikmi kan. Kay imachikka kana imachikllami kichwa shimipika tiyan. Shina: María wawaka alli panimi kan. ich Inti mashika pushakmi kan. ich Achka kullkimi karka ich Imachik huniyachik = conjugación 49 50 Rikuchik pacha = modo indicativo 58 59
  • 31. Yallishka pacha Shina: Kankunaka raymipi tushuychik 3.6.5.2 Rurayachik pacha52 Sarun pacha Rurayachik pachaka ima munashkata, rurashkata rikuchinkapakmi kan Shina: Pay tushunman karka Shamuk pacha 3.6.5.3 Munayachik53 Munayachik pachaka runakunata ima kashkatapash maykan pachapi ruranatami munakushkata rikuchin. Shina: 3.6.5.1 Kachachik pacha51 Kachachik pachaka imatapash sinchita rimashpa, kachashkata rurachun, munachunpashtami rikuchin. Ñuka tushuchun nishpaka uptami shamusha Kachachik pacha = modo imperativo 51 52 Rurayachik pacha = modo condicional 53 Munayachik = modo subjuntivo 60 61
  • 32. 4.1 Shimikukuna54 Shimikukunaka uchilla shimikishinami kan, shinaka shutiwan, shutirantiwan, shutilliwan, imachikwan, imallichikwan llutarishpaka shuktak shimi, ashtawan achiklla unanchatami kun. Shinapash, wakchalla rikurishpaka ima unanchata mana achikkllata charinchu. Shinami kichwa shimitaka yaparik shimi ninchik. Shinaka, shimi sapipi yaparishpami yuyaykunata shuktakyachishpa rikuchin. Kay yaparik shimikukunaka shuti shimikukuna imachik shimikukunami tiyan. Shina: sisakuna killaman rurarka pawanki sisawan killami rurani pawasha 4.1.1 Shutikanchapa surkuk shimikukuna55 Kay shimikukunaka shutikancha shimikunallapimi (shuti, shutiranti, sutilli, imallichik) llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik shimikukunapimi rakirin. 4.1.2 Shutimanta shutiyachik56 Shutimanta shutiyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka shuktak shutillatakmi surkun. Chayta rurankapakka - kamak, -yuk, -sapa, -pampa, -ku, -wa, -lla, -ruku, -kancha, -siki shimikukunami tiyan -yuk. Kay –yuk shimikuka pi charishka yuyaytami kun. Charichik nishpami riksinchik. Shimikukuna = morfología 54 Shutikanchapa surkuk 55 shimikukuna = Shutimanta shutiyachik = nominalizadores 56 morfemas derivativos 62 63
  • 33. Shina: yapachishpa, mirachishpa, kamishpa, yanka kamishpapash yuyaykunatami kun. Hatunyachik nishpami riksinchik. Shina: Sarayaku warmikunaka akchasapami kan. Kuytsaka yuyaysapami kan. Kullki Kullkiyuk Wakin challwaka tullusapami kan. Pedro yachachikka kullkiyukmi kan Chay chinirukuka yapata chinin. Allpayuk runami shamushka. Kikinpa mankarukuta mañachipay. -kamak Wakin challwaka tullurukumi kan. Kay -kamak shimikuka, shutita shuktakman tikrachishpa pipash ima Sarayaku warmikunaka puñuysikimi kan. Llullu wawaka wakaysikimi kan. ruraktami rikuchin. Shina: Shinapash, -siki shimikuka mana tukuypichu churanalla kan, ashtawanka asishpa, kamishpa shinami rikuchinchik. -ku, -wa, -lla Kay -ku, -wa, -lla shimikukunaka imatapash shunkuwan, kuyaywan, uchillashina, llakiwan, sapallatapash rikuchinkapakmi kan. Kuyachik, Wasi Wasikamak uchillayachik nishpami riksinchik. Shina: Ñukami shuk wasikamakta mashkakuni. Shuk mashimi paypa wakrakamakman achka kullkita Ñukapa panikumi shamushka. kurka. Kanpak wakrakuka wakashpami shayakun. -sapa, -ruku, -siki Ñukaka mamakutami kuyani. Kay -sapa, -ruku, -siki shimikukunaka imatapash hatunyachishpa, Ñukapa misiwatami makanki. 64 65
  • 34. Paypa mashiwatami makanki 4.1.3 Imachikmanta shutiyachikkuna Ñukapa umawatami nanakun. Imachikmanta shutiyachik shimikukunaka imachikpi llutarishpaka Ñukapa panilla, wakashpallami kawsan. shuti, shutikancha shimitapashmi surkun. Chayta rurankapakka -y, Ñukapa wawalla, llakimari tukushkanki -na, -k, -shka, -shpa shimikukunami tiyan. Maykan llaktakunapika -lla shimikuka sapalla kashkatami rikuchin. -y, -na Shina: Kay -y, -na shimikukunaka imachikmanta shutiyachikmi kan. Ñukapa panillami shamushka. Shina: Ñukapa wasipika wawakunallami sakirirka. Ñukaka mamallatami kuyani. Chay runaka mikuytami ashtawan munan. Yuyay mashika pukllanatami rantisha nin. -kancha, -pampa Kamchana ukuka kunukmi kan. Ishpana ukuka ashnakunmi. Kay -kancha, -pampa shimikukunaka imatapash tantachishpa, kanchayachik, shukshinalla kashkatami rikuchin. Shinaka, -k wiwakunawanmi ashtawan mutsurin. Shina: Kay shimikupash imachikkunata shutiyachikmi kan. Shina: Punasuyumanta ayllukunaka llamakanchatami charin. Ozogoche kuchapika pishkukanchami wañunkuna. Chay warmika michikmi kan. Wawakunaka kiwapampapimi pukllakun. Wamraka yachakukmi kan. Sisapampatami rikuni. -shka Kay –shka shimikuka imachikpa ruray tukurishkatami rikuchishpa shutiyachin, chaymantami tukuchik shimiku ninchik. 66 67
  • 35. Shina: Unkushka runaka hampirikunmi. Wañushka runaka mana tikrankachu. -shpa. Kay –shpa shimikuka ima rurashkata tukuchishkata rikuchishpa shutiyachikmi kan. Shina: Kuri taytaka lluchushpami shamun. Tamia mashika machashpami purin. 4.1.4 Patarik shimikukuna57 4.1.4.1 Tawkachik Ña hawapi nishkata hapishpa -kuna shimikumi shutikanchapi 4.1.4.3 Shutikanchapa shimikukuna llutarishpaka tawkata rikuchin. Kutin, -nchik shimikuka shukniki tawkayachik shutirantipillami llutarishpa tawkachin. Shina: runakuna paykuna ankakuna mashikuna wawakuna ñukanchik 4.1.4.2 Urmayachik shimikukuna58 Shutikancha shimiwan tinkirishpaka chikan chikan shimi unanchatami kun. Kaykunashina: Patarik shimikukuna = morfemas flexivos 57 Urmayachik shimikukuna morfemas de caso 58 68 69
  • 36. 4.2. Imachikpa shimikukuna59 Shina: Mishkitaka mikurayanimi. Kay shimikukunaka imachikpimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik, Palantataka tarpurayanimi. kuyurik shimikukunami tiyan. Mishki murutami mikurayani. Ñukanchikka saratami rikurayani. 4.2.1. Imachikmanta surkuk shimikukuna -ykacha Kay shimikukunaka imachikllapimi llutarin. Shinaka surkuk, patarik, kuyurik shimikukunapimi rakirin. Kay -ykacha shimikuka, maypipash rurak, kaypi, chaypi, imatapash yankalla ruraktami rikuchin. Maypipash rurak ninchikmi. 4.2.1.1. Imachikmanta imachikyachik Shina: Imachikmanta llukshichik shimikukunaka mushuk imachikkunatami Maykan karikunaka upyaykachanllami. llukshichin. Kayshina: Misika ukupi puriykachanmi. Unkukka puñuykachanmi. -naya -chi Kay -naya shimikuka ima munayyachikmi kan. Shinallatak shutitapash imachikpimi tikrachin. Kay -chi shimikuka imatapash shuktakman rurachiymi kan. Shina: Shina: Wamramanka hampi yakuta upyachinki. Mishki muyutami mikunayan. Payka sumak wawatami armachikun. Ñukataka puñunayanmi. Ñukataka wasinayanmi -naku -raya Kay -naku shimikuka rantin rantin ruraktami rikuchin. Kay -raya shimikuka imatapash katirurayachikmi kan. Katirurachik nishpami shutichinchik. Imachikpa shimikukuna = morfemas del verbo 59 70 71
  • 37. Shina: -wa Yayakunaka tantanakuypimi rimanakun. Wawakunaka rumpawan pukllanakun. Kay –wa shimikuka llakiwan ima rurayta, rimayta pi chayachiktami Paykunaka papata pallanakun. rikuchin. Shina: -ku Makinchuta karaway. Kay -ku shimikuka ima ruraytapash unay yachinkapakmi kan. Chay pankata rikuchiway. Shina: Ñukapa shunkuta rikuway. Yayaka wawatami kuyakurka. -pay Warmi wakraka kiwatami mikukun. Mamaka sarata tarpukun. Kay -pay shimikuka kuyaywan yupaychashpa rimankapakmi kan. –ri Shina: Kay –ri shimikuka rurashkata kikinllapitak kaktami rikuchin. Yaykupay. mikupay, karapay, killkapay Shina: Wawaman chuchuchipay. Rirpupimi rikurini. 4.2.1.2 Shutimanta imachikyachik60 Kuchapimi ñawita mayllarikuni. Ñukaka akchata ñakcharini. Shutimanta imachikyachik shimikukunaka shutipi llutarishpaka imachiktami surkun. Chayta rurankapakka –ya, -lli, -chi shimikukunami -mu tiyan. Imachikpi tikrachishpaka ña imatapash huninata ushanllami. Shina: Kay -mu shimikuka payllatatak ima rurashka shamuywanpash rikuchikmi kan. Shina: Chakrapi chiwillata tarpumuni. Kucha manyata purimusha. Uramanta tikramuni. Shutimanta imachikyachik = deverbalizadores 60 72 73
  • 38. Atukta hapisha nishpami tutayani. 4.2.2.2. Tawkayachik shimiku Kushilluka chinkarishpami punchayan. Chay wirami intiwan yakuyan. Mashnayachik shimikukunaka imachikkunapi llutarishpaka mashnapura ruraktami rikuchin, kaykunami kan: -nchik, -chik, -kuna Kuri chumpiwanmi chumpillini. Chirikpika kaywan kunkallinki. Kay tupuwan pachalliy. Inti taytami wasichikun. Killa mamaka wawatami chumpichin. 4.3. Kuyurik shimikukuna Taytaka hawa pampapimi yantachikun Kuyurik shimikukunaka shimi puchukaypi, yuyay puchukaypi, 4.2.2. Patarik shimikukuna chawpipipash llutarishpaka ari ninkapak, mana ninkapak, tapunkapak, arimana ninkapak, kaychu mana kaychu ninkapakmi kan. Patarik shimikukunaka charikta, rikuchikkunata, mashna kakta, shuti ima tukushkata rikuchikmi kan 4.3.1. Chanichik shimikukuna. 4.2.2.1. Runayachik shimikukuna -mi Kay shimikuka imatapash ari, shina kakta ninkapakmi kan: Shina: Shinaka kaykunami kan: Ñukanchikmi kichwa shimitaka sumakta yachakunchik -ni Shukniki sapalla runata rikuchik. Ñukanchikka kichwa shimitami sumakta yachakunchik -nki Ishkayniki sapalla runata rikuchik. Ñukanchikka kichwa shimita sumaktami yachakunchik -n Kimsaniki sapalla runata rikuchik. Ñukanchikka kichwa shimita sumakta yachakunchikmi -nchik Shukniki tawkayachik runata rikuchik. -nkichik Ishkayniki tawkayachik runata rikuchik. -nkuna Kimsaniki tawkayachik runata rikuchik. 74 75
  • 39. -shi. 4.3.2. Tinkichik shimikukuna Kay -shi shimikuka imatapash mana iñishpa, pukllashpa -ka rimankapakmi kan. Kay –ka shimikuka ima nishkata chayllapi sakinkapak, yuyaytapash Shina: chaypi kuchunkapakmi kan. Shina: Payka kayman shamunkashi. Rasu taytaka Maria kuytsawan sawarinkashi. Rikunkapakka paymi shamurka. Sisa mamashi Sucumbios markaman rishka. Wiwakunaka pampapimi purikun. Paykunashi mamallaktata allichinka. Shuktakkunaka kullkitami kurka. -cha: -pash Kay –cha shimikuka icha yuyaytami kun. Kay –pash / -pish shimikuka shimikunata, yuyaykunatapash Shina: tinkichikmi kan. Chayta rirkacha. Shina: Wiwakunaka unkushkacha. Papatapash, saratapashmi tarpunchik. Sachamantacha shamunki. Rumiñawi mashipash, Nina mamapash wasimanmi Sawarinkapak rirkacha. rinkuna. -chu: Riobamba kitimanpash, Cañar kitimanpash rishkamari. Kay –chu shimikuka tapunkapak mana nik yuyaykunata rurankapakmi kan. -tak Shina: Kay –tak shimikuka tapunkapak, ukta kutichinkapak, sinchita Mana ñukaka kichwata yachanichu rimankapak, shuktak shuktak ruraykunatapashmi kun. Mana Laura yachachikchu kayman shamun Shina: Mana mamachu Puyo kitiman rin Maymantatak shamurkakuna. Imamantatak mana mikurkankichik. Maykantak rimankacha. 76 77
  • 40. Kayaka ñukatakmi shamusha. -pacha: Ñuka munashka muchikutatak apamunki. Paykunaka yapuntak,tarpuntak. Kay -pacha shimikuka ima shimitapash, ima yuyaytapash shina Kanka puñunkitak mikunkitak. kakpachatami rikuchin. Shina: Warmika yanuntak awantak. Achik mashika sumaymanapachatami shuyanka. Payka wiwakunawan cebada yurata pallantak Rumi mashika achkapachapimi yachanka saruntak. Waskar yachakukka yachakpachami kan -rak Tutamantapacha chaparkani Kay –rak shimikuka ruraytami ñawpachishpa rikuchin. 4.3.4. Harkachik shimiku Shina: -lla Waskar wawaka killkanrakmi. Atawalpa runarakmi yachachikun Kay -lla shimikuka imapash chaylla kashkatami rikuchin. Apyutarakmi watakuni. Shina: Kanrak mashikunata alli yachachinki. Chayllatami ruranki. 4.3.3. Sinchiyachik shimiku Quito llaktamanllami purinchik. Latacunga llaktamanllami rirkani. -mari Mana tamyakpika sarallatami pallan. Kay –mari shimikuka ashtawan sinchiyachishpa, aripacha ninkapakmi Ñuka shamunkakama shuyakunkilla. kan. Shina: Kay –lla shimikuka chayllata rurashpa kawsaktami riksichin. Sisa yachachikmari rirka. Karumantamari shamuni. Pukllayllami kawsan. Chay takiyka sumakmari uyarin. Puñuyllami tiyan. Quito llaktaka hatunmari rikurin. Mikuyllami purin. Wakayllami purin. 78 79
  • 41. -lla 4.3.5. Imachikpa shimiku61 Kay –lla shimikuka sapallayachishpa rimankapakmi kan. Ñukallami tukuy yuyaykunataka rurarkani. Kanllami wasimanka rirkanki. Sapallami kawsakuni. -lla Kay -lla shimikuka maykan ayllupakpash rikchak kaktami riksichin. Shina: Wawaka yayallami purin. Kanka mamallami purikunki. Kanpa churika kanlla umayukmi kan. Wawaka yayallami kan. Kanka mamalla purikunki. Kanpa churika kanlla umayukmi kan. Imachikpa shimiku = morfemas del verbo 61 80 81
  • 42. 5.1. Killkay unancha. Yuyayta alli killkankapak, ashtawanka alli yuyayta shuktakman kunkapakka kay iñukanchawanmi kichwa shimipipash killkana kan: /./ iñu /./ chikan iñu /./ katik iñu /,/ chupa 62 /;/ iñu chupa /:/ ishkay iñu / .- / iñu aspi /-/ aspi /¡!/ manchariy ( ) winku Shina: “Mikunkapak yakuta, tukuy shuktak mikunakunatapash allpa mamamantami surkunchik. Tukuy runakunami allpamanta mikunchik. Allpa mamapimi: runa, wiwa, yurakuna kawsayta kun. Shinaka; ashtawanka, tukuy mashna tiyashkakunapash allpamantami kawsayta charinchik. Allpa mama wakllirishpa tukurikpika mikunapash tukuy mamapachapimi chinkarinka. Runakunapash yarikaywanmi tukuylla wañushpa tukurinchikman”. ¡Ayayay! Yuyay awari = morfosintaxis 62 82 83
  • 43. 5.2. Yuyaykiyachay63 Shina: Yuyaykikunaka uchilla yuyayshinami kan, chaymantaka yuyaypa shunku, shukyachikkunapashmi tukun. Kichwapa yuyaykikunaka kaykunami kan. • Shuti yuyayki64 Sumak wasi • Imachikyuyayki65 Tantatami mikun 5.2.1. Shuti yuyayki Shuti yuyaykika shunkuta, shukyachikpashmi charin; shinallatak shimikukunapashmi chaypika rikurin. Shutipa yuyaykikunapika shutillikunami ashtawan tiyan. Shina: Kichwa yuyaypika shutillikunami shukyachik tukun. Shinaka, mashna 5.2.2. Imachik yuyayki66 shutilli kashpapash shutipak ñawpapi rishpami shukyachin tukun. Shuti yuyayki ukupi shutilli rikurikpika, paypa shunkumi tukun. Kay yuyaykika, imachik washapi llutarishpaka yuyaytami Shinallatak, shutipimi shimikukunaka llutarin; shutillikunapika mana ima yaparik shimikukunachu yaykun. Shuti yuyaykipika shutimi paktachishpami ashtawan achikyachin; shinaka: yallipaktachik67, paypa shunku tukun. katikpaktachik68, taririklla paktachikkunami69 kan. Yuyaykiyachay = las frases 63 65 Imachikyuyayki = frase verbal 66 Imachik yuyayki = frase verbal katikpaktachik = complemento indirecto 68 Shuti yuyayki = frase nominal 64 67 yallipaktachik = complemento directo taririklla paktachikkunami = complemento 69 circunstancial 84 85
  • 44. Shina: Shina: 5.2.2.3 Taririklla paktachiy: Kay paktachikka, willakpi maypi, imakak, imashina imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kaykunaka -pi, -manta, -kama (an) shimikuwanmi ruranchik. Shina: 5.2.2.1 Yallik paktachiy Kay paktachikka, willakpi pankalla, utkalla imachik rurayta paktachikmi kan. Kay paktachikkunataka –ta shimikuwanmi ruranchik. Wakinpika, shuk yuyayllapi kimsantin paktachiykunata churashpami rimanchik. 5.2.2.2 Katiy paktachiy. Kay paktachikka, willakpi shuktak imachikpi rurashkata paktachikmi kan. Kay paktachikkunaka -man shimikuwanmi ruranchik. 5.2.2.4 Imashinayachik: Kay paktachikka imashina kakta, imashina ruraktapashmi rikuchin. Kaykunaka –lla shimikuwanmi killkanchik. Imak = sujeto 70 Imanik = predicado 71 86 87
  • 45. Shina: 5.3.2 Sasa yuyaykuna Allimantallami shamusha. Kay yuyaykunaka tawka imachiktami charin. Chay imachikkunaka, Achka llakillami kawsanki. wakinpika pakta pakta, wakinpika kimirishkallami rikurin. Kutin imakpi Killallami yanun. willakpipash, paktachikkunaka rikurinllami. Shina: 5.2.2.5 Pachayachik: Kay paktachikka imatapash ima pachapi ruraktapashmi rikuchin. Misika ukuchawanmi pukllan puñunpash im ink Kay yuyaykunaka pachata rikuchik shimikunawanmi ruranchik. Shina: Yachachikka mashikunawanmi llamkan yachachinpash. Wayra chishi pachapimi pukllani. im ink Tamya tutapimi puñuni. Chakishka pachapimi tarpuni 5.3.3 Tinkirishka yuyaykuna 5.3 Shuktak Yuyaykunamanta Yachay Kay yuyaykunaka, shuk, shuk yuyaykunatami charin. Shina yuyaykunata wallpankapakka, -man, -pash, -tak, -rak shimikuwanmi Yuyay imashina awarishkata rikukpika yuyaylla, sasa, tinkirishka, killkanchik rimanchikpash. kimirishka yuyaykunatami charinchik. Shina: 5.3.1 Yuyaylla yuyaykuna72 Rumiñawiman mashika wasiman rin, paypa churika yachanawasiman Kay yuyaykunaka, shuklla imak, shuklla paktachikta charikpimi kallpan. shina shutichinchik. Mamaka yakuta aparinaman rin, hatun ushushika churanata takshan. Sisa kuytsaka suruwan ashankata awan, turika allpapi payrak Shina: llamkan. Wasiman rishun. Allkuka wakanpash, kallpanpash. im ink Ayllukunaka llamkanpash, kipaka mikunpash. Kanka warmita charinkirak llakinkirak. Tawka runami shamurka. im ink Sisa warmika llamata kuchita katuntak rantintak. 72 Yuyaylla yuyaykuna = oración simple 88 89
  • 46. 5.3.4 Kimirishka yuyaykuna Wawata sakinaman rishpami ashata kipayamuni. Kullkita hapishpaka mushuk muchikutami rantimusha. Kay yuyaykunaka hatun yuyay ukupi chayshinalla shuktak yuyaykunami rikurin, shinaka ishkay imachikmi tiyan, shuk imachikka .Kay -kpi shimikuka kallariy munay yuyayta kushpa shuktak paktachik pakta yuyaytami kun, shuktak imachikka katik yuyaytami rikuchin. munay yuyaytami karan. Shinallatak -shpa shimikuka imatapash Shina: chay shinallatak yuyayta ruraktami rikuchin. Kichwa shimita alli yachakpika maypipash alli rimashami. 5.3.6 Paktachinayachik kimirishka yuyay Kunuk yaku tiyakpika punchantami armasha. Kan kullkita kukpimi mishki murukunatami rantisha. Kay yuyaykunaka, -k, -nka, -pak, -chun shimikukunawanmi Achka kullki charishpaka, watanta purinaman rishami. rimanchik killkanchikpash. Tawka murukunata tarpushpaka, alli kawasyta charishami. Shina: Shuktak yuyaykunapika yallik paktachikshinami kay -y, -na, -shka, Tushuk shamushka. -k, -chun shimikukunawan rikurin. Pukllak kallpashka. Shina: Mikuk rini. Takik risha. Killkana yachayta munanki. Puñuk shamusha. Antawata rantinata munani. Killkak rini. Kikin tushushkata yachasha nini. Tushunkapak shamunki. Kanta makakukta rikurkani. Tarpunkapak muyuta apamunki. Quito llaktaman richun munani. Wawa pukllachun rumpata mañanki. 5.3.5 Munayachik harkachik yuyaykuna Pay shamuchun munani. Kay -k, shimikuka rina, shamuna imachikwanllami kimirishpa shina Kay yuyaykunaka –shpa, -kpi shimikukunawanmi awarishka kan. yuyaykunata kun. Shina: Kay -nka, -pak shimikukunaka shina ruranallatami rikuchin. Kay -chun shimikuka shuktak imata paktachichunmi rikuchin. Yaku tiyakpika upyashami. Yachachik pukllashpa yachachikpika yachashunmi. 90 91
  • 47. 5.3.7 Kuskayachik kimirishka yuyaykuna Shina: Kay yuyaykunaka may kuskapi ima tukushkatami rikuchin. Kankuna yachashkamantami ñukanchikta yallik yachak Shina: tukushkankichik. Inti mashika Rumiñawi mashishinallatakmi pukllan. Ismushka yuramantami kaspita pitini. Kutinpuka sacha kuchita yallikmi allan. Payka mayumantami shamun. Ismushka panka kashkamantami pitirin. 5.4 Yuyay kakyachay 5.3.8 Rantichik kimirishka yuyaykuna Kay yuyaykunaka imashina yuyayta kuktami yachachin. Kay yuyaykunaka pipash imatapash paypa ranti rurashkatami 5.4.1 Ari nik yuyaykuna rikuchin. Shinapash yuyaykunata rimankapak killkankpakpash – rayku shimikutami churana kan. Kay yuyakunaka ari nishkata rikuchinkapakmi kan, shinaka Shina: -mi shimikikutami yuyaypa imakpi, paktachikpi imachikpipash kimichishpa churana kanchik. Shinapash, maypi chay shimiku Allpa chukchuchuyraykumi wasika urmarka. rishkatami ashtawan achikyachin. Puñuyraykumi kipayani. Shina: Tushuyraykumi raymiman rini. Mikunaraykumantallami kichwashimi kamuta killkakunchik. Rumi mashika Puyu kitimantami shamun. Rumi mashimi Puyu kitimanta shamun. 5.3.9 Chimpapurachik kimirishka yuyaykuna Rumi mashika Puyu kitimanta shamunmi. Inti taytaka alli pushakmi kan. Kay yuyaykunaka ishkay shutitami chimpapuran. Chayta rurankapakka Kay mashikunaka ishkay shimitami riman. shinallatak yallik shimikunawan ruranchik. Shuktakkunatapash manta Kayaka ñukapa wasiman rishami. shimikuwan ruranchik. 92 93