1. SU
KASIM 2005 SAYISININ ÜCRETS‹Z EK‹D‹R
HAZIRLAYAN LAR : BTD Araflt›rma ve Yaz› Grubu

2. hidrojen atomlar›n›n
küçüklü¤ünden ötürü
neredeyse oksijen atomunun
Yüzy›llar boyu kutsal
çap›na çok yak›n büyüklükte
say›lm›fl, fliirlere, destanlara
ve atomik kütlesi de 18
konu olmufl su. Medeniyetler
g/mol. Ortada konumlanm›fl
gelifltikçe u¤runa savafllar
bir oksijen atomuna ba¤l› iki
verilmifl, ülkelerin
hidrojen atomundan oluflan
birbirleriyle iliflkilerinde
su molekülünün geometrik
önemli bir araç haline
flekli, kollar› aras›nda
gelmifl. Yaflam›n kayna¤›
104,5°’lik aç› bulunan bir
olmufl hep, ama kimi zaman
“V” harfine benziyor. Oksijen
da felaket olup canlar alm›fl.
atomuna ait ba¤ yapmam›fl
Eski toplumlar suyu rahats›z
olan 2 elektron çiftinin
etmemek, öfkelendirmemek
komflu su
U
gerekti¤ine inanm›fllar. Ama
moleküllerindeki
bizler, neredeyse tam aksine
hidrojen
S
s›rt›m›z› dönmüflüz suya, ona
atomlar›yla
kötü davran›r olmufluz...
k›smi bir
Yüzy›llar önce suya tapan bir
pozitiflik-
toplulu¤a, su molekülünün en
negatiflik
basit kimyasal moleküllerden
iliflkisi kurmas›
biri oldu¤unu söylesek,
ve bu atomlar›
olas›l›kla bize anlams›z
kendine
gözlerle bakarlar ya da ifli
çekmesi
biraz daha ileriye götürüp
nedeniyle oluflan
bizi “fleytan›n elçisi” olmakla
“hidrojen
suçlarlard›. Ancak günümüz
ba¤lar›”, her su
kimyac›lar›, bu durumun tam
molekülünün 4 su
aksine, böylesine basit yap›l›
molekülüyle daha ba¤
bir molekülün bu kadar eflsiz
yapmas›na izin veriyor. Bu
özellikler gösterifline büyük edilen
ba¤lar, suyun ola¤and›fl›
bir heyecanla bak›yorlar. 25°C’de s›v› halde bulunan
kimyasal özelliklerinden
Dahas›, günümüzde art›k suyun donma noktas› 0°C ve
sorumlu olan esas yap›lar.
suyun tüm bu eflsiz kaynama noktas› da 100°C.
Hidrojen ba¤lar›n›n güçlü
özelliklerinin gizemi Ancak su, buharlaflmak için
çekim kuvveti nedeniyle, su,
çözülmüfl durumda. her zaman 100°C’de
kendisine eflde¤er boyuttaki
Do¤al koflullar alt›nda gaz kaynamay› da beklemiyor.
moleküllerin hepsinden daha
halinde bulunan iki element Moleküler yap›s› nedeniyle
genifl bir s›cakl›k aral›¤›nda
olan hidrojen ve oksijenden her s›cakl›kta buharlaflabilen
s›v› halde kalabiliyor.
meydana gelen su molekülü, su, dünya üzerinde her üç
Normal koflul olarak kabul
B‹L‹M ve TEKN‹K 2 Kas›m 2005

3. Z‹Z”?
“A mantarlar›n vücudundaki su
oran› %98’ken, domates ve
denizanas›nda bu oran %95,
EN kutuplarda donmufl halde
bulunuyor. Ola¤and›fl›
moleküler özelli¤i nedeniyle
kat› halinin s›v› halinden
kaktüste %80-90, muz
bitkisinin meyvesindeyse
yaklafl›k %75. Kural olarak
daha s›cak ve daha kurak
daha hafif olmas›, bölgelerde yaflayan canl›lar›n
ED
kutuplardaki buz vücutlar›ndaki toplam su
tabakalar›n›n alt›nda oran› da daha düflük oluyor.
canl›l›¤›n devam edebilmesine Canl›lar, vücutlar›nda bu
olanak veriyor. Su, yaln›zca denli yüksek oranda su
halinde de gözlenebiliyor canl›l›¤a ev sahipli¤i içermeleri nedeniyle, su
N
(yoksa kutup bölgelerindeki yapm›yor; ayn› zamanda kayb›na karfl› son derece
atmosferde hiç su buhar› canl›l›¤›n temel kayna¤›. duyarl›lar. Kurak iklimlerde
Farkl› tipteki hücre ve yaflayan canl›lar, su kayb›n›
U
bulunamazd›).
Karbondioksit, argon, dokularda farkl› oranlarda önlemek amac›yla çeflitli
ozon, helyum gibi bulunabilen su, genel olarak uyumlar gelifltirmifl
di¤er baz› gazlarla insan vücudunun %65-75’ini olmalar›n›n yan›nda, su
birlikte atmosferimizin oluflturuyor. Bunun nedeni, kayb›na da normalden biraz
%1’lik bölümünü suyun iyi bir çözücü ve iletici daha fazla dayan›kl›lar.
oluflturan su buhar›, olmas›, enzimlerin iflleyifli Örne¤in, bizler
Dünya’n›n farkl› için son derece uygun vücudumuzdaki suyun
bölgelerinde, iklim koflullar sa¤lamas› ve yaklafl›k %12’sini
koflullar›na ba¤l› olarak dolay›s›yla da kimyasal kaybetti¤imiz zaman
farkl› oranlarda tepkimeler için en elveriflli yaflamsal tehlike çanlar›
bulunuyor. Deniz ortam özelli¤ini tafl›mas›. çalmaya bafllamas›na karfl›n,
seviyesinden yükse¤e ç›kt›kça Yaflama ortamlar›na göre, çöl hayvanlar› olarak bilinen
oransal olarak azalma farkl› canl›lar›n vücutlar›nda develer, %40’a varan
gösteren atmosferik su bulunan su oranlar› da oranlarda su kayb›na karfl›
buhar›n›n %99’u farkl›l›k gösteriyor. Örne¤in, dayan›kl›l›k gösterebiliyorlar.
atmosferimizin en alt Suyun canl›lar için bir di¤er
tabakas› olan troposferde önemi de vücut ›s›s›n›
bulunuyor. Atmosferdeki su düzenlemede oynad›¤› rol.
buhar›n›n en önemli rolüyse, Yap›s›ndaki hidrojen
özellikle k›z›lötesi dalga ba¤lar›n›n k›r›labilmesi için
boyundaki günefl ›fl›nlar›n›n ›s›ya gereksinim duyan su
%70’ini so¤urmas›. molekülü, “terleme” yoluyla
Dünyam›z›n kabu¤unun buharlafl›rken, canl›lar› da
yaklafl›k 3/4’ünü kaplayan böylece “serinletmifl” oluyor.
suyun %2’lik bölümü, Deniz Candafl
Kas›m 2005 3 B‹L‹M ve TEKN‹K

4. Nereden Geldi
Bu Kadar Su?
Ünlü bilimkurgu yazar› Arthur C. lar var. Yaklafl›k 4,6 milyar y›l önce
Clarke, gökyüzüne imzas›n› suyla at- oluflan Dünya, “gezegenimsi”
m›fl mavi gezegeni, “Okyanus” ad› aflamas›ndan “gezegen”li¤e
dururken, ‹ngilizce’de geçti¤i bi- ad›m att›¤› s›ralarda atmos-
çimiyle “Earth” (toprak) ad›yla ferden yoksundu. Çevresin-
betimlemenin son derece uy- de kalan gaz (hidrojen,
gunsuz oldu¤unu savunmufl. helyum ve hidrojen içe-
Bizim fazlaca kan›ksam›fl ol- ren baflka gazlar) ve toz
du¤umuz bu mavi rengin, zaman içinde günefl rüz-
gezegenimizi uzaktan göre- gar›yla gezegenden uza-
cek bir uzayl› için, yine bi-
zim için çok kan›ksanm›fl Dünya’n›n sürekli olarak, yaklafl›k
bir ev büyüklü¤ünde kuyrukluy›ld›z
ama çok da çarp›c› bir anlam benzeri cisimlerin bombard›man› al-
tafl›yaca¤› kesin: “Bir su geze- t›nda oldu¤u yolundaki tart›flmal› gö-
geni!” Peki, ama nereden geldi rüfl, son uydu gözlemleri ›fl›¤› alt›nda
bu kadar su? a¤›rl›k kazanmaya bafllam›fl durumda.
Polar uydusu taraf›ndan al›nan bu görün-
Yan›t›n, Dünya’n›n oluflum ve tüdeki “kozmik kartopu” ise, Eylül 1996’da
de¤iflim süreciyle yak›ndan ilgisi, an- Atlas Okyanusu ve bat› Avrupa’n›n 8.000 -
cak bu süreçle ilgili de farkl› senaryo- 24.000 km yukar›s›nda buharlaflm›flt›.
B‹L‹M ve TEKN‹K 4 Kas›m 2005

5. ¤a savrulmufl, ve yedi¤i göktafl› darbe-
leriyle delik deflik hale gelmifl yüze-
yiyle olas›l›kla Ay’›n flimdiki yüzeyin-
den pek de farks›z de¤ildi. Ancak za-
man içinde, üç temel sürecin etkisiyle
yeniden ›s›nmaya bafllad›: içerdi¤i ele-
mentlerde ifllemeye bafllayan radyoak-
tif bozunma süreci, kütleçekimsel s›-
k›flma ve göktafl› çarpmalar›. Süresi
tart›flmal› olmakla birlikte, olas›l›kla
ilk birkaç yüz milyon y›ll›k ömrünün
sonlar›na do¤ru Dünya’n›n iç ›s›s› öy-
le artm›flt› ki, daha d›fl k›s›mlarda ol-
dukça bol olarak bulunan demir eri-
meye ve merkeze do¤ru çökmeye, da-
ha hafif maddeyi (silikon, magnez-
yum, aluminyum, oksijen-ba¤l› bile-
flikler gibi) de yüzeye itmeye bafllad›.
Bu hareketlilikle ›s›nma h›z› daha da
artan Dünya’n›n büyük bir bölümü
‘s›v›laflarak’ ergimifl kayaçlara; yakla- Hubble Uzay Teleskobu taraf›ndan al›nan 5 A¤ustos 2000 tarihli bu görüntü, LINEAR kuyrukluy›ld›z›n› parça-
land›ktan sonra gösteriyor.
fl›k 100 kilometre derinlikte bir mag-
ma okyanusuna dönüflmüfltü. Ergimifl
demirden bir merkezin oluflumuysa, leri bar›nd›ran bir kabuk ve arada da, len gazlar›n oluflturdu¤u ilk atmosfe-
gezegendeki farkl›laflman›n ilk aflama- ergimifl kayaçlar›yla s›v›ms› bir man- rin bafll›ca içeri¤i (oksijenin gaz ola-
s›yd›. Bu farkl›laflma süreciyle Dünya, to. rak kat›l›m› çok daha sonra). Okya-
her yerinde hemen hemen ayn› kimya- Bu ›s›nma ve farkl›laflma sürecinin nuslar, sürecin ikinci yanürünü. Dün-
sal malzemeyi bar›nd›rd›¤› homojen yan ürünlerinden biri, atmosfer. Su ya ›s›n›p erimeye bafllad›kça, mineral-
bir yap›dan, katmanl› bir yap›ya geçifl buhar›, hidrojen gaz›, hidrojen klorid, ler içinde oksijen ve hidrojen biçimin-
yapm›fl olacakt›: yo¤unlaflm›fl ve kat› karbon monoksit, karbon dioksit ve de hapsolmufl olan su, volkanik etkin-
demirden bir merkez, daha hafif ve nitrojen, Dünya’n›n s›cak ve kimyasal likler sonucu çeflitli gazlarla birlikte
daha düflük erime s›cakl›kl› element- olarak hareketli iç k›sm›ndan yükse- yüzeye tafl›n›p onlarla kar›flarak at-
mosferin daha serin üst tabakalar›nda
yo¤unlafl›p bulutlar› oluflturdu. An-
cak afl›r› s›cak yüzeye daha ulaflama-
dan yeniden buharlaflan ya¤murlar›n
yüzey sular›n›, sonuçta da okyanusla-
r› oluflturmalar› için, s›cakl›¤›n yavafl
yavafl düflmesi gerekecekti.
Kaynak,
Kuyrukluy›ld›zlar m›?
K›sa denebilecek bir süre öncesin-
den beri, yukar›daki senaryoya yeni
sahneler de ekleniyor. Bu sahneler-
den bir tanesi, yukar›daki senaryoyu
tümüyle d›fllamamakla birlikte, olduk-
ça çarp›c› bir iddia içeriyor: Gezegeni-
miz atmosferine giren (ve tabii girmifl
olan) kuyrukluy›ld›zlar›n da önemli
su kaynaklar›ndan biri oldu¤u.
1980’lerde iddiay› ilk ortaya atanlar-
dan biri olan Louis Frank (Iowa Üni-
versitesi, ABD) bafllangݍta ciddiye
al›nmam›fl olsa da, 1997’de NASA’n›n
ortaya att›¤› uydu verileri, bu görüflü
destekler nitelikteydi. Veriler, atmos-
Kas›m 2005 5 B‹L‹M ve TEKN‹K

6. ferin üst k›s›mlar›nda o zamana kadar
geçerli olan kuramlar›n öngördü¤ün-
den çok daha fazla su oldu¤unu orta-
ya koymufltu. Bunun akla en uygun
aç›klamas›ysa atmosfere sürekli giren
buz yüklü kuyrukluy›ld›zlardan kay-
naklanan su buhar› olabilirdi. Tabii,
buna karfl›t görüfller de ortaya ç›kt›.
Karfl›tlar›n savunduklar› da, Dün-
ya’da bulunan suyun bilefliminin, kuy-
rukluy›ld›zlarda bulunan suyunkin-
den farkl› olabilece¤i, birçok kuyruk-
luy›ld›z›n içerdi¤i suyun, hidrojenin
daha a¤›r bir izotopunu (döteryum)
bar›nd›ran “a¤›r su”dan oluflmas›yd›;
ki, bu da okyanuslarda bulunan dö-
teryum oranlar›yla tutarl› de¤ildi. An-
cak, bu karfl›t görüfllerin dayand›¤›
örnek say›s›n›n fazla oldu¤u da söyle-
nemez.
fiuras› kesin ki, e¤er savlar gerçek-
ten de do¤ruysa, sonuçlar Dünya’n›n
atmosferi ve okyanuslar›n›n kökeni Suyun Tarihi Yeniden gezegenin magma okyanuslar›yla kapl› olmufl ol-
hakk›nda bildiklerimizi yeniden sor- mas› gereken bir zaman. Sonucun akla ilk getir-
gulamam›za yol açacak, hatta açm›fl Yaz›labilir! di¤i fleyse, Dünya’n›n san›landan çok daha h›zl›
Yeni yeni birikmekte olan baz› jeolojik veriler so¤umufl, suyla san›landan çok daha erken kap-
durumda.
Dünya’da suyun, buna göre de yaflam için gerek- lanm›fl olabilece¤i.
Yeni sahnelerin kat›l›m›yla ortaya Science dergisinde geçti¤imiz May›s ay›nda
li koflullar›n san›landan çok daha önce varolmufl
ç›kmakta olan yeni senaryolardan bi- olabilece¤ine iflaret ediyor. Biliminsanlar›, bili- yay›mlanan ve NASA taraf›ndan desteklenen bir
ri, Dünya’n›n bafllang›çta belki de hiç nen en eski kaya parças›n›n kimyasal bileflimin- baflka araflt›rma da benzer sonuçlar vermifl du-
su içermedi¤i ve belki de suyunun tü- den yola ç›karak Dünya için yeni bir portre orta- rumda. Bu araflt›rman›n y›ld›zlar› da yine 4,4 mil-
münü kuyrukluy›ld›zlar ve sulu gök- ya ç›karmaya bafllad›lar. 4,4 milyar yafl›ndaki ör- yar y›ll›k zirkon kristalleri. Zirkon kristallerinin
ne¤in çizdi¤i tabloda, gençlik y›llar›ndaki Dünya incelenmesi, bunlarda ancak kilden kaynaklanm›fl
tafllar›ndan alm›fl olabilece¤i sav›na olabilecek bir oksijen izotopunun varl›¤›n› belirle-
bir magma okyanusundan çok, sular, karalar,
dayan›yor. Bu kuyrukluy›ld›zlar›n mifl. Ve kil de ancak yüzeydeki suda oluflabildi¤i
hatta yaflama olanak verebilecek koflullarla be-
kayna¤›n›nsa Neptün yak›nlar›ndaki timleniyor. ABD Ulusal Bilim vakf› NSF taraf›n- için, araflt›rmac›lar o s›ralarda okyanuslar›n da
Kuiper Kufla¤› ve Oort Bulutu oldu¤u dan desteklenen projenin ekibinden Margaret varoldu¤u sonucuna ulaflm›fllar. Ekip, zirkon için-
düflünülüyor. Oort Bulutu, Günefl Sis- Leinen, sonuçlar›n› “gezegenimizde s›v›n›n varl›k deki titanyum oran›n› ölçebilen bir de ilginç ‘ter-
mometre’ gelifltirmifl. Buna göre, titanyum düzey-
temi’nin so¤uk, uzak bölgelerini çev- gösterdi¤i en eski tarihlere iliflkin güçlü bir ka-
n›t” olarak betimliyor. “E¤er su, Dünya’n›n ev- leri ne kadar yüksekse, zirkonlar kristalleflti¤i s›-
releyen ve Günefl’ten trilyonlarca kilo- radaki magma s›cakl›¤› da o kadar yüksek demek
rim sürecinde bu kadar erken bir zamanda var
metre uzakl›ktaki bir kuyrukluy›ld›z oluyor. Araflt›rmada kullan›lan zirkonlar›n içerdi-
olduysa, ilkel yaflam›n da bu zamanlarda ortaya
‘kovan›’ . Günefl Sistemi’nin oluflu- ç›km›fl olmas› olanaks›z de¤il.” ¤i titanyum, bunlar›n gerçekten de daha önce sa-
muyla ilgili kuramlara göre bu kuy- Magman›n so¤uyarak granite dönüfltü¤ü sü- n›landan çok daha düflük s›cakl›klarda olufltu¤u-
rukluy›ld›zlar da, Günefl ve gezegenle- reçte oluflan zirkon, kayalar›n jeolojik yafllar›n› nu göstermifl. Araflt›rmac›lar, zirkonlar›n bu ka-
belirlemede kullan›lan bir mineral. Araflt›rmac›- dar ‘düflük’ s›cakl›kta ortaya ç›km›fl olmalar› için
rin içinde olufltu¤u gaz ve toz bulu-
lar Avustralya’n›n bat›s›ndaki kayalardan elde et- tek koflulun, so¤umaktaki magman›n suya doy-
tundan ortaya ç›km›fllar, daha sonra mufl olmas› oldu¤unu söylüyorlar.
tikleri minicik bir zirkon taneci¤i üzerinde analiz-
Jüpiter ve Neptün gibi dev gaz geze- ler yaparak, bundan yaklafl›k 4,4 milyar y›l önce Gerçekten de öyleyse, oldukça çarp›c› bir du-
genlerinin bugün bulundu¤u so¤uk Dünya’n›n s›cakl›¤›n›n 100 °C’ler mertebesine rumla; Dünya’n›n en eski geçmiflinin yeni bir yo-
bölgelerde toplaflm›fllard›. Ancak gaz kadar düflmüfl oldu¤unu bulmufllar. Bu, asl›nda rumuyla karfl›karfl›yay›z.
devlerinin kütleçekim etkisi bunlar›
Günefl Sistemi’nin d›fl›na; kimini Oort mifl ve Ay’›n çukurlu yüzeyine büyük tün, Satürn ve Jüpiter çevresinde ‘ol-
Bulutu’na, kimini de y›ld›zlararas› katk›s› oldu¤u düflünülen bir ‘y›ld›z gunlaflm›fl’ olduklar› ve bu bölgelerde
bofllu¤a f›rlatm›flt›. Oort Bulutu, söz- bombard›man›na’ dikkat çekiyorlar. soygazlardan 6’s›yla (helyum, neon,
gelimi geçmekte olan bir y›ld›z›n küt- Asl›nda, bombard›manda Dünya argon, kripton, ksenon ve radon) zen-
leçekim etkisi gibi etkilerle hareketle- Ay’dan çok daha fazla vurufl alm›fl ve ginleflerek suyun bildi¤imiz farkl› tür-
nerek, baz› kuyrukluy›ld›zlar›n› yeni- Ay, çarp›flmalarla kazand›¤› buzu uza- lerini oluflturduklar› yönünde.
den Günefl Sistemi’nin iç k›s›mlar›na ya teslim ederken, Dünya, sahip oldu- NASA’n›n gözledi¤i ve 2000 y›l›-
do¤ru püstürtüyordu.Yeni senaryo- ¤u daha büyük kritik kütleyle, bu su- n›n Temmuzunda Günefl’e yaklafl›r-
nun yandafl› gökbilimciler, yaklafl›k 4 yun (buzun) büyük bölümünü elinde ken parçalanan “LINEAR” kuyruklu-
milyar y›l önce, Dünya’n›n henüz çok tutabilmiflti. Spekülasyonlar, bu kuy- y›ld›z›, kuyrukluy›ld›z kuram›n›n yan-
genç oldu¤u bir dönemde gerçeklefl- rukluy›ld›zlar›n gaz gezegenleri Nep- dafllar›na büyük destek sunan bulgu-
B‹L‹M ve TEKN‹K 6 Kas›m 2005

7. lar tafl›yan ilk örnek oldu; çünkü Dün-
ya’daki suyla ayn› izotopik bileflime
Geleneksel Geçmifl Tablosu
sahip oldu¤u gösterilen ilk kuyruklu-
y›ld›z da oydu. Tafl›d›¤› su miktar› 3,6
milyon ton olarak hesaplanan, yakla-
fl›k 1 kilometre çap›ndaki LINEAR,
kendi türünden kuyrukluy›ld›zlar›n
tafl›yabilece¤i su miktar›n› göstermesi
bak›m›ndan da bir ilkti. ‹lginç kimya-
s›, onun gerçekten de Jüpiter’in yö-
rüngesine yak›n bir yerlerde ortaya
ç›kt›¤›n› ve son flutu atan›n da Oort
Bulutu oldu¤unu gösteriyordu.
Okyanuslar›m›z› borçlu oldu¤u-
muz etkenlerle ilgili yeni senaryo he-
nüz yaz›lm›fl olmasa da, kuyrukluy›l-
d›zlar›n olas› etkileriyle ilgili son bul-
gular, çal›flmalara ivme kazand›rm›fl
durumda. Kimi biliminsanlar› kuyruk-
luy›ld›zlar›n yaln›zca katk›da bulun- 4,5 Milyar Y›l Önce
mufl olabilece¤inden söz ederken, ki- Dünya’n›n atmosferi bugünkü Venüs gezegeni kadar yo¤undu. Atmosferde-
mileri sular›m›z› tümüyle onlara borç- ki yo¤un toz bulutlar›, çarpan göktafllar›n›n izleriydi. Yaln›zca 100.000 km
lu bile olabilece¤imizi söylemekten uzakl›ktaki Ay, ufukta görünüyordu. Ortada gelgit yüzünden kabar›p alçalacak
denizler olmasa da, yerkabu¤unun ince bölgelerinde magma tabakas› çekim gü-
çekinmiyor. Yan›t, herhalde gelecek
cünden etkileniyordu. Koflullar, en basit yaflam formlar›n›n bile ortaya ç›kmas›-
yeni gözlem ve bulgularda. Avrupa na izin vermiyordu.
Uzay Ajans› ESA’n›n fiubat 2004’te
f›rlat›lan kuyrukluy›ld›z avc›s› Roset-
ta’n›n inifl arac›nda bulunan Ptolemy,
bu amaçla infla edilmifl bir mini-labo- 4,4 Milyar Y›l Önce
ratuvar. Ama bildi¤imiz birfley var ki, Yeryüzünü oluflturan kuvvetlerin
nereden gelmifl olursa olsun, suyu eli- kavgas› henüz sona ermemiflti. Oluflan
mizde tutabilme ayr›cal›¤›m›z, Gü- yer flekilleri bir süre sonra kayboluyor,
de¤ifliyordu. Dünya’ya çarpan göktafl-
nefl’e olan mesafemizin uygunlu¤un-
lar› derin izler b›rak›yor çevresini bi-
dan kaynaklan›yor. Dünya’n›n, biraz çimlendiriyordu. Volkanik etkinlikler
daha yak›n olsa buharlaflmayla, biraz de genç gezegeni lavlarla kapl›yor ve
daha uzak olsa donma yoluyla yitir- yeni yer flekilleri oluflturuyordu.
mifl olaca¤› su, Güneflle aram›zdaki
150 milyon kilometrelik mucizevi me-
safe sayesinde, gezegenimizde gürül
gürül ak›yor.
Zeynep Tozar
Kaynaklar
de Grasse Tyson, N. “Water, Water: Did Cometary Impacts Deliver
Earth’s Entire Oceanic Supply? - Water in Outer Space” Natural
History, May›s 1998
Middleton, C. “The Origin of Water”
http://www.finewaters.com/Newsletter/September_2005/The_Ori-
gin_of_Water.asp
van der Pluijm, B. A. “Earth’s Early Years: Differentiation, Water
and Early Atmosphere” http://www.globalchan-
ge.umich.edu/globalchange1/current/lectures/first_billion_ye-
ars/first_billion_years.html
“A Dying Comet’s Kin May Have Nourished Life on Earth” NASA
Goddard Uzay Uçufl Merkezi Bas›n Bülteni, 21 May›s 2001
(http://www.gsfc.nasa.gov/gsfc/spacesci/origins/linearwa-
ter/linearwater.htm)
“Did Comets Flood Earth’s Oceans?” ESA Bas›n Bülteni, 18 Haziran 4,2 Milyar Y›l Önce
2004 Dünya’n›n cehennemi s›cakl›k dönemini daha serin bir dönem izledi. Atmosfer yavafl yavafl
(http://www.spacedaily.com/news/early-earth-04j.html)
http://www.oceansonline.com/ocean_form.htm “How the Oceans so¤umaya bafllam›flt›. Bu dönemde atmosferde biriken su buhar› yo¤unlaflmaya bafllad› ve sü-
Formed” rekli ya¤murlar›n ya¤d›¤› bir dönem geldi. Ne var ki Dünya hâlâ çok s›cakt› ve ya¤an ya¤mur
“NASA Scientists Confirm Liquid Water on Early Earth”
http://www.spacedaily.com/news/early-earth-05e.html
hemen buharlafl›yordu. Yine de ya¤mur ya¤maya devam etti ve yeryüzü so¤umaya bafllad›. Su
“Earlier Water on Earth? Oldest Rock Suggests Hospitable Young büyük çukurlarda birikmeye bafllad› ve yavafl yavafl denizlerle okyanuslar olufltu. Bu su, yafla-
Planet” http://www.sciencedaily.com/relea- m›n kayna¤› olacakt›. Kimse ilk canl›lar›n ne zaman ne flekilde ortaya ç›kt›¤›n› kesin olarak bil-
ses/2001/01/010111073459.htm
miyor. Ne var ki bu genifl su kitlesi olmasayd› yaflam›n bafllamayaca¤› da bir gerçek.
Kas›m 2005 7 B‹L‹M ve TEKN‹K

8. Dünya’n›n ve
Türkiye’nin Genel
Su Bütçeleri
Yeryüzünün büyük bölümü, yakla- Kalan %80’in çok büyük ço¤unlu¤u in- harlaflmayla atmosfere kar›fl›yor. Geri-
fl›k %70’i suyla kapl›. Yerküredeki top- sanlar›n kullan›m›na uygun de¤il. Ya- ye kalan suyun 158 km3’ü yüzey ak›fl›-
lam 1,4 milyar km3 suyun %2,5’ini tat- ¤›fllar, seller ve akarsulardaki su, ço¤u na, 69 km3’ü yeralt› suyuna dönüflü-
l›su oluflturuyor. Bunun 24,4 milyon zaman insanlar›n de¤erlendiremeyece- yor. Yeralt› suyu, kaynaklarla k›smen
km3’ü, yani yaklafl›k üçte ikisi buzullar- ¤i durumda bulunuyor. Geriye kalan yüzeye ç›karak yüzey ak›fl›yla birlefli-
da bulundu¤undan, karada ve tatl›su- tatl›su yani toplam tatl›suyun %0,08’i yor. Komflu ülkelerden gelen ak›mla
larda yaflayan canl›lar için bu suyun insanlar taraf›ndan kullan›l›yor. da birleflince, toplam yüzey ak›fl› 193
yaln›zca %1 kadar› kullan›labilir du- Yeryüzündeki su döngüsü, kapal› km3 oluyor.
rumda. bir sistem. Bu nedenle, bu oranlar k›sa Yüzey ak›fl›n›n yaklafl›k 8 km3’ü
Yeralt› sular› ve topraktaki nem dönemde y›ldan y›la çok büyük de¤i- (%4) buharlafl›yor. Kalan›n 121 km3’ü
10,7 km3 su bar›nd›r›yor. Tatl›su gölle- flim göstermiyor. Ancak, yeryüzü böl- (%64) denizlere deflarj oluyor, 75
ri ve batakl›klar 0,1 milyon km3, tatl›- gesel olarak ele al›nd›¤›nda, o y›lki ik- km3’üyse (%33) komflu ülkelere ak›yor.
suyun en iyi bilinen formu olan ›rmak- lim durumuna ba¤l› olarak o bölgenin Yeralt› suyunun 11 km3’ü (%16) kom-
lardaysa toplam 0,002 milyon km3 yani su bütçesi farkl›l›k gösterebiliyor. Bu flu ülkelere ak›yor, 30 km3’ü (%44) de-
toplam tatl›suyun 0,01’inden az› bulu- nedenle su bütçesi her ülke ve bölge nizlere boflal›yor.
nuyor. için ç›kart›l›yor ve su kaynaklar›n›n Ülkemizdeki tüketilebilir su kay-
Tatl›suyun ana kayna¤›n›, okyanus planlamas› buna göre yap›l›yor. naklar›na bakacak olursak: 193
yüzeyindeki buharlaflmalar oluflturu- km3’lük toplam yüzey ak›fl›n›n 98
yor. Her y›l ortalama 505 km3 su okya- Türkiye’nin Genel Su km3’ü (%49), 69 km3’lük yeralt› suyu-
nuslardan buharlafl›yor. Bunun yan›n- nun da 12 km3’ü (%17) tüketilebilir du-
da, y›lda 72.000 km3 su da kara yüzey- Bütçesi rumda bulunuyor.
lerinden buharlafl›yor. Buharlaflan su-
yun %80’i ya¤›fl olarak okyanuslara dö- Ülkemizin tatl›suyunun büyük bölü- Alp Ako¤lu
nüyor. Kalan %20 yani 119.000 km3 su münün kayna¤›n› ya¤›fllar oluflturu-
Kaynaklar:
karalara ya¤›fl olarak düflüyor. Bunun yor. Ülkemize bir y›lda düflen ortalama DPT Sekizinci Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan›, Su Havzalar›, Kullan›m› ve
Yönetimi Özel ‹htisas Komisyonu Raporu, Ankara 2001
da 47.000 km3’ü yeralt›na iniyor. ya¤›fl 501 km3. Bunun yan›nda, komflu Hildebrand, P. H., Toward an Improved Understanding of the Global
Buzullarda bulunan tatl›suyu say- ülkelerden ›rmaklarla gelen su miktar› Fresh Water Budget, Symposium on Living with a Limited Wa-
ter Supply 85th Annal Meeting, January 2005, San Diego
mazsak, kalan suyun %20’si insanlar›n yaklafl›k 7 km3. Y›ll›k ortalama ya¤›fl›n Jackson, R.B., et al. , Water in a Changing World, Issues in Echo-
logy, Spring 2001
ulaflamayacaklar› yerlerde bulunuyor. yar›s›ndan fazlas›, yani 274 km3’ü bu- http://www.ec.gc.ca/water/en/info/facts/e_quantity.htm
B‹L‹M ve TEKN‹K 8 Kas›m 2005

9. Türkiye’nin
Su Zengini Bölgesi
Do¤u Anadolu
Do¤u Anadolu Bölgesi sosyoekono-
mik aç›dan ülkemizin en az geliflmifl böl-
gelerinden biri. Bölge ekonomisi, ülke-
nin di¤er bölgelerine göre daha geri kal-
m›fl. Son on y›ll›k geliflme h›z› da Türki-
ye ortalamas›n›n alt›nda. Yani di¤er böl-
gelerimizle k›yaslad›¤›m›zda kolayl›kla
farkedilebilecek bir geliflmifllik fark› söz
konusu. Bunun temel nedeniyse ekono-
misinin sektörel yap›s› ve de¤iflik sektör-
Ülkemizin bölgesel kalk›nma projeleri
lerdeki verimlilik farkl›l›klar› olarak aç›k-
lan›yor. ‹flte bu fark›n azalt›lmas›, böyle- sosyal, çevresel ve mekansal olmak üze- Çiftçi e¤itimi yetersiz oldu¤undan, sudan
ce ulusal bütünlü¤ün ve kentsel alanlara re dört hedef grubu belirlenmifl. Su kay- yeterince ve do¤ru yararlan›lamamakta.
yönelik afl›r› ve plans›z göçün kontrol al- naklar›n›n durumunun saptan›p sorunla- Bu da, büyük emek, zaman ve harcamay-
t›na al›nmas› amac›yla, “Do¤u Anadolu r›n›n giderilmesi, çevresel hedeflerin la oluflan sulama tesislerinin k›sa sürede
Projesi - DAP” ad›yla bir bölgesel kalk›n- amaçlar› aras›nda yer almakta. elden ç›kmas›na neden olmakta.
ma projesi, 1998’de bafllat›ld›. Proje böl- Türkiye’nin önemli akarsular›ndan Bölgede toprak ve su kaynaklar›na
gesel kalk›nmay› hedefleyen entegre bir olan F›rat, Dicle, Aras ve Çoruh nehirleri- iliflkin sorunlardan bir di¤eri de su eroz-
anlay›flla ele al›n›yor. Henüz planlanma nin kayna¤›n› bu bölge oluflturdu¤un- yonu sorunu. Türkiye genelinde var olan
aflamas›nda olan DAP’ta proje alan›; A¤- dan, Do¤u Anadolu bölgesi su kayna¤› su erozyonunun yaklafl›k yüzde 2’si DAP
r›, Bayburt, Gümüflhane, Bingöl, Bitlis, bak›m›ndan ülkemizin en zengin bölgesi; kapsam›ndaki illerde bulunmakta.
Elaz›¤, Erzincan, Erzurum, Hakkari, ülkenin y›ll›k su potansiyelinin 1/3’ü bu- Su erozyonu, di¤er erozyon çeflitleri
Kars, Ardahan, Igd›r, Malatya, Mufl,Tun- rada. Ancak su kaynaklar›n›n gelifltirilme- içerisinde en yayg›n ve en etkilisi. E¤im-
celi ve Van’dan oluflan 16 ili kaps›yor. si, iflletimi, sulama yöntemi seçimi ve su- li arazilerde, bitki örtüsünün zay›flad›¤›
DAP, Güneydo¤u Anadolu Projesi lamayla ilgili çiftçi e¤itimi konular›nda ya da tamamen yok oldu¤u bölgelerde;
(GAP) benzeri bir proje. Ancak GAP ile Türkiye’de oldu¤u gibi bölgede de sorun- ya¤mur damlalar› darbe etkisiyle bir k›-
k›yasland›¤›nda baz› farkl›l›klar› var. Ör- lar mevcut. Örne¤in, su kaynaklar› yöne- s›m toprak parças›n› yerinden kopararak
ne¤in, GAP kamu a¤›rl›kl› bir projeyken timindeki sorunlar nedeniyle, sulu tar›m parçalamakta ve böylelikle yüzeysel ak›-
DAP’ta kamunun oluflturaca¤› alt yap›ya arazileri bofl b›rak›lmakta; düflük sulama fla geçen ya¤mur sular›, parçalad›¤› top-
özel sektörün getirece¤i olanaklarla Do- rand›man› ve uygun olmayan bitki dese- rak parçalar›n› sürükleyerek afla¤›lara ta-
¤u Anadolu Bölgesi’nin kalk›nd›r›lmas› ninden dolay›, su yetersizli¤i ve yüksek fl›makta. Yüzeysel ak›fl halindeki sular
hedefleniyor. Atatürk, F›rat, ‹nönü, Kaf- iflletme masraflar› ortaya ç›kmakta. Bitki afla¤›lara indikçe, di¤er yüzeysel ak›fl su-
kas ve Yüzüncü Y›l Üniversitelerinden sulama planlamas›n›n, yani suyun ne za- lar›yla birleflerek güçlenmekte ve gide-
onlarca ö¤retim üyesi ve uzman, proje- man ve ne miktarda verilece¤i ve uygun rek tafl›ma gücü artmakta. Bu da, ak›fl
nin yaflama geçirilmesi için çal›flmalarda sulama yönteminin su kalitesi, toprak sular›n›n beraberinde tafl›d›¤› toprak ve
bulunuyor. özellikleri ve bitki cinsine göre saptanma- iri materyal miktar›n›n ço¤alarak, taflk›n
Do¤u Anadolu Projesi Ana Plan›n›n s› konusunun çiftçilerce yeterince bilin- fleklinde akan ve büyük zararlara yol
temel hedefi, bölgenin kendi potansiyel- memesi nedeniyle, bitkisel üretimde kali- açan seller ortaya ç›karmakta. Su erozyo-
lerini harekete geçirecek ortam›n yarat›l- te ve verim düflmekte, ayr›ca suyun ve- nu büyük derelerin ve yar›klar›n oluflu-
mas›n› sa¤lamak. Bunun için, ekonomik, rimli kullan›m› da mümkün olmamakta. muna da yol açmakta. Yine taban sular›-
n›n yeteri kadar beslenememesi kurakl›-
¤› beraberinde getirmekte Besin madde-
leri yönünden çok zengin olan yüzey
topra¤› su erozyonu sonucu kaybolmak-
ta, toprak fakirlefltirmekte ve topra¤›n
verimini geri dönülmeyecek biçimde düfl-
mekte. DAP’yle bu soruna çözüm getire-
cek çal›flmalar da planlan›yor.
Gülgûn Akbaba
http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/dap/
Kas›m 2005 9 B‹L‹M ve TEKN‹K

10. biz de elimizden gelen çabay› gösteri-
yoruz. Senaryoya göre, insanl›k okya-
nuslar›n buharlaflt›¤›n› göremeyecek
belki ama küresel ›s›nma, sanayilefl-
meyle birlikte artan kirlilik ya da afl›-
r› nüfus art›fl› gibi nedenler yüzünden
önümüzdeki birkaç on y›l içinde çok
ciddi su s›k›nt›s› çekilece¤ini biliyo-
ruz.
Küresel ›s›nma nedeniyle dünyan›n
bafl›na gelebilecekler konusunda en
önemli ipuçlar›n› öncelikle 20. yüzy›l-
da gözlenen de¤iflimler oluflturuyor.
Bu yüzy›lda, deniz seviyelerinde yak-
lafl›k 25 cm’lik bir art›fl oldu, önemli
buzullar›n bir k›sm› yitirildi, bir k›s-
m›nda da önemli oranlarda geri çekil-
meler gözlendi, dünyan›n çeflitli yerle-
rinde ya¤›fl miktarlar› de¤iflti, göl su-
lar›n›n s›cakl›klar›yla dünyan›n kimi
bölgelerinde yaflanan f›rt›nalar ve sel-
ler artt›. Bütün bunlar›n yan› s›ra,
geçti¤imiz yüzy›lda dünyan›n s›cakl›-
¤› yaklafl›k 0,6 °C kadar artt›. Son yir-
mi y›lsa, bu art›fl›n en yüksek oldu¤u
dönem. Yaln›zca 0,6 °C’lik bu art›fl›n
küçümsenecek bir miktar olmad›¤›
çok aç›k. Bu nedenle bilimadamlar›,
gelecekte yerkürenin s›cakl›¤›nda ya-
flanacak 1,4 – 5,8 °C’lik art›fl›n yol
açaca¤› sonuçlar› öngörebilmek için
çeflitli iklim modelleri gelifltiriyorlar.
Ne var ki, atmosfere sera gaz› sal›-
Suyumuz
m›ndan hemen vazgeçsek bile, bu
gazlar daha y›llarca atmosferde kal-
maya devam edecekleri için dünyam›z
bir süre daha ›s›nacak. Ayr›ca, deniz
Biterse?
suyu seviyelerinde 9 – 88 cm’lik bir
yükselme ve buna ba¤l› olarak k›y› fle-
ritlerinde erozyon ve su basmalar› ya-
flanaca¤›, ormanlar, sulak alanlar gibi
Dünyada yaklafl›k 1,4 milyar kifli log Peter Ward’›n yapt›¤› çal›flmada do¤al ekosistemler üzerinde büyük
yeterli içme suyundan, 2,3 milyar ki- Dünya’n›n ortaya ç›k›fl›ndan bu yana bask›lar oluflaca¤›, böcek ve kemirgen
fliyse sa¤l›kl› sudan yoksun. Her y›l geçen her bir milyar y›l, kozmik za- hayvanlar›n tafl›d›klar› hastal›klar yü-
ortalama 7 milyon kifli suyla ilgili has- manda bir saate karfl›l›k kabul edil- zünden sa¤l›k sorunlar›n›n artaca¤›,
tal›klar yüzünden yaflam›n› kaybedi- mifl. Buna göre, flu anda 4,5 olan saat artan s›cakl›k yüzünden kimi bölge-
yor. Dünyan›n 1/3’ü önemli boyutlar- 12’ye geldi¤inde, yani 7,5 y›l sonra, lerde tar›m›n çok zarara u¤rayaca¤›,
da su s›k›nt›s› çekerken bu oran›n bir- giderek genifllemekte olan Günefl kurakl›k ve temiz su s›k›nt›s›n›n bafl
kaç on y›l içinde daha da artaca¤› ön- Dünya’y› yutacak. Ancak, canl›lar›n gösterece¤i, bölgesel su dengelerinde
görülüyor. Su, yaflam›n devam› için Dünya üzerindeki ömürleri o kadar bozulmalar›n, yüzey ak›fl› ve toprak
olmazsa olmazlardan! Ne var ki, sa¤- uzun olmayacak. Araflt›rmaya göre neminde de¤iflimlerin olaca¤›, Hollan-
l›kl› biçimde kullan›labilir su miktar› yaln›zca yar›m saatlik ömrümüz kald›; da, Bangladefl ya da Mississippi delta-
her geçen gün azal›yor. saat 5’i gösterdi¤inde hayvan ve bitki- s› gibi alçak bölgelerde ciddi toprak
Dünyan›n yafl› belli; 4,5 milyar! He- ler yeryüzündeki yaflamlar›na veda kay›plar› olaca¤› ve göçlerin yaflana-
nüz ergenlik döneminde say›labilir. edecekler. Saat 8’i vurdu¤undaysa, ca¤› söyleniyor. Ayr›ca ›s›nmayla bir-
Biliminsanlar› dünyan›n sonuna daha okyanuslar buharlaflacak. Bu senaryo- likte daha fazla su buharlaflacak, bu
7,5 milyar y›l oldu¤unu söylüyorlar. da insan›n etkin bir rolü yok; her fle- da kimi bölgelerde ya¤›fllar›n artmas›-
Washington Üniversitesi’nden astrofi- yin sorumlusu Günefl. Ne var ki, Dün- na yol açacak. Sert ve sürekli rüzgâr-
zikçi Donald Brownlee ve paleonto- ya’n›n sonunu haz›rlamak konusunda larsa, suyun topraktan daha h›zl› bir
B‹L‹M ve TEKN‹K 10 Kas›m 2005

11. biçimde buharlaflmas›na yol açacak. rünmüyor. Ülkemizdeyse,
Böylece kimi bölgeler daha önce ol- 2000 y›l› verilerine göre kifli
du¤undan daha kurak olacaklar. bafl›na düflen y›ll›k su mik-
tar› 2615 m3, kullan›labilir
Türkiye’yi Neler miktarsa yaklafl›k 1700 m3.
Kifli bafl›na düflen y›ll›k orta-
Bekliyor? lama su miktar› 10.000 m3’ün
Türkiye için gelifltirilen se- üzerinde olan ülkelerin su zen-
naryolarda da durum pek gini olarak kabul edildi¤i düflü-
parlak görünmüyor. Bu mo- nülürse, Türkiye su bak›m›ndan
dellemelerden birinde, atmos- pek zengin bir ülke say›lmaz.
ferdeki CO2 birikimini azalt- Özellikle küresel ›s›nman›n yol
mak için hiçbir önlem al›nmad›- açabilece¤i sonuçlarla ilgili hesap-
¤›nda 2080’lere kadar Türki- lama ve tahminler, Türkiye’nin de
ye’de y›ll›k ortalama s›cakl›klarda içinde bulundu¤u Güneydo¤u Avrupa
3 – 4 °C art›fl (1961 – 1990 verileri bölgesinde kimi de¤iflikliklerin olaca-
temel al›nm›fl), ya¤›fllarda 0 – 1 ¤›n› gösteriyor. Buna göre, toprak
mm/gün azal›fl, akarsular›n y›ll›k ma, CO2 birikimini 750 ppm’de dur- nemlili¤inde de¤iflimler olaca¤›, s›cak-
ak›mlar›nda % 20 – 50 azal›fl, tar›msal duran senaryoya göre akarsu ak›mla- l›¤›n 2 °C artt›¤› ve ya¤›fl miktar›n›n
üretimde % 0 – 2,5’lik azal›fl bekleni- r›nda % 5 – 25’lik azalma, 550 de¤iflmedi¤i durumlarda bile yüzey
yor. CO2 birikimlerini 750 ppm’de ppm’de durduran senaryoya göreyse ak›fllar›nda % 4 – 37 aras›nda, 4 °C
durdurmay› öngören senaryoya göre, % 0 – 15’lik azalma öngörülüyor. CO2 artt›¤› senaryodaysa % 8 – 91 aras›n-
s›cakl›k art›fl› 2 – 3 °C olurken, CO2 birikimi bu iki de¤erde durduruldu- da bir azalma olaca¤› ve yüzey ak›flla-
birikimi 550 ppm’de durduruldu¤un- ¤unda tar›msal üretimimizde 2080’li r›ndaki en büyük düflüflünse Cizre –
daysa, 1 – 2 °C art›fl öngörülüyor. Yi- y›llara kadar % 0 – 2,5’lik bir art›fl Urfa – Harran havzas›nda görülece¤i
ne bu iki senaryoya göre, y›ll›k ortala- bekleniyor. gibi olumsuzluklar ortaya ç›kacak.
ma ya¤›fllarda 0 – 0,5 mm/gün azal- Asl›nda tek sorunumuz küresel Ayr›ca, buharlaflman›n ve yaz aylar›n-
›s›nma de¤il elbette; sürekli artan nü- da kurakl›¤›n artaca¤›, iç sularda ya-
fus da kifli bafl›na düflen su miktar›n›n flayan bal›k türlerinde azalma olaca¤›,
Görünür azalmas›nda önemli etkenlerden. Ör- arazi kullan›m›nda meydana gelecek
Dalgaboyunda ne¤in, 1970’te kifli bafl›na düflen su de¤ifliklikler nedeniyle erozyonun ar-
Günefl Ifl›¤› miktar›n›n, 1995’e gelindi¤inde artan taca¤› söyleniyor.
Is›
nüfus nedeniyle % 37 oran›nda azald›- Türkiye bütün bunlarla bafla ç›ka-
¤› söyleniyor. Dünya nüfusunun art- bilmek için bir acil durum plan› yap-
maya devam etti¤i düflünülürse, bizi mak zorunda. Bu plan genellikle iki
bekleyen senaryo hiç de iç aç›c› gö- ana bileflene dayan›yor: Talebin karfl›-
Dünya Sera gazlar›
Kas›m 2005 11 B‹L‹M ve TEKN‹K

12. flanacaksa, bu sorunlar›n ciddi boyut-
lara eriflmesinden çekiniliyor. Türki-
ye’nin s›n›r aflan sular›n yönetimi ko-
nusunda belirledi¤i birtak›m ilkeler
var. Buna göre:
- Su en temel insan gereksinimi ve
hakk›d›r.
- Bir nehrin topraklar›ndan geçti¤i
her ülke, kendi topraklar› dahilinde
s›n›r aflan sular›n kullan›m hakk›na
sahiptir.
- Bu ülkeler kendi kullan›mlar›n›n
di¤er ülkelere “ciddi bir zarar” verme-
yece¤inden emin olmal›d›r.
- S›n›r aflan sular eflit ve uygun bi-
çimde kullan›lmal›d›r.
- Eflit kullan›m, ülkeler aras›nda s›-
n›r aflan sular›n kullan›m›n›n eflit da-
¤›l›m› anlam›na gelmemektedir.
Ayr›ca Uluslararas› Su Haklar› Ya-
sas› ve Uluslararas› Su Komisyo-
nu’nca belirlenen baz› maddelere gö-
re su sorunlar›n›n çözümünde “Hak-
ça Kullan›m ‹lkleri” benimseniyor.
lanmas› için yeni kaynaklar›n bulun- ruyor. Bu potansiyelinin yaklafl›k Buna göre, ilgili ülkelerin su yoluna
mas› ya da art›r›lmas› ve talebin azal- 1/3’ü Dicle ve F›rat nehirlerince sa¤- katk›lar›, su gereksinimleri, sular› de-
t›lmas›. Yeni kaynaklar›n bulunmas› lan›yor. Türkiye’de do¤up Suriye ve ¤erlendirme ve depolama konusunda
elbette her zaman kolay de¤il. Bunun Irak’tan geçerek denize dökülen bu ald›klar› önlemler, gereksinimlerini
bir yolunun, uzaktaki baflka kaynakla- iki nehrin toplam su potansiyeli, Nil baflka havzalardan karfl›lama olas›l›k-
r›n çeflitli yollarla tafl›nmas› olabilece- nehrininkine yak›n. Di¤er bölgeleri- lar› gibi noktalar göz önünde bulun-
¤i söylenirken, yüzeysel kaynaklar›n mize oranla daha az ya¤›fl alan Gü- duruluyor.
biriktirme haznelerinin hacimlerinin neydo¤u Anadolu Bölgesi’nden geçen
art›r›lmas›, yeralt› su kaynaklar›n›n Dicle ve F›rat nehirlerinin potansiye- Elif Y›lmaz
beslenmesi ve depolanarak kullan›l- linden yararlanabilmek için 1960’l›
Kaynaklar:
mas› ya da at›k sular›n yeniden kulla- y›llardan beri çeflitli projeler gelifltiri- Türkefl M., “‹klim De¤iflikli¤i:Türkiye-‹klim De¤iflikli¤i Çerçeve Sözlefl-
n›m›n› olas› k›lan ar›tma tesislerinin liyor. Ne var ki, özellikle bu nehirle- mesi ‹liflkileri ve ‹klim De¤iflikli¤i Politikalar›”, Vizyon 2023: Bi-
lim ve Teknolji Stratejileri Teknoloji Öngörü Projesi, Çevre ve
kurulmas› gibi yöntemler de genel ka- rin sular›n›n paylafl›m›, komflular›m›z Sürdürülebilir Kalk›nma Paneli Vizyon ve Öngörü Raporu, 2002
fien Z., “‹klim De¤iflikli¤i ve Türkiye Su Kaynaklar›na Etkileri”, ‹klim
bul görüyor. Talebin azalt›lmas›ysa, Suriye ve Irak’la aram›zda birtak›m De¤iflikli¤i ve Türkiye Su Kaynaklar›na Etkisi, Su Vakf› Yay›nla-
suyun birim fiyat›nda art›fl, su k›s›tla- sorunlara yol aç›yor. Biliminsanlar›- r›, 2002
Kömüflçü, A. Ü., “Küresel ‹klim De¤iflikli¤i: Küresel ve Bölgesel Hid-
mas›, su kaynaklar›n›n korunma alt›- n›n söyledi¤i gibi, e¤er yak›n gelecek- rolojik Etkileri”, ‹klim De¤iflikli¤i ve Türkiye Su Kaynaklar›na
Etkisi, Su Vakf› Yay›nlar›, 2002
na al›nmas› ya da su gereksiniminin te Ortado¤u’da ciddi su s›k›nt›lar› ya-
mümkün olan en düflük ve en uygun
düzeyde karfl›lanabilmesi için gerekli
planlar›n uygulamaya geçirilmesi gibi
yöntemlerle sa¤lanmaya çal›fl›labilir.
Su yönetimi konusunda gösterile-
cek olan duyarl›l›k kadar önemli olan
bir baflka konu daha var. Türkiye,
komflu ülkelerle uzun dönemli iliflki-
lerinde de iklim de¤iflikli¤i nedeniyle
yaflanacak “su fakirleflmesi”ni göz
önünde bulundurmal›. Özellikle gü-
ney komflular›m›z olan Suriye ve
Irak’ta küresel ›s›nman›n sular üze-
rindeki etkisinin daha fliddetli olaca¤›
söyleniyor.
Türkiye’nin 234 milyar m3 olan
yenilenebilir su potansiyelinin 193
milyar m3’ünü yer üstü sular› olufltu-
B‹L‹M ve TEKN‹K 12 Kas›m 2005

13. Diplomasinin Oda¤›ndaki Su
.
Dünya’da ve özellikle bölgemizde kifli bafl›na
düflen su miktar›n›n h›zla azalmas›, s›n›r aflan su-
lar›, gerginliklerin ve uluslararas› iliflkilerin mer-
kezine tafl›m›fl bulunuyor. Hacettepe Üniversitesi
Uluslararas› ‹liflkiler Bölümü, Stratejik Araflt›rma-
lar Merkezi Müdür Yard›mc›s›, Doç. Dr. Sencer
‹mer, bu konudaki görüfllerini dergimizle paylafl-
t›.
BTD - Sular›n azalmas›n›n Türkiye aç›s›ndan
politik sonuçlar› neler olabilir? Türkiye’nin bu ko-
nuda plan ve projeleri var m›?
‹çinde yaflad›¤›m›z Ortado¤u ve Kuzey Afrika
bölgeleri, dünyada kifli bafl›na suyun en az miktar-
da düfltü¤ü yerler. Toplam tatl› su kaynaklar› dün-
yada mevcut suyun % 2,5’i. Bunun da % 70’i bu-
zullar›n alt›nda bulunuyor. Bizim kullanabildi¤i-
miz yeralt› ve üstü kaynaklar, geriye kalan %
30’luk k›sm›n % 1’i. Bu da afla¤› yukar› 9 bin
km3’e karfl›l›k geliyor. Biz flimdilik bu suyun %
50’sini kullan›yoruz, önümüzdeki yirmi y›l içinde
de % 70’ini kullanaca¤›m›z› düflünüyoruz. Bu 9
bin km3 suyu dünya nüfusuna bölersek afla¤› yu- Manavgat Suyu Projesi. Manavgat Nehri’nin kulla- Ne yaz›k ki bölgedeki bu sorun uluslararas›
kar› 1600 m3 gibi bir say› ç›kar. Türkiye’de kifli n›lmayan (denize akan) yaklafl›k 4,5 milyar m3’lük hukukla çözülemiyor. Çözüm, ülkelerin egemen
bafl›na düflen su miktar›ysa ortalama y›ll›k 1700 suyunun 200 milyon m3’ünü de¤erlendirmek için iradelerine dayanan ülkeler aras› ikili anlaflmalar-
m3. Asl›nda su bak›m›ndan zengin say›lmay›z; bu projeye 150 milyon dolarl›k yat›r›m yap›ld›. Bu la mümkün olabiliyor. Ne var ki, afla¤› k›y›dafl ül-
ama bir aç›dan da yaflad›¤›m›z bölgede en iyi du- su, komflular›m›za bölgede bar›fla katk›da bulun- keler kimi zaman kullan›m önceli¤i konusunda ›s-
rumda olan ülkelerden biriyiz. Bu bölgede 300 mak üzere sat›fla sunuluyor. Bunun 50 milyon rarc› olunca çözümden uzaklafl›l›yor. Oysa uyul-
milyon kifli yafl›yor, kifli bafl›na düflen y›ll›k su mas› gereken, hakkaniyete dayal› biçimde suyun
m3’üne ‹srail talip oldu ama, bildi¤im kadar›yla
miktar› 1000 m3’ün alt›nda. Yirmi y›l sonraysa ülkeler aras›nda en uygun olarak kullan›lmas› il-
henüz bu al›m gerçekleflmedi. Türkiye’nin teklif
nüfusun 600 milyona ulaflmas› bekleniyor. Bölge, kesidir.
etti¤i fiyat 1 m3 için 20 - 25 cent (biz Ankara’da Su sorunun en ak›ll›ca çözümlerinden biri de,
su bak›m›ndan dünyan›n en zor durumda olan suyun m3’ne 45 cent ödüyoruz), ‹srail bu rakam›
bölgesi. Bu nedenle de, bölgede çat›flmalar eksik suyun efektif kullan›m›n›n sa¤lanmas›d›r. Bunun
10 cent’e çekmek istiyor. Bugün deniz suyunun için de, hangi ürünleri nerede yetifltirmek gerek,
olmuyor. Artan nüfus nedeniyle su konusunda
ar›t›lmas›n›n maliyeti 1 – 3 dolar aras›nda de¤ifli- nerede daha az suya gereksinim duyuluyor gibi
önümüzdeki dönemde bölgeden Türkiye üzerine
yor. Ayr›ca bu su, o yöntemle elde edilecek sudan noktalara aç›kl›k getirmek gerekiyor. Her ürünün
çok büyük politik bask›lar gelecek. Hatta Avrupa
çok daha kaliteli. Bir di¤er projemizse Bar›fl Suyu üretilmesinde gereken su miktar›na sanal su deni-
Birli¤i’nden bu tür bask›lar gelmeye bafllad› bile.
Projesi. 1986’da gündeme gelen projede, Seyhan yor. 1 kg bu¤day üretmek için 1 – 2 m3 suya ge-
En önemli su kaynaklar›m›z olan F›rat ve Dicle ne-
ve Ceyhan nehirlerinin kullan›lmayan sular›ndan 6 reksinim duyuluyorken, 1 kg dana eti için gerek-
hirlerinin uluslararas› bir su idaresinin yönetimine
verilmesi isteniyor. Bu, Türkiye’nin egemenlik milyon m3’ünün iki güzergâh üzerinden sat›fl› söz li su miktar› 13 m3. Demek ki, su kullan›m›nda
haklar›na sald›r›d›r. Ortado¤u ülkelerinin Türki- konusuydu: Suriye, Ürdün üzerinden Suudi Ara- beslenme al›flkanl›klar› çok önemli. Ülkelerin su
ye’nin su kaynaklar› üzerinde gözünün olmas› da bistan’a kadar uzanan bat› hatt› ve Suriye, Ku- potansiyellerine uygun beslenme biçimlerini be-
bizim için ciddi bir s›k›nt›d›r. veyt, Birleflik Arap Emirlikleri ve Dubai’ye kadar nimsemeleri gerekiyor. Suyun ürünlere yönlendi-
GAP yaln›zca Türkiye için de¤il, tüm bölge uzanan do¤u hatt›. Bu sayede her iki hattan 6 – rilmesi kadar, sulamada kullan›lan yöntemler de
için hem sulama, hem enerji elde etme, hem de 7 milyon insana günlük olarak 400 litre su sa¤la- çok önemli. F›skiye yoluyla ya da en geliflmifl yön-
g›da güvenli¤i aç›s›ndan çok önemli bir proje. An- nacakt›. Suyun m3’ünün maliyetinin 80 cent – 1 tem olan damlatma yoluyla sulama yöntemleri bu
cak, çeflitli bask›lar nedeniyle GAP bitirilemedi. dolar civar›nda oldu¤u projenin maliyeti, 24 mil- aç›dan önem kazan›yor. Almanya’da yap›lan bir
GAP bitmifl olsayd›, 1,7 milyon hektarl›k bir alan yar dolar. Bu asl›nda Türkiye’nin para kazanmak- çal›flmada, e¤er uygun yöntem seçilebilirse tar›m-
sulanabilecekti. Oysa, flu anda sulanabilen alan tan çok, bölge bar›fl›na bir miktar katk›da bulun- da kullan›lan sulamada % 40 oran›nda tasarruf et-
ancak 200 bin hektar civar›nda. Komflular›m›z›n mak amac›yla yapt›¤› bir giriflim. Ne var ki, bölge menin mümkün oldu¤u ortaya ç›kar›ld›. Üç Afla-
bir k›sm› bundan memnun; çünkü bu sular›n ta- ülkeleri bu plana s›cak bakmad›lar. mal› Plan’da GAP bölgesi için düflünülenlerden bi-
r›mda kullan›lmas›ndan rahats›zlar. Ancak bizim Türkiye’nin çözüme yönelik bir di¤er giriflimi ri, suyun efektif kullan›m›n› mümkün k›lmak. An-
buna ihtiyac›m›z var. Nüfusumuz sürekli art›fl gös- de F›rat ve Dicle Havzas› S›n›r Aflan Sular›n›n cak, bunu tüm Türkiye için düflünmek zorunday›z.
teriyor; ama su kaynaklar›m›zda bir art›fl yok. Hakça, Ak›lc› ve Optimum Kullan›m› için Üç Afla- Kanalizasyon ve at›k su ar›tma tesislerinin olma-
1993’te Türkiye’de kifli bafl›na düflen y›ll›k ortala- mal› Plan. Bu plan özelikle güney komflumuz Su- mas› da özellikle yeralt› sular› için önemli bir teh-
ma su miktar› 1830 m3’ken, 2020’de bu miktar riye ve Irak’a teklif edildi. Planda, bu üç ülkede dit oldu¤u için yapmam›z gerekenler listesine bu
genel olarak su ve toprak kaynaklar›n›n envanter- tür tesislerin yap›m›n›n da eklenmesi gerekiyor.
1000 m3’e düflecek. Bu da, su fakiri durumuna
lerinin ç›kar›lmas› ve bu kaynaklar›n de¤erlendi- Bunlar yap›lmad›¤› sürece de zaten az olan kay-
düflmemiz anlam›na geliyor. Ama bölgedeki ‹sra-
rilmesi esas al›n›yor. Bu sayede o bölgede g›da naklar iyice azal›yor. Uzun vadedeyse, yeni tekno-
il, Filistin, Ürdün gibi ülkelerin mevcut su potan-
güvenli¤i aç›s›ndan yap›lmas› gereken fleylerin lojiler ve ucuz enerji kaynaklar›yla deniz suyun-
siyelleriyle bile yaflamalar› mümkün görünmüyor.
saptanmas› ve sanayi ve evsel gereksinimlerin dan su ar›tma iflleminin gerçeklefltirilmesi zorun-
Bu durum da bölgede çok büyük bir bask› ve so-
karfl›lanmas› için ayr›lacak su miktar›n›n belirlen- lu gibi görünüyor.
run oluflturuyor.
mesi kolaylaflacak. Ne var ki, Türkiye’nin bu giri- Türkiye’nin tüm bunlar› karfl›lamak üzere bir
Peki, bu sorun çözülemez mi? Bunun için Tür-
flimi de yan›ts›z kald›. Ancak son zamanlarda Su- plan› yok. Bunun için belki bir su merkezi kurul-
kiye’nin çok olumlu yaklafl›mlar› var. Türkiye
riye ile aram›zda Üç Aflamal› Plan konusunda mal› ve konu tüm yönleriyle ele al›n›p uzun vade-
komflular›na bu aç›dan yararl› hizmetler sunmak
olumlu geliflmeler yaflan›yor. li stratejiler belirlenmeli.
için birkaç önemli ad›m att›. Bunlardan bir tanesi
Kas›m 2005 13 B‹L‹M ve TEKN‹K

14. ‹çme Suyu
kifli bafl›na düflen y›ll›k su miktar› 3.400 m3’ken zuldu¤unu gösteriyor.
bu rakam, Afrika’da 7.000 m3, Okyanusya’da Kimi uzmanlar da, birçok ülkede % 30’dan faz-
la suyun da¤›tma sistemi içinde yitirildi¤ine iflaret
70.000 m3, Norveç, Kanada, Yeni Zelanda gibi ül-
ederek, su kaynaklar›n›n etkin ve sürdürülebilir
kelerde 100.000 m3’e ç›k›yor, kimi Kuzey Afrika kullan›lmamas›n› daha ciddi buluyorlar. Uzmanla-
ve Orta Do¤u ülkelerindeyse 100 m3’e kadar ini- r›n flikayet etti¤i bir konu da su sorununa yerel çö-
yor. Üstelik, tarih boyunca yaflanan su savafllar›n›n zümler bulunmamas›. Dünyada örnekleri de olan
da bir uzant›s› olarak kaynaklar›n iki ya da daha ya¤mur ve sis suyunu toplama, günefl arac›l›¤›yla
fazla ülke taraf›ndan paylafl›lmas›, su sorununu kö- suyu dezenfekte etme gibi yerel çözümlerin yay-
rüklüyor. fiu anda bu durumda olan 263 havza g›nlaflt›r›lmas› ve gelifltirilmesi gerekti¤ini söylü-
var. Bu havzalar›n bulundu¤u ülkelerde dünya nü- yorlar.
Su zengini bir gezegende yaflamam›za karfl›n fusunun % 40’› yafl›yor. fiimdilik içme suyu kaynaklar›m›z›n ço¤unu yü-
“su kaynaklar›” bak›m›ndan fakir olmam›z›n arka- Sanayileflmeyle birlikte ortaya ç›kan çevre kir- zey sular› ve yeralt› sular› oluflturuyor. Sözünü et-
s›ndaki tablo flöyle: Dünya su varl›¤›, yaklafl›k 1,4 lili¤inden tutun tar›m, sanayi ve enerji üretiminin ti¤imiz gibi içme suyu elde etmede yüzey sular›n›n
artmas›, bu üretimlerin sürdürülebilir olmamas›, kullan›m› daha yo¤un. Çünkü, suyun ar›t›lmas› ka-
milyar km3 olarak tahmin ediliyor. Uzmanlar, bu-
nüfusun ço¤almas›, kentleflme, ormanlar›n tahribi, r›fl›k teknikler ve teknolojiler gerektirmiyor. Yüzey
nun % 0,08’inden bile az›n›n insan kullan›m›na uy-
küresel ›s›nma ve kurakl›¤a kadar birçok etken de sular›, neredeyse M›s›rl›lardan beri do¤rudan ya
gun oldu¤unu söylüyorlar. Bu, tüm dünya suyu bir
su kaynaklar›n›n azalmas›na, kalitesinin bozulma- da barajlar arac›l›¤›yla ar›t›larak temiz ve sa¤l›kl›
küvet içinde toplansa, neredeyse bir kafl›k su de-
s›na neden oluyor. Bunlar›n aras›nda nüfus art›fl› su elde ediliyor. ‹lk bafllarda istenmeyen parçac›k-
mek! Bu bir kafl›¤›n da hesab› var. Dünya su var-
ve çevre kirlili¤i sivriliyor. Küresel olarak y›ll›k su lar›n filtrasyonu üzerine kurulu ar›t›m ifllemlerine,
l›¤›n›n % 2,5’u tatl›. Su kaynaklar›, insan kullan›-
gereksinimini 12,5-14 milyar m3 olarak tahmin 19. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan bafllayarak suyla ge-
m›na uygun ya da bu potansiyeli tafl›yan kaynaklar
eden uzmanlar, 1989 y›l›nda kifli bafl›na düflen çen hastal›klar›n önlenmesine yönelik dezenfeksi-
olarak tan›mlan›yor. Ancak, tatl› suyun tamam› su
9.000 m3 su miktar›n›n, 2000 y›l›nda 7.800 m3’e yon da eklenmifl durumda. Her y›l, yaklafl›k 5 mil-
kaynaklar› olarak kullan›lam›yor. Çünkü, tatl› su-
düfltü¤üne dikkat çekerek, 2025 y›l›nda 8 milya- yon insan›n sudan kapt›¤› hastal›klardan öldü¤üne
yun büyük bölümü, da¤lar›n tepeleri, buz da¤lar›,
r›n üzerine ç›kmas› beklenen dünya nüfusuyla dü- iliflkin istatistikler, su ar›t›m› sonunda temiz ve
buzullar ve yeralt› sular›nda “gömülü”. Akarsular,
flüflün 5.100 m3’e kadar devam edece¤ini bildiri- sa¤l›kl› su elde etmenin önemini gösteriyor. Su
göller ve batakl›klar gibi yüzey sular›, tatl› suyun
yorlar. Birçok geliflmekte olan ülke, sa¤l›kl› bir in- ar›t›m›na yönelik teknolojiler iki kolda gelifliyor.
yaln›zca % 0,3’ünü oluflturuyor. ‹çme suyu olarak
Birincisi; düflük hacimli su gereksinimini karfl›la-
en önemli kayna¤›m›z da bu yenilenebilir yüzey su- san›n y›ll›k gereksinimi olan en az 1.700 m3 suyu
maya yönelik paket ar›tma sistemleri üzerine. Bu
lar›. Yüzey sular›n›n kayna¤›ysa su döngüsü. Su vatandafllar›na sa¤layam›yor. Birleflmifl Milletler’in sistemlerle genelde kuyu suyunun bulan›kl›¤›n›n
döngüsü arac›l›¤›yla karalara düflen y›ll›k ya¤›fl su raporuna göre, geliflmekte olan ülkelerin yar›s› giderilmesi, yumuflat›lmas› gibi ifllemler gerçeklefl-
miktar› 119 bin km3. Bunun büyük bölümü buhar- su k›tl›¤› çekiyor. Dünyada 1,1 milyar insan yeter- tiriliyor. Bir de, büyük hacimli su gereksimini kar-
laflarak atmosfere dönüyor. Geriye kalan›, yüzey li içme suyundan, 2,4 milyar insansa temiz, sa¤l›k- fl›lamaya yönelik merkezi ar›tma sistemleri var. Ev-
sular›yla birlikte yeralt› sular›n› da besliyor. Sel- l› sudan yoksun. Uzmanlar, 2025 y›l›na gelindi¤in- lerimize de su da¤›tan bu merkezi ar›tma sistem-
lerle kaybolan ve ulaflamad›¤›m›z yerlerdeki sular de dünya nüfusunun yar›s›n›n susuzlukla karfl› kar- leri gelenekselleflmifl; yüzy›llard›r ayn› ifllemler ya-
da hesap edilirse, elimizde kalana flafl›rmamal›. fl›ya kalaca¤›n› söylüyorlar. Çevre kirlili¤iyle su so- p›l›yor. Bunlar temel olarak; kimyasallarla su için-
Üstüne üstlük, dünya su kaynaklar›yla ilgili runu aras›ndaki iliflkiye gelince... Birleflmifl Millet- deki istenmeyen maddelerin toplanmas› denebile-
tablo gittikçe karar›yor. Bunun nedeni, yaln›zca ler Çevre Program›’n›n 2002 raporuna göre dün- cek koyulaflt›rma, bu maddelerin suyun dibine in-
varl›k içinde yokluk çekmemiz de¤il. Yaflanan so- yada bulunan akarsular›n yaklafl›k yar›s› kirletili- mesiyle çökeltme, daha küçük parçac›klar›n kum,
runlar›n bafl›nda, su kaynaklar›n›n co¤rafi bak›m- yor. Günde 2 milyon at›k suya boflalt›l›yor. Bunlar, çak›l, kömürden süzülmesiyle filtrasyon, mikrop-
dan eflit olmayan da¤›l›m› geliyor. Dünya su kay- sanayi ve tar›m kaynakl› at›klar, kimyasallarla ev- lardan ar›nmay› sa¤layan dezenfeksiyon, suyun
naklar›n›n yar›s›ndan fazlas› 10 ülkenin s›n›rlar› sel kaynakl› at›klar. Dünya at›k su üretiminin pH’›n›n ayarland›¤› yumuflatma ve havaland›rma
içinde bulunuyor. Eflitsizlik en çok Asya’y› etkili- 1.500 m3 oldu¤u tahmin ediliyor. Uzmanlar, bir ifllemleri. Su ar›t›m›nda en kullan›fll› maddeler ve
yor. Dünya nüfusunun % 60’›n› bar›nd›ran Asya, litre at›k suyun, 8 litre tatl› suyu kirletti¤ini söylü- teknikler belirlendi¤inden bu alanda yeni teknolo-
dünya su kaynaklar›n›n % 36’s›na sahip. Asya’da yorlar. Bu da su kaynaklar›n›n kalitesinin nas›l bo- jiler üretilmiyor. Ancak t›p, tekstil gibi çeflitli alan-
Merkezi Ar›tma Sistemi 1 Koyulaflt›rma: Suya flap, demir tuzlar› ya da sen-
tetik organik polimerler eklenir. Bu kimyasal mad-
deler su içindeki kir ve di¤er parçac›klara yap›fla-
rak bunlar› batacak kadar a¤›r hale getirirler.
2 Çökeltme: A¤›r parçac›klar suyun dibine çökerler.
3 Filtrasyon: Su, kum, çak›l, kömür filtrelerden ge-
1 Koyulaflt›rma çirilerek içindeki en küçük parçac›klardan ar›nd›r›-
l›r. Sentetik maddelerin gelifltirilmesiyle filtrasyon
iflleminde yeni malzemeler de ortaya ç›kt›. Örne¤in
Koyulaflt›rma
2 zar filtrasyonda su, küçücük gözeneklerden geçi-
Çökeltme yor. Gözenekler küçüldükçe mikro, ultra hatta nano
5 filtrasyonlardan sözetmek mümkün.
Depolama
4 Dezenfeksiyon 4 Dezenfeksiyon: Klor, ozon gibi kimyasallar ya da
morötesi ›fl›n›mla suyun içindeki bakteriler ve di¤er
mikroorganizmalar yok edilir.
5 Depolama: Su, büyük tanklarda bir süre bekletili-
3 yor. Özelliklerine göre ar›tma iflleminde suyun yu-
Filtrasyon muflakl›¤›yla ilgili ifllemler de yap›l›yor.
Filtrasyon
B‹L‹M ve TEKN‹K 14 Kas›m 2005

15. u Potansiyelimiz
Tuzlu Suyun Ar›t›m›
ÖNARITMA
Filtrasyon
Filtrasyon
Filtrasyon
Güç
merkezi
Tuzlu su
Kat› parçac›klar
TERS OZMOZ Yumuflatma Dezenfeksiyon
1. geçifl
2. geçifl
Yüksek
bas›nç fiebekeye giden su
Türbin
Türbin ABD’de bulunan Tampa Ray tuzlu su ar›t›m sistemi (sol
üst), bir tür zar filtrasyonu olan ters ozmozla (sol alt)
günlük 95 bin m3 tatl› su üretiyor.
larda belirli iyonlar›n sudan ar›nd›r›lmas›na yöne- zü ister istemez dünyan›n su varl›¤›n›n %97,5’unu gittikçe y›ld›z› parl›yor. Ozmoz, bitkilerde toprak-
lik “ileri ar›t›m” sistemlerinde yeni teknolojilerin oluflturan tuzlu suya kay›yor. Tuzlu sudan tatl› su tan emilen suyun tüm bitkiye da¤›lm›n› sa¤layan
pefline düflülüyor. Örne¤in, ileri ar›t›m sistemle- elde edilemez mi? Bununla ilgili teknolojilerin ol- bir ifllem. Bu ifllemde yar› geçirgen bir zar, yaln›z-
rindeki “zar filtrasyon” ad› verilen ifllem için mik- dukça pahal› olmas› flimdiye kadar birçok ülkenin ca su moleküllerinin geçmesine izin veriyor; tuz ve
roskopik gözenekli sentetik malzemeler araflt›r›l›- tuzlu suyu ar›tmas›n› engelledi; kurak iklime sahip di¤er çözünmüfl kimyasal moleküller zardan geçe-
yor. Araflt›r›lan bir di¤er konu da at›k suyun yeni- petrol zengini Orta Do¤u ülkeleri d›fl›nda... Bu ül- miyor. Ozmozu daha iyi anlamak için iki tuzlu su
den kullan›m›na yönelik. At›k su ar›t›m› da gittik- keler aras›ndan Suudi Arabistan dünyan›n en bü- ortam› aras›nda yar› geçirgen bir zar oldu¤unu dü-
çe yayg›nlafl›yor ve etkin kullan›m› için yeni tekno- yük tuzlu su ar›tma tesisine sahip. Uzmanlar, tuz- flünün. Su, tuzun daha yo¤un oldu¤u ortama do¤-
lojiler gelifltirilmeye çal›fl›l›yor. lu su ar›t›m›yla elde edilen suyun küresel toplam›- ru hareket eder, ta ki her iki ortam›n tuz oranlar›
Su ar›t›m›yla temiz ve sa¤l›kl› su elde edilme- n›n % 0,2’den az oldu¤unu belirtiyorlar. Tuzlu su eflit oluncaya kadar. ‹flte bu ifllem, ters ozmoz ad›
si, suyla bulaflan hastal›klar›n önlenmesi ve da¤›- ar›tmak için iki teknik kullan›l›yor. Bunlardan yo- verilen ve tuzlu suya yüksek bas›nç pompalanma-
t›mda bofl yere suyun yitirilmemesi önemli, ancak ¤unlaflmay› takip eden da¤›tma, büyük enerji ge- s›na dayal› teknikle tersine çevrilebiliyor. Daha az
gelecek için baflka su kaynaklar›n› da düflünmemiz rektirdi¤inden kullan›fll› de¤il. Ters ozmoz ad› ve- enerji gerektiren, dolay›s›yla daha ucuz olan ters
gerekiyor. Yeni su kaynaklar› ararken insan›n gö- rilen bir tür “membrane filtrasyon” tekni¤ininse ozmozun en iyi örne¤i, neredeyse tamamlanmak
üzere. ‹srail’de 2003 y›l›nda inflaat› bafllayan te-
Türkiye’nin ‹çme Suyu Potansiyeli sis, aral›kta tam üretimle birlikte y›lda 100 milyon
m3 tatl› su sa¤layacak. Projenin toplam maliyeti,
ODTÜ Çevre Mühendisli¤i Bölümü’nden uz- NA:Küresel olarak su kaynaklar›n› tehdit eden 250 milyon dolar!
manl›k alan› içme suyu olan Araflt›rma Görevlisi su kirlili¤i, küresel ›s›nma, nüfus art›fl› gibi etken- Anlafl›lan o ki yeterli, temiz ve sa¤l›kl› içme su-
Nuray Atefl’le ülkemizdeki su potansiyeli hakk›n- lere ülkemizde sanayileflme, düzensiz yap›laflma, yu büyük bütçeler gerektiriyor. Ancak bu da yeter-
da görüfltük. kanalizasyon sorunlar›, bilinçsiz tüketimi de ekle- li de¤il, genel olarak su sorununun hükümetler,
BT:Ülkemizdeki kullan›labilir su kaynaklar› yebiliriz. Ülkemizde nüfusun, sanayileflmenin yo- sivil örgütler ve ifl dünyas›ndan ilgili kurumlar›n
hakk›nda neler söylebilirsiniz? Su kaynaklar› yö- ¤un oldu¤u bat›da yüzey sular›, do¤udakine göre ortak ve etkin eylem planlar›, su yönetimleriyle
nünden fakir miyiz? daha kirli. 2020 y›l›nda Türkiye nüfusunun %1,5 masaya yat›r›lmas› gerekiyor. Suyla ilgili kararan
NA:1998 y›l› sonuçlar›na göre ülkemizde iç- artaca¤› tahmin ediliyor. Bu durumda y›ll›k kifli tablo, raporlarla ortaya konulduktan sonra yap›l-
me ve kullan›ma uygun yaklafl›k 1,5 milyar m3 bafl›na 1042 m3 su düflece¤i hesaplan›yor. Bu, mas› gerekenler; elde bulunan kaynaklar›n korun-
yüzey suyu ve yaklafl›k 2,5 milyar m3 yeralt› su- gelecekte su s›k›nt›s› çekece¤imiz anlam›na geli- mas›, sürdürülebilir hale getirilmesi, su ar›t›m›yla
yu bulunuyor. Kullan›labilir su potansiyelimiz, y›l- yor. Bu nedenle bilinçli tüketimden sözediyoruz. ilgili verimi art›ran teknolojilerin gelifltirilmesi, ye-
l›k 95 milyar m3, ancak bunun % 29’u de¤erlen- Örne¤in, damlatan bir musluk önemsenmeyebilir, rel çözümlerin devreye sokulmas›, di¤er yandan
dirilebiliyor. Su kaynaklar› bak›m›ndan çevre ül- ancak y›ll›k 10 ton su kayb›na neden olabilir. Bir deniz suyundan tal› su elde etmek gibi yeni su kay-
kelere göre iyi durumday›z, su s›k›nt›s› çekmiyo- muslu¤u de¤ifltirmek bile orta ölçekli bir iflletme naklar›n›n bulunmas›, küresel çapta suyun tasar-
ruz. Ancak, ülkemizde de su kaynaklar› co¤rafi için birkaç bin dolar kazanç demek. ruflu kullan›lmas› ve at›k suyun ar›t›larak yeniden
bak›mdan dengesiz da¤›l›yor. Do¤u Anadolu Böl- BT: Ülkemizde kaç tane merkezi ar›tma siste- kullan›lmas› olarak belirginlefliyor. Do¤rusu, ulus-
gesi’nde su potansiyeli fazla, ancak çok fazla kul- mi var? lararas› anlaflmalarla da ilk ad›mlar at›l›yor. Bu
lan›c› yok, di¤er yandan Gelibolu Yar›madas›’nda NA: Ülkemizde kimyasal ifllem içermeyen 89 çok bileflenli sorunun çözümüne yönelik geliflmele-
da su yok, insanlar susuz. ‹stanbul’da da flu an- ön ar›tma, 40 geleneksel ar›tma ve zar filtrasyon ri izleyece¤iz; flimdilik toplumun fark›ndal›¤›n›n
da 4 barajdan içme suyu elde ediliyor, ancak içeren bir ileri ar›tma sistemi var. Bunlar›n hep- artmas›yla yetinmeliyiz. Bir de gündelik yaflamda
bunlar kullan›ma uygun, içme suyu olarak kalite- si y›ll›k toplam 2392,9 m3 milyon suyu ar›t›yor. bilinçli su tüketmeye daha çok özen göstermeliyiz.
li de¤il. Baflka yerlerdeyse içme suyuyla ba¤, Böylece nüfusun %71,1’ine içme ve kullanma su-
bahçe sulan›yor. Üstelik, flebeke suyunda % yu hizmeti veriliyor. Ülkemizde bulunan 26 hav- Tu¤ba Can
Kaynaklar
50’lere varan kay›plar var. za DS‹ taraf›ndan yönetiliyor. Gereksinime göre http://www.ictp.trieste.it/~twas/pdf/SafeDrinkingWater.pdf
BT:Ülkemizde su kaynaklar›n› tehdit eden et- belediyeler, DS‹’yle iflbirli¤i yaparak yeni su http://www.unicef.org/wes/mdgreport/waterCoverage0.php
http://www.pueblo.gsa.gov/cic_text/health/watertap/ch3.pdf
kenler neler? ar›tma sistemleri kurup iflletiliyorlar. http://www.unep.or.jp/ietc/Publications/INSIGHT/Fal-96/11.asp
Kas›m 2005 15 B‹L‹M ve TEKN‹K