a-1

1. ÀÓ-íû ìàãèñòð Ä.ßíñàíæàâ

2. ЯС СУДЛАЛ (Osteologia)
Араг яс нь хөдөлгөөний аппаратын идэвхгүй
хэсгийг бүтээдэг хоорондоо холбогч эд, мөгөөрсөөр
холбогдсон олон ясны хэлхээ юм. Хүний биеийн
араг ясыг бүтээж байгаа бүх ясыг бүхэлд нь "ясны
тогтолцоо" гэж нэрлэнэ. Хүний биеийн ясны
тогтолцоо хоёр зуу гаруй яснаас бүрэлддэг.
Эдгээрээс биеийн гол тэнхлэгийн дагуу 37-38
сондгой яс байрладаг байхад, үлдсэн 100 гаруй нь
биеийн гол тэнхлэгийн хажуугаар байрладаг хос
яснууд юм. Ясыг байрлалаар нь
мөчдийн яс
тэнхлэгийн

4. Òэнхлэгийн ясыг дотор нь
 хохины (ossa cranii),
 багана нуруу (columna vertebralis),
 цээжний хэнхэрцэгний (thorax) яс гэж тус тус
ангилдаг.
Хохины ясыг хохины тархины хэсгийн,
нүүрний хэсгийн гэж ангилдаг.
Хохины тархины хэсгийн ясûã õîñ, ñîíäãîé
ãýæ àíãèëíà.
 Ñондгой ÿñàíä - дух, дагз, суурь, самалдаг.
Õîñ ÿñàíä - чамархай, зулай

5. Хохины нүүрний хэсгийн ясûã ìºí õîñ ñîíäãîé
ãýæ àíãèëíà.
 Õîñ ÿñ - хоншоор, хацар, тагнай, хамрын доод
хясаа, хамар яс, нулимс яс
 Ñîндгой яс - андис, хөвч, эрүү
Цээжний хэнхэрцэг - 12 хос хавирга, өвчүү
Багана нуруу (33-34) - хүзүүний (7), сээрний (12),
бүсэлхий (5), ууц (5), axap сүүлний (3-4) нугалам
гэж ангилдаг.

6. Мөчдийн ясыг дээд, доод, мөчний гэж ангилаад
тус бүрийг нь бүслүүрийн чөлөөт хэсгийн гэж ангилдаг.
Дээд мөчний бүслүүрийн яс - дал, эгэм
×өлөөт хэсгийн яс - бугалга, шуу, сарвуу
Шууны яс - богт, шуу
сарвууны яс - бугуй, алга, хурууны øèâí¿¿ð
Бугуйны яс - майх, майх төст, толгойт, дэгээ , завь,
саран, гурван талт, вандуй хэлбэрийн ÿñíóóä
Алганы яс - ººð õîîðîíäîî òºñòýé 5 øèâí¿¿ð.
Хурууны яс - угийн, дунд, үзүүрийн шивнүүр.

7. Доод мөчний яс
Áүслүүрийн яс - сүүж
×өлөөт хэсгийг ÿñ - дунд чөмөг, шилбэ, тавхай
Шилбэний яс - тахилзуур, шаант
Тавхайн яс - бэлбэрхийн, өлмийний, хурууны
Áэлбэрхийн яс - өсгий, шагай, шоо дөрвөлжин, завь,
шаантаг хэлбэрт гадна, дотно, завсрын яснууд
Өлмийний яс - алганы ястай адил төстэй
Тавхайны хуруу – сарвууны хуруутай адил
Эрхий хуруунд дунд шивнүүр яс байдаггүй.

8. Хүний биеийн ясны тогтолцоог бүтээж буй
ясыг хэлбэр бүтцээр нь чөмөгт, хэмт, хавтгай,
холимог гэж ангилдаг.
Чөмөгт ясыг хэмжээгээр нь урт, богино,
чөмөгт гэж ангилíà.
 урт чөмөгт яс - шуу, богтос, атгаал, шаант,
тахилзуур, дунд чөмөг
 богино чөмөгт яс -хурууны шивнүүр, алга,
өлмийн яс
Урт чөмөгт яс бүр дээд, доод булуу, их бие
гэсэн хэсгээс бүтэж байхад богино чөмөгт яс
толгой, их бие, суурь гэсэн мөн гурван хэсгээс
бүтдэг.

9. Хэмт ясыг дотор нь урт богино гэж ангилíà.
богино хэмт яс - бугуй, бэлбэрхийн яс,
нугаламуудын их бие
урт хэмт яс - хавирга, өвчүү
Хавтгай яс - гавлын яс, дал, сүүжний далбаа
Холимог яс - хохины тархины хэсгийн суурийн
зарим яс, эгэм
Àраг яс нь хөдөлгөөний эрхтэний үүргийг
гүйцэтгэхээс гадна хүний биеийн хэлбэр
дүрсийг тодорхойлж өгдөг ба бие махбодод
хэрэгтэй микроэлементүүдийг нөөцөлж, зарим
яс нь цус төлжүүлэх чухал эрхтэн болдог.

10. Араг ясны тогтолцооны үүрэг
1. Механик үүрэг
а) Яс нь гадны нөлөөллөөс эмзэг эрхтэнийг
хамгаална.
б) Араг яс нь биеийн яс модыг бүтээж, зөөлөн
эдийн тулгуур болно.
в) Яс нь бие махбод түүний эрхтэнийг орон зайд
шилжүүлэх хөдөлгөөний хөшүүрэг болно.
2. Биологийн үүрэг
а) Яс нь биеийн эрдэс давс химийн язгуур
махбодийг хадгалах, солилцох эрхтэн юм.
б) Ясны химэнд байдаг шавиа чөмгөнд хүний цус
төлждөг.

11. Ясны үлэмж бүтэц
Аливаа ясыг зүсээд үзэхэд цул, хэмт гэсэн
хоёр бодисоос бүтсэн байдаг. Эдгээрийн аль аль
нь ясны ширхэгээс бүтнэ. Хэрвээ ясны ширхэгүүд
зэрэгцэн шигүү байрлавал тэр нь цул, хоорондоо
өнцөг үүсгэн дамналдаж сийрэг байрлавал хэмт
болно. Органик бодис ясны найрлагын 33% орчим
хувийг эзэлнэ. Үлдсэн хувийг нь органик бус бодис
гэгдэх гидрооксиаппатит болон бусад нийлмэл
давсууд эзэлдэг. Бүх яс гадуураа хальсаар
бүрээстэй байдаг. Энэ нь ширхэглэг холбогч эд яс
төлжүүлэх үе гэсэн хоёр давхаргатай нимгэн хуудас
юм. Харин яс бүхэн үе үүсгэх хэсэгтээ хуудас нь
үений гөлгөр мөгөөрсөөр солигдоно.

13. Zvys t;

18. Ясны өсөлт
Яс хальснаас ясжих
Өсөлтийн зурвас
Ясны хөгжил
Анхдагч яс
Хоёрдогч яс

19. ТОЛГОЙН ЯСНЫ ТҮҮХЭН БОЛОН НЭГЭН БИЕИЙН ХӨГЖИЛ
1. Òолгойн ясны түүхэн хөгжил
а) Толгойн ясны тархины хэсэг
Тархигүй амьтанд толгойн яс тэр тусмаа түүний
тархины хэсэг гэж төдийлөн байдаггүй.
Ëанцетникт тархины үүсгэвэр тавигдсанаар түүнийг
тойрсон холбогч эд нэгэн жигд нимгэрэн хавтгайрч
сарьсан гавлыг үүсгэдэг.
Ìөгөөрст болон яст загасанд мөгөөрс, ясаар
солигдон хамгаалах болон тулгуур хөдөлгөөний үүрэг
бүхий бөх бат хайрцаг болж ялгаран хөгждөг.
Амьдрал хуурай газар гарахад орчиндоо зохилдон
толгойн ясны тархины хэсэг нь бүхэлдээ ясаар бүтсэн
байдаг.

20. б) Толгойн ясны нүүрний хэсэг.
Амьтны аймгийн түүхэн хөгжлийн явцад
заламгайны хос нумнаас ялгарч хөгждөг.
Усанд амьдардаг доод хөгжилтэй сээр нуруутан
амьтдын хүзүүний хоёр хажууд амьсгалах үүрэг
бүхий заламгай хэмээх ирмэг дээрээ салбантай олон
тооны хөндлөн завсар байдàг.
Амьдрал хуурай газар гарч уушги үүсч хөгжсөнөөр
заламгай устаж, аажмаар толгойн нүүрний хэсэг
болж ялгарч хөгждөг. Дээр өгүүлсэн бүхнийг нэгтгэн
дүгнэвэл толгойн араг ясны түүхэн хөгжлийн гол
хөдөлгөгч хүч нь амьдрал хуурай газар гарч, амьтад
хуурай газар амьдрах болсон, тархи үүсч түүнийг
дагалдаад мэдрэх эрхтэн хөгжиж хэл яриа үүссэн
явдал гэж үзэж болох юм.

21. 2. Толгойн ясны нэгэн биеийн хөгжил
Дээр өгүүлсэн түүхэн хөгжлийн чиг шугамыг
зохих хэмжээгээр давтаж, нэгэн биеийн хөгжлийн
явцад толгойн яс холбогч эд, мөгөөрс, яс гэсэн
гурван шатыг дамжиж хөгжинө.
а) Толгойн ясны тархины хэсгийн орой íь холбогч
эдэн гэрнээс шууд ясжиж үүснэ. Харин суурь хэсэг
нь үр хөврөлийн мезодермийн ясны үүсгэврийн
толгойн хэсэг болох таван хос мөгөөрснөөс ялгарч
хөгжинө.
б) Толгойн ясны нүүрний хэсэг. Энэ нь эрүүний нум
(arcus mandibulae), ховч ясны нум (arcus hyoidei),
нэг хоёр гуравдугаар заламгайны нум гэсэн таван
хос нуман мөгөөрснөөс ялгарч хөгждөг.

22. З.Толгойн ясны гаж хөгжил - Дух яс, ñуурь яс,
äагз яс, ñамалдаг яс, çулай яс, ÷амархай яс,
õоншоор яс, õамар яс, ýрүү

23. ИХ БИЕИЙН ЯСНЫ ТҮҮХЭН БОЛОН НЭГЭН БИЕИЙН
ХӨГЖИЛ
1. Их биеийн ясны түүхэн хөгжил
Нуруу нь сээр нуруутан амьтанд эхний үедээ
хөвчөө тойрч байрласан их бие, мэдрэлийн баруун
зүүн өмнө болон хойт нум гэсэн таван хэсэг бүхий
мөгөөрсөн нугалмуудаас бүтдэг. Түүхэн хөгжлийн
шат ахих тусам þун түрүүн мөгөөрсөн нугалмын их
бие хөвчөө тойрч ургаад улмаар түүнийг уусгадàг.
Энэ явцад мөгөөрсөн нугалмын хойт нум
хоорондоо нийлж ургаад, арын сэртэн үений болон
хөндлөн сэртэнг үүсгэнэ. Харин өмнөд нумууд
хоорондоо болон хойт нумтайгаа нийлж, нугалмын
нумыг бүтээхийн сацуу нэг хэсэг нь булчингийн
үүсгэврүүдийн завсраар шурган хавирга болдог.

24. 2. Их биеийн ясны нэгэн биеийн хөгжил
Үр хөврөлийн хөгжлийн тавдугаар долоо
хоногоос их биеийн бүх яс мөгөөрс байдлаар
бүрэлдэнэ. Нурууны нугалам гэхэд л их бие, нум гэсэн
олон жижиг мөгөөрстэй тусдаа байснаа нийлж ургаад
нэг болно. Хожим нь нумаас нь сэртэнгүүд ургаж
нугалам хэлбэрээ олно. Мөгөөрсөн нугалам үр
хөврөлийн хөгжлийн 2-дугаар сарын сүүлээс
хүзүүнээсээ ууц руу чиглэн ясжиж эхэлдэг.
Мөгөөрсөн хавирга нь булчингийн үеллүүдийн
завсрын мезенхимийн бөөгнөрлөөс үүснэ. Эхний үед
дээд есөн хавирганы урд үзүүр нь өргөсч, хоорондоо
нийлж ургаад хос гонзгой ялтас болно. Үр хөврөлийн
хөгжлийн 2-дугаар сараас баруун зүүн эдгээр гонзгой
ялтас нийлж ургаад өвчүү болно.

25. 3. Их биеийн ясны насны онцлог
Lordosis, Kyphosis. skoliosis
4. Их биеийн ясны гаж хөгжил
Õүзүү юмуу бүсэлхийн I нугаламдаа
хавиргатай төрж хавирганы тоо 13 ба 14 болж
олшрох эсвэл XI, XII хавиргагүй төрснөөс
хавирганы тоо 10-11 болж цөөрөх аман хүзүү
дагзтайгаа нийлж ургах (ассимиляция атланта)
аман хүзүү, бүсэлхий, ууцны нугалам амтай юмуу
сэтэрхийтэй төрөх ууцны нугалам 6-7 болж олшрох
(сакрализация), эсвэл 4 болж цөөрөх
(люмбализация), өвчүү нь их биендээ болон
аймхай мөгөөрсөндөө нүхтэй, зарим үед хоёр
өвчүүтэй, цээжний хэнхэрцэг урд талдаа
ангархайтай төрөх нь цөөнгүй.

26. МӨЧДИЙН ЯСНЫ ТҮҮХЭН БОЛОН НЭГЭН БИЕИЙН ХӨГЖИЛ
1.Мөчдийн ясны түүхэн хөгжил
Загасны сэлүүр бол цацраг мөгөөрснөөс бүтсэн
усанд сэлж явахад зохилдсон нэгэн төрлийн мөч
юм. Хуурай газар амьдардаг амьтанд амьдрах
орчноосоо хамаарч, сэлүүр нь таван хуруутай мөч
болон дүрс хувирсан байдаг.
2. Мөчдийн ясны нэгэн биеийн хөгжил Үр
хөврөлийн хөгжлийн гуравдугаар долоо хоногоос
хөврөлийн их биеийн хоёр хажууд загасны
сэлүүртэй төстэй дөрвөн салбан үүснэ. Эдгээр
салбан эхний үедээ эктодермийн дороос түрж
тогтсон мезенхимийн бөөгнөрөл төдий хуниас
байдаг.

27. Хөврөл өсөж томрохын хирээр эдгээр салбан
сунаж уртсаад салбан бүр дундуураа тасархайтсан
хоёр хэсэгтэй болно. Их биетэй нийлсэн өргөн
үзүүрүүд нь мөчдийн бүслүүр (мөр, аарцагны)
сэлүүр шиг салбан үзүүр нь мөчдийн чөлөөт хэсэг,
тэдгээрийг холбосон тасархайтсан хэсэг нь мөр
түнхний үе болж, тус тус ялгаран хөгжинө.Үр
хөврөлийн хөгжлийн 5-р долоо хоногоос мөчдийн
үзүүрт ирээдүйн хурууны ормоор цацраг маягтай
таван овгор тодорно. Хожим нь эндээс хөл гарын
хуруу үүсдэг.
З.Мөчдийн ясны гаж хөгжил
Дал, Бугалага чөмөг, Богтос, Сарвууны яс, Дунд
чөмөг, Шаант чөмөг, Тавхайн яс