Հայաստանի մշակույթը 5-9 դարերում

1. Հայաստանի մշակույթը 5-9
դարերում
Գարիկ Բարխուդարյան

2. • Հայ ժողովուրդը իր պատմությունն ու մշակույթը ստեղծել են հայկական լեռն
աշխարհում: Ք.ա 3րդ հազարամյակում սկսվել է հայերի կազմավորումը, որը
ավարտվել է Ք.ա առաջինհազարամյակի կեսերին: Հայկական մշակույթը բ
ավականին ծավալուն թեմա է, որն իր տեսակովշատ բազմազան է: Այս աշխ
ատանքով կփորձեմ ուսումնասիրել 5-9րդ դարերի մշակույթը: 5-9-
րդդարերի Հայոց մշակույթը իր ժամանակին համաշխարհային նշանակությո
ւն ուներ: Եվրոպականոչ մի երկրում գիտությունը այդքան զարգացում չունե
ցավ ինչքան Հայաստանում: ՄովսեսԽորենացու մակարդակի պատմաբան
այդ շրջանում չկար: Նա առաջինն էր, որ ոչ թե գրեց իրօրերի, իր տեսած պա
տմությունը, այլ պատմական տարբեր աղբյուրներ ուսումնասիրելով գրեցհա
յոց հնագույն շրջանից սկսած մինչև իր օրերի պատմությունը: Նրա շնորհիվ
մեզ բազումառասպելներ են հասել ոչ միայն մեր պատմությունից, այլ հարևա
ն երկրների պատմությունիցեվս: Երկրորդ խոշոր դեմքը այդ շրջանի Անանի
ա Շիրակացին է, որը բնագիտության տարբերճյուղերում խոշոր հաջողությո
ւնների հասավ: Նա էր որ տվեց երկրագունդի կլորության մասին իրգաղափա
րը: Ճարտարապետության մեջ այդ շրջանում Հայաստանում հիմք դրվեց գո
թական ոճովկառույցներին: Այսպիսով 5-9-
րդ դարերում Հայաստանում մշակույթի զարգացումը գնում էր դեպիվերածն
ունդ, սակայն պատմական պայմանները թույլ չտվեցին դրանց զարգացմանը,
եվ վրահասնող արաբները այնուհետև սելջուկները կործանեցին մշակութայ
ին վերելքները:
• 5-
րդ դարը հայ ժողովրդի պատմության մեջ մտել է ոսկեդար անվամբ՝ ի նշանա
վորումն հոգևորաննախադեպ վերելքի:

3. • Ոսկեդարի հայ ազգային գրականությունն ու մատենագրությունն ունեցան բազմաճյուղզար
գացում: Առաջին հերթին հայ մատենագրությունը փայլեց պատմագրության, փիլիսոփայու
թյան, դավանաբանական գրականության մեջ: Այս մատենագրության ծաղկմանընպաստեց
թարգմանական գրականության ավանդույթի հիմնադրումը: Հայ հեթանոսական շրջանիբա
նահյուսությունից մեզ հասել են փշրանքներ, և դրանք պահպանված են հիմնականումպատ
մահայր Մովսես Խորենացու ՛՛Հայոց պատմության՛՛ մեջ: V դ. սկզբնավորվում ևծաղկում է ա
պրում հայ պատմագրությունը: 7րդ դարի իրադարձությունների մասին կարևոր
աղբյուրներ են Սեբեոսի ՙՙ"Պատմութիւն" -ը, Մովսես Կավանկատվացու "Պատմութիւն
Աղուանից աշխարհի", Հովհան Մամիկոնյանի"Պատմութիւն Տարօնոյ" և Ղևոնդ
Վարդապետի "Պատմութիւն" երկերը: Այս ժամանակաշրջանի մշակութային
ձեռքբերումները մեծ էին: Անանիա Շիրակացին, իր տիեզերագիտական
աշխատություններում ամփոփելով վաղմիջնադարյան Հայաստանի բնափիլիսոփայական
մտքի նվաճումները, գիտականորեն հիմնավորել է Երկրի և տիեզերական մարմինների
գնդաձևության գաղափարը: Աշխարհագրության և քարտեզագրության անզուգական
հուշարձանն է Մովսես Խորենացու և նրա գործը շարունակող Անանիա Շիրակացու
"Աշխարհացոյց"-ը: 5րդ դարի նշանավոր պատմիչներից էին՝ Ղազար Փարպեցի,
Ագաթանգեղոս, Փավստոս Բուզանդ, Մովսես
Խորենացի: Պատմագիտական ամենահինգործերից է Ագաթանգեղոսի «Պատմություն Հայ
ոց» աշխատությունը, որը նվիրված էՀայաստանում քրիստոնեության ընդունմանը: Փավստ
ոս Բուզանդի «Հայոց Պատմության» մեջնկարագրված են 4-
րդ դարի դեպքերը` քրիստոնեության ընդունումից մինչեւ Հայաստանի առաջինբաժանումը:
Ղազար Փարպեցին շարունակել է Բուզանդին եւ նկարագրել է 387-
485թթ. իրադարձությունները:

4. • Յուրաքանչյուր ժողովուրդ ունի իր պատմության «Ոսկե դարը»: Հայ
ոց «Ոսկեդարը» հանդիսացավ 5-
րդ դարը, որն ամենից առաջ պայմանավորված էր հայոց գրերի ստեղ
ծմամբ: Հայոց այբուբենը հանդիսացավ հայ ժողովրդի մշակութային
կյանքի ամենախոշորիրադարձությունը: Հայոց գրերը ստեղծվել են
405թ. Մեսրոպ Մաշտոցի (361-
440 թթ.) կողմից, որըՏարոն գավառի Հացեկաց գյուղից էր: Մաշտոց
ի եւ հայոց գրերի ստեղծման մասին մեզմանրամասն տեղեկությունն
եր է հայտնում Մաշտոցի աշակերտ Կորյունը իր «Վարք Մաշտոցի»
աշխատության մեջ: Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթեւը իրենց աշ
ակերտներ Հովհան Եկեղացուեւ Հովսեփ Պաղնացու հետ իրականա
ցնում են Աստվածաշնչի թարգմանությունը: Հայերեն գրվածառաջին
բառերն էին Սողոմոնի առակներից թարգմանված «ճանաչել զիմաս
տություն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարո» նախադասությունը:
Թարգմանչական գործունեությունից բացիՄաշտոցը եւ Սահակ Պա
րթեւը ձեռնամուխ են լինում գրերի տարածմանը եւ հայկականդպրո
ցների բացմանը: Առաջին վարդապետարանը ուսուցիչներ պատրաս
տելու համար հիմնվումէ Վաղարշապատում:

5. • 5-8-րդ դարերում զարգանում էր նաեւ փիլիսոփայությունը: Դեռեւս 4-
րդ դարում Աթենքում մեծհռչակի հասած փիլիսոփա, հռետոր եւ մանկավար
ժ էր Պարույր Հայկազնը (Պրոերեսիոսը), որիպատվին Հռոմում արձան է կա
նգնեցվում: 6-
րդ դարի հայ փիլիսոփաներից է Դավիթ Անհաղթը, որըգրել է «Սահմանք իմ
աստասիրության» աշխատությունը: Բնական գիտությունների հիմնադիրը
հայիրականության մեջ համարվում է 7-րդ դարի գիտնակ
ան Անանիա Շիրակացին, որը գրել է մի շարքաշխատություններ, որ
ոնցից կարևոր են նրա թվաբանության դասագիրքը,
«Տիեզերագիտությունը»: 5-8-
րդ դարերում զարգացած էր նաև ճարտարապետությունըև մանրանկարչու
թյունը: Այդ շրջանի ճարտարապետական հայտնիկառույցներից են Օձունի,
Հռիփսիմեի, Զվարթնոցի տաճարները: Աշխարհիկկառույցներից հայտնի են
Ամբերդի պալատ-ամրոցը, Դվինի կաթողիկոսականպալատը և
այլն: Մեզ հասած ամենահին հայկական մանրանկարներըՄատենադարան
ում պահվող 6-
րդ դարին պատկանող «Փղոսկրյա» կոչվողձեռագրի մանրանկարներն են: