3. Koinotning bizga eng yaqin va uzoq obyektlarini,
tizimlarining harakatlari va fizik tabiatlarini
o‘rganadigan fan astronomiya deb ataladi.
Astronomiya so‘zi yunoncha «astro» – yulduz,
«nomos» – qonun degan so‘zlardan tashkil topgan
bo‘lib, u osmon jismlari, ularning tizimlarining kelib
chiqishi va tuzilishi, harakatlari, fizik tabiatlari va
evolutsiyalarini o‘rganadigan fandir.
4. Astronomiya rivojining qisqacha tarixi
Astronomiyaning kurtaklari:
Bobil,
Misr,
Markaziy Osiyo,
Xitoy,
Hindiston kabi mamlakatlarda bundan bir necha
ming yil avval mavjud bo‘lgan.
5. • Pifagor - Yerning sharsimon shaklda ekanligi haqida fikr bildirgan,
• Aristotel - Olamni markazida harakatsiz Yer joylashgan degan geosentrik
sistemaga asos solgan.
Geosentrik sistema Geliosentrik sistema
6. • Aleksandriyalik Eratosfen mil. avv. III asrda birinchilardan bo‘lib, Yer
meridiani 1° li yoyining uzunligini va keyinchalik shu asosda,
planetamizning radiusini o‘lchadi.
7. • Mashhur yunon olimi va faylasufi Gipparx yuzlab
yulduzlarning koordinatalarini o‘zida aks ettirgan
birinchi yulduzlar katalogini (jadvalini) tuzdi.
• Milodning II asrida mashhur yunon astronomi Klavdiy
Ptolemey «Megale sintaksis» (Buyuk tuzilish) nomli asarida
yunon astronomiyasi yutuqlarini umumlashtirib,
planetalarning ko‘rinma-sirtmoqsimon harakatlarini
tushuntira oladigan va asosida Aristotel - Gipparxlarning
geosentrik, ya’ni markazda Yer joylashgan degan nazariyasi
yotgan, Olam tuzilishi haqidagi yangi ta’limotni yaratdi.
8.
9. Bu ta’limotiga ko‘ra, o‘sha paytda ma’lum bo‘lgan
beshta sayyora (Merkuriy, Venera, Mars, Yupiter va
Saturn) Yer atrofida episikl deyiluvchi aylanalar bo‘ylab,
mazkur episikllarning markazlari esa, deferent deyiluvchi
katta aylanalar bo‘ylab aylanadi.
Garchi bu geosentrik nazariya Olam tuzilishining
haqiqiy manzarasini aks ettirmagan bo‘lsa-da, biroq u
salkam o‘n besh asr davomida tan olinib kelindi.
10. IX–XV asrlarda, Yaqin va O‘rta Sharq hamda Markaziy Osiyo
mamlakatlarida yirik astronomik rasadxonalar qurilib ishga
tushirildi.
Ularda Al-Battoniy, Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Abu Mahmud
Xo‘jandiy, Abu al-Vafo Buzjoniy, Abdurahmon as-So‘fiy va Ibn
Yunus kabi mashhur ajdodlarimiz ijod qildilar.
11. Ming yillar avval sistemali ravishda astronomic
kuzatishlar olib borilgan
Dehlidagi Quyosh observatoriyasi
Stounhenjdagi (Angliya) qadimiy observatoriya
Jampur observatoriyasidagi Quyosg soati
12. Al-Battoniy yunon astronomiyasi erishgan yutuqlarni
umumlashtirib, Oy harakatiga doir ba’zi ma’lumotlarni aniqladi.
Al-Farg‘oniyning «Astronomiya asoslari» nomli asari o‘sha
davr uchun astronomiyadan o‘ziga xos ensiklopediya bo‘ladi.
Oy va uning harakatlari to‘g‘risidagi kashfiyotlari, arab
olimlari Yer meridiani uzunligini o‘lchash bo‘yicha ishlari bilan
dunyoga tanildi.
X–XI asrda ijod etgan mashhur o‘zbek olimi Beruniyning
astronomiyaga oid 40 dan ortiq asari ma’lum bo‘lib, ularda
Quyosh, Oy va sayyoralar harakati, ularning tutilishi,
kalendarlarga oid ko‘plab ma’lumotlar keltirilgan edi.
13. XV asrda Sharq
astronomiyasining yana bir buyuk
namoyandasi Mirzo Ulug‘bek
Samarqandda dunyoda eng yirik
astronomik rasadxonani ishga
tushirdi. Rasadxonaning bir
necha o‘n yillik faoliyati
davomida Qozizoda Rumiy,
Jamshid Koshiy va Ali Qushchi
kabi olimlardan iborat
astronomiya maktabi shakllandi.
14. Astronomiyaning keyingi ravnaqi Yevropada bir qator
olimlarning astronomiya sohasidagi fundamental
kashfiyotlari bilan bog‘liq. Bu borada
polshalik astronom N.Kopernik,
italiyalik J.Bruno va G.Galiley,
Nemis Iogann Kepler
hamda ingliz Isaak Nyutonlarning ijodiy faoliyatlari,
ayniqsa, barakali bo‘ldi.
15. XVI asrdan XX asrning boshlarigacha tabiatshunoslik
yo‘nalishida qilingan asosiy kashfiyotlar va qonuniyatlarning
aksariyati yuqoridagi olimlarning nomlari bilan bog‘liq.
XX asr o‘rtalarida spektral analizning kashf etilishi va
astronomiyada fotografiyaning qo‘llanishi natijasida
astronomiyaning yangi ufqlari ochildi. Bu, osmon
jismlarining fizik tabiatlarini o‘rganish borasida katta
imkoniyatlarni vujudga keltirdi. Oqibatda, osmon jismlari va
ular sistemalarining fizik tabiatlarini o‘rganish bilan
shug‘ullanadigan yangi fan – astrofizikaga asos solindi.
16. Astronomiyaning bo`limlari:
1. Sferik astronomiya
2. Osmon mexanikasi
3. Astrofizika
4. Kosmogoniya (Koinot rivojlanishi va evolyutsiyasi)
5. Kosmologiya (Umumiy holda Koinot muammolari)
17. Astronomiyaning boshqa fanlar bilan aloqasi
1 – geliobiologiya
2 - ksenobiologiya
3 – kosmik biologiya va
meditsina
4 – matematik geografiya
5 - kosmokimyo
А – sferik astronomiya
B - astrometriya
C – osmon mexanikasi
D - sstrofizika
E - kosmologiya
F - kosmogoniya
J - kosmofizika
