монгол бөх

1. Мэх
Монгол бөхийн мэхний талаар эрдэмтэн судлаач нар янз янзаар бичдэг бөгөөд хамгийн багаар
бодоход үндсэн 45 мэхтэй байдаг:
• Ачих • Мордох • Суйлах • Үүрэх
• Бусгах • Мурих • Сүлжих • Хавирах
• Гуд татах • Мушгих • Тавхайдах • Хавсрах
• Хутгах
• Гуядах • Орох • Тахимдах • Хайчлах
• Чөмөгдөх
• Дугтрах • Өлмийдөх • Тойгдох • Харцагадах
• Эгэм дэх
• Дунгуйлдах • Өмсөх • Томох • Хадуудах
• Этэх
• Дүүгүүрдэх • Өсгийдөх • Тонгорох • Хасуйдах
• Хөл авах
• Дэгээдэх • Өхийлдөх • Тохох • Хонгодох
• Ёврох • Салтаадах • Тумбарайдах • Хөмрөх
• Зайлах • Сувих • Үүзэл суухай • Хөнтрөх
зэрэг байх ба нарийн ялгамжаат хувилбарын тоо гэвэл барагдашгүй олон байна. Зарим баримтанд
666 мэхтэй ч гэж дурддаг. Мэхийг бас дан мэх, давхар мэх, угсраа мэх, хариулт мэх гэж
ангилдаг.
Цол
Монгол бөхийн цол нь одоогийн мэдэгдэж байгаагаар ядаж 1,600­гаад жилийн түүхтэй ажээ.
11­р зууны сүүлчээс эхлэн бөхчүүдэд харцага, бүргэд, гарьд, шонхор зэрэг жигүүртэн амьтны
нэрээр, 12­р зууны дунд үеэс тулгат, шандас гэдэг цол нэмэгдэн олгогдож байжээ. 13­р зууны
дундаас одоогийн хэрэглэж байгаа начин заан, арслан аварга зэрэг нэрээр наадамд шөвгөрсөн
бөхчүүдэд цол олгох болжээ.
2005 онд батлагдсан үндэсний баяр наадмын тухай хуулиар Улсын наадамд 5 давбал Улсын
начин, 6 давбал Улсын харцага, 7 давбал Улсын заан, 8 давбал Улсын гарьд, 9 ба түүнээс дээш
давбал Улсын арслан, Улсын Арслан цолтон түрүүлбэл Улсын аварга, Улсын Аварга цолтон
түрүүлбэл Далай аварга, Улсын Далай Аварга цолтон түрүүлбэл Даян аварга, Улсын Даян Аварга
цолтон түрүүлбэл Дархан аварга цол олгодог болсон.
Цолны чимэг
Монгол бөхийн цолны чимэг нь 18­р зууны үед үүссэн бөгөөд Монгол бөхийн хөгжлийн явцад
ижил цолтнууд ихэд олширсноор тэдгээрийг хооронд нь ялгаж хөгжлийнхөө эхний шатанд
тухайн бөхийн чанаруудыг нь харгалзан олгож байжээ.

2. Зодог шуудаг
Монгол бөхийн зодог нь цэнхэр байдаг нь өнгөний хувьд мөнх хөх тэнгэрийг бэлгэдэж улаан
шуудаг нь Монгол бөхийн гал голомт тасрахгүй үргэлжид бадамлаж байхыг бэлгэджээ. Түүхийн
зарим үед монгол бөхийн зодог шуудаг нь шашны янз бүрийн номлол бэлгэдлийн тогтолцооны
өөр өөр хэв шинжээс хамаарч харьцангуй ондоо өнгөөр хийгдэж ашиглагдаж байсан байна.
1921 оноос улаан зодог, хөх шуудгийг хэрэглэх болсон нь хувьсгалт үзэл санааг дээдлэх үйл
болон тайлбарлагдаж эрхэмлэгдэх болжээ.
Нэртэй бөхчүүд
1921 оноос хойш буюу орчин цагт хамгийн өндөр амжилт үзүүлсэн тамирчин бол Дархан аварга
Бадмаанямбуугийн Бат­Эрдэнэ бөгөөд улсын баяр наадамд нийт 11, мөн Монголын Нууц
Товчооны 750 жилийн ойн даншигт түрүүлсэн амжилт үзүүлжээ. Дархан аваргууд болох
Хорлоогийн Баянмөнх 10 түрүү, Бадамдоригийн Түвдэндорж 7 түрүү, Жигжидийн Мөнхбат 6
түрүү, Дарийн Дамдин 5 түрүү, Дашдоржийн Цэрэнтогтох, Гэлэгжамцын Өсөхбаяр нар 4 түрүү
авсан өндөр амжилтуудыг үзүүлжээ.