Durga Saptasati

1. H üÊË„UÁ⁄U—H
‚ÁøòÊ
üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË
Á„UãŒË •ŸÈflÊŒ ÃÕÊ ¬Ê∆U-ÁflÁœ-‚Á„UÃ
ÿÊ üÊË— Sflÿ¢ ‚È∑ΧÁßʢ ÷flŸcfl‹ˇ◊Ë—
¬Ê¬Êà◊ŸÊ¢ ∑ΧÃÁœÿÊ¢ NUŒÿ·È ’ÈÁh—–
üÊhÊ ‚ÃÊ¢ ∑ȧ‹U¡Ÿ¬˝÷flSÿ ‹Ö¡Ê
ÃÊ¢ àflÊ¢ ŸÃÊ— S◊ ¬Á⁄U¬Ê‹Uÿ ŒÁfl Áfl‡fl◊˜H
¬Êá«Uÿ ¬¢0 üÊË⁄UÊ◊ŸÊ⁄UÊÿáÊŒûÊ¡Ë ‡ÊÊSòÊË “⁄UÊ◊”
118
•ŸÈflÊŒ∑§ó
àfl◊fl ◊ÊÃÊ ø Á¬ÃÊ àfl◊fl
àfl◊fl ’ãœÈ‡ø ‚πÊ àfl◊fl–
àfl◊fl ÁfllÊ º˝ÁfláÊ¢ àfl◊fl
àfl◊fl ‚flZ ◊◊ ŒflŒflH

2. ◊ÍÀÿó---- L§0
(---- UL§¬ÿU)
¬˝∑§Ê‡Ê∑§ ∞fl¢ ◊Ⱥ˝∑§ó
ªËÃʬ˝‚, ªÊ⁄Uπ¬È⁄Uó273005
(ªÊÁ’ãŒ÷flŸ-∑§Êÿʸ‹ÿ, ∑§Ê‹∑§ÊÃÊ ∑§Ê ‚¢SÕÊŸ)
»§ÊŸ — (0551) 2334721; »Ò§Ä‚ — (0551) 2336997
e-mail : booksales@gitapress.org website : www.gitapress.org
‚¢0 ------ ----- ¬ÈŸ◊ȸŒ˝áÊ -----
∑ȧ‹U ◊ÈŒ˝áÊ ------
ISBN ---------------

3. H ˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
¬˝Õ◊ ‚¢S∑§⁄UáÊ∑§Ê ÁŸflŒŸ
ŒÁfl ¬˝¬ãŸÊÌÄÔ⁄U ¬˝‚ËŒ ¬˝‚ËŒ ◊ÊḪÃÙ˘Áπ‹Sÿ–
¬˝‚ËŒ Áfl‡fl‡flÁ⁄U ¬ÊÁ„U Áfl‡fl¢ àfl◊ˇfl⁄UË ŒÁfl ø⁄UÊø⁄USÿH
ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË Á„¢UŒÍ-œ◊¸∑§Ê ‚fl¸◊Êãÿ ª˝ãÕ „ÔÒ– ß‚◊¢ ÷ªflÃË∑§Ë
∑Χ¬Ê∑§ ‚ÈãŒ⁄U ßÁÄÔÊ‚∑§ ‚ÊÕ „ÔË ’«∏-’«∏ ªÍ…∏ ‚ÊœŸ-⁄U„ÔSÿ ÷⁄U „ÔÒ¥–
∑§◊¸, ÷ÁQ§ •ı⁄U ôÊÊŸ∑§Ë ÁòÊÁflœ ◊ãŒÊÁ∑§ŸË ’„ÔÊŸflÊ‹Ê ÿ„Ô ª˝ãÕ ÷Q§Ù¢∑§
Á‹ÿ flÊ¢¿UÊ∑§À¬ÃL§ „ÔÒ– ‚∑§Ê◊ ÷Q§ ß‚∑§ ‚flŸ‚ ◊ŸÙ˘Á÷‹Á·Ã
ŒÈ‹¸÷Ã◊ flSÃÈ ÿÊ ÁSÕÁà ‚„Ô¡ „ÔË ¬˝Êåà ∑§⁄UÃ „ÔÒ¥ •ı⁄U ÁŸc∑§Ê◊ ÷Q§
¬⁄U◊ ŒÈ‹¸÷ ◊ÙˇÊ∑§Ù ¬Ê∑§⁄U ∑ΧÃÊÕ¸ „ÔÙÃ „ÔÒ¥– ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ‚ ◊„ÔÌ· ◊œÊŸ
∑§„ÔÊ ÕÊó“ÃÊ◊ȬÒÁ„U ◊„ÔÊ⁄UÊ¡ ‡Ê⁄UáÊ¢ ¬⁄U◊‡fl⁄UË◊˜˜– •Ê⁄UÊÁœÃÊ ‚Òfl
ŸÎáÊÊ¢ ÷ÙªSflªÊ¸¬flª¸ŒÊH ◊„ÔÊ⁄UÊ¡! •Ê¬ ©Uã„UË¥ ÷ªflÃË ¬⁄U◊‡fl⁄UË∑§Ë
‡Ê⁄UáÊ ª˝„ÔáÊ ∑§ËÁ¡ÿ– fl •Ê⁄UÊœŸÊ‚ ¬˝‚㟠„ÔÙ∑§⁄U ◊ŸÈcÿÙ¢∑§Ù ÷Ùª, Sflª¸
•ı⁄U •¬ÈŸ⁄UÊflÃ˸ ◊ÙˇÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „ÔÒ¥–” ß‚Ë∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄U∑§
∞‡flÿ¸∑§Ê◊Ë ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕŸ •πá« ‚Ê◊˝ÊÖÿ ¬˝Êåà Á∑§ÿÊ ÃÕÊ flÒ⁄UÊÇÿflÊŸ˜
‚◊ÊÁœ flÒ‡ÿŸ ŒÈ‹¸÷ ôÊÊŸ∑§ mÊ⁄UÊ ◊ÙˇÊ∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§Ë– •’Ã∑§ ß‚
•Ê‡ÊËflʸŒM§¬ ◊ãòÊ◊ÿ ª˝ãÕ∑§ •ÊüÊÿ‚ Ÿ ◊Ê‹Í◊ Á∑§ÃŸ •Êø, •ÕʸÕ˸,
Á¡ôÊÊ‚È ÃÕÊ ¬˝◊Ë ÷Q§ •¬ŸÊ ◊ŸÙ⁄UÕ ‚»§‹ ∑§⁄U øÈ∑§ „ÔÒ¥– „Ô·¸∑§Ë
’Êà „ÔÒ Á∑§ ¡ªÖ¡ŸŸË ÷ªflÃË üÊˌȪʸ¡Ë∑§Ë ∑Χ¬Ê‚ fl„ÔË ‚åÇÊÃË
‚¢ÁˇÊåà ¬Ê∆U-ÁflÁœ‚Á„Uà ¬Ê∆U∑§Ù¢∑§ ‚◊ˇÊ ¬ÈSÃ∑§M§¬◊¢ ©U¬ÁSÕà ∑§Ë ¡Ê
⁄U„ÔË „ÔÒ– ß‚◊¢ ∑§ÕÊ-÷ʪ ÃÕÊ •ãÿ ’ÊÃ¢ fl „ÔË „ÔÒ¥, ¡Ù “∑§ÀÿÊáÊ” ∑§
Áfl‡Ù·Ê¢∑§ “‚¢ÁˇÊåà ◊Ê∑¸§á«Uÿ-’˝rʬÈ⁄UÊáÊÊ¢∑§” ◊¢ ¬˝∑§ÊÁ‡Êà „ÔÙ øÈ∑§Ë „ÔÒ¥– ∑ȧ¿
©U¬ÿÙªË SÃÙòÊ •ı⁄U ’…∏Êÿ ªÿ „ÔÒ¥–

4. (4)
ß‚◊¢ ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§Ë ÁflÁœ S¬c≈U, ‚⁄U‹ •ı⁄U ¬˝Ê◊ÊÁáÊ∑§ M§¬◊¢ ŒË
ªÿË „ÔÒ– ß‚∑§ ◊Í‹ ¬Ê∆U∑§Ù Áfl‡Ù·Ã— ‡ÊÈh ⁄UπŸ∑§Ê ¬˝ÿÊ‚ Á∑§ÿÊ ªÿÊ
„ÔÒ– •Ê¡∑§‹ ¬˝‚Ù¢◊¢ ¿¬Ë „ÈÔ߸ •Áœ∑§Ê¢‡Ê ¬ÈSÃ∑¢§ •‡ÊÈh ÁŸ∑§‹ÃË „ÔÒ¥,
Á∑¢§ÃÈ ¬˝SÃÈà ¬ÈSÃ∑§∑§Ù ß‚ ŒÙ·‚ ’øÊŸ∑§Ë ÿÕÊ‚Êäÿ øc≈UÊ ∑§Ë ªÿË
„ÔÒ– ¬Ê∆U∑§Ù¢∑§Ë ‚ÈÁflœÊ∑§ Á‹ÿ ∑§„ÔË¥-∑§„ÔË¥ ◊„ÔûUfl¬Íáʸ ¬Ê∆UÊãÃ⁄U ÷Ë Œ ÁŒÿ
ªÿ „ÔÒ¥– ‡ÊʬÙhÊ⁄U∑§ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U ’ËÊÿ ªÿ „ÔÒ¥– ∑§flø, •ª¸‹Ê •ı⁄U
∑§Ë‹∑§∑§ ÷Ë •Õ¸ ÁŒÿ ªÿ „ÔÒ¥– flÒÁŒ∑§-ÃÊÁãòÊ∑§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§ •ı⁄U ŒflË‚ÍQ§∑§
‚ÊÕ „ÔË Œ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸, Á‚h-∑È¢§Á¡∑§ÊSÃÙòÊ, ◊Í‹U ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸,
üÊˌȪʸmÊÁò¢Ê‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê, üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ, üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚¬Í¡Ê •ı⁄U
Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ∑§Ù ÷Ë Œ ŒŸ‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ë ©U¬ÊŒÿÃÊ Áfl‡Ù· ’…∏ ªÿË
„ÔÒ– ŸflÊáʸ-ÁflÁœ ÃÙ „ÔÒ „ÔË, •Êfl‡ÿ∑§ ãÿÊ‚ ÷Ë Ÿ„ÔË¥ ¿Í≈UŸ ¬Êÿ „ÔÒ¥–
‚åÇÊÃË∑§ ◊Í‹ ‡‹Ù∑§Ù¢∑§Ê ¬Í⁄UÊ •Õ¸ Œ ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ÃËŸÙ¢ ⁄U„ÔSÿÙ¢◊¢ •Êÿ
„ÈÔ∞ ∑§ß¸ ªÍ…∏ Áfl·ÿÙ¢∑§Ù ÷Ë Á≈Uå¬áÊËmÊ⁄UÊ S¬c≈U Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ߟ
Áfl‡Ù·ÃÊ•Ù¢∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÿ„Ô ¬Ê∆U •ı⁄U •äÿÿŸ∑§ Á‹ÿ ’„ÈÔà „ÔË ©U¬ÿÙªË
•ı⁄U ©UûÊ◊ ¬ÈSÃ∑§ „ÔÙ ªÿË „ÔÒ–
‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê∆U◊¢ ÁflÁœ∑§Ê äÿÊŸ ⁄UπŸÊ ÃÙ ©UûÊ◊ „ÔÒ „ÔË, ©U‚◊¢ ÷Ë
‚’‚ ©UûÊ◊ ’Êà „ÔÒ ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸◊ÊÃÊ∑§ ø⁄UáÊÙ¢◊¢ ¬˝◊¬Íáʸ ÷ÁQ§– üÊhÊ •ı⁄U
÷ÁQ§∑§ ‚ÊÕ ¡ªŒê’Ê∑§ S◊⁄UáʬÍfl¸∑§ ‚åÇÊÃË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹∑§Ù ©UŸ∑§Ë
∑Χ¬Ê∑§Ê ‡ÊËÉÊ˝ •ŸÈ÷fl „ÔÙ ‚∑§ÃÊ „ÔÒ– •Ê‡ÊÊ „ÔÒ, ¬˝◊Ë ¬Ê∆U∑§ ß‚‚ ‹Ê÷
©U∆UÊÿ¢ª– ÿlÁ¬ ¬ÈSÃ∑§∑§Ù ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ‡ÊÈh ’ŸÊŸ∑§Ë „ÔË øc≈UÊ ∑§Ë ªÿË
„ÔÒ, ÃÕÊÁ¬ ¬˝◊ÊŒfl‡Ê ∑ȧ¿ •‡ÊÈÁhÿÙ¢∑§Ê ⁄U„Ô ¡ÊŸÊ •‚ê÷fl Ÿ„ÔË¥ „ÔÒ– ∞‚Ë
÷Í‹Ù¢∑§ Á‹ÿ ˇÊ◊Ê ◊Ê°ªÃ „ÈÔ∞ „Ô◊ ¬Ê∆U∑§Ù¢‚ •ŸÈ⁄UÙœ ∑§⁄UÃ „ÔÒ¥ Á∑§ fl „Ô◊¢ ‚ÍÁøÃ
∑§⁄U¢, Á¡‚‚ ÷Áflcÿ◊¢ ©UŸ∑§Ê ‚ÈœÊ⁄U Á∑§ÿÊ ¡Ê ‚∑§–
ó„ÔŸÈ◊ÊŸ¬˝‚ÊŒ ¬ÙgÊ⁄U
U

5. Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ
1- •Õ ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸ .............................................................................7
2- üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜˜ ....................................................................9
3- ¬Ê∆UÁflÁœ— ............................................................................................13
1- Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜˜........................................................................... 19
2- •ª¸‹ÊSÃÙòÊ◊˜˜ ............................................................................. 30
3- ∑§Ë‹∑§◊˜˜....................................................................................36
4- flŒÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜...................................................................... 41
5- ÃãòÊÙQ¢§ ⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§◊˜˜ ..................................................................... 43
6- üÊËŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸◊˜˜........................................................................44
7- ŸflÊáʸÁflÁœ—...............................................................................52
8- ‚åÇÊÃËãÿÊ‚— ........................................................................... 56
4- üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË
1- ¬˝Õ◊ •äÿÊÿó◊œÊ ´§Á·∑§Ê ⁄UÊ¡Ê ‚È⁄UÕ •ı⁄U ‚◊ÊÁœ∑§Ù
÷ªflÃË∑§Ë ◊Á„U◊Ê ’ÃÊÃ „ÈÔ∞ ◊äÊÈ-∑Ò§≈U÷-flœ∑§Ê ¬˝‚¢ª
‚ÈŸÊŸÊ ..............................................................................59
2- ÁmÃËÿ •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢∑§ Ã¡‚ ŒflË∑§Ê ¬˝ÊŒÈ÷ʸfl •ı⁄U
◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ë ‚ŸÊ∑§Ê flœ .....................................................75
3- ÃÎÃËÿ •äÿÊÿó‚ŸÊ¬ÁÃÿÙ¢‚Á„Uà ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê flœ ..................88
4- øÃÈÕ¸ •äÿÊÿó ßãº˝ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ.................97
5- ¬¢ø◊ •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ, øá«-◊Èá«∑§
◊Èπ‚ •Áê’∑§Ê∑§ M§¬∑§Ë ¬˝‡Ê¢‚Ê ‚ÈŸ∑§⁄ ‡ÊÈê÷∑§Ê ©UŸ∑§
¬Ê‚ ŒÍà ÷¡ŸÊ •ı⁄U ŒÍÃ∑§Ê ÁŸ⁄UÊ‡Ê ‹ı≈UŸÊ ............................ 109
6- ·c∆U •äÿÊÿóœÍ◊˝‹ÙøŸ-flœ .......................................... 123
7- ‚åÃ◊ •äÿÊÿóøá« •ı⁄U ◊Èá«∑§Ê flœ ............................ 128
8- •c≈U◊ •äÿÊÿó⁄UQ§’Ë¡-flœ .......................................... 134
H üÊˌȪʸŒ√ÿÒ Ÿ◊—H
Áfl·ÿ-‚ÍøË

6. 9- Ÿfl◊ •äÿÊÿóÁŸ‡ÊÈê÷-flœ ................................................... 145
10- Œ‡Ê◊ •äÿÊÿó‡ÊÈê÷-flœ ............................................... 153
11- ∞∑§ÊŒ‡Ê •äÿÊÿóŒflÃÊ•Ù¢mÊ⁄UÊ ŒflË∑§Ë SÃÈÁà ÃÕÊ ŒflË-
mÊ⁄UÊ ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ù fl⁄UŒÊŸ .................................................... 159
12- mÊŒ‡Ê •äÿÊÿóŒflË-øÁ⁄UòÊÙ¢∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ◊Ê„ÔÊàêÿ .................... 171
13- òÊÿÙŒ‡Ê •äÿÊÿó‚È⁄UÕ •ı⁄U flÒ‡ÿ∑§Ù ŒflË∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ........... 179
5- ©U¬‚¢„ÔÊ⁄U—........................................................................................... 183
1- ´§ÇflŒÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜˜ .............................................................. 186
2- ÃãòÊÙQ¢§ ŒflË‚ÍQ§◊˜ .................................................................. 189
3- ¬˝ÊœÊÁŸ∑¢§ ⁄U„USÿ◊˜ ................................................................... 192
4- flÒ∑ΧÁÃ∑¥§ ⁄U„ÔSÿ◊˜˜ ..................................................................... 198
5- ◊ÍÌÃ⁄U„ÔSÿ◊˜˜ .............................................................................. 208
6- ˇÊ◊Ê-¬˝ÊÕ¸ŸÊ................................................................................... 214
7- üÊˌȪʸ◊ÊŸ‚-¬Í¡Ê.......................................................................... 216
8- ŒÈªÊ¸mÊÁòÊ¢‡ÊãŸÊ◊◊Ê‹Ê ...................................................................... 223
9- Œ√ÿ¬⁄UÊœˇÊ◊ʬŸSÃÙòÊ◊˜˜ ................................................................. 226
10- Á‚h∑ȧÁÜ¡∑§ÊSÃÙòÊ◊˜˜ ...................................................................... 230
11- ‚åÇÊÃË∑§ ∑ȧ¿ Á‚h ‚ê¬È≈U-◊ãòÊ ................................................. 233
12- üÊËŒflË¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË ....................................................................... 238
13- üÊË•ê’Ê¡Ë∑§Ë •Ê⁄UÃË .................................................................... 239
14- ŒflË◊ÿË ......................................................................................... 240
Áfl·ÿ ¬Îc∆U-‚¢ÅÿÊ
U
(6)

7. Á‡Êfl¡Ë ’Ê‹ó„U ŒÁfl! ÃÈ◊ ÷Q§Ê¥∑§ Á‹ÿ ‚È‹÷ „UÊ •ÊÒ⁄U ‚◊Sà ∑§◊ÊZ∑§Ê
ÁflœÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– ∑§Á‹ÿȪ◊¥ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ë Á‚Áh-„UÃÈ ÿÁŒ ∑§Ê߸ ©U¬Êÿ
„UÊ ÃÊ ©U‚ •¬ŸË flÊáÊËmÊ⁄UÊ ‚êÿ∑˜§Ô-M§¬‚ √ÿQ§ ∑§⁄UÊ–
ŒflËŸ ∑§„UÊó„U Œfl! •Ê¬∑§Ê ◊⁄U ™§¬⁄U ’„ÈUà SŸ„U „ÒU– ∑§Á‹ÿȪ◊¥ ‚◊SÃ
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¡Ê ‚ÊœŸ „ÒU fl„U ’Ëʙ°§ªË, ‚ÈŸÙ! ©U‚∑§Ê ŸÊ◊
„ÒU “•ê’ÊSÃÈÁÔ–
˙ ß‚ ŒÈªÊ¸‚åÇ‹Ê∑§Ë SÃÊòÊ◊ãòÊ∑§ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á· „Ò¥U, •ŸÈc≈ÈU¬˜Ô ¿U㌠„ÒU,
üÊË◊„UÊ∑§Ê‹Ë, ◊„UÊ‹ˇ◊Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ‚⁄USflÃË ŒflÃÊ „Ò¥U, üÊˌȪʸ∑§Ë ¬˝‚ãŸÃÊ∑§
Á‹ÿ ‚åÇ‹Ê∑§Ë ŒÈªÊ¸¬Ê∆U◊¥ ß‚∑§Ê ÁflÁŸÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU–
fl ÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ ŒflË ôÊÊÁŸÿÊ¥∑§ ÷Ë ÁøûÊ∑§Ê ’‹¬Ífl¸∑§ πË¥ø∑§⁄U ◊Ê„U◊¥
«UÊ‹ ŒÃË „Ò¥UH 1H
◊Ê° ŒÈª¸! •Ê¬ S◊⁄UáÊ ∑§⁄UŸ¬⁄U ‚’ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ÷ÿ „U⁄U ‹ÃË „Ò¥U •ÊÒ⁄U SflSÕ
¬ÈL§·Ê¥mÊ⁄UÊ Áøãß ∑§⁄UŸ¬⁄U ©Uã„¥U ¬⁄U◊ ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿË ’ÈÁh ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ŒÈ—π,
ŒÁ⁄Uº˝ÃÊ •ÊÒ⁄U ÷ÿ „U⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! •Ê¬∑§ Á‚flÊ ŒÍ‚⁄UË ∑§ÊÒŸ „ÒU, Á¡‚∑§Ê ÁøûÊ
‚’∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ‚ŒÊ „UË Œÿʺ˝¸ ⁄U„UÃÊ „UÊH 2H
•Õ ‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸
Á‡Êfl ©UflÊøó
ŒÁfl àfl¢ ÷Q§‚È‹÷ ‚fl¸∑§Êÿ¸ÁflœÊÁÿŸË–
∑§‹ı Á„U ∑§Êÿ¸Á‚hKÕ¸◊ȬÊÿ¢ ’˝ÍÁ„U ÿàŸÃ—H
Œ√ÿÈflÊø ó
oÎáÊÈ Œfl ¬˝flˇÿÊÁ◊ ∑§‹ı ‚fl¸c≈U‚ÊœŸ◊˜˜–
◊ÿÊ ÃflÒfl SŸ„ÔŸÊåÿê’ÊSÃÈÁ× ¬˝∑§Ê‡ÿÃH
˙ •Sÿ üÊˌȪʸ‚åÇ‹Ù∑§ËSÃÙòÊ◊ãòÊSÿ ŸÊ⁄UÊÿáÊ ´§Á·—,
•ŸÈc≈ÈU¬˜˜ ¿U㌗, üÊË◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflàÿÙ ŒflÃÊ—,
üÊˌȪʸ¬˝ËàÿÕZ ‚åÇ‹Ù∑§ËŒÈªÊ¸¬Ê∆U ÁflÁŸÿÙª—–
˙ ôÊÊÁŸŸÊ◊Á¬ øÃÊ¢Á‚ ŒflË ÷ªflÃË Á„U ‚Ê–
’‹ÊŒÊ∑Χcÿ ◊Ù„ÔÊÿ ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ¬˝ÿë¿ÁÃH 1H
ŒÈª¸ S◊ÎÃÊ „Ô⁄UÁ‚ ÷ËÁÃ◊‡Ù·¡ãÃÙ—
SflSÕÒ— S◊ÎÃÊ ◊ÁÃ◊ÃËfl ‡ÊÈ÷Ê¢ ŒŒÊÁ‚–
ŒÊÁ⁄Uº˝KŒÈ—π÷ÿ„ÔÊÁ⁄UÁáÊ ∑§Ê àflŒãÿÊ
‚flÙ¸¬∑§Ê⁄U∑§⁄UáÊÊÿ ‚ŒÊº˝¸ÁøûÊÊH 2H

8. ‚fl¸◊X‹◊XÀÿ Á‡Êfl ‚flʸո‚ÊÁœ∑§–
‡Ê⁄Uáÿ òÿê’∑§ ªıÁ⁄U ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 3H
‡Ê⁄UáÊʪÌ˟Êø¬Á⁄UòÊÊáʬ⁄UÊÿáÙ –
‚fl¸SÿÊÌÄÔ⁄U ŒÁfl ŸÊ⁄UÊÿÁáÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 4H
‚fl¸SflM§¬ ‚fl¸‡Ù ‚fl¸‡ÊÁQ§‚◊ÁãflÃ–
÷ÿèÿSòÊÊÁ„U ŸÙ ŒÁfl ŒÈª¸ ŒÁfl Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 5H
⁄U٪ʟ‡Ù·ÊŸ¬„¢ÔÁ‚ ÃÈc≈UÊ H 1H
L§c≈UÊ ÃÈ ∑§Ê◊ÊŸ˜ ‚∑§‹ÊŸ÷Ëc≈UÊŸ˜–
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊŸÊ¢ Ÿ Áfl¬ãŸ⁄UÊáÊÊ¢
àflÊ◊ÊÁüÊÃÊ sÔÊüÊÿÃÊ¢ ¬˝ÿÊÁãÃH 6H
‚flʸ’ʜʬ˝‡Ê◊Ÿ¢ òÊÒ‹ÙÄÿSÿÊÁπ‹‡flÁ⁄–
∞fl◊fl àflÿÊ ∑§Êÿ¸◊S◊mÒÁ⁄UÁflŸÊ‡ÊŸ◊˜˜H 7H
H ßÁà üÊË‚åÇ‹Ù∑§Ë ŒÈªÊ¸ ‚ê¬ÍáÊʸH
U
ŸÊ⁄UÊÿáÊË! ÃÈ◊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê ◊¢ª‹ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ◊¢ª‹◊ÿË „UÊ–
∑§ÀÿÊáÊŒÊÁÿŸË Á‡ÊflÊ „UÊ– ‚’ ¬ÈL§·ÊÕÊZ∑§Ê Á‚h ∑§⁄UŸflÊ‹Ë, ‡Ê⁄UáÊʪÃflà‚‹Ê,
ÃËŸ ŸòÊÊ¥flÊ‹Ë ∞fl¢ ªÊÒ⁄UË „UÊ– ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 3H
‡Ê⁄UáÊ◊¥ •Êÿ „ÈU∞ ŒËŸÊ¥ ∞fl¢ ¬ËÁ«∏UÃÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ◊¥ ‚¢‹ÇŸ ⁄U„UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ‚’∑§Ë
¬Ë«∏UÊ ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŸÊ⁄UÊÿáÊË ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 4H
‚fl¸SflM§¬Ê, ‚fl¸‡fl⁄UË ÃÕÊ ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚ ‚ê¬ãŸ ÁŒ√ÿM§¬Ê ŒÈª¸
ŒÁfl! ‚’ ÷ÿÊ¥‚ „U◊Ê⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ; ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 5H
ŒÁfl! ÃÈ◊ ¬˝‚㟠„UÊŸ¬⁄U ‚’ ⁄UÊªÊ¥∑§Ê Ÿc≈U ∑§⁄U ŒÃË „UÊ •ÊÒ⁄U ∑ȧÁ¬Ã „UÊŸ¬⁄U
◊ŸÊflÊ¢Á¿Uà ‚÷Ë ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄U ŒÃË „UÊ– ¡Ê ‹Êª ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¡Ê
øÈ∑§ „Ò¥U, ©UŸ¬⁄U Áfl¬ÁûÊ ÃÊ •ÊÃË „UË Ÿ„UË¥– ÃÈê„UÊ⁄UË ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ªÿ „ÈU∞ ◊ŸÈcÿ
ŒÍ‚⁄UÊ¥∑§Ê ‡Ê⁄UáÊ ŒŸflÊ‹ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥UH 6H
‚fl¸‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥∑§Ë ‚◊Sà ’ʜʕÊ¥∑§Ê ‡ÊÊãà ∑§⁄UÊ
•ÊÒ⁄U „U◊Ê⁄U ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÃË ⁄U„UÊH 7H
H üÊË‚åÇ‹Ê∑§Ë ŒÈªÊ¸ ‚ê¬ÍáʸH
U
(8)

9. ‡Ê¢∑§⁄U¡Ë ¬Êfl¸ÃË¡Ë‚ ∑§„UÃ „Ò¥Uó∑§◊‹ÊŸŸ! •’ ◊Ò¥ •c≈UÊûÊ⁄U‡ÊßÊ◊∑§Ê
fláʸŸ ∑§⁄UÃÊ „Í°U , ‚ÈŸÊ; Á¡‚∑§ ¬˝‚ÊŒ (¬Ê∆U ÿÊ üÊfláÊ)-◊ÊòÊ‚ ¬⁄U◊
‚ÊäflË ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸ ¬˝‚㟠„UÊ ¡ÊÃË „Ò¥UH 1H
1-˙ ‚ÃË, 2-‚ÊäflË, 3-÷fl¬˝ËÃÊ (÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl¬⁄U ¬˝ËÁÃ
⁄UπŸflÊ‹Ë), 4-÷flÊŸË, 5-÷fl◊ÊøŸË (‚¢‚Ê⁄U’㜟‚ ◊ÈQ§ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë),
6-•Êÿʸ,7-ŒÈªÊ¸, 8-¡ÿÊ, 9-•ÊlÊ, 10-ÁòÊŸòÊÊ, 11-‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË,
12-Á¬ŸÊ∑§œÊÁ⁄UáÊË, 13-ÁøòÊÊ, 14-øá«UÉÊá≈UÊ (¬˝øá«U Sfl⁄U‚ ÉÊá≈UÊŸÊŒ
∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 15-◊„UÊÃ¬Ê (÷Ê⁄UË Ã¬SÿÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 16-◊Ÿ (◊ŸŸ-
‡ÊÁQ§), 17-’ÈÁh (’Êœ‡ÊÁQ§), 18-•„¢U∑§Ê⁄UÊ (•„¢UÃÊ∑§Ê •ÊüÊÿ),
19-ÁøûÊM§¬Ê, 20-ÁøÃÊ, 21-ÁøÁà (øßÊ), 22-‚fl¸◊ãòÊ◊ÿË, 23-‚ûÊÊ
(‚ØÔ-SflM§¬Ê), 24-‚àÿÊŸãŒSflM§Á¬áÊË, 25-•ŸãÃÊ (Á¡Ÿ∑§
SflM§¬∑§Ê ∑§„UË¥ •ãà Ÿ„UË¥),26-÷ÊÁflŸË (‚’∑§Ê ©Uà¬ãŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë),
27-÷Ê√ÿÊ (÷ÊflŸÊ ∞fl¢ äÿÊŸ ∑§⁄UŸÿÊÇÿ), 28-÷√ÿÊ (∑§ÀÿÊáÊM§¬Ê),
29-•÷√ÿÊ (Á¡‚‚ ’…∏U∑§⁄U ÷√ÿ ∑§„UË¥ „ÒU Ÿ„UË¥), 30-‚ŒÊªÁÃ,
˙
H üÊˌȪʸÿÒ Ÿ◊—H
üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜˜
߸‡fl⁄U ©UflÊø
‡ÊßÊ◊ ¬˝flˇÿÊÁ◊ oÎáÊÈcfl ∑§◊‹ÊŸŸ–
ÿSÿ ¬˝‚ÊŒ◊ÊòÊáÊ ŒÈªÊ¸ ¬˝ËÃÊ ÷flؘ ‚ÃËH 1H
˙ ‚ÃË ‚ÊäflË ÷fl¬˝ËÃÊ ÷flÊŸË ÷fl◊ÙøŸË–
•Êÿʸ ŒÈªÊ¸ ¡ÿÊ øÊlÊ ÁòÊŸòÊÊ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËH 2H
Á¬ŸÊ∑§œÊÁ⁄UáÊË ÁøòÊÊ øá«ÉÊá≈UÊ ◊„ÔÊìʗ–
◊ŸÙ ’ÈÁh⁄U„¢Ô∑§Ê⁄UÊ ÁøûÊM§¬Ê ÁøÃÊ ÁøÁ×H 3H
‚fl¸◊ãòÊ◊ÿË ‚ûÊÊ ‚àÿÊŸãŒSflM§Á¬áÊË–
•ŸãÃÊ ÷ÊÁflŸË ÷Ê√ÿÊ ÷√ÿÊ÷√ÿÊ ‚ŒÊªÁ×H 4H

10. 10 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
‡ÊÊê÷flË Œfl◊ÊÃÊ ø ÁøãÃÊ ⁄UàŸÁ¬˝ÿÊ ‚ŒÊ–
‚fl¸ÁfllÊ ŒˇÊ∑§ãÿÊ ŒˇÊÿôÊÁflŸÊÁ‡ÊŸËH 5 H
•¬áÊʸŸ∑§fláÊʸ ø ¬Ê≈U‹Ê ¬Ê≈U‹ÊflÃË–
¬^Êê’⁄U¬⁄UËœÊŸÊ ∑§‹◊Ü¡Ë⁄U⁄UÁÜ¡ŸËH 6 H
•◊ÿÁfl∑˝§◊Ê ∑˝Í§⁄UÊ ‚ÈãŒ⁄UË ‚È⁄U‚ÈãŒ⁄UË–
flŸŒÈªÊ¸ ø ◊ÊÃXË ◊ÃX◊ÈÁŸ¬ÍÁ¡ÃÊH 7 H
’˝ÊrÊË ◊Ê„Ô‡fl⁄UË øÒãº˝Ë ∑§ı◊Ê⁄UË flÒcáÊflË ÃÕÊ–
øÊ◊Èá«UÊ øÒfl flÊ⁄UÊ„ÔË ‹ˇ◊ˇø ¬ÈL§·Ê∑ΧÁ×H 8 H
Áfl◊‹Ùà∑§Ì·áÊË ôÊÊŸÊ Á∑˝§ÿÊ ÁŸàÿÊ ø ’ÈÁhŒÊ–
’„ÈÔ‹Ê ’„ÈÔ‹¬˝◊Ê ‚fl¸flÊ„ÔŸflÊ„ÔŸÊH 9 H
ÁŸ‡ÊÈê÷‡ÊÈê÷„ÔŸŸË ◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒŸË–
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷„ÔãòÊË ø øá«◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊŸËH 10H
‚flʸ‚È⁄UÁflŸÊ‡ÊÊ ø ‚fl¸ŒÊŸflÉÊÊÁß˖
‚fl¸‡ÊÊSòÊ◊ÿË ‚àÿÊ ‚flʸSòÊœÊÁ⁄UáÊË ÃÕÊH 11H
31-‡ÊÊê÷flË (Á‡ÊflÁ¬˝ÿÊ), 32-Œfl◊ÊÃÊ, 33-ÁøãÃÊ, 34-⁄UàŸÁ¬˝ÿÊ,
35-‚fl¸ÁfllÊ, 36-ŒˇÊ∑§ãÿÊ, 37-ŒˇÊÿôÊÁflŸÊÁ‡ÊŸË, 38-•¬áÊʸ (ìSÿÊ∑§
‚◊ÿ ¬ûÊ∑§Ê ÷Ë Ÿ πÊŸflÊ‹Ë), 39-•Ÿ∑§fláÊʸ (•Ÿ∑§ ⁄¢UªÊ¥flÊ‹Ë),
40-¬Ê≈U‹Ê (‹Ê‹ ⁄¢UªflÊ‹Ë), 41-¬Ê≈U‹ÊflÃË (ªÈ‹Ê’∑§ »Í§‹ ÿÊ ‹Ê‹ »Í§‹
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë), 42-¬^ÔUÊê’⁄U¬⁄UËœÊŸÊ (⁄U‡Ê◊Ë flSòÊ ¬„UŸŸflÊ‹Ë),
43-∑§‹◊¢¡Ë⁄U⁄¢UÁ¡ŸË (◊œÈ⁄U äflÁŸ ∑§⁄UŸflÊ‹ ◊¢¡Ë⁄U∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ ¬˝‚ãŸ
⁄U„UŸflÊ‹Ë), 44-•◊ÿÁfl∑˝§◊Ê (•‚Ë◊ ¬⁄UÊ∑˝§◊flÊ‹Ë), 45-∑˝Í§⁄UÊ (ŒÒàÿÊ¥∑§
¬˝Áà ∑§∆UÊ⁄U), 46-‚ÈãŒ⁄UË, 47-‚È⁄U‚ÈãŒ⁄UË, 48-flŸŒÈªÊ¸, 49-◊ÊâªË,
50-◊âª◊ÈÁŸ¬ÍÁ¡ÃÊ, 51-’˝ÊrÊÔË, 52-◊Ê„U‡fl⁄UË, 53-∞ãº˝Ë, 54-∑§ÊÒ◊Ê⁄UË,
55-flÒcáÊflË, 56-øÊ◊Èá«UÊ, 57-flÊ⁄UÊ„UË, 58-‹ˇ◊Ë, 59-¬ÈL§·Ê∑ΧÁÃ,

11. 11
•Ÿ∑§‡ÊSòÊ„ÔSÃÊ ø •Ÿ∑§ÊSòÊSÿ œÊÁ⁄UáÊË–
∑ȧ◊Ê⁄UË øÒ∑§∑§ãÿÊ ø ∑Ò§‡ÊÙ⁄UË ÿÈflÃË ÿÁ×H 12H
•¬˝ı…UÊ øÒfl ¬˝ı…UÊ ø flÎh◊ÊÃÊ ’‹¬˝ŒÊ–
◊„ÔÙŒ⁄UË ◊ÈQ§∑§‡ÊË ÉÊÙ⁄UM§¬Ê ◊„ÔÊ’‹ÊH 13H
•ÁÇŸÖflÊ‹Ê ⁄Uıº˝◊ÈπË ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊSìÁSflŸË–
ŸÊ⁄UÊÿáÊË ÷º˝∑§Ê‹Ë ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ ¡‹ÙŒ⁄UËH 14H
Á‡ÊflŒÍÃË ∑§⁄UÊ‹Ë ø •ŸãÃÊ ¬⁄U◊‡fl⁄UË–
∑§ÊàÿÊÿŸË ø ‚ÊÁflòÊË ¬˝àÿˇÊÊ ’˝rÊflÊÁŒŸËH 15H
ÿ ߌ¢ ¬˝¬∆UÁãŸàÿ¢ ŒÈªÊ¸ŸÊ◊‡ÊÃÊc≈U∑§◊˜–
ŸÊ‚Êäÿ¢ ÁfllÃ ŒÁfl ÁòÊ·È ‹Ù∑§·È ¬Êfl¸ÁÃH 16H
œŸ¢ œÊãÿ¢ ‚Èâ ¡ÊÿÊ¢ „Ôÿ¢ „ÔÁSß◊fl ø–
øÃÈfl¸ªZ ÃÕÊ øÊãÃ ‹÷ã◊ÈÁQ¢§ ø ‡ÊʇflÃË◊˜˜H 17H
60-Áfl◊‹Ê,61-©Uà∑§Ì·áÊË,62-ôÊÊŸÊ,63-Á∑˝§ÿÊ,64-ÁŸàÿÊ,65-’ÈÁhŒÊ,
66-’„ÈU‹Ê, 67-’„ÈU‹¬˝◊Ê, 68-‚fl¸flÊ„UŸflÊ„UŸÊ, 69-ÁŸ‡ÊÈê÷-‡ÊÈê÷„UŸŸË,
70-◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒŸË, 71-◊œÈ∑Ò§≈U÷„UãòÊË, 72-øá«U◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊŸË,
73-‚flʸ‚È⁄UÁflŸÊ‡ÊÊ, 74-‚fl¸ŒÊŸflÉÊÊÁßË, 75-‚fl¸‡ÊÊSòÊ◊ÿË, 76-‚àÿÊ,
77-‚flʸSòÊœÊÁ⁄UáÊË,78-•Ÿ∑§‡ÊSòÊ„USÃÊ,79-•Ÿ∑§ÊSòÊœÊÁ⁄UáÊË,80-∑ȧ◊Ê⁄UË,
81-∞∑§∑§ãÿÊ, 82-∑Ò§‡ÊÊ⁄UË, 83-ÿÈflÃË, 84-ÿÁÃ, 85-•¬˝ÊÒ…UÊ, 86-¬˝ÊÒ…UÊ,
87-flÎh◊ÊÃÊ, 88-’‹¬˝ŒÊ, 89-◊„UÊŒ⁄UË, 90-◊ÈQ§∑§‡ÊË, 91-ÉÊÊ⁄UM§¬Ê,
92-◊„UÊ’‹Ê,93-•ÁÇŸÖflÊ‹Ê,94-⁄UÊÒº˝◊ÈπË,95-∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ,96-ìÁSflŸË,
97-ŸÊ⁄UÊÿáÊË,98-÷º˝∑§Ê‹Ë,99-ÁflcáÊÈ◊ÊÿÊ,100-¡‹ÊŒ⁄UË,101-Á‡ÊflŒÍÃË,
102-∑§⁄UÊ‹Ë,103-•ŸãÃÊ(ÁflŸÊ‡Ê⁄UÁ„UÃÊ),104-¬⁄U◊‡fl⁄UË,105-∑§ÊàÿÊÿŸË,
106-‚ÊÁflòÊË, 107-¬˝àÿˇÊÊ, 108-’˝rÊÔflÊÁŒŸËH 2ó15H
ŒflË ¬Êfl¸ÃË! ¡Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ŒÈªÊ¸¡Ë∑§ ß‚ •c≈UÊûÊ⁄U‡ÊßÊ◊∑§Ê
¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§ Á‹ÿ ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ∑ȧ¿U ÷Ë •‚Êäÿ Ÿ„UË¥ „ÒUH 16H
*üÊˌȪʸc≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ◊˜*

12. 12 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑ȧ◊Ê⁄UË¥ ¬Í¡ÁÿàflÊ ÃÈ äÿÊàflÊ ŒflË¥ ‚È⁄U‡fl⁄UË◊˜˜–
¬Í¡ÿؘ ¬⁄UÿÊ ÷ÄàÿÊ ¬∆UãŸÊ◊‡ÊÃÊc≈U∑§◊˜˜H 18H
ÃSÿ Á‚Áh÷¸flŒ˜˜ ŒÁfl ‚flÒ¸— ‚È⁄Ufl⁄UÒ⁄UÁ¬–
⁄UÊ¡ÊŸÙ ŒÊ‚ÃÊ¢ ÿÊÁãà ⁄UÊÖÿÁüÊÿ◊flÊåŸÈÿÊؘH 19H
ªÙ⁄UÙøŸÊ‹Q§∑§∑ȧ«˜U.∑ȧ◊Ÿ
Á‚ãŒÍ⁄U∑§¬Í¸⁄U◊äÊÈòÊÿáÊ –
ÁflÁ‹Åÿ ÿãòÊ¢ ÁflÁœŸÊ ÁflÁœôÊÙ
÷flؘ ‚ŒÊ œÊ⁄UÿÃ ¬È⁄UÊÁ⁄U—H 20H
÷ı◊ÊflÊSÿÊÁŸ‡ÊÊ◊ª˝ øãº˝ ‡ÊÃÁ÷·Ê¢ ªÃ–
ÁflÁ‹Åÿ ¬˝¬∆Uؘ SÃÙòÊ¢ ‚ ÷flؘ ‚ꬌʢ ¬Œ◊˜˜H 21H
ßÁà üÊËÁfl‡fl‚Ê⁄UÃãòÊ ŒÈªÊ¸c≈UÙûÊ⁄U‡ÊßÊ◊SÃÙòÊ¢ ‚◊ÊåÃ◊˜˜–
U
fl„U œŸ, œÊãÿ, ¬ÈòÊ, SòÊË, ÉÊÊ«∏UÊ, „UÊÕË, œ◊¸ •ÊÁŒ øÊ⁄U ¬ÈL§·ÊÕ¸ ÃÕÊ •ãÃ◊¥
‚ŸÊß ◊ÈÁQ§ ÷Ë ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 17H ∑ȧ◊Ê⁄UË∑§Ê ¬Í¡Ÿ •ÊÒ⁄U ŒflË
‚È⁄U‡fl⁄UË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ¬⁄UÊ÷ÁQ§∑§ ‚ÊÕ ©UŸ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U, Á»§⁄U •c≈UÊûÊ⁄U‡ÊÃ-
ŸÊ◊∑§Ê ¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UH 18H ŒÁfl! ¡Ê ∞‚Ê ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ‚’ üÊc∆U
ŒflÃÊ•Ê¥‚ ÷Ë Á‚Áh ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU– ⁄UÊ¡Ê ©U‚∑§ ŒÊ‚ „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U– fl„U
⁄UÊÖÿ‹ˇ◊Ë∑§Ê ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 19H ªÊ⁄UÊøŸ, ‹ÊˇÊÊ, ∑È¢§∑ȧ◊, Á‚ãŒÍ⁄U,
∑§¬Í⁄U, ÉÊË (•ÕflÊ ŒÍœ), øËŸË •ÊÒ⁄U ◊œÈóߟ flSÃÈ•Ê¥∑§Ê ∞∑§òÊ ∑§⁄U∑§ ߟ‚
ÁflÁœ¬Ífl¸∑§ ÿãòÊ Á‹π∑§⁄U ¡Ê ÁflÁœôÊ ¬ÈL§· ‚ŒÊ ©U‚ ÿãòÊ∑§Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ
„ÒU, fl„U Á‡Êfl∑§ ÃÈÀÿ (◊ÊˇÊM§¬) „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒUH 20H ÷ÊÒ◊flÃË •◊ÊflÊSÿÊ∑§Ë
•ÊœË ⁄UÊÃ◊¥, ¡’ øãº˝◊Ê ‡ÊÃÁ÷·Ê ŸˇÊòʬ⁄U „UÊ¥, ©U‚ ‚◊ÿ ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê
Á‹π∑§⁄U ¡Ê ß‚∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚ê¬ÁûʇÊÊ‹Ë „UÊÃÊ „ÒUH 21H
U

13. * ÿ„U ÁflÁœ ÿ„UÊ° ‚¢ÁˇÊåà M§¬‚ ŒË ¡ÊÃË „ÒU– Ÿfl⁄UÊòÊ •ÊÁŒ Áfl‡Ê· •fl‚⁄UÊ¥¬⁄U ÃÕÊ
‡ÊÃøá«UË •ÊÁŒ •ŸÈc∆UÊŸÊ¥◊¥ ÁflSÃÎà ÁflÁœ∑§Ê ©U¬ÿÊª Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ©U‚◊¥ ÿãòÊSÕ ∑§‹‡Ê,
ªáÊ‡Ê, Ÿflª˝„U, ◊ÊÃÎ∑§Ê, flÊSÃÈ, ‚åÃÌ·, ‚åÃÁø⁄¢U¡Ëfl, 64 ÿÊÁªŸË, 50 ˇÊòʬʋ ÃÕÊ •ãÿÊãÿ
ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ë flÒÁŒ∑§ ÁflÁœ‚ ¬Í¡Ê „UÊÃË „ÒU– •πá«U ŒË¬∑§Ë √ÿflSÕÊ ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– Œflˬ˝ÁÃ◊Ê∑§Ë
•¢ªãÿÊ‚ •ÊÒ⁄U •ÇãÿÈûÊÊ⁄UáÊ •ÊÁŒ ÁflÁœ∑§ ‚ÊÕ ÁflÁœflÃ˜Ô ¬Í¡Ê ∑§Ë ¡ÊÃË „ÒU– ŸflŒÈªÊ¸¬Í¡Ê,
ÖÿÊÁ׬͡Ê, fl≈ÈU∑§-ªáÊ‡ÊÊÁŒ‚Á„Uà ∑ȧ◊Ê⁄Uˬ͡Ê, •Á÷·∑§, ŸÊãŒËüÊÊh, ⁄UˇÊʒ㜟, ¬ÈáÿÊ„UflÊøŸ,
◊¢ª‹¬Ê∆U, ªÈL§¬Í¡Ê, ÃËÕʸflÊ„UŸ, ◊ãòÊ-SŸÊŸ •ÊÁŒ, •Ê‚Ÿ‡ÊÈÁh, ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊, ÷ÍÇÊÈÁh, ¬˝Êáʬ˝ÁÃc∆UÊ,
•ãÃ◊ʸÃÎ∑§ÊãÿÊ‚, ’Á„U◊ʸÃÎ∑§ÊãÿÊ‚, ‚ÎÁc≈UãÿÊ‚, ÁSÕÁÃãÿÊ‚, ‡ÊÁQ§∑§‹ÊãÿÊ‚, Á‡Êfl∑§‹ÊãÿÊ‚,
NUŒÿÊÁŒãÿÊ‚, ·Ê…UÊãÿÊ‚, Áfl‹Ê◊ãÿÊ‚, ÃûflãÿÊ‚, •ˇÊ⁄UãÿÊ‚, √ÿʬ∑§ãÿÊ‚, äÿÊŸ, ¬Ë∆U¬Í¡Ê,
Áfl‡Ê·ÊÉÿ¸, ˇÊòÊ∑§Ë‹Ÿ, ◊ãòʬ͡Ê, ÁflÁflœ ◊Ⱥ˝ÊÁflÁœ, •Êfl⁄UáÊ¬Í¡Ê ∞fl¢ ¬˝œÊŸ¬Í¡Ê •ÊÁŒ∑§Ê
‡ÊÊSòÊËÿ ¬hÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U •ŸÈc∆UÊŸ „UÊÃÊ „ÒU– ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÁflSÃÎà ÁflÁœ‚ ¬Í¡Ê ∑§⁄UŸ∑§Ë
ßë¿UÊflÊ‹ ÷Q§Ê¥∑§Ê •ãÿÊãÿ ¬Í¡Ê-¬hÁÃÿÊ¥∑§Ë ‚„UÊÿÃÊ‚ ÷ªflÃË∑§Ë •Ê⁄UÊœŸÊ ∑§⁄U∑§ ¬Ê∆U
•Ê⁄Uê÷ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ–
¬Ê∆UÁflÁœ—*
‚Êœ∑§ SŸÊŸ ∑§⁄U∑§ ¬ÁflòÊ „UÊ •Ê‚Ÿ-‡ÊÈÁh∑§Ë Á∑˝§ÿÊ ‚ê¬ãŸ ∑§⁄U∑§
‡ÊÈh •Ê‚Ÿ¬⁄U ’Ò∆U; ‚ÊÕ◊¥ ‡ÊÈh ¡‹, ¬Í¡Ÿ‚Ê◊ª˝Ë •ÊÒ⁄U üÊˌȪʸ‚åÇÊÃË∑§Ë
¬ÈSÃ∑§ ⁄Uπ– ¬ÈSÃ∑§∑§Ê •¬Ÿ ‚Ê◊Ÿ ∑§Êc∆U •ÊÁŒ∑§ ‡ÊÈh •Ê‚Ÿ¬⁄U
Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ∑§⁄U Œ– ‹‹Ê≈U◊¥ •¬ŸË L§Áø∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷S◊, ø㌟ •ÕflÊ
⁄UÊ‹UË ‹ªÊ ‹, Á‡ÊπÊ ’Ê°œ ‹; Á»§⁄U ¬ÍflʸÁ÷◊Èπ „UÊ∑§⁄U Ãûfl-‡ÊÈÁh∑§ Á‹ÿ
øÊ⁄U ’Ê⁄U •Êø◊Ÿ ∑§⁄U– ©U‚ ‚◊ÿ •ª˝Ê¢Á∑§Ã øÊ⁄U ◊ãòÊÊ¥∑§Ê ∑˝§◊‡Ê— ¬…∏Uó

14. 14 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
˙ ∞¥ •Êà◊Ãûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊ–
˙ OÔUË¥ ÁfllÊÃûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊH
˙ Ä‹Ë¥ Á‡ÊflÃûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊ–
˙ ∞¥ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ ‚fl¸Ãûfl¢ ‡ÊÊœÿÊÁ◊ Ÿ◊— SflÊ„UÊH
ÃଇøÊÃ˜Ô ¬˝ÊáÊÊÿÊ◊ ∑§⁄U∑§ ªáÊ‡Ê •ÊÁŒ ŒflÃÊ•Ê¥ ∞fl¢ ªÈL§¡ŸÊ¥∑§Ê
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U; Á»§⁄U “¬ÁflòÊSÕÊ flÒcáÊ√ÿÊÒ0” ßàÿÊÁŒ ◊ãòÊ‚ ∑ȧ‡Ê∑§Ë ¬ÁflòÊË
œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U∑§ „UÊÕ◊¥ ‹Ê‹ »Í§‹, •ˇÊà •ÊÒ⁄U ¡‹ ‹∑§⁄U ÁŸêŸÊ¢Á∑§ÃM§¬‚
‚¢∑§À¬ ∑§⁄Uó
˙ ÁflcáÊÈÁfl¸cáÊÈÁfl¸cáÊÈ— – ˙ Ÿ◊— ¬⁄U◊Êà◊Ÿ, üÊˬÈ⁄UÊáʬÈL§·ÙûÊ◊Sÿ
üÊËÁflcáÊÙ⁄UÊôÊÿÊ ¬˝flø◊ÊŸSÿÊl üÊË’˝rÊáÊÙ ÁmÃËÿ¬⁄UÊh¸ üÊˇflÃflÊ⁄UÊ„Ô∑§À¬ flÒflSflÃ-
◊ãflãÃ⁄U˘c≈UÊÁfl¢‡ÊÁÃÃ◊ ∑§Á‹ÿȪ ¬˝Õ◊ø⁄UáÙ ¡ê’Ímˬ ÷Ê⁄UÃfl·¸ ÷⁄UÃπá«U
•ÊÿʸflÃʸãê¸Ã’˝rÊÊflÃÒ¸∑§Œ‡Ù ¬Èáÿ¬˝Œ‡Ù ’ıhÊflÃÊ⁄U flø◊ÊŸ ÿÕÊŸÊ◊‚¢flà‚⁄U
•◊È∑§ÊÿŸ ◊„ÔÊ◊ÊXÀÿ¬˝Œ ◊Ê‚ÊŸÊ◊˜ ©UûÊ◊ •◊È∑§◊Ê‚ •◊È∑§¬ˇÊ •◊È∑§ÁÃÕı
•◊È∑§flÊ‚⁄UÊÁãflÃÊÿÊ◊˜ •◊È∑§ŸˇÊòÊ •◊È∑§⁄UÊÁ‡ÊÁSÕÃ ‚Íÿ¸ •◊È∑§Ê◊È∑§⁄UÊÁ‡ÊÁSÕÃ·È
øãº˝÷ı◊’ÈœªÈL§‡ÊÈ∑˝§‡ÊÁŸ·È ‚à‚È ‡ÊÈ÷ ÿÙª ‡ÊÈ÷∑§⁄UáÙ ∞fl¢ªÈáÊÁfl‡Ù·áÊÁflÁ‡Êc≈UÊÿÊ¢
‡ÊÈ÷¬ÈáÿÁÃÕı ‚∑§‹‡ÊÊSòÊüÊÈÁÃS◊ÎÁìÈ⁄UÊáÊÙQ§»§‹¬˝ÊÁåÃ∑§Ê◊— •◊È∑§ªÙòÊÙà¬ãŸ—
•◊È∑§‡Ê◊ʸ •„¢Ô ◊◊Êà◊Ÿ— ‚¬ÈòÊSòÊË’ÊãœflSÿ üÊËŸflŒÈªÊ¸ŸÈª˝„ÔÃÙ ª˝„Ô∑ΧÃ⁄UÊ¡∑ΧÂfl¸-
Áflœ¬Ë«UÊÁŸflÎÁûʬÍfl¸∑¥§ ŸÒL§ÖÿŒËÉÊʸÿÈ—¬ÈÁc≈UœŸœÊãÿ‚◊ÎhKÕZ üÊËŸflŒÈªÊ¸¬˝‚ÊŒŸ ‚flʸ-
¬ÁãŸflÎÁûÊ‚flʸ÷Ëc≈U»§‹ÊflÊÁåÃœ◊ʸո∑§Ê◊◊ÙˇÊøÃÈÁfl¸œ¬ÈL§·ÊÕ¸Á‚ÁhmÊ⁄UÊ üÊË◊„UÊ∑§Ê‹Ë-
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflÃËŒflÃʬ˝ËàÿÕZ ‡ÊʬÙhÊ⁄U¬È⁄US‚⁄U¢ ∑§fløʪ¸‹Ê∑§Ë‹∑§¬Ê∆U-
flŒÃãòÊÙQ§⁄UÊÁòÊ‚ÍQ§¬Ê∆UŒ√ÿÕfl¸‡ÊË·¸¬Ê∆UãÿÊ‚ÁflÁœ‚Á„UßflÊáʸ¡¬‚åÇÊÃËãÿÊ‚-
äÿÊŸ‚Á„UÃøÁ⁄UòÊ‚ê’ÁãœÁflÁŸÿÙªãÿÊ‚äÿÊŸ¬Ífl¸∑¥§ ø “◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊøH ‚ÊflÌáÊ—
‚Íÿ¸ÃŸÿÙ ÿÙ ◊ŸÈ— ∑§âÿÃ˘c≈U◊— –” ßàÿÊlÊ⁄Uèÿ “‚ÊflÁá¸Ê÷¸ÁflÃÊ ◊ŸÈ—” ßàÿãâ
ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃˬÊ∆¥ ÃŒãÃ ãÿÊ‚ÁflÁœ‚Á„UßflÊáʸ◊ãòÊ¡¬¢ flŒÃãòÊÙQ§ŒflË‚ÍQ§¬Ê∆¥
⁄U„ÔSÿòÊÿ¬∆UŸ¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄UÊÁŒ∑¥§ ø ∑§Á⁄Ucÿ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÁÃôÊÊ (‚¢∑§À¬) ∑§⁄U∑§ ŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄UÃ „ÈU∞ ¬¢øÊ¬øÊ⁄U∑§Ë

15. 15
1- ¬ÈSÃ∑§¬Í¡Ê∑§Ê ◊ãòÊó
˙ Ÿ◊Ù Œ√ÿÒ ◊„ÔÊŒ√ÿÒ Á‡ÊflÊÿÒ ‚Ãâ Ÿ◊—–
Ÿ◊— ¬˝∑ΧàÿÒ ÷º˝ÊÿÒ ÁŸÿÃÊ— ¬˝áÊÃÊ— S◊ ÃÊ◊˜H
(flÊ⁄UÊ„ÔËÃãòÊ ÃÕÊ ÁøŒê’⁄U‚¢Á„UÃÊ)
2- äÿÊàflÊ ŒflË¥ ¬Üø¬Í¡Ê¢ ∑ΧàflÊ ÿÙãÿÊ ¬˝áÊêÿ ø–
2. •ÊœÊ⁄U¢ SÕÊåÿ ◊Í‹Ÿ SÕʬÿûÊòÊ ¬ÈSÃ∑§◊˜H
3- “‚åÇÊÃË-‚fl¸Sfl”∑§ ©U¬Ê‚ŸÊ-∑˝§◊◊¢ ¬„Ô‹ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§⁄U∑§ ’ÊŒ◊¢
·«¢ª‚Á„Uà ¬Ê∆U ∑§⁄UŸ∑§Ê ÁŸáʸÿ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÔÒ, •Ã— ∑§flø •ÊÁŒ ¬Ê∆U∑§ ¬„Ô‹
„ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§⁄U ‹ŸÊ øÊÁ„Uÿ– ∑§ÊàÿÊÿŸË-ÃãòÊ◊¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ÃÕÊ ©Uà∑§Ë‹Ÿ∑§Ê
•ı⁄U „ÔË ¬˝∑§Ê⁄U ’ËÊÿÊ ªÿÊ „ÔÒó“•ãàÿÊlÊ∑¸§ÁmL§º˝ÁòÊÁŒªéäÿVÁcfl÷øfl—–
•‡flÙ˘‡fl ßÁà ‚ªÊ¸áÊÊ¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ◊ŸÙ— ∑˝§◊—H” “©Uà∑§Ë‹Ÿ øÁ⁄UòÊÊáÊÊ¢ ◊äÿÊlãÃÁ◊ÁÃ
∑˝§◊—–” •ÕʸØ ‚åÇÊÃË∑§ •äÿÊÿÙ¢∑§Ê Ã⁄U„Ôó∞∑§, ’Ê⁄U„ÔóŒÙ, ÇÿÊ⁄U„ÔóÃËŸ,
Œ‚óøÊ⁄U, Ÿıó¬Ê°ø ÃÕÊ •Ê∆Uó¿—∑§ ∑˝§◊‚ ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ •ãÃ◊¢ ‚ÊÃfl¢
•äÿÊÿ∑§Ù ŒÙ ’Ê⁄U ¬…∏– ÿ„Ô ‡ÊʬÙhÊ⁄U „ÔÒ •ı⁄U ¬„Ô‹ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê, Á»§⁄U
¬˝Õ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê, ÃଇøÊØ ©UûÊ⁄U øÁ⁄UòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ ©Uà∑§Ë‹Ÿ „ÔÒ– ∑ȧ¿ ‹ÙªÙ¢∑§
◊Ã◊¢ ∑§Ë‹∑§◊¢ ’ÃÊÿ •ŸÈ‚Ê⁄U “ŒŒÊÁà ¬˝ÁêαáÊÊÁÔ∑§ ÁŸÿ◊‚ ∑ΧcáʬˇÊ∑§Ë •c≈U◊Ë
ÿÊ øÃÈŒ¸‡ÊË ÁÃÁÕ◊¢ ŒflË∑§Ù ‚fl¸Sfl-‚◊¬¸áÊ ∑§⁄U∑§ ©Uã„UË¥∑§Ê „ÔÙ∑§⁄U ©UŸ∑§ ¬˝‚ÊŒM§¬‚
¬˝àÿ∑§ flSÃÈ∑§Ù ©U¬ÿÙª◊¢ ‹ÊŸÊ „ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ „ÔÒ– ∑§Ù߸ ∑§„ÔÃ „ÔÒ¥ó
¿— •¢ªÙ¢‚Á„Uà ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ „ÔË ‡ÊʬÙhÊ⁄U „ÔÒ– •¢ªÙ¢∑§Ê àÿʪ „ÔË ‡Êʬ „ÔÒ– ∑ȧ¿
ÁflmÊŸÙ¢∑§Ë ⁄UÊÿ◊¢ ‡ÊʬÙhÊ⁄U ∑§◊¸ •ÁŸflÊÿ¸ Ÿ„ÔË¥ „ÔÒ, ÄÿÙ¢Á∑§ ⁄U„ÔSÿÊäÿÊÿ◊¢ ÿ„Ô
*¬Ê∆UÁflÁœ—*
ÁflÁœ‚ ¬ÈSÃ∑§∑§Ë ¬Í¡Ê1 ∑§⁄U, ÿÊÁŸ◊Ⱥ˝Ê∑§Ê ¬˝Œ‡Ê¸Ÿ ∑§⁄U∑§ ÷ªflÃË∑§Ê
¬˝áÊÊ◊ ∑§⁄U, Á»§⁄U ◊Í‹ ŸflÊáʸ◊ãòÊ‚ ¬Ë∆U •ÊÁŒ◊¥ •ÊœÊ⁄U‡ÊÁQ§∑§Ë SÕʬŸÊ
∑§⁄U∑§ ©U‚∑§ ™§¬⁄U ¬ÈSÃ∑§∑§Ê Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ ∑§⁄U–2 ß‚∑§ ’ÊŒ ‡ÊʬÊhÊ⁄3
∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ– ß‚∑§ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U „Ò¥U– “˙ OÔUË¥ Ä‹Ë¥ üÊË¥ ∑˝§Ê¢ ∑˝§Ë¥
øÁá«U∑§ÊŒ√ÿÒ ‡ÊʬŸÊ‡ÊʟȪ˝„¢U ∑ȧL§ ∑ȧL§ SflÊ„UÊ”óß‚ ◊ãòÊ∑§Ê •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U
•ãÃ◊¥ ‚Êà ’Ê⁄U ¡¬ ∑§⁄U– ÿ„U ‡ÊʬÊhÊ⁄U ◊ãòÊ ∑§„U‹ÊÃÊ „ÒU– ß‚∑§
•ŸãÃ⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ ◊ãòÊ∑§Ê ¡¬ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ß‚∑§Ê ¡¬ •ÊÁŒ •ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥

16. 16 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
S¬c≈UM§¬‚ ∑§„ÔÊ „ÔÒ Á∑§ Á¡‚ ∞∑§ „ÔË ÁŒŸ◊¢ ¬Í⁄U ¬Ê∆U∑§Ê •fl‚⁄U Ÿ Á◊‹, fl„Ô ∞∑§
ÁŒŸ ∑§fl‹ ◊äÿ◊ øÁ⁄UòÊ∑§Ê •ı⁄U ŒÍ‚⁄U ÁŒŸ ‡Ù· ŒÙ øÁ⁄UòÊÙ¢∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U– ß‚∑§ Á‚flÊ,
¡Ù ¬˝ÁÃÁŒŸ ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ ¬Ê∆U ∑§⁄UÃ „ÔÒ¥, ©UŸ∑§ Á‹ÿ ∞∑§ ÁŒŸ◊¢ ∞∑§ ¬Ê∆U Ÿ „ÔÙ ‚∑§Ÿ¬⁄U
∞∑§, ŒÙ, ∞∑§, øÊ⁄U, ŒÙ, ∞∑§ •ı⁄U ŒÙ •äÿÊÿÙ¢∑§ ∑˝§◊‚ ‚Êà ÁŒŸÙ¢◊¢ ¬Ê∆U ¬Í⁄UÊ ∑§⁄UŸ∑§Ê
•ÊŒ‡Ê ÁŒÿÊ ªÿÊ „ÔÒ– ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¢ ¬˝ÁÃÁŒŸ ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ∑§Ë‹∑§ ∑Ò§‚ ‚ê÷fl „ÔÒ–
•SÃÈ, ¡Ù „ÔÙ, „Ô◊Ÿ ÿ„ÔÊ° Á¡ôÊÊ‚È•Ù¢∑§ ‹Ê÷ÊÕ¸ ‡ÊʬÙhÊ⁄U •ı⁄U ©Uà∑§Ë‹Ÿ ŒÙŸÙ¢∑§ ÁflœÊŸ
Œ ÁŒÿ „ÔÒ¥–
ßÄ∑§Ë‚-ßÄ∑§Ë‚ ’Ê⁄U „UÊÃÊ „ÒU– ÿ„U ◊ãòÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó“˙ üÊË¥ Ä‹Ë¥ OÔUË¥
‚åÇÊÁà øÁá«U∑§ ©Uà∑§Ë‹Ÿ¢ ∑ȧL§ ∑ȧL§ SflÊ„UÊ–” ß‚∑§ ¡¬∑§ ¬‡øÊÃ˜Ô •ÊÁŒ
•ÊÒ⁄U •ãÃ◊¥ ‚ÊÃ-‚Êà ’Ê⁄U ◊΢¡ËflŸË ÁfllÊ∑§Ê ¡¬ ∑§⁄UŸÊ øÊÁ„Uÿ, ¡Ê
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „ÒUó“˙ OÔUË¥ OÔUË¥ fl¢ fl¢ ∞¥ ∞¥ ◊΢¡ËflÁŸ Áfll ◊ÎÃ◊ÈàÕʬÿÊàÕʬÿ
∑˝§Ë¥ OÔUË¥ OÔUË¥ fl¢ SflÊ„UÊ–” ◊Ê⁄UËø∑§À¬∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚åÇÊÃË-‡ÊʬÁfl◊ÊøŸ∑§Ê
◊ãòÊ ÿ„U „ÒUó“˙ üÊË¥ üÊË¥ Ä‹Ë¥ „Í¢U ˙ ∞¥ ˇÊÊ÷ÿ ◊Ê„Uÿ ©Uà∑§Ë‹ÿ ©Uà∑§Ë‹ÿ
©Uà∑§Ë‹ÿ ∆¢U ∆¢U–” ß‚ ◊ãòÊ∑§Ê •Ê⁄Uê÷◊¥ „UË ∞∑§ ‚ÊÒ •Ê∆U ’Ê⁄U ¡¬ ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ, ¬Ê∆U∑§ •ãÃ◊¥ Ÿ„UË¥– •ÕflÊ L§º˝ÿÊ◊‹ ◊„UÊÃãòÊ∑§ •ãê¸Ã ŒÈªÊ¸∑§À¬◊¥
∑§„U „ÈU∞ øÁá«U∑§Ê-‡Êʬ-Áfl◊ÊøŸ ◊ãòÊÊ¥∑§Ê •Ê⁄Uê÷◊¥ „UË ¬Ê∆U ∑§⁄UŸÊ
øÊÁ„Uÿ– fl ◊ãòÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U „Ò¥Uó
˙ •Sÿ üÊËøÁá«∑§ÊÿÊ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬÁfl◊ÙøŸ◊ãòÊSÿ flÁ‚c∆U-
ŸÊ⁄UŒ‚¢flÊŒ‚Ê◊flŒÊÁœ¬ÁÃ’˝rÊÊáÊ ´§·ÿ— ‚flÒ¸‡flÿ¸∑§ÊÁ⁄UáÊË üÊˌȪʸ ŒflÃÊ
øÁ⁄UòÊòÊÿ¢ ’Ë¡¢ OÔUË¥ ‡ÊÁQ§— ÁòʪÈáÊÊà◊SflM§¬øÁá«∑§Ê‡ÊʬÁfl◊ÈQ§ı ◊◊
‚¢∑§ÁÀ¬Ã∑§Êÿ¸Á‚hKÕ¸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ (OÔUË¥) ⁄UË¥ ⁄U×SflM§Á¬áÿÒ ◊äÊÈ∑Ò§≈U÷◊ÌŒãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 1H ˙ üÊË¥ ’ÈÁhSflM§Á¬áÿÒ ◊Á„U·Ê‚È⁄U‚ÒãÿŸÊÁ‡ÊãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆
UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 2H ˙ ⁄U¢ ⁄UQ§SflM§Á¬áÿÒ ◊Á„U·Ê‚È⁄U◊ÌŒãÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 3H ˙ ˇÊÈ¢ ˇÊÈœÊSflM§Á¬áÿÒ
ŒflflÁãŒÃÊÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 4 H ˙ ¿UÊ¢

17. 17*¬Ê∆UÁflÁœ—*
¿UÊÿÊSflM§Á¬áÿÒ ŒÍ¢flÊÁŒãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 5 H
˙ ‡Ê¢ ‡ÊÁQ§SflM§Á¬áÿÒ œÍ◊˝‹ÙøŸÉÊÊÁÃãÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆Áfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷flH 6 H ˙ Ã΢ ÃηÊSflM§Á¬áÿÒ øá«◊Èá«flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 7 H ˙ ˇÊÊ¢ ˇÊÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ⁄UQ§’Ë¡flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 8H ˙ ¡Ê¢ ¡ÊÁÃSflM§Á¬áÿÒ
ÁŸ‡ÊÈê÷flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷fl H 9H ˙ ‹¢
‹Ö¡ÊSflM§Á¬áÿÒ ‡ÊÈê÷flœ∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 10H
˙ ‡ÊÊ¢ ‡ÊÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ŒflSÃÈàÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 11H
˙ üÊ¢ üÊhÊSflM§Á¬áÿÒ ‚∑§‹»§‹ŒÊòÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷fl H 12H ˙ ∑§Ê¢ ∑§ÊÁãÃSflM§Á¬áÿÒ ⁄UÊ¡fl⁄U¬˝ŒÊÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜
Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 13 H ˙ ◊Ê¢ ◊ÊÃÎSflM§Á¬áÿÒ •Ÿª¸‹◊Á„U◊‚Á„UÃÊÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 14H ˙ OÔUË¥ üÊË¥ ŒÈ¢ ŒÈªÊ¸ÿÒ ‚¢
‚flÒ¸‡flÿ¸∑§ÊÁ⁄UáÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 15H ˙ ∞¢ OÔUË¥
Ä‹Ë¥ Ÿ◊— Á‡ÊflÊÿÒ •÷l∑§fløSflM§Á¬áÿÒ ’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê
÷flH 16H ˙ ∑˝§Ë¥ ∑§ÊÀÿÒ ∑§ÊÁ‹ OÔUË¥ »§≈U˜ SflÊ„ÔÊÿÒ ´§ÇflŒSflM§Á¬áÿÒ
’˝rÊflÁ‚c∆UÁfl‡flÊÁ◊òʇÊʬʌ˜ Áfl◊ÈQ§Ê ÷flH 17H ˙ ∞¢ OÔUË¥ Ä‹Ë¢ ◊„ÔÊ∑§Ê‹Ë-
◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë◊„ÔÊ‚⁄USflÃËSflM§Á¬áÿÒ ÁòʪÈáÊÊÁà◊∑§ÊÿÒ ŒÈªÊ¸Œ√ÿÒ Ÿ◊—H 18H
ßàÿfl¢ Á„U ◊„ÔÊ◊ãòÊÊŸ˜ ¬Á∆UàflÊ ¬⁄U◊‡fl⁄U–
øá«UˬÊ∆¥ ÁŒflÊ ⁄UÊòÊı ∑ȧÿʸŒfl Ÿ ‚¢‡Êÿ—H 19H
∞fl¢ ◊ãòÊ¢ Ÿ ¡ÊŸÊÁà øá«UˬÊ∆¥ ∑§⁄UÙÁà ÿ—–
•Êà◊ÊŸ¢ øÒfl ŒÊÃÊ⁄U¢ ˇÊËáÊ¢ ∑ȧÿʸ㟠‚¢‡Êÿ—H 20H
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ‡ÊʬÊhÊ⁄U ∑§⁄UŸ∑§ •ŸãÃ⁄U •ãÃ◊ʸÃÎ∑§Ê-’Á„U◊ʸÃÎ∑§Ê •ÊÁŒ
ãÿÊ‚ ∑§⁄U, Á»§⁄U üÊËŒflË∑§Ê äÿÊŸ ∑§⁄U∑§ ⁄U„USÿ◊¥ ’ÃÊÿ •ŸÈ‚Ê⁄U ŸÊÒ ∑§Êc∆UÊ¥flÊ‹
ÿãòÊ◊¥ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë •ÊÁŒ∑§Ê ¬Í¡Ÿ ∑§⁄U, ß‚∑§ ’ÊŒ ¿U— •¢ªÔUÊ¥‚Á„Uà ŒÈªÊ¸‚åÇÊÃË∑§Ê
¬Ê∆U •Ê⁄Uê÷ Á∑§ÿÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ∑§flø, •ª¸‹Ê, ∑§Ë‹∑§ •ÊÒ⁄U ÃËŸÊ¥ ⁄U„USÿóÿ
„UË ‚åÇÊÃË∑§ ¿U— •¢ªÔU ◊ÊŸ ªÿ „Ò¥U– ߟ∑§ ∑˝§◊◊¥ ÷Ë ◊Ã÷Œ „ÒU– ÁøŒê’⁄U-
‚¢Á„UÃÊ◊¥ ¬„U‹ •ª¸‹Ê Á»§⁄U ∑§Ë‹∑§ ÃÕÊ •ãÃ◊¥ ∑§flø ¬…∏UŸ∑§Ê ÁflœÊŸ „ÒU–*
* •ª¸‹¢ ∑§Ë‹∑¥§ øÊŒı ¬Á∆UàflÊ ∑§flø¢ ¬∆UØ–
* ¡åÿÊ ‚åÇÊÃË ¬‡øÊØ Á‚Áh∑§Ê◊Ÿ ◊ÁãòÊáÊÊH

18. 18 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Á∑¢§ÃÈ ÿÊª⁄UàŸÊfl‹Ë◊¥ ¬Ê∆U∑§Ê ∑˝§◊ ß‚‚ Á÷㟠„ÒU– ©U‚◊¢ ∑§flø∑§Ê ’Ë¡,
•ª¸‹Ê∑§Ê ‡ÊÁQ§ ÃÕÊ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ∑§Ë‹∑§ ‚¢ôÊÊ ŒË ªÿË „ÒU– Á¡‚ ¬˝∑§Ê⁄ ‚’
◊ãòÊÊ¥◊¥ ¬„U‹ ’Ë¡∑§Ê, Á»§⁄U ‡ÊÁQ§∑§Ê ÃÕÊ •ãÃ◊¥ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ©UìÊÊ⁄UáÊ „UÊÃÊ „ÒU,
©U‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ÿ„UÊ° ÷Ë ¬„U‹ ∑§fløM§¬ ’Ë¡∑§Ê, Á»§⁄U •ª¸‹ÊM§¬Ê ‡ÊÁQ§∑§Ê ÃÕÊ
•ãÃ◊¥ ∑§Ë‹∑§M§¬ ∑§Ë‹∑§∑§Ê ∑˝§◊‡Ê— ¬Ê∆U „UÊŸÊ øÊÁ„Uÿ–* ÿ„UÊ° ß‚Ë ∑˝§◊∑§Ê
•ŸÈ‚⁄UáÊ Á∑§ÿÊ ªÿÊ „ÒU–
U
* ∑§flø¢ ’Ë¡◊ÊÁŒc≈U◊ª¸‹Ê ‡ÊÁQ§L§ëÿÃ–
* ∑§Ë‹∑¥§ ∑§Ë‹∑¥§ ¬˝Ê„ÈÔ— ‚åÇÊàÿÊ ◊„ÔÊ◊ŸÙ—H
ÿÕÊ ‚fl¸◊ãòÊ·È ’Ë¡‡ÊÁQ§∑§Ë‹∑§ÊŸÊ¢ ¬˝Õ◊◊ÈëøÊ⁄UáÊ¢ ÃÕÊ ‚åÇÊÃˬÊ∆U˘Á¬
∑§fløʪ¸‹Ê∑§Ë‹∑§ÊŸÊ¢ ¬˝Õ◊¢ ¬Ê∆U— SÿÊØ–
ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U •Ÿ∑§ ÃãòÊÙ¢∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ‚åÇÊÃË∑§ ¬Ê∆U∑§Ê ∑˝§◊ •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ê
©U¬‹éœ „ÔÙÃÊ „ÔÒ– ∞‚Ë Œ‡ÊÊ◊¢ •¬Ÿ Œ‡Ê◊¢ ¬Ê∆U∑§Ê ¡Ù ∑˝§◊ ¬Ífl¸¬⁄Uê¬⁄UÊ‚ ¬˝øÁ‹Ã
„ÔÙ, ©U‚Ë∑§Ê •ŸÈ‚⁄UáÊ ∑§⁄UŸÊ •ë¿UÊ „ÔÒ–

19. ˙ øÁá«U∑§Ê ŒflË∑§Ù Ÿ◊S∑§Ê⁄U „Ò–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡ËŸ ∑§„UÊóÁ¬ÃÊ◊„U! ¡Ê ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ ÃÕÊ
◊ŸÈcÿÊ¥∑§Ë ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U‚ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU •ÊÒ⁄U ¡Ê •’Ã∑§ •Ê¬Ÿ ŒÍ‚⁄U
Á∑§‚Ë∑§ ‚Ê◊Ÿ ¬˝∑§≈U Ÿ„UË¥ Á∑§ÿÊ „UÊ, ∞‚Ê ∑§Ê߸ ‚ÊœŸ ◊ȤÊ ’ÃÊßÿH 1H
’˝rÊÔÊ¡Ë ’Ê‹ó’˝rÊÔŸ˜Ô! ∞‚Ê ‚ÊœŸ ÃÊ ∞∑§ ŒflË∑§Ê ∑§flø „UË „ÒU, ¡Ê
ªÊ¬ŸËÿ‚ ÷Ë ¬⁄U◊ ªÊ¬ŸËÿ, ¬ÁflòÊ ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ê ©U¬∑§Ê⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê
„ÒU– ◊„UÊ◊ÈŸ! ©U‚ üÊfláÊ ∑§⁄UÊH 2H ŒflË∑§Ë ŸÊÒ ◊ÍÌÃÿÊ° „Ò¥U, Á¡ã„¥ U“ŸflŒÈªÊ¸”
∑§„UÃ „Ò¥U– ©UŸ∑§ ¬ÎÕ∑˜§Ô-¬ÎÕ∑˜§Ô ŸÊ◊ ’ËÊÿ ¡ÊÃ „Ò¥U– ¬˝Õ◊ ŸÊ◊ ‡ÊÒ‹¬ÈòÊË*
* ÁªÁ⁄U⁄UÊ¡ Á„U◊Ê‹ÿ∑§Ë ¬ÈòÊË “¬Êfl¸ÃËŒflË”– ÿlÁ¬ ÿ ‚’∑§Ë •œË‡fl⁄UË „ÔÒ¥,
•Õ Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜˜
˙ •Sÿ üÊËøá«UË∑§fløSÿ ’˝rÊÊ ´§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜ ¿ãŒ—, øÊ◊Èá«UÊ ŒflÃÊ,
•XãÿÊ‚ÙQ§◊ÊÃ⁄UÙ ’Ë¡◊˜, ÁŒÇ’㜌flÃÊSÃûUfl◊˜, üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËàÿÕ¸
‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ ÿŒ˜ªÈs¢ ¬⁄U◊¢ ‹Ù∑§ ‚fl¸⁄UˇÊÊ∑§⁄U¢ ŸÎáÊÊ◊˜–
ÿ㟠∑§SÿÁøŒÊÅÿÊâ Ãã◊ ’˝ÍÁ„U Á¬ÃÊ◊„ÔH 1H
’˝rÊÙflÊø
•ÁSà ªÈsÃ◊¢ Áfl¬˝ ‚fl¸÷ÍÃÙ¬∑§Ê⁄U∑§◊˜–
Œ√ÿÊSÃÈ ∑§flø¢ ¬Èáÿ¢ Ãë¿ÎáÊÈcfl ◊„ÔÊ◊ÈŸH 2H
¬˝Õ◊¢ ‡ÊÒ‹¬ÈòÊË ø ÁmÃËÿ¢ ’˝rÊøÊÁ⁄UáÊË–
ÃÎÃËÿ¢ øãº˝ÉÊá≈UÁà ∑ͧc◊Êá«UÁà øÃÈÕ¸∑§◊˜H 3H
¬Üø◊¢ S∑§ãŒ◊ÊÃÁà ·c∆U¢ ∑§ÊàÿÊÿŸËÁà ø–
‚åÃ◊¢ ∑§Ê‹⁄UÊòÊËÁà ◊„Ôʪı⁄UËÁà øÊc≈U◊◊˜H 4H

20. 20 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ÿfl◊¢ Á‚ÁhŒÊòÊË ø ŸflŒÈªÊ¸— ¬˝∑§ËÌÃÃÊ—–
©UQ§ÊãÿÃÊÁŸ ŸÊ◊ÊÁŸ ’˝rÊáÊÒfl ◊„ÔÊà◊ŸÊH 5H
•ÁÇŸŸÊ Œs◊ÊŸSÃÈ ‡ÊòÊÈ◊äÿ ªÃÙ ⁄UáÙ–
Áfl·◊ ŒÈª¸◊ øÒfl ÷ÿÊÃʸ— ‡Ê⁄UáÊ¢ ªÃÊ—H 6H
„ÒU– ŒÍ‚⁄UË ◊ÍÌÃ∑§Ê ŸÊ◊ ’˝rÊÔøÊÁ⁄UáÊË1 „ÒU– ÃË‚⁄UÊ SflM§¬ øãº˝ÉÊá≈UÊ2 ∑§ ŸÊ◊‚
¬˝Á‚h „ÒU– øÊÒÕË ◊ÍÌÃ∑§Ê ∑ͧc◊Êá«UÊ3 ∑§„UÃ „Ò¥U– ¬Ê°øflË¥ ŒÈªÊ¸∑§Ê ŸÊ◊
S∑§ãŒ◊ÊÃÊ4 „ÒU– ŒflË∑§ ¿U∆U M§¬∑§Ê ∑§ÊàÿÊÿŸË5 ∑§„UÃ „Ò¥– ‚ÊÃflÊ° ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ6
•ÊÒ⁄U •Ê∆UflÊ° SflM§¬ ◊„UʪÊÒ⁄UË7∑§ ŸÊ◊‚ ¬˝Á‚h „ÒU– ŸflË¥ ŒÈªÊ¸∑§Ê ŸÊ◊
Á‚ÁhŒÊòÊË8 „ÒU– ÿ ‚’ ŸÊ◊ ‚fl¸ôÊ ◊„UÊà◊Ê flŒ÷ªflÊŸ˜Ô∑§ mÊ⁄UÊ „UË ¬˝ÁìÊÁŒÃ
„ÈU∞ „Ò¥UH 3ó5H ¡Ê ◊ŸÈcÿ •ÁÇŸ◊¥ ¡‹ ⁄U„UÊ „UÊ, ⁄UáÊ÷ÍÁ◊◊¥ ‡ÊòÊÈ•Ê¥‚
ÁÉÊ⁄U ªÿÊ „UÊ, Áfl·◊ ‚¢∑§≈U◊¥ »°§‚ ªÿÊ „UÊ ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÷ÿ‚ •ÊÃÈ⁄U
„UÊ∑§⁄U ¡Ê ÷ªflÃË ŒÈªÊ¸∑§Ë ‡Ê⁄UáÊ◊¥ ¬˝Êåà „ÈU∞ „UÊ¥, ©UŸ∑§Ê ∑§÷Ë ∑§Ê߸ •◊¢ª‹
Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ÿÈh∑§ ‚◊ÿ ‚¢∑§≈U◊¥ ¬«∏UŸ¬⁄U ÷Ë ©UŸ∑§ ™§¬⁄U ∑§Ê߸ Áfl¬ÁûÊ Ÿ„UË¥
ÃÕÊÁ¬ Á„U◊Ê‹ÿ∑§Ë ìSÿÊ •ı⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ‚ ¬˝‚㟠„ÔÙ ∑Χ¬Ê¬Ífl¸∑§ ©UŸ∑§Ë ¬ÈòÊË∑§ M§¬◊¢ ¬˝∑§≈U „ÈÔßZ–
ÿ„Ô ’Êà ¬È⁄UÊáÊÙ¢◊¢ ¬˝Á‚h „ÔÒ– 1. ’˝rÊ øÊ⁄UÁÿÃÈ¢ ‡ÊË‹¢ ÿSÿÊ— ‚Ê ’˝rÊøÊÁ⁄UáÊËó‚ÁëøŒÊŸãŒ◊ÿ
’˝rÊSflM§¬∑§Ë ¬˝ÊÁåà ∑§⁄UÊŸÊ Á¡Ÿ∑§Ê Sfl÷Êfl „ÔÙ, fl “’˝rÊøÊÁ⁄UáÊË” „ÔÒ¥– 2. øãº˝— ÉÊá≈UÊÿÊ¢ ÿSÿÊ—
‚Êó•ÊtÊŒ∑§Ê⁄UË øãº˝◊Ê Á¡Ÿ∑§Ë ÉÊá≈UÊ◊¢ ÁSÕà „ÔÙ¢, ©UŸ ŒflË∑§Ê ŸÊ◊ “øãº˝ÉÊá≈UÊ” „ÔÒ–
3. ∑ȧÁà‚× ™§c◊Ê ∑ͧc◊ÊóÁòÊÁflœÃʬÿÈ× ‚¢‚Ê⁄U—, ‚ •á«U ◊Ê¢‚¬‡ÿÊ◊ÈŒ⁄UM§¬ÊÿÊ¢ ÿSÿÊ— ‚Ê
∑ͧc◊Êá«UÊ– •Õʸؘ ÁòÊÁflœ ÃʬÿÈQ§ ‚¢‚Ê⁄U Á¡Ÿ∑§ ©UŒ⁄U◊¢ ÁSÕà „ÔÒ, fl ÷ªflÃË “∑ͧc◊Êá«UÊ”
∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥– 4. ¿UÊãŒÙÇÿüÊÈÁÃ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ÷ªflÃË∑§Ë ‡ÊÁQ§‚ ©Uà¬ãŸ „ÈÔ∞ ‚Ÿà∑ȧ◊Ê⁄U∑§Ê ŸÊ◊
S∑§ãŒ „ÔÒ – ©UŸ∑§Ë ◊ÊÃÊ „ÔÙŸ‚ fl “S∑§ãŒ◊ÊÃÊ” ∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥ – 5. ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ê ∑§Êÿ¸ Á‚h
∑§⁄UŸ∑§ Á‹ÿ ŒflË ◊„ÔÌ· ∑§ÊàÿÊÿŸ∑§ •ÊüÊ◊¬⁄U ¬˝∑§≈U „ÈÔßZ •ı⁄U ◊„ÔÌ·Ÿ ©Uã„Ô¢ •¬ŸË ∑§ãÿÊ
◊ÊŸÊ; ß‚Á‹ÿ “∑§ÊàÿÊÿŸË” ŸÊ◊‚ ©UŸ∑§Ë ¬˝Á‚Áh „ÈÔ߸ – 6. ‚’∑§Ù ◊Ê⁄UŸflÊ‹ ∑§Ê‹∑§Ë ÷Ë ⁄UÊÁòÊ
(ÁflŸÊÁ‡Ê∑§Ê) „ÔÙŸ‚ ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊ “∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ” „ÔÒ – 7. ßã„ÔÙ¢Ÿ ìSÿÊmÊ⁄UÊ ◊„ÔÊŸ˜ ªı⁄Ufláʸ ¬˝ÊåÃ
Á∑§ÿÊ ÕÊ, •Ã— ÿ ◊„Ôʪı⁄UË ∑§„Ô‹ÊÿË¥– 8. Á‚Áh •Õʸؘ ◊ÙˇÊ∑§Ù ŒŸflÊ‹Ë „ÔÙŸ‚ ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
“Á‚ÁhŒÊòÊË” „ÔÒ–

21. 21
Ÿ Ã·Ê¢ ¡ÊÿÃ Á∑¢§ÁøŒ‡ÊÈ÷¢ ⁄UáÊ‚¢∑§≈U–
ŸÊ¬Œ¢ ÃSÿ ¬‡ÿÊÁ◊ ‡ÊÙ∑§ŒÈ—π÷ÿ¢ Ÿ Á„H 7 H
ÿÒSÃÈ ÷ÄàÿÊ S◊ÎÃÊ ŸÍŸ¢ Ã·Ê¢ flÎÁh— ¬˝¡ÊÿÃ–
ÿ àflÊ¢ S◊⁄UÁãà ŒflÁ‡Ê ⁄UˇÊ‚ ÃÊ㟠‚¢‡Êÿ—H 8 H
¬˝¢SÕÊ ÃÈ øÊ◊Èá«UÊ flÊ⁄UÊ„ÔË ◊Á„U·Ê‚ŸÊ–
∞ãº˝Ë ª¡‚◊ÊM§…UÊ flÒcáÊflË ªL§«UÊ‚ŸÊH 9 H
◊Ê„Ô‡fl⁄UË flηÊM§…UÊ ∑§ı◊Ê⁄UË Á‡ÊÁπflÊ„ÔŸÊ–
‹ˇ◊Ë— ¬kÊ‚ŸÊ ŒflË ¬k„ÔSÃÊ „ÔÁ⁄UÁ¬˝ÿÊH 10H
‡flÃM§¬œ⁄UÊ ŒflË ß¸‡fl⁄UË flηflÊ„ÔŸÊ–
’˝ÊrÊË „¢Ô‚‚◊ÊM§…UÊ ‚flʸ÷⁄UáÊ÷ÍÁ·ÃÊH 11H
ßàÿÃÊ ◊ÊÃ⁄U— ‚flʸ— ‚fl¸ÿÙª‚◊ÁãflÃÊ—–
ŸÊŸÊ÷⁄UáʇÊÙ÷Ê…UKÊ ŸÊŸÊ⁄àŸÙ¬‡ÊÙÁ÷ÃÊ—H 12H
ÁŒπÊÿË ŒÃË– ©Uã„¥U ‡ÊÊ∑§, ŒÈ—π •ÊÒ⁄U ÷ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà Ÿ„UË¥ „UÊÃËH 6-7H
Á¡ã„UÊ¥Ÿ ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ŒflË∑§Ê S◊⁄UáÊ Á∑§ÿÊ „ÒU, ©UŸ∑§Ê ÁŸ‡øÿ „UË •èÿÈŒÿ
„UÊÃÊ „ÒU– Œfl‡flÁ⁄U! ¡Ê ÃÈê„UÊ⁄UÊ Áøãß ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ë ÃÈ◊ ÁŸ—‚ãŒ„U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÃË
„UÊH 8H øÊ◊Èá«UÊŒflË ¬˝ì⁄U •ÊM§…∏U „UÊÃË „Ò¥U– flÊ⁄UÊ„UË ÷Ò¥‚¬⁄U ‚flÊ⁄UË ∑§⁄UÃË „Ò¥U–
∞ãº˝Ë∑§Ê flÊ„UŸ ∞⁄UÊflà „UÊÕË „ÒU– flÒcáÊflËŒflË ªL§«U¬⁄U „UË •Ê‚Ÿ ¡◊ÊÃË „Ò¥UH 9H
◊Ê„U‡fl⁄UË flη÷¬⁄U •ÊM§…∏U „UÊÃË „Ò¥U– ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË∑§Ê flÊ„UŸ ◊ÿÍ⁄U „ÒU– ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ∑§Ë
Á¬˝ÿÃ◊Ê ‹ˇ◊ËŒflË ∑§◊‹∑§ •Ê‚Ÿ¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U „UÊÕÊ¥◊¥ ∑§◊‹ œÊ⁄UáÊ
Á∑§ÿ „ÈU∞ „Ò¥UH 10H flη÷¬⁄U •ÊM§…∏U ߸‡fl⁄UËŒflËŸ ‡flà M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ⁄UπÊ
„ÒU– ’˝ÊrÊÔËŒflË „¢U‚¬⁄U ’Ò∆UË „ÈU߸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •Ê÷Í·áÊÊ¥‚ Áfl÷ÍÁ·Ã
„Ò¥UH 11H ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ÿ ‚÷Ë ◊ÊÃÊ∞° ‚’ ¬˝∑§Ê⁄U∑§Ë ÿÊª‡ÊÁQ§ÿÊ¥‚ ‚ê¬ãŸ „Ò¥U–
ߟ∑§ Á‚flÊ •ÊÒ⁄U ÷Ë ’„ÈUÃ-‚Ë ŒÁflÿÊ° „Ò¥U, ¡Ê •Ÿ∑§ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ •Ê÷Í·áÊÊ¥∑§Ë
‡ÊÊ÷Ê‚ ÿÈQ§ ÃÕÊ ŸÊŸÊ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ ⁄UàŸÊ¥‚ ‚ȇÊÊÁ÷à „Ò¥UH 12H
*Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜*

22. 22 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒÎ‡ÿãÃ ⁄UÕ◊ÊM§…UÊ Œ√ÿ— ∑˝§Ùœ‚◊Ê∑ȧ‹Ê—–
‡ÊW¢ ø∑˝¥§ ªŒÊ¢ ‡ÊÁQ¢§ „Ô‹¢ ø ◊È‚‹ÊÿÈœ◊˜˜H 13H
π≈U∑¥§ ÃÙ◊⁄U¢ øÒfl ¬⁄U‡ÊÈ¢ ¬Ê‡Ê◊fl ø–
∑ȧãÃÊÿÈœ¢ ÁòʇÊÍ‹¢ ø ‡ÊÊX¸◊ÊÿÈœ◊ÈûÊ◊◊˜˜H 14H
ŒÒàÿÊŸÊ¢ Œ„ԟʇÊÊÿ ÷Q§ÊŸÊ◊÷ÿÊÿ ø–
œÊ⁄UÿãàÿÊÿȜʟËàÕ¢ ŒflÊŸÊ¢ ø Á„UÃÊÿ flÒH 15H
Ÿ◊SÃ˘SÃÈ ◊„ÔÊ⁄Uıº˝ ◊„ÔÊÉÊÙ⁄U¬⁄UÊ∑˝§◊–
◊„ÔÊ’‹ ◊„ÔÙà‚Ê„Ô ◊„ÔÊ÷ÿÁflŸÊÁ‡ÊÁŸH 16H
òÊÊÁ„U ◊Ê¢ ŒÁfl ŒÈc¬˝ˇÿ ‡ÊòÊÍáÊÊ¢ ÷ÿflÌœÁŸ–
¬˝ÊëÿÊ¢ ⁄UˇÊÃÈ ◊Ê◊Òãº˝Ë •ÊÇŸƒÿÊ◊ÁÇŸŒflÃÊH 17H
ŒÁˇÊáÙ˘flÃÈ flÊ⁄UÊ„ÔË ŸÒ´¸§àÿÊ¢ π«˜˜ªœÊÁ⁄UáÊË–
¬˝ÃËëÿÊ¢ flÊL§áÊË ⁄UˇÊŒ˜˜ flÊÿ√ÿÊ¢ ◊ΪflÊÁ„UŸËH 18H
ÿ ‚ê¬Íáʸ ŒÁflÿÊ° ∑˝§Êœ◊¥ ÷⁄UË „ÈU߸ „Ò¥U •ÊÒ⁄U ÷Q§Ê¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ∑§ Á‹ÿ ⁄UÕ¬⁄U
’Ò∆UË ÁŒπÊÿË ŒÃË „Ò¥U– ÿ ‡Ê¢π, ø∑˝§, ªŒÊ, ‡ÊÁQ§, „U‹ •ÊÒ⁄U ◊È‚‹, π≈U∑§
•ÊÒ⁄U ÃÊ◊⁄U, ¬⁄U‡ÊÈ ÃÕÊ ¬Ê‡Ê, ∑ȧãà •ÊÒ⁄U ÁòʇÊÍ‹ ∞fl¢
©UûÊ◊ ‡ÊÊXÔ¸UœŸÈ· •ÊÁŒ •SòÊ-‡ÊSòÊ •¬Ÿ „UÊÕÊ¥◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃË „Ò¥U– ŒÒàÿÊ¥∑§
‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸÊ, ÷Q§Ê¥∑§Ê •÷ÿŒÊŸ ŒŸÊ •ÊÒ⁄U ŒflÃÊ•Ê¥∑§Ê ∑§ÀÿÊáÊ
∑§⁄UŸÊóÿ„UË ©UŸ∑§ ‡ÊSòÊ-œÊ⁄UáÊ∑§Ê ©Ug‡ÿ „ÒUH 13ó15H [∑§flø •Ê⁄Uê÷
∑§⁄UŸ∑§ ¬„U‹ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U ¬˝ÊÕ¸ŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿó] ◊„UÊŸ˜Ô ⁄UÊÒº˝M§¬, •àÿãà ÉÊÊ⁄U
¬⁄UÊ∑˝§◊, ◊„UÊŸ˜Ô ’‹ •ÊÒ⁄U ◊„UÊŸ˜Ô ©Uà‚Ê„UflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ ◊„UÊŸ˜Ô ÷ÿ∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ, ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 16H ÃÈê„UÊ⁄UË •Ê⁄U ŒπŸÊ ÷Ë ∑§Á∆UŸ „ÒU–
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ÷ÿ ’…∏UÊŸflÊ‹Ë ¡ªŒÁê’∑§! ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ–
¬Ífl¸ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ∞ãº˝Ë (ßãº˝‡ÊÁQ§) ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– •ÁÇŸ∑§ÊáÊ◊¥ •ÁÇŸ‡ÊÁQ§,
ŒÁˇÊáÊ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ flÊ⁄UÊ„UË ÃÕÊ ŸÒ´¸§àÿ∑§ÊáÊ◊¥ π«˜UÔªœÊÁ⁄UáÊË ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
¬Á‡ø◊ ÁŒ‡ÊÊ◊¥ flÊL§áÊË •ÊÒ⁄U flÊÿ√ÿ∑§ÊáÊ◊¥ ◊Ϊ¬⁄U ‚flÊ⁄UË ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒflË ◊⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 17-18H

23. 23
©UûÊ⁄U ÁŒ‡ÊÊ◊¥ ∑§ÊÒ◊Ê⁄UË •ÊÒ⁄U ߸‡ÊÊŸ-∑§ÊáÊ◊¥ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
’˝rÊÔÊÁáÊ! ÃÈ◊ ™§¬⁄U∑§Ë •Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ •ÊÒ⁄U flÒcáÊflËŒflË ŸËø∑§Ë
•Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 19H ß‚Ë ¬˝∑§Ê⁄U ‡Êfl∑§Ê •¬ŸÊ flÊ„UŸ ’ŸÊŸflÊ‹Ë
øÊ◊Èá«UÊŒflË Œ‚Ê¥ ÁŒ‡ÊÊ•Ê¥◊¥ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
¡ÿÊ •Êª‚ •ÊÒ⁄U Áfl¡ÿÊ ¬Ë¿U∑§Ë •Ê⁄U‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 20H flÊ◊÷ʪ◊¥
•Á¡ÃÊ •ÊÒ⁄U ŒÁˇÊáÊ÷ʪ◊¥ •¬⁄UÊÁ¡ÃÊ ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ©UlÊÁÃŸË Á‡ÊπÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
©U◊Ê ◊⁄U ◊SÃ∑§¬⁄U Áfl⁄UÊ¡◊ÊŸ „UÊ∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 21H ‹‹Ê≈U◊¥ ◊Ê‹Êœ⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄U •ÊÒ⁄U ÿ‡ÊÁSflŸËŒflË ◊⁄UË ÷ÊÒ¥„UÊ¥∑§Ê ‚¢⁄UˇÊáÊ ∑§⁄U– ÷ÊÒ¥„UÊ¥∑§ ◊äÿ÷ʪ◊¥
ÁòÊŸòÊÊ •ÊÒ⁄U ŸÕÈŸÊ¥∑§Ë ÿ◊ÉÊá≈UÊŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 22H ŒÊŸÊ¥ ŸòÊÊ¥∑§ ◊äÿ÷ʪ◊¥
‡Ê¢ÁπŸË •ÊÒ⁄U ∑§ÊŸÊ¥◊¥ mÊ⁄UflÊÁ‚ŸË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑§ÊÁ‹∑§ÊŒflË ∑§¬Ê‹Ê¥∑§Ë ÃÕÊ
÷ªflÃË ‡ÊÊ¢∑§⁄UË ∑§ÊŸÊ¥∑§ ◊Í‹÷ʪ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 23H ŸÊÁ‚∑§Ê◊¥ ‚ȪãœÊ •ÊÒ⁄U
™§¬⁄U∑§ •Ê∆U◊¥ øÌø∑§ÊŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ŸËø∑§ •Ê∆U◊¥ •◊ÎÃ∑§‹Ê ÃÕÊ Á¡uÔUÊ◊¥
‚⁄USflÃËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 24H
*Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜*
©UŒËëÿÊ¢ ¬ÊÃÈ ∑§ı◊Ê⁄UË ∞‡ÊÊãÿÊ¢ ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË–
™§äflZ ’˝rÊÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊŒœSÃÊŒ˜˜ flÒcáÊflË ÃÕÊH 19H
∞fl¢ Œ‡Ê ÁŒ‡ÊÙ ⁄UˇÊëøÊ◊Èá«UÊ ‡ÊflflÊ„ÔŸÊ–
¡ÿÊ ◊ øʪ˝Ã— ¬ÊÃÈ Áfl¡ÿÊ ¬ÊÃÈ ¬Îc∆U×H 20H
•Á¡ÃÊ flÊ◊¬Ê‡fl¸ ÃÈ ŒÁˇÊáÙ øʬ⁄UÊÁ¡ÃÊ–
Á‡ÊπÊ◊ÈlÙÁÃŸË ⁄UˇÊŒÈ◊Ê ◊ÍÁ䟸 √ÿflÁSÕÃÊH 21H
◊Ê‹Êœ⁄UË ‹‹Ê≈U ø ÷˝Èflı ⁄UˇÊŒ˜˜ ÿ‡ÊÁSflŸË–
ÁòÊŸòÊÊ ø ÷˝ÈflÙ◊¸äÿ ÿ◊ÉÊá≈UÊ ø ŸÊÁ‚∑§H 22H
‡ÊÁWŸË øˇÊÈ·Ù◊¸äÿ üÊÙòÊÿÙmʸ⁄UflÊÁ‚ŸË–
∑§¬Ù‹ı ∑§ÊÁ‹∑§Ê ⁄UˇÊà∑§áʸ◊Í‹ ÃÈ ‡ÊÊ¢∑§⁄UËH 23H
ŸÊÁ‚∑§ÊÿÊ¢ ‚ȪãœÊ ø ©UûÊ⁄UÙc∆U ø øÌø∑§Ê–
•œ⁄U øÊ◊ÎÃ∑§‹Ê Á¡uÊÿÊ¢ ø ‚⁄USflÃËH 24H

24. 24 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
ŒãÃÊŸ˜ ⁄UˇÊÃÈ ∑§ı◊Ê⁄UË ∑§á∆UŒ‡Ù ÃÈ øÁá«∑§Ê–
ÉÊÁá≈U∑§Ê¢ ÁøòÊÉÊá≈UÊ ø ◊„ÔÊ◊ÊÿÊ ø ÃÊ‹È∑§H 25H
∑§Ê◊ÊˇÊË Áø’È∑¥§ ⁄UˇÊŒ˜˜ flÊø¢ ◊ ‚fl¸◊X‹Ê–
ª˝ËflÊÿÊ¢ ÷º˝∑§Ê‹Ë ø ¬Îc∆Ufl¢‡Ù œŸÈœ¸⁄UËH 26H
ŸË‹ª˝ËflÊ ’Á„U—∑§á∆U ŸÁ‹∑§Ê¢ Ÿ‹∑ͧ’⁄UË–
S∑§ãœÿÙ— π«U˜˜ÁªŸË ⁄UˇÊŒ˜˜ ’Ê„ÍÔ ◊ flÖÊ˝œÊÁ⁄UáÊËH 27H
„ÔSÃÿÙŒ¸Áá«ŸË ⁄UˇÊŒÁê’∑§Ê øÊ«˜U.ªÈ‹Ë·È ø–
ŸπÊÜ¿Í‹‡fl⁄UË ⁄UˇÊà∑ȧˇÊı ⁄UˇÊà∑ȧ‹‡fl⁄UËH 28H
Sßı ⁄UˇÊã◊„ÔÊŒflË ◊Ÿ— ‡ÊÙ∑§ÁflŸÊÁ‡ÊŸË–
NUŒÿ ‹Á‹ÃÊ ŒflË ©UŒ⁄U ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊËH 29H
ŸÊ÷ı ø ∑§ÊÁ◊ŸË ⁄UˇÊŒ˜˜ ªÈs¢ ªÈs‡fl⁄UË ÃÕÊ–
¬ÍÃŸÊ ∑§ÊÁ◊∑§Ê ◊…¢˛U ªÈŒ ◊Á„U·flÊÁ„UŸËH 30H
∑§ÊÒ◊Ê⁄UË ŒÊ°ÃÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U øÁá«U∑§Ê ∑§á∆U¬˝Œ‡Ê∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ÁøòÊÉÊá≈UÊ ª‹∑§Ë
ÉÊÊ°≈UË∑§Ë •ÊÒ⁄U ◊„UÊ◊ÊÿÊ ÃÊ‹È◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 25H ∑§Ê◊ÊˇÊË ∆UÊ…∏UË∑§Ë •ÊÒ⁄U
‚fl¸◊¢ª‹Ê ◊⁄UË flÊáÊË∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ÷º˝∑§Ê‹Ë ª˝ËflÊ◊¥ •ÊÒ⁄U œŸÈœ¸⁄UË ¬Îc∆Ufl¢‡Ê
(◊L§Œá«U)-◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 26H ∑§á∆U∑§ ’Ê„U⁄UË ÷ʪ◊¥ ŸË‹ª˝ËflÊ •ÊÒ⁄U
∑§á∆U∑§Ë Ÿ‹Ë◊¥ Ÿ‹∑ͧ’⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ŒÊŸÊ¥ ∑¢§œÊ¥◊¥ π«˜UÔÁªŸË •ÊÒ⁄U ◊⁄UË ŒÊŸÊ¥
÷È¡Ê•Ê¥∑§Ë flÖÊ˝œÊÁ⁄UáÊË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 27H ŒÊŸÊ¥ „UÊÕÊ¥◊¥ ŒÁá«UŸË •ÊÒ⁄U •¢ªÈÁ‹ÿÊ¥◊¥
•Áê’∑§Ê ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ‡ÊÍ‹‡fl⁄UË ŸπÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑ȧ‹‡fl⁄UË ∑ȧÁˇÊ (¬≈U)-◊¥
⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 28H
◊„UÊŒflË ŒÊŸÊ¥ SßÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ‡ÊÊ∑§ÁflŸÊÁ‡ÊŸËŒflË ◊Ÿ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
‹Á‹ÃÊŒflË NUŒÿ◊¥ •ÊÒ⁄U ‡ÊÍ‹œÊÁ⁄UáÊË ©UŒ⁄U◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 29H ŸÊÁ÷◊¥
∑§ÊÁ◊ŸË •ÊÒ⁄U ªÈsÔ÷ʪ∑§Ë ªÈsÔ‡fl⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ¬ÍÃŸÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÊÁ◊∑§Ê Á‹¢ª∑§Ë
•ÊÒ⁄U ◊Á„U·flÊÁ„UŸË ªÈŒÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 30H

25. 25*Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜*
∑§≈UKÊ¢ ÷ªflÃË ⁄UˇÊÖ¡ÊŸÈŸË ÁflãäÿflÊÁ‚ŸË–
¡Y ◊„ÔÊ’‹Ê ⁄UˇÊà‚fl¸∑§Ê◊¬˝ŒÊÁÿŸËH 31H
ªÈÀ»§ÿٟʸ⁄UÁ‚¢„ÔË ø ¬ÊŒ¬Îc∆U ÃÈ ÃÒ¡‚Ë–
¬ÊŒÊ«˜U.ªÈ‹Ë·È üÊË ⁄UˇÊà¬ÊŒÊœSËflÊÁ‚ŸËH 32H
ŸπÊŸ˜ Œ¢c≈˛UÊ∑§⁄UÊ‹Ë ø ∑§‡ÊÊ¢‡øÒflÙäfl¸∑§Á‡ÊŸË–
⁄UÙ◊∑ͧ¬·È ∑§ı’⁄UË àflø¢ flʪˇfl⁄UË ÃÕÊH 33H
⁄UQ§◊Ö¡Êfl‚Ê◊Ê¢‚ÊãÿÁSÕ◊ŒÊ¢Á‚ ¬Êfl¸ÃË–
•ãòÊÊÁáÊ ∑§Ê‹⁄UÊÁòʇø Á¬ûÊ¢ ø ◊È∑ȧ≈U‡fl⁄UËH 34H
¬kÊflÃË ¬k∑§Ù‡Ù ∑§»§ øÍ«UÊ◊ÁáÊSÃÕÊ–
ÖflÊ‹Ê◊ÈπË ŸπÖflÊ‹Ê◊÷lÊ ‚fl¸‚¢Áœ·ÈH 35H
‡ÊÈ∑˝¥§ ’˝rÊÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊë¿UÊÿÊ¢ ¿òÊ‡fl⁄UË ÃÕÊ–
•„¢Ô∑§Ê⁄U¢ ◊ŸÙ ’ÈÁh¢ ⁄UˇÊã◊ œ◊¸œÊÁ⁄UáÊËH 36H
÷ªflÃË ∑§Á≈U÷ʪ◊¥ •ÊÒ⁄U ÁflãäÿflÊÁ‚ŸË ÉÊÈ≈UŸÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ‚ê¬Íáʸ
∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ê ŒŸflÊ‹Ë ◊„UÊ’‹ÊŒflË ŒÊŸÊ¥ Á¬á«UÁ‹ÿÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 31H
ŸÊ⁄UÁ‚¢„UË ŒÊŸÊ¥ ÉÊÈÁ_ÔUÿÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ÃÒ¡‚ËŒflË ŒÊŸÊ¥ ø⁄UáÊÊ¥∑§ ¬Îc∆U÷ʪ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
üÊËŒflË ¬Ò⁄UÊ¥∑§Ë •¢ªÈÁ‹ÿÊ¥◊¥ •ÊÒ⁄U ËflÊÁ‚ŸË ¬Ò⁄UÊ¥∑§ ËȕÊ¥◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ
∑§⁄UH 32H •¬ŸË ŒÊ…∏UÊ¥∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ÿ¢∑§⁄U ÁŒπÊÿË ŒŸflÊ‹Ë Œ¢c≈Ô˛UUÊ∑§⁄UÊ‹ËŒflË
ŸπÊ¥∑§Ë •ÊÒ⁄U ™§äfl¸∑§Á‡ÊŸËŒflË ∑§‡ÊÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ⁄UÊ◊ÊflÁ‹ÿÊ¥∑§ Á¿Uº˝Ê¥◊¥ ∑§ÊÒ’⁄UË
•ÊÒ⁄U àfløÊ∑§Ë flʪˇfl⁄UËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 33H ¬Êfl¸ÃËŒflË ⁄UQ§, ◊Ö¡Ê, fl‚Ê,
◊Ê¢‚, „UaÔUË •ÊÒ⁄U ◊Œ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– •Ê°ÃÊ¥∑§Ë ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ •ÊÒ⁄U Á¬ûÊ∑§Ë ◊È∑ȧ≈U‡fl⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 34H ◊Í‹ÊœÊ⁄U •ÊÁŒ ∑§◊‹-∑§Ê‡ÊÊ¥◊¥ ¬kÊflÃËŒflË •ÊÒ⁄U ∑§»§◊¥
øÍ«UÊ◊ÁáÊŒflË ÁSÕà „UÊ∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– Ÿπ∑§ Ã¡∑§Ë ÖflÊ‹Ê◊ÈπË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
Á¡‚∑§Ê Á∑§‚Ë ÷Ë •SòÊ‚ ÷ŒŸ Ÿ„UË¥ „UÊ ‚∑§ÃÊ, fl„U •÷lÊŒflË ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ë
‚◊Sà ‚¢ÁœÿÊ¥◊¥ ⁄U„U∑§⁄U ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 35H
’˝rÊÔÊÁáÊ! •Ê¬ ◊⁄U flËÿ¸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U– ¿UòÊ‡fl⁄UË ¿UÊÿÊ∑§Ë ÃÕÊ œ◊¸œÊÁ⁄UáÊË-
ŒflË ◊⁄U •„¢U∑§Ê⁄U, ◊Ÿ •ÊÒ⁄U ’ÈÁh∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 36H

26. 26 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
¬˝ÊáÊʬʟı ÃÕÊ √ÿÊŸ◊Ȍʟ¢ ø ‚◊ÊŸ∑§◊˜˜–
flÖÊ˝„ÔSÃÊ ø ◊ ⁄UˇÊà¬˝ÊáÊ¢ ∑§ÀÿÊáʇÊÙ÷ŸÊH 37H
⁄U‚ M§¬ ø ªãœ ø ‡ÊéŒ S¬‡Ù¸ ø ÿÙÁªŸË–
‚ûUfl¢ ⁄U¡SÃ◊‡øÒfl ⁄UˇÊãŸÊ⁄UÊÿáÊË ‚ŒÊH 38H
•ÊÿÍ ⁄UˇÊÃÈ flÊ⁄UÊ„ÔË œ◊Z ⁄UˇÊÃÈ flÒcáÊflË–
ÿ‡Ê— ∑§ËÏà ø ‹ˇ◊Ë¥ ø œŸ¢ ÁfllÊ¢ ø øÁ∑˝§áÊËH 39H
ªÙòÊÁ◊ãº˝ÊÁáÊ ◊ ⁄UˇÊଇÊÍã◊ ⁄UˇÊ øÁá«∑§–
¬ÈòÊÊŸ˜ ⁄UˇÊã◊„ÔÊ‹ˇ◊Ë÷ʸÿÊZ ⁄UˇÊÃÈ ÷Ò⁄UflËH 40H
¬ãÕÊŸ¢ ‚ȬÕÊ ⁄UˇÊã◊ʪZ ˇÊ◊∑§⁄UË ÃÕÊ–
⁄UÊ¡mÊ⁄U ◊„ÔÊ‹ˇ◊ËÁfl¸¡ÿÊ ‚fl¸Ã— ÁSÕÃÊH 41H
⁄UˇÊÊ„ÔËŸ¢ ÃÈ ÿàSÕÊŸ¢ fl̡â ∑§fløŸ ÃÈ–
Ãà‚flZ ⁄UˇÊ ◊ ŒÁfl ¡ÿãÃË ¬Ê¬ŸÊÁ‡ÊŸËH 42H
„UÊÕ◊¥ flÖÊ˝ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë flÖÊ˝„USÃÊŒflË ◊⁄U ¬˝ÊáÊ, •¬ÊŸ, √ÿÊŸ, ©UŒÊŸ
•ÊÒ⁄U ‚◊ÊŸ flÊÿÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ∑§ÀÿÊáÊ‚ ‡ÊÊÁ÷à „UÊŸflÊ‹Ë ÷ªflÃË ∑§ÀÿÊáʇÊÊ÷ŸÊ
◊⁄U ¬˝ÊáÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 37H ⁄U‚, M§¬, ªãœ, ‡ÊéŒ •ÊÒ⁄U S¬‡Ê¸óߟ Áfl·ÿÊ¥∑§Ê
•ŸÈ÷fl ∑§⁄UÃ ‚◊ÿ ÿÊÁªŸËŒflË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ ‚ûflªÈáÊ, ⁄U¡ÊªÈáÊ •ÊÒ⁄U
Ã◊ÊªÈáÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ‚ŒÊ ŸÊ⁄UÊÿáÊËŒflË ∑§⁄UH 38H flÊ⁄UÊ„UË •ÊÿÈ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U–
flÒcáÊflË œ◊¸∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ øÁ∑˝§áÊË (ø∑˝§ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë)-ŒflË ÿ‡Ê,
∑§ËÌÃ, ‹ˇ◊Ë, œŸ ÃÕÊ ÁfllÊ∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 39H ßãº˝ÊÁáÊ! •Ê¬ ◊⁄U ªÊòÊ∑§Ë
⁄UˇÊÊ ∑§⁄¥U– øÁá«U∑§! ÃÈ◊ ◊⁄U ¬‡ÊÈ•Ê¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UÊ– ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ¬ÈòÊÊ¥∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U
•ÊÒ⁄U ÷Ò⁄UflË ¬àŸË∑§Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 40H ◊⁄U ¬Õ∑§Ë ‚ȬÕÊ ÃÕÊ ◊ʪ¸∑§Ë ˇÊ◊∑§⁄UË
⁄UˇÊÊ ∑§⁄U– ⁄UÊ¡Ê∑§ Œ⁄U’Ê⁄U◊¥ ◊„UÊ‹ˇ◊Ë ⁄UˇÊÊ ∑§⁄U ÃÕÊ ‚’ •Ê⁄U √ÿÊåà ⁄U„UŸflÊ‹Ë
Áfl¡ÿÊŒflË ‚ê¬Íáʸ ÷ÿÊ¥‚ ◊⁄UË ⁄UˇÊÊ ∑§⁄UH 41H
ŒÁfl! ¡Ê SÕÊŸ ∑§flø◊¥ Ÿ„UË¥ ∑§„UÊ ªÿÊ „ÒU, •Ã∞fl ⁄UˇÊÊ‚ ⁄UÁ„Uà „ÒU, fl„U ‚’
ÃÈê„UÊ⁄U mÊ⁄UÊ ‚È⁄UÁˇÊà „UÊ; ÄÿÊ¥Á∑§ ÃÈ◊ Áfl¡ÿ‡ÊÊÁ‹ŸË •ÊÒ⁄U ¬Ê¬ŸÊÁ‡ÊŸË „UÊH 42H

27. 27
¬Œ◊∑¥§ Ÿ ªë¿UûÊÈ ÿŒËë¿Uë¿È÷◊Êà◊Ÿ—–
∑§fløŸÊflÎÃÙ ÁŸàÿ¢ ÿòÊ ÿòÊÒfl ªë¿ÁÃH 43H
ÃòÊ ÃòÊÊÕ¸‹Ê÷‡ø Áfl¡ÿ— ‚Êfl¸∑§ÊÁ◊∑§—–
ÿ¢ ÿ¢ ÁøãÃÿÃ ∑§Ê◊¢ â â ¬˝ÊåŸÙÁà ÁŸÁ‡øÃ◊˜˜–
¬⁄U◊Ò‡flÿ¸◊ÃÈ‹¢ ¬˝ÊåSÿÃ ÷ÍË ¬È◊ÊŸ˜H 44H
ÁŸ÷¸ÿÙ ¡ÊÿÃ ◊àÿ¸— ‚¢ª˝Ê◊cfl¬⁄UÊÁ¡Ã—–
òÊÒ‹ÙÄÿ ÃÈ ÷flà¬ÍÖÿ— ∑§fløŸÊflÎ× ¬È◊ÊŸ˜H 45H
ߌ¢ ÃÈ Œ√ÿÊ— ∑§flø¢ ŒflÊŸÊ◊Á¬ ŒÈ‹¸÷◊˜˜–
ÿ— ¬∆Uà¬˝ÿÃÙ ÁŸàÿ¢ ÁòÊ‚ãäÿ¢ üÊhÿÊÁãfl×H 46H
ŒÒflË ∑§‹Ê ÷flûÊSÿ òÊÒ‹ÙÄÿcfl¬⁄UÊÁ¡Ã—–
¡ËflŒ˜˜ fl·¸‡Êâ ‚ʪ˝◊¬◊ÎàÿÈÁflfl̡×H 47H
ÿÁŒ •¬Ÿ ‡Ê⁄UË⁄U∑§Ê ÷‹Ê øÊ„U ÃÊ ◊ŸÈcÿ Á’ŸÊ ∑§flø∑§ ∑§„UË¥ ∞∑§ ¬ª
÷Ë Ÿ ¡Êÿó∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ „UË ÿÊòÊÊ ∑§⁄U– ∑§flø∑§ mÊ⁄UÊ ‚’ •Ê⁄U‚
‚È⁄UÁˇÊà ◊ŸÈcÿ ¡„UÊ°-¡„UÊ° ÷Ë ¡ÊÃÊ „ÒU, fl„UÊ°-fl„UÊ° ©U‚ œŸ-‹Ê÷ „UÊÃÊ „ÒU ÃÕÊ
‚ê¬Íáʸ ∑§Ê◊ŸÊ•Ê¥∑§Ë Á‚Áh ∑§⁄UŸflÊ‹Ë Áfl¡ÿ∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊÃË „ÒU– fl„U Á¡‚-
Á¡‚ •÷Ëc≈U flSÃÈ∑§Ê Áøãß ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚-©U‚∑§Ê ÁŸ‡øÿ „UË ¬˝Êåà ∑§⁄U
‹ÃÊ „ÒU– fl„U ¬ÈL§· ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ÃÈ‹ŸÊ⁄UÁ„Uà ◊„UÊŸ˜Ô ∞‡flÿ¸∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ
„ÒUH 43-44H ∑§flø‚ ‚È⁄UÁˇÊà ◊ŸÈcÿ ÁŸ÷¸ÿ „UÊ ¡ÊÃÊ „ÒU– ÿÈh◊¥ ©U‚∑§Ë
¬⁄UÊ¡ÿ Ÿ„UË¥ „UÊÃË ÃÕÊ fl„U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ¬Í¡ŸËÿ „UÊÃÊ „ÒUH 45H ŒflË∑§Ê ÿ„U
∑§flø ŒflÃÊ•Ê¥∑§ Á‹ÿ ÷Ë ŒÈ‹¸÷ „ÒU– ¡Ê ¬˝ÁÃÁŒŸ ÁŸÿ◊¬Ífl¸∑§ ÃËŸÊ¥ ‚¢äÿÊ•Ê¥∑§
‚◊ÿ üÊhÊ∑§ ‚ÊÕ ß‚∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚ ŒÒflË ∑§‹Ê ¬˝Êåà „UÊÃË „ÒU
ÃÕÊ fl„U ÃËŸÊ¥ ‹Ê∑§Ê¥◊¥ ∑§„UË¥ ÷Ë ¬⁄UÊÁ¡Ã Ÿ„UË¥ „UÊÃÊ– ßÃŸÊ „UË Ÿ„UË¥, fl„U
•¬◊ÎàÿÈ‚* ⁄UÁ„Uà „UÊ ‚ÊÒ‚ ÷Ë •Áœ∑§ fl·ÊZÃ∑§ ¡ËÁflà ⁄U„UÃÊ „ÒUH 46-47H
* •∑§Ê‹-◊ÎàÿÈ •ÕflÊ •ÁÇŸ, ¡‹, Á’¡‹Ë ∞fl¢ ‚¬¸ •ÊÁŒ‚ „UÊŸflÊ‹Ë
◊ÎàÿÈ∑§Ê “•¬◊ÎàÿÈ” ∑§„UÃ „Ò¥U–
*Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜*

28. 28 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
Ÿ‡ÿÁãà √ÿÊœÿ— ‚fl¸ ‹ÍÃÊÁflS»§Ù≈U∑§ÊŒÿ—–
SÕÊfl⁄U¢ ¡X◊¢ øÒfl ∑ΧÁòÊ◊¢ øÊÁ¬ ÿÁm·◊˜˜H 48H
•Á÷øÊ⁄UÊÁáÊ ‚flʸÁáÊ ◊ãòÊÿãòÊÊÁáÊ ÷ÍË–
÷Íø⁄UÊ— πø⁄UʇøÒfl ¡‹¡Ê‡øÙ¬ŒÁ‡Ê∑§Ê—H 49H
‚„Ô¡Ê ∑ȧ‹¡Ê ◊Ê‹Ê «UÊÁ∑§ŸË ‡ÊÊÁ∑§ŸË ÃÕÊ–
•ãÃÁ⁄UˇÊø⁄UÊ ÉÊÙ⁄UÊ «UÊÁ∑§ãÿ‡ø ◊„ÔÊ’‹Ê—H 50H
ª˝„Ô÷ÍÃÁ¬‡ÊÊøʇø ÿˇÊªãœfl¸⁄UÊˇÊ‚Ê—–
’˝rÊ⁄UÊˇÊ‚flÃÊ‹Ê— ∑ͧc◊Êá«UÊ ÷Ò⁄UflÊŒÿ—H 51H
Ÿ‡ÿÁãà Œ‡Ê¸ŸÊûÊSÿ ∑§flø NUÁŒ ‚¢ÁSÕÃ–
◊ÊŸÙãŸÁÃ÷¸flŒ˜˜ ⁄UÊôÊSÃ¡ÙflÎÁh∑§⁄U¢ ¬⁄U◊˜˜H 52H
◊∑§⁄UË, øø∑§ •ÊÒ⁄U ∑§Ê…∏U •ÊÁŒ ©U‚∑§Ë ‚ê¬Íáʸ √ÿÊÁœÿÊ° Ÿc≈U „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥U–
∑§Ÿ⁄U, ÷Ê°ª, •»§Ë◊, œÃÍ⁄U •ÊÁŒ∑§Ê SÕÊfl⁄U Áfl·, ‚Ê°¬ •ÊÒ⁄U Á’ë¿ÍU •ÊÁŒ∑§
∑§Ê≈UŸ‚ ø…∏UÊ „ÈU•Ê ¡¢ª◊ Áfl· ÃÕÊ •Á„U»§Ÿ •ÊÒ⁄U Ã‹∑§ ‚¢ÿÊª •ÊÁŒ‚
’ŸŸflÊ‹Ê ∑ΧÁòÊ◊ Áfl·óÿ ‚÷Ë ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Áfl· ŒÍ⁄U „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ∑§Ê߸
•‚⁄U Ÿ„UË¥ „UÊÃÊH 48H ß‚ ¬Îâflˬ⁄U ◊Ê⁄UáÊ-◊Ê„UŸ •ÊÁŒ Á¡ÃŸ •ÊÁ÷øÊÁ⁄U∑§
¬˝ÿÊª „UÊÃ „Ò¥U ÃÕÊ ß‚ ¬˝∑§Ê⁄U∑§ Á¡ÃŸ ◊ãòÊ-ÿãòÊ „UÊÃ „Ò¥U, fl ‚’ ß‚ ∑§flø∑§Ê
NUŒÿ◊¥ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄U ‹Ÿ¬⁄U ©U‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ê ŒπÃ „UË Ÿc≈U „UÊ ¡ÊÃ „Ò¥U– ÿ „UË Ÿ„UË¥,
¬Îâflˬ⁄U Áflø⁄UŸflÊ‹ ª˝Ê◊ŒflÃÊ, •Ê∑§Ê‡ÊøÊ⁄UË ŒflÁfl‡Ê·, ¡‹∑§ ‚ê’㜂
¬˝∑§≈U „UÊŸflÊ‹ ªáÊ, ©U¬Œ‡Ê◊ÊòÊ‚ Á‚h „UÊŸflÊ‹ ÁŸêŸ∑§ÊÁ≈U∑§ ŒflÃÊ, •¬Ÿ
¡ã◊∑§ ‚ÊÕ ¬˝∑§≈U „UÊŸflÊ‹ ŒflÃÊ, ∑ȧ‹ŒflÃÊ, ◊Ê‹Ê (∑§á∆U◊Ê‹Ê •ÊÁŒ),
«UÊÁ∑§ŸË, ‡ÊÊÁ∑§ŸË, •ãÃÁ⁄UˇÊ◊¥ Áflø⁄UŸflÊ‹Ë •àÿãà ’‹flÃË ÷ÿÊŸ∑§ «UÊÁ∑§ÁŸÿÊ°,
ª˝„U, ÷ÍÃ, Á¬‡ÊÊø, ÿˇÊ, ªãœfl¸, ⁄UÊˇÊ‚, ’˝rÊÔ⁄UÊˇÊ‚, ’ÃÊ‹, ∑ͧc◊Êá«U •ÊÒ⁄U ÷Ò⁄Ufl
•ÊÁŒ •ÁŸc≈U∑§Ê⁄U∑§ ŒflÃÊ ÷Ë NUŒÿ◊¥ ∑§flø œÊ⁄UáÊ Á∑§ÿ ⁄U„UŸ¬⁄U ©U‚ ◊ŸÈcÿ∑§Ê
ŒπÃ „UË ÷ʪ ¡ÊÃ „Ò¥U– ∑§fløœÊ⁄UË ¬ÈL§·∑§Ê ⁄UÊ¡Ê‚ ‚ê◊ÊŸ-flÎÁh ¬˝Êåà „UÊÃË
„ÒU– ÿ„U ∑§flø ◊ŸÈcÿ∑§ Ã¡∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UŸflÊ‹Ê •ÊÒ⁄U ©UûÊ◊ „ÒUH 49ó52H

29. 29
ÿ‡Ê‚Ê flœ¸Ã ‚Ù˘Á¬ ∑§ËÌÃ◊Áá«Ã÷ÍË–
¡¬à‚åÇÊÃË¥ øá«UË¥ ∑ΧàflÊ ÃÈ ∑§flø¢ ¬È⁄UÊH 53H
ÿÊfljÍ◊á«‹¢ œûÊ ‚‡ÊÒ‹flŸ∑§ÊŸŸ◊˜˜–
ÃÊflÁûÊc∆UÁà ◊ÁŒãÿÊ¢ ‚¢ÃÁ× ¬ÈòʬıÁòÊ∑§ËH 54H
Œ„ÔÊãÃ ¬⁄U◊¢ SÕÊŸ¢ ÿà‚È⁄UÒ⁄UÁ¬ ŒÈ‹¸÷◊˜˜–
¬˝ÊåŸÙÁà ¬ÈL§·Ù ÁŸàÿ¢ ◊„ÔÊ◊Êÿʬ˝‚ʌ×H 55H
‹÷Ã ¬⁄U◊¢ M§¬¢ Á‡ÊflŸ ‚„Ô ◊ÙŒÃH ˙H 56H
ßÁà Œ√ÿÊ— ∑§flø¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜˜–
U
∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UŸflÊ‹Ê ¬ÈL§· •¬ŸË ∑§ËÌÂ Áfl÷ÍÁ·Ã ÷Íˬ⁄U •¬Ÿ
‚Èÿ‡Ê∑§ ‚ÊÕ-‚ÊÕ flÎÁh∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ¡Ê ¬„U‹ ∑§flø∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§
©U‚∑§ ’ÊŒ ‚åÇÊÃË øá«UË∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, ©U‚∑§Ë ¡’Ã∑§ flŸ, ¬fl¸Ã •ÊÒ⁄U
∑§ÊŸŸÊ¥‚Á„Uà ÿ„U ¬ÎâflË Á≈U∑§Ë ⁄U„UÃË „ÒU, Ã’Ã∑§ ÿ„UÊ° ¬ÈòÊ-¬ÊÒòÊ •ÊÁŒ
‚¢ÃÊŸ¬⁄Uê¬⁄UÊ ’ŸË ⁄U„UÃË „ÒUH 53-54H Á»§⁄U Œ„U∑§Ê •ãà „UÊŸ¬⁄U fl„U ¬ÈL§·
÷ªflÃË ◊„UÊ◊ÊÿÊ∑§ ¬˝‚ÊŒ‚ ©U‚ ÁŸàÿ ¬⁄U◊¬Œ∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU, ¡Ê ŒflÃÊ•Ê¥∑§
Á‹ÿ ÷Ë ŒÈ‹¸÷ „ÒUH 55H fl„U ‚ÈãŒ⁄U ÁŒ√ÿ M§¬ œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃÊ •ÊÒ⁄U ∑§ÀÿÊáÊ◊ÿ
Á‡Êfl∑§ ‚ÊÕ •ÊŸãŒ∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒUH 56H
U
*Œ√ÿÊ— ∑§flø◊˜*

30. ˙ øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„UÃ „Ò¥Uó¡ÿãÃË1, ◊¢ª‹Ê2, ∑§Ê‹Ë3, ÷º˝∑§Ê‹Ë4,
∑§¬ÊÁ‹ŸË5, ŒÈªÊ¸6, ˇÊ◊Ê7, Á‡ÊflÊ8, œÊòÊË9, SflÊ„UÊ10 •ÊÒ⁄U SflœÊ11óߟ
1. ¡ÿÁà ‚flÙ¸à∑§·¸áÊ fløÃ ßÁà “¡ÿãÃ˔󂒂 ©Uà∑Χc≈U ∞fl¢ Áfl¡ÿ‡ÊÊÁ‹ŸË– 2. ◊X¢
¡ŸŸ◊⁄UáÊÊÁŒM§¬¢ ‚¬¸áÊ¢ ÷Q§ÊŸÊ¢ ‹ÊÁà ªÎˆÊÁà ŸÊ‡ÊÿÁà ÿÊ ‚Ê ◊X‹Ê ◊ÙˇÊ¬˝ŒÊó¡Ù •¬Ÿ
÷Q§Ù¢∑§ ¡ã◊-◊⁄UáÊ •ÊÁŒ ‚¢‚Ê⁄U-’㜟∑§Ù ŒÍ⁄U ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ ◊ÙˇÊŒÊÁÿŸË ◊¢ª‹◊ÿË ŒflË∑§Ê
ŸÊ◊ “◊¢ª‹Ê” „ÔÒ – 3. ∑§‹ÿÁà ÷ˇÊÿÁà ¬˝‹ÿ∑§Ê‹ ‚fl¸◊˜˜ ßÁà ∑§Ê‹Ëó¡Ù ¬˝‹ÿ∑§Ê‹◊¢
‚ê¬Íáʸ ‚ÎÁc≈U∑§Ù •¬ŸÊ ª˝Ê‚ ’ŸÊ ‹ÃË „ÔÒ; fl„Ô “∑§Ê‹Ë” „ÔÒ– 4. ÷º˝¢ ◊X‹¢ ‚Èπ¢ flÊ ∑§‹ÿÁÃ
SflË∑§⁄UÙÁà ÷Q§èÿÙ ŒÊÃÈ◊˜˜ ßÁà ÷º˝∑§Ê‹Ë ‚Èπ¬˝ŒÊó¡Ù •¬Ÿ ÷Q§Ù¢∑§Ù ŒŸ∑§ Á‹ÿ „ÔË ÷º˝,
‚Èπ Á∑¢§flÊ ◊¢ª‹ SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄UÃË „ÔÒ, fl„Ô “÷º˝∑§Ê‹Ë” „ÔÒ– 5. „ÔÊÕ◊¢ ∑§¬Ê‹ ÃÕÊ ª‹◊¢
◊Èá«◊Ê‹Ê œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë– 6. ŒÈ—πŸ •c≈UÊXÿÙª∑§◊Ù¸¬Ê‚ŸÊM§¬áÊ Ä‹‡ÙŸ ªêÿÃ ¬˝ÊåÿÃ
ÿÊ ‚Ê ŒÈªÊ¸ó¡Ù •c≈UÊ¢ªÿÙª, ∑§◊¸ ∞fl¢ ©U¬Ê‚ŸÊM§¬ ŒÈ—‚Êäÿ ‚ÊœŸ‚ ¬˝Êåà „ÔÙÃË „ÔÒ¥, fl
¡ªŒÁê’∑§Ê “ŒÈªÊ¸” ∑§„Ô‹ÊÃË „ÔÒ¥– 7. ˇÊ◊Ã ‚„ÔÃ ÷Q§ÊŸÊ◊˜˜ •ãÿ·Ê¢ flÊ ‚flʸŸ¬⁄Uʜʟ˜
¡ŸŸËàflŸÊÁÇÊÿ∑§L§áÊÊ◊ÿSfl÷ÊflÊÁŒÁà ˇÊ◊Êó‚ê¬Íáʸ ¡ªÃ˜˜∑§Ë ¡ŸŸË „ÔÙŸ‚ •àÿãà ∑§L§áÊÊ◊ÿ
Sfl÷Êfl „ÔÙŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ¡Ù ÷Q§Ù¢ •ÕflÊ ŒÍ‚⁄UÙ¢∑§ ÷Ë ‚Ê⁄U •¬⁄UÊœ ˇÊ◊Ê ∑§⁄UÃË „Ò¥U, ©UŸ∑§Ê ŸÊ◊
“ˇÊ◊Ê” „ÔÒ– 8. ‚’∑§Ê Á‡Êfl •Õʸؘ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ¡ªŒê’Ê∑§Ù “Á‡ÊflÊ” ∑§„ÔÃ „ÔÒ¥– 9.‚ê¬Íáʸ
¬˝¬¢ø∑§Ù œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸ∑§ ∑§Ê⁄UáÊ ÷ªflÃË∑§Ê ŸÊ◊ “œÊòÊË” „ÔÒ– 10.SflÊ„ÔÊM§¬‚ ÿôÊ÷ʪ ª˝„ÔáÊ
∑§⁄U∑§ ŒflÃÊ•Ù¢∑§Ê ¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë– 11.SflœÊM§¬‚ üÊÊh •ı⁄U ì¸áÊ∑§Ù SflË∑§Ê⁄U ∑§⁄U∑§
Á¬Ã⁄UÙ¢∑§Ê ¬Ù·áÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë–
•Õʪ¸‹ÊSÃÙòÊ◊˜˜
˙ •Sÿ üÊË•ª¸‹ÊSÃÙòÊ◊ãòÊSÿ ÁflcáÊÈ´¸§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜˜ ¿U㌗,
üÊË◊„UÊ‹ˇ◊ËŒ¸flÃÊ, üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËÃÿ ‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—H
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ ¡ÿãÃË ◊X‹Ê ∑§Ê‹Ë ÷º˝∑§Ê‹Ë ∑§¬ÊÁ‹ŸË–
ŒÈªÊ¸ ˇÊ◊Ê Á‡ÊflÊ œÊòÊË SflÊ„ÔÊ SflœÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 1H

31. 31
¡ÿ àfl¢ ŒÁfl øÊ◊Èá«U ¡ÿ ÷ÍÃÊÌÄÔÊÁ⁄UÁáÊ–
¡ÿ ‚fl¸ªÃ ŒÁfl ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ Ÿ◊Ù˘SÃÈ ÃH 2H
◊äÊÈ∑Ò§≈U÷Áflº˝ÊÁflÁflœÊÃÎfl⁄UŒ Ÿ◊—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 3H
◊Á„U·Ê‚È⁄UÁŸáÊʸÁ‡Ê ÷Q§ÊŸÊ¢ ‚ÈπŒ Ÿ◊—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 4H
⁄UQ§’Ë¡flœ ŒÁfl øá«◊Èá«ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 5H
‡ÊÈê÷SÿÒfl ÁŸ‡ÊÈê÷Sÿ œÍ◊˝ÊˇÊSÿ ø ◊ÌŒÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 6H
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜*
ŸÊ◊Ê¥‚ ¬˝Á‚h ¡ªŒÁê’∑§! ÃÈê„¥U ◊⁄UÊ Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊ– ŒÁfl øÊ◊Èá«U! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ
„UÊ– ‚ê¬Íáʸ ¬˝ÊÁáÊÿÊ¥∑§Ë ¬Ë«∏UÊ „U⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ „UÊ– ‚’◊¥ √ÿÊåÃ
⁄U„UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄UË ¡ÿ „UÊ– ∑§Ê‹⁄UÊÁòÊ! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „UÊH 1-2H
◊œÈ •ÊÒ⁄U ∑Ò§≈U÷∑§Ê ◊Ê⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§Ê fl⁄UŒÊŸ ŒŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„¥U
Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÃÈ◊ ◊ȤÊ M§¬ (•Êà◊SflM§¬∑§Ê ôÊÊŸ) ŒÊ, ¡ÿ (◊Ê„U¬⁄U Áfl¡ÿ)
ŒÊ, ÿ‡Ê (◊Ê„U-Áfl¡ÿ ÃÕÊ ôÊÊŸ-¬˝ÊÁåÃM§¬ ÿ‡Ê) ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 3H ◊Á„U·Ê‚È⁄U∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ÷Q§Ê¥∑§Ê ‚Èπ
ŒŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈê„¥U Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U
∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 4H ⁄UQ§’Ë¡∑§Ê flœ •ÊÒ⁄U øá«U-
◊Èá«U∑§Ê ÁflŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-
∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 5H ‡ÊÈê÷ •ÊÒ⁄U ÁŸ‡ÊÈê÷ ÃÕÊ œÍ◊˝‹ÊøŸ∑§Ê
◊Œ¸Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 6H

32. 32 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
flÁãŒÃÊæ˜UÁÉÊ˝ÿȪ ŒÁfl ‚fl¸‚ı÷ÊÇÿŒÊÁÿÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 7 H
•ÁøãàÿM§¬øÁ⁄UÃ ‚fl¸‡ÊòÊÈÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 8 H
ŸÃèÿ— ‚fl¸ŒÊ ÷ÄàÿÊ øÁá«∑§ ŒÈÁ⁄UÃʬ„Ô–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 9 H
SÃÈflŒ˜˜èÿÙ ÷ÁQ§¬ÍflZ àflÊ¢ øÁá«∑§ √ÿÊÁœŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 10H
øÁá«∑§ ‚Ãâ ÿ àflÊ◊ø¸ÿãÃË„Ô ÷ÁQ§Ã—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 11H
ŒÁ„U ‚ı÷ÊÇÿ◊Ê⁄UÙÇÿ¢ ŒÁ„U ◊ ¬⁄U◊¢ ‚Èπ◊˜˜–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 12H
‚’∑§ mÊ⁄UÊ flÁãŒÃ ÿȪ‹ ø⁄UáÊÊ¥flÊ‹Ë ÃÕÊ ‚ê¬Íáʸ ‚ÊÒ÷ÊÇÿ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë
ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 7H ŒÁfl! ÃÈê„UÊ⁄U M§¬ •ÊÒ⁄U øÁ⁄UòÊ •Áøãàÿ „Ò¥U– ÃÈ◊ ‚◊Sà ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë „UÊ– M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 8H ¬Ê¬Ê¥∑§Ê ŒÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§! ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥◊¥
‚fl¸ŒÊ ◊SÃ∑§ ¤ÊÈ∑§ÊÃ „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 9H ⁄UÊªÊ¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§! ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§
ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 10H øÁá«U∑§! ß‚ ‚¢‚Ê⁄U◊¥ ¡Ê ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË
¬Í¡Ê ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©Uã„¥U M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©UŸ∑§ ∑§Ê◊-∑˝§ÊäÊ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 11H ◊ȤÊ ‚ÊÒ÷ÊÇÿ •ÊÒ⁄U •Ê⁄UÊÇÿ ŒÊ– ¬⁄U◊ ‚Èπ ŒÊ, M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 12H

33. 33
ÁflœÁ„U Ám·ÃÊ¢ ŸÊ‡Ê¢ ÁflœÁ„U ’‹◊Èëø∑Ò§—–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 13H
ÁflœÁ„U ŒÁfl ∑§ÀÿÊáÊ¢ ÁflœÁ„U ¬⁄U◊Ê¢ ÁüÊÿ◊˜˜–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 14H
‚È⁄UÊ‚È⁄UÁ‡Ê⁄UÙ⁄UàŸÁŸÉÊÎc≈Uø⁄UáÙ˘Áê’∑§ –
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 15H
ÁfllÊflãâ ÿ‡ÊSflãâ ‹ˇ◊Ëflãâ ¡Ÿ¢ ∑ȧL§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 16H
¬˝øá«ŒÒàÿŒ¬¸ÉŸ øÁá«∑§ ¬˝áÊÃÊÿ ◊–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 17H
øÃÈ÷ȸ¡ øÃÈfl¸ÄòÊ‚¢SÃÈÃ ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 18H
¡Ê ◊Ȥʂ m· ⁄UπÃ „UÊ¥, ©UŸ∑§Ê ŸÊ‡Ê •ÊÒ⁄U ◊⁄U ’‹∑§Ë flÎÁh ∑§⁄UÊ– M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 13H
ŒÁfl! ◊⁄UÊ ∑§ÀÿÊáÊ ∑§⁄UÊ– ◊ȤÊ ©UûÊ◊ ‚ê¬ÁûÊ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÊ– M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ,
ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 14H
•Áê’∑§! ŒflÃÊ •ÊÒ⁄U •‚È⁄UóŒÊŸÊ¥ „UË •¬Ÿ ◊ÊÕ∑§ ◊È∑ȧ≈U∑§Ë ◊ÁáÊÿÊ¥∑§Ê
ÃÈê„UÊ⁄U ø⁄UáÊÊ¥¬⁄U ÁÉÊ‚Ã ⁄U„UÃ „Ò¥U– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ
•ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 15H ÃÈ◊ •¬Ÿ ÷Q§¡Ÿ∑§Ê ÁflmÊŸ˜Ô, ÿ‡ÊSflË •ÊÒ⁄U
‹ˇ◊ËflÊŸ˜Ô ’ŸÊ•Ê ÃÕÊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ©U‚∑§ ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ
‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 16H ¬˝øá«U ŒÒàÿÊ¥∑§ Œ¬¸∑§Ê Œ‹Ÿ ∑§⁄UŸflÊ‹Ë øÁá«U∑§!
◊È¤Ê ‡Ê⁄UáÊʪÃ∑§Ê M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê
ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 17H øÃÈ◊È¸π ’˝rÊÔÊ¡Ë∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝‡Ê¢Á‚à øÊ⁄U ÷È¡ÊœÊÁ⁄UáÊË ¬⁄U◊‡flÁ⁄U!
ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 18H
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜*

34. 34 *üÊˌȪʸ‚åÇÊàÿÊ◊˜*
∑ΧcáÊŸ ‚¢SÃÈÃ ŒÁfl ‡Ê‡fljÄàÿÊ ‚ŒÊÁê’∑§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 19H
Á„U◊Êø‹‚ÈÃÊŸÊÕ‚¢SÃÈÃ ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 20H
ßãº˝ÊáÊˬÁÂjÊfl¬ÍÁ¡Ã ¬⁄U◊‡flÁ⁄–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 21H
ŒÁfl ¬˝øٌᫌ¸á«ŒÒàÿŒ¬¸ÁflŸÊÁ‡ÊÁŸ–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 22H
ŒÁfl ÷Q§¡ŸÙgÊ◊ŒûÊÊŸãŒÙŒÿ˘Áê’∑§–
M§¬¢ ŒÁ„U ¡ÿ¢ ŒÁ„U ÿ‡ÊÙ ŒÁ„U Ám·Ù ¡Á„H 23H
ŒÁfl •Áê’∑§! ÷ªflÊŸ˜Ô ÁflcáÊÈ ÁŸàÿ-ÁŸ⁄UãÃ⁄U ÷ÁQ§¬Ífl¸∑§ ÃÈê„UÊ⁄UË SÃÈÁà ∑§⁄UÃ
⁄U„UÃ „Ò¥U– ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÙ, ÿ‡Ê ŒÙ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 19H Á„U◊Ê‹ÿ-∑§ãÿÊ ¬Êfl¸ÃË∑§ ¬Áà ◊„UÊŒfl¡Ë∑§ mÊ⁄UÊ ¬˝‡Ê¢Á‚à „UÊŸflÊ‹Ë
¬⁄U◊‡flÁ⁄U! ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 20H ‡ÊøˬÁà ßãº˝∑§ mÊ⁄UÊ ‚jÊfl‚ ¬ÍÁ¡Ã „UÊŸflÊ‹Ë ¬⁄U◊‡flÁ⁄U!
ÃÈ◊ M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê
∑§⁄UÊH 21H ¬˝øá«U ÷È¡Œá«UÊ¥flÊ‹ ŒÒàÿÊ¥∑§Ê ÉÊ◊¢«U øÍ⁄U ∑§⁄UŸflÊ‹Ë ŒÁfl! ÃÈ◊ M§¬
ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 22H ŒÁfl
•Áê’∑§! ÃÈ◊ •¬Ÿ ÷Q§¡ŸÊ¥∑§Ê ‚ŒÊ •‚Ë◊ •ÊŸãŒ ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÃË ⁄U„UÃË „UÊ– ◊ȤÊ
M§¬ ŒÊ, ¡ÿ ŒÊ, ÿ‡Ê ŒÊ •ÊÒ⁄U ◊⁄U ∑§Ê◊-∑˝§Êœ •ÊÁŒ ‡ÊòÊÈ•Ê¥∑§Ê ŸÊ‡Ê ∑§⁄UÊH 23H

35. 35
¬àŸË¢ ◊ŸÙ⁄U◊Ê¢ ŒÁ„U ◊ŸÙflÎûÊÊŸÈ‚ÊÁ⁄UáÊË◊˜˜–
ÃÊÁ⁄UáÊË¥ ŒÈª¸‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄USÿ ∑ȧ‹ÙjflÊ◊˜˜H 24H
ߌ¢ SÃÙòÊ¢ ¬Á∆UàflÊ ÃÈ ◊„ÔÊSÃÙòÊ¢ ¬∆UãŸ⁄U—–
‚ÃÈ‚åÇÊÃË‚¢ÅÿÊfl⁄U◊ÊåŸÙÁÂꬌÊ◊˜H ˙H 25H
ßÁà Œ√ÿÊ •ª¸‹ÊSÃÙòÊ¢ ‚ê¬Íáʸ◊˜–
U
* •ª¸‹UÊSÃÙòÊ◊˜*
◊Ÿ∑§Ë ßë¿UÊ∑§ •ŸÈ‚Ê⁄U ø‹ŸflÊ‹Ë ◊ŸÊ„U⁄U ¬àŸË ¬˝ŒÊŸ ∑§⁄UÊ, ¡Ê ŒÈª¸◊
‚¢‚Ê⁄U‚ʪ⁄U‚ ÃÊ⁄UŸflÊ‹Ë ÃÕÊ ©UûÊ◊ ∑ȧ‹◊¥ ©Uà¬ãŸ „ÈU߸ „UÊH 24H ¡Ê ◊ŸÈcÿ
ß‚ SÃÊòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄U∑§ ‚åÇÊÃËM§¬Ë ◊„UÊSÃÊòÊ∑§Ê ¬Ê∆U ∑§⁄UÃÊ „ÒU, fl„U ‚åÇÊÃË∑§Ë
¡¬-‚¢ÅÿÊ‚ Á◊‹ŸflÊ‹ üÊc∆U »§‹∑§Ê ¬˝Êåà „UÊÃÊ „ÒU– ‚ÊÕ „UË fl„U ¬˝øÈ⁄U
‚ê¬ÁûÊ ÷Ë ¬˝Êåà ∑§⁄U ‹ÃÊ „ÒUH 25H
U

36. ˙ øÁá«U∑§ÊŒflË∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒU–
◊Ê∑¸§á«Uÿ¡Ë ∑§„UÃ „Ò¥UóÁfl‡ÊÈh ôÊÊŸ „UË Á¡Ÿ∑§Ê ‡Ê⁄UË⁄U „ÒU, ÃËŸÊ¥ flŒ „UË
Á¡Ÿ∑§ ÃËŸ ÁŒ√ÿ ŸòÊ „Ò¥U, ¡Ê ∑§ÀÿÊáÊ-¬˝ÊÁåÃ∑§ „UÃÈ „Ò¥U ÃÕÊ •¬Ÿ ◊SÃ∑§¬⁄U
•œ¸øãº˝∑§Ê ◊È∑ȧ≈U œÊ⁄UáÊ ∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©UŸ ÷ªflÊŸ˜Ô Á‡Êfl∑§Ê Ÿ◊S∑§Ê⁄U „ÒUH 1H
◊ãòÊÊ¥∑§Ê ¡Ê •Á÷∑§Ë‹∑§ „ÒU •ÕÊ¸Ã˜Ô ◊ãòÊÊ¥∑§Ë Á‚Áh◊¥ ÁflÉŸ ©U¬ÁSÕà ∑§⁄UŸflÊ‹
‡ÊʬM§¬Ë ∑§Ë‹∑§∑§Ê ¡Ê ÁŸflÊ⁄UáÊ ∑§⁄UŸflÊ‹Ê „ÒU, ©U‚ ‚åÇÊÃËSÃÊòÊ∑§Ê ‚ê¬ÍáʸM§¬‚
¡ÊŸŸÊ øÊÁ„Uÿ (•ÊÒ⁄U ¡ÊŸ∑§⁄U ©U‚∑§Ë ©U¬Ê‚ŸÊ ∑§⁄UŸË øÊÁ„Uÿ), ÿlÁ¬
‚åÇÊÃË∑§ •ÁÃÁ⁄UQ§ •ãÿ ◊ãòÊÊ¥∑§ ¡¬◊¥ ÷Ë ¡Ê ÁŸ⁄UãÃ⁄U ‹ªÊ ⁄U„UÃÊ „ÒU, fl„U
÷Ë ∑§ÀÿÊáÊ∑§Ê ÷ÊªË „UÊÃÊ „ÒUH 2H ©U‚∑§ ÷Ë ©UìÊÊ≈UŸ •ÊÁŒ ∑§◊¸ Á‚h „UÊÃ
„Ò¥U ÃÕÊ ©U‚ èÊË ‚◊Sà ŒÈ‹¸÷ flSÃÈ•Ê¥∑§Ë ¬˝ÊÁåà „UÊ ¡ÊÃË „ÒU; ÃÕÊÁ¬ ¡Ê •ãÿ
◊ãòÊÊ¥∑§Ê ¡¬ Ÿ ∑§⁄U∑§ ∑§fl‹ ß‚ ‚åÇÊÃË ŸÊ◊∑§ SÃÊòÊ‚ „UË ŒflË∑§Ë SÃÈÁÃ
∑§⁄UÃ „Ò¥U, ©Uã„¥U SÃÈÁÃ◊ÊòÊ‚ „UË ‚ÁìʌʟãŒSflM§Á¬áÊËŒflË Á‚h „UÊ ¡ÊÃË „Ò¥UH 3H
•Õ ∑§Ë‹∑§◊˜
˙ •Sÿ üÊË∑§Ë‹∑§◊ãòÊSÿ Á‡Êfl ´§Á·—, •ŸÈc≈ÈU¬˜˜ ¿ãŒ—, üÊË◊„ÔÊ‚⁄USflÃË
ŒflÃÊ, üÊË¡ªŒê’ʬ˝ËàÿÕZ ‚åÇÊÃˬÊ∆UÊXàflŸ ¡¬ ÁflÁŸÿÙª—–
˙ Ÿ◊‡øÁá«∑§ÊÿÒH
◊Ê∑¸§á«Uÿ ©UflÊø
˙ Áfl‡ÊÈhôÊÊŸŒ„ÔÊÿ ÁòÊflŒËÁŒ√ÿøˇÊÈ·–
üÙÿ—¬˝ÊÁåÃÁŸÁ◊ûÊÊÿ Ÿ◊— ‚Ù◊Êœ¸œÊÁ⁄UáÙH 1H
‚fl¸◊ÃÁm¡ÊŸËÿÊã◊ãòÊÊáÊÊ◊Á÷∑§Ë‹∑§◊˜ –
‚Ù˘Á¬ ˇÊ◊◊flÊåŸÙÁà ‚Ãâ ¡ÊåÿÃà¬⁄U—H 2H
Á‚hKãàÿÈëøÊ≈UŸÊŒËÁŸ flSÃÍÁŸ ‚∑§‹ÊãÿÁ¬–
∞ÃŸ SÃÈflÃÊ¢ ŒflË SÃÙòÊ◊ÊòÊáÊ Á‚hKÁÃH 3H