1. Zeus convoca una asamblea de los dioses para discutir si ayudarán a los aqueos o a los troyanos en la guerra de Troya. Entre los doce dioses presentes, unos apoyaban a los aqueos y otros a los troyanos.
2. Se describen las deidades más importantes que presidían la asamblea: Zeus, Hera, Atenea. Zeus se identifica como el poderoso rey de los dioses y del cosmos, mientras que Hera y Atenea ocupan posiciones de honor aunque subordinadas a la autor
1. LA ASAMBLEA DE LOS DIOSES
1. Zeus convoca a los dioses (HOMERO, Ilíada VIII, 1-3) (LDO #1, p.15)
¹HwÜj men kroko/peploj e)ki¿dnato pa=san e)p' aiåan,
Zeuj de qew½n a)gorhn poih/sato terpike/raunoj
a)krota/tv korufv= poludeira/doj Ou)lu/mpoio:
2. Júpiter preside la asamblea divina (OVIDIO, Metamorfosis VI 72-74) (LDO #2,
p.15)
Bis sex caelestes medio Iove sedibus altis
augusta gravitate sedent; sua quemque deorum
inscribit facies: Iovis est regalis imago;
3. Los doce en la Ilíada, unos del bando aqueo, otros del troyano (HOMERO, Ilíada
XX, 31-40) (LDO #6, p.17)
áWj eÃfato Kroni¿dhj, po/lemon d' a)li¿aston eÃgeire.
ban d' iãmenai po/lemon de qeoiì di¿xa qumon eÃxontej:
àHrh men met' a)gw½na new½n kaiì Pallaj ¹Aqh/nh
h)de Poseida/wn gaih/oxoj h)d' e)riou/nhj
¸Ermei¿aj, oÁj e)piì fresiì peukali¿mvsi ke/kastai:
àHfaistoj d' aÀma toiÍsi ki¿e sqe/nei+ blemeai¿nwn
xwleu/wn, u(po de knh=mai r(w¯onto a)raiai¿.
e)j de Trw½aj ãArhj koruqai¿oloj, au)tar aÀm' au)t%½
FoiÍboj a)kerseko/mhj h)d' ãArtemij i¹oxe/aira
Lhtw¯ te Ca/nqo/j te filomeidh/j t' ¹Afrodi¿th.
4. Los doce en una ofrenda ritual en Roma (TITO LIVIO, Desde la fundación de la
Ciudad XXII 10,9) (LDO #8, p.17)
Sex pulvinaria in conspectu fuerunt, Iovi ac Iunoni unum, alterum Neptuno ac Minervae, tertium
Marti ac Veneri, quartum Apollini ac Dianae, quintum Volcano ac Vestae, sextum Mercurio et Cereri.
1
2. ZEUS / IUPPITER
1. Nacimiento (APOLODORO, Biblioteca I 1,6) (LDO #481,
p.316)
Kaiì prw¯thn men gennhqeiÍsan ¸Esti¿an kate/pien, eiåta
Dh/mhtran kaiì àHran, meq' aÁj Plou/twna kaiì Poseidw½na.
o)rgisqeiÍsa de e)piì tou/toij ¸Re/a paragi¿netai men ei¹j
Krh/thn, o(phni¿ka ton Di¿a e)gkumonou=sa e)tu/gxane, genn#=
de e)n aÃntr% th=j Di¿kthj Di¿a. kaiì tou=ton men di¿dwsi
tre/fesqai Kou/rhsi¿ te kaiì taiÍj Melisse/wj paisiì
nu/mfaij, ¹Adrastei¿# te kaiì ãIdv. AuÂtai men ouÅn$ ton
paiÍda eÃtrefon t%½ th=j ¹Amalqei¿aj ga/lakti, oi¸ de
Kou/rhtej eÃnoploi e)n t%½ aÃntr% to bre/foj fula/ssontej
toiÍj do/rasi taj a)spi¿daj sune/krouon, iàna mh th=j tou=
paidoj fwnh=j o( Kro/noj a)kou/sv. ¸Re/a de li¿qon
sparganw¯sasa de/dwke Kro/n% katapieiÍn w¨j ton
gegennhme/non paiÍda.
2. Zeus alardea de su poder
(HOMERO, Ilíada VIII, 5-
27) (LDO #500, p.328)
ke/klute/ meu pa/nte/j te qeoiì pa=sai¿ te qe/ainai,
oÃfr' eiãpw ta/ me qumoj e)niì sth/qessi keleu/ei.
mh/te/ tij ouÅn qh/leia qeoj to/ ge mh/te/ tij aÃrshn
peira/tw diake/rsai e)mon eÃpoj, a)ll' aÀma pa/ntej
ai¹neiÍt', oÃfra ta/xista teleuth/sw ta/de eÃrga.
oÁn d' aÄn e)gwÜn a)pa/neuqe qew½n e)qe/lonta noh/sw
e)lqo/nt' hÄ Trw¯essin a)rhge/men hÄ DanaoiÍsi
plhgeiìj ou) kata ko/smon e)leu/setai OuÃlumpon de/:
hà min e(lwÜn r(i¿yw e)j Ta/rtaron h)ero/enta
th=le ma/l', hÂxi ba/qiston u(po xqono/j e)sti be/reqron,
eÃnqa sidh/reiai¿ te pu/lai kaiì xa/lkeoj ou)do/j,
to/sson eÃnerq' ¹Ai¿+dew oÀson ou)rano/j e)st' a)po gai¿hj:
gnw¯set' eÃpeiq' oÀson ei¹miì qew½n ka/rtistoj a(pa/ntwn.
ei¹ d' aÃge peirh/sasqe qeoiì iàna eiãdete pa/ntej:
2
3. 3. Zeus se identifica con el cosmos (ESQUILO, Helíades
frag. 70) (LDO #514, p.335)
Zeu/j e)stin ai¹qh/r, Zeuj de gh=, Zeuj d' ou)rano/j,
Zeu/j toi ta pa/nta xwÓ ti tw½nd' u(pe/rteron
4. Júpiter dios atmosférico (ENNIO, Epicarmo VII) (LDO
#508, p.332)
Istic est is Iupiter quem dico, quem Graeci vocant Aerem, qui
ventus est et nubes, imber postea, atque ex imbre frigus, vent<u>s
post fit, aer denuo.
5. Crianza del dios en Creta (OVIDIO, Fastos VII) (LDO
#483, p.318)
Ardua iamdudum resonat tinnitibus Ide,
tutus ut infanti vagiat ore puer.
pars clipeos sudibus, galeas pars tundit inanes:
hoc Curetes habent, hoc Corybantes opus.
6. Justicia, hija de Zeus (HESÍODO, Trabajos y Días 256-281) (LDO #502, p.329)
h( de/ te parqe/noj e)stiì Di¿kh, Dioj e)kgegauiÍa,
kudrh/ t' ai¹doi¿h te qeoiÍj oiá ãOlumpon eÃxousin,
kai¿ r(' o(po/t' aÃn ti¿j min bla/ptv skoliw½j o)nota/zwn,
au)ti¿ka par Diiì patriì kaqezome/nh Kroni¿wni
ghru/et' a)nqrw¯pwn a)di¿kwn no/on, oÃfr' a)potei¿sv
dh=moj a)tasqali¿aj basile/wn oiá lugra noeu=ntej
aÃllv parkli¿nwsi di¿kaj skoliw½j e)ne/pontej.
tau=ta fulasso/menoi, basilh=j, i¹qu/nete mu/qouj,
dwrofa/goi, skolie/wn de dike/wn e)piì pa/gxu la/qesqe.
oiâ au)t%½ kaka teu/xei a)nhr aÃll% kaka teu/xwn,
h( de kakh boulh t%½ bouleu/santi kaki¿sth.
pa/nta i¹dwÜn Dioj o)fqalmoj kaiì pa/nta noh/saj
kai¿ nu ta/d', aiã k' e)qe/lvs', e)pide/rketai, ou)de/ e( lh/qei
oiàhn dh kaiì th/nde di¿khn po/lij e)ntoj e)e/rgei.
3
4. HRH / IUNO
1. Esposa de Zeus y honrada como él (Himnos Homéricos XII, a Hera) (LDO #329, p.230)
àHrhn a)ei¿dw xruso/qronon hÁn te/ke ¸Rei¿h,
a)qana/thn basi¿leian u(pei¿roxon eiådoj eÃxousan
Zhnoj e)rigdou/poio kasignh/thn aÃloxo/n te
kudrh/n, hÁn pa/ntej ma/karej kata makron ãOlumpon
a(zo/menoi ti¿ousin o(mw½j Diiì terpikerau/n%.
2. Hera, madre de Hefesto (APOLODORO, Biblioteca I 1,19)
(LDO #337, p.233)
àHra de xwriìj eu)nh=j e)ge/nnhsen àHfaiston: w¨j de àOmhroj
le/gei, kaiì tou=ton e)k Dioj e)ge/nnhse. r(i¿ptei de au)ton e)c
ou)ranou= Zeuj àHr# deqei¿sv bohqou=nta:
3. Rango elevado de Hera pero sumisión a Zeus (HOMERO, Ilíada V, 50-61) (LDO #347,
p.238)
Ton d' h)mei¿bet' eÃpeita bow½pij po/tnia àHrh:
hÃtoi e)moiì treiÍj men polu fi¿ltatai¿ ei¹si po/lhej
ãArgo/j te Spa/rth te kaiì eu)rua/guia Mukh/nh:
taj diape/rsai oÀt' aÃn toi a)pe/xqwntai periì kh=ri:
ta/wn ouà toi e)gwÜ pro/sq' iàstamai ou)de megai¿rw.
eiã per gar fqone/w te kaiì ou)k ei¹w½ diape/rsai,
ou)k a)nu/w fqone/ous' e)peiì hÅ polu fe/rtero/j e)ssi.
a)lla xrh kaiì e)mon qe/menai po/non ou)k a)te/leston:
kaiì gar e)gwÜ qeo/j ei¹mi, ge/noj de/ moi eÃnqen oÀqen soi¿,
kai¿ me presbuta/thn te/keto Kro/noj a)gkulomh/thj,
a)mfo/teron genev= te kaiì ouÀneka sh para/koitij
ke/klhmai, su de pa=si met' a)qana/toisin a)na/sseij.
4. Hera pide a Afrodita que convenza a Medea en beneficio de
Jasón (APOLONIO DE RODAS, Argonáutica III, 84-89)
(LDO #368, p.247)
"OuÃti bi¿hj xate/ousai i¸ka/nomen ou)de/ ti xeirw½n,
a)ll' auÃtwj a)ke/ousa te%½ e)pike/kleo paidi¿
parqe/non Ai¹h/tew qe/lcai po/q% Ai¹soni¿dao.
ei¹ ga/r oi¸ kei¿nh sumfra/ssetai eu)mene/ousa,
r(hidi¿wj min e(lo/nta de/roj xru/seion o)i¿w
nosth/sein e)j ¹Iwlko/n, e)peiì dolo/essa te/tuktai."
4
5. AQENA / MINERVA
1. Atenea nace armada de la cabeza de Zeus
(APOLODORO, Biblioteca I 1,20) (LDO #200, p.142)
Mi¿gnutai de Zeuj Mh/tidi, metaballou/sv ei¹j pollaj
i¹de/aj u(per tou= mh sunelqeiÍn, kaiì au)thn genome/nhn
eÃgkuon katapi¿nei fqa/saj, e)pei¿per eÃlege gennh/sein
paiÍda meta thn me/llousan e)c au)th=j genna=sqai ko/rhn,
oÁj ou)ranou= duna/sthj genh/setai. tou=to fobhqeiìj
kate/pien au)th/n: w¨j d' o( th=j gene/sewj e)ne/sth xro/noj,
plh/cantoj au)tou= thn kefalhn pele/kei Promhqe/wj hÄ
kaqa/per aÃlloi le/gousin ¸Hfai¿stou, e)k korufh=j, e)piì
potamou= Tritwnoj, ¹Aqhna= sun oÀploij a)ne/qoren.
2. Se la reconoce por el brillo de sus ojos (HOMERO, Ilíada
I 199-200) (LDO #212, p.147)
Qa/mbhsen d' ¹Axileu/j, meta d' e)tra/pet', au)ti¿ka d' eÃgnw
Palla/d' ¹Aqhnai¿hn: deinwÜ de/ oi¸ oÃsse fa/anqen:
3. Atenea, diosa guerrea (Himnos Homéricos XII, a Atenea)
(LDO #214, p.149)
Ei¹j ¹Aqhna=n
Palla/d' ¹Aqhnai¿hn e)rusi¿ptolin aÃrxom' a)ei¿dein
deinh/n, v sun ãArhi+ me/lei polemh/i+a eÃrga
perqo/menai¿ te po/lhej a)u+th/ te pto/lemoi¿ te,
kai¿ t' e)rru/sato laon i¹o/nta te niso/meno/n te.
4. La imagen más sagrada de Atenea está en la Acrópolis
(PAUSANIAS Descripción de Grecia I, 26,6) (LDO #244,
p.167)
i¸era men th=j ¹Aqhna=j e)stin hÀ te aÃllh
po/lij kaiì h( pa=sa o(moi¿wj gh -kaiì gar
oÀsoij qeouj kaqe/sthken aÃllouj e)n
toiÍj dh/moij se/bein, ou)de/n ti hÂsson thn
¹Aqhna=n aÃgousin e)n timv=®, to de
a(giw¯taton e)n koin%½ polloiÍj pro/teron
nomisqen eÃtesin <hÄ> sunh=lqon a)po
tw½n dh/mwn e)stiìn ¹Aqhna=j aÃgalma e)n
tv= nu=n a)kropo/lei, to/te de
o)nomazome/nv po/lei: fh/mh de e)j au)to
eÃxei peseiÍn e)k tou= ou)ranou=.
5
6. POSEIDWN / NEPTUNUS
1. Los Cíclopes entregan a Poseidon el tridente
(APOLODORO, Biblioteca I 7.1) (LDO #452, p.297)
Kaiì Ku/klwpej to/te Diiì men dido/asi bronthn kaiì
a)straphn kaiì kerauno/n, Plou/twni de kune/hn,
Poseidw½ni de tri¿ainan: oi¸ de tou/toij o(plisqe/ntej
kratou=si Tita/nwn, kaiì kaqei¿rcantej au)touj e)n t%½
Tarta/r% touj e(kato/gxeiraj kate/sthsan fu/lakaj.
au)toiì de diaklhrou=ntai periì th=j a)rxh=j, kaiì lagxa/nei
Zeuj men thn e)n ou)ran%½ dunastei¿an, Poseidw½n de thn
e)n qala/ssv, Plou/twn de thn e)n àAidou.
2. Poseidón y sus atribuciones (Himnos Homéricos
XII, a Poseidón) (LDO #458, p.300)
Ei¹j Poseidw½na
¹Amfiì Poseida/wna qeon me/gan aÃrxom' a)ei¿dein
gai¿hj kinhth=ra kaiì a)truge/toio qala/sshj
po/ntion, (…).
dixqa/ toi ¹Ennosi¿gaie qeoiì timhn e)da/santo
iàppwn te dmhth=r' eÃmenai swth=ra/ te nhw½n.
XaiÍre Posei¿daon gaih/oxe kuanoxaiÍta,
kaiì ma/kar eu)menej hÅtor eÃxwn plw¯ousin aÃrhge.
3. Invocación a Poseidón
(ARISTÓFANES, Los Caballeros
561-569) (LDO #462, p.301)
àIppi' aÃnac Po/seidon, %
xalkokro/twn iàppwn ktu/poj
kaiì xremetismoj a(nda/nei
kaiì kuane/mboloi qoaiì
misqofo/roi trih/reij,
meiraki¿wn (…)
deu=r' eÃlq' ei¹j xoro/n, wÕ xrusotri¿ain'
6
7. 4. Poseidón y Atenea ayudan a Aquiles contra el
Escamandro (HOMERO, Ilíada XXI 284-292) (LDO
#473, p.307)
áWj fa/to, t%½ de ma/l' wÕka Poseida/wn kaiì ¹Aqh/nh
sth/thn e)gguj i¹o/nte, de/maj d' aÃndressin e)i¿+kthn,
xeiriì de xeiÍra labo/ntej e)pistw¯sant' e)pe/essi.
toiÍsi de mu/qwn hÅrxe Poseida/wn e)nosi¿xqwn:
Phlei¿+dh mh/t' aÃr ti li¿hn tre/e mh/te/ ti ta/rbei:
toi¿w ga/r toi nw½i+ qew½n e)pitarro/qw ei¹men
Zhnoj e)painh/santoj e)gwÜ kaiì Pallaj ¹Aqh/nh:
w¨j ouà toi potam%½ ge damh/menai aiãsimo/n e)stin,
a)ll' oÀde men ta/xa lwfh/sei, su de eiãseai au)to/j:
5. Poseidón remueve el mar
(HOMERO, Odisea V 291-294)
(LDO #459, p.301)
wÑj ei¹pwÜn su/nagen nefe/laj,
e)ta/race de po/nton
xersiì tri¿ainan e(lw¯n: pa/saj d'
o)ro/qunen a)e/llaj
pantoi¿wn a)ne/mwn, sun de
nefe/essi ka/luye
gaiÍan o(mou= kaiì po/nton: o)rw¯rei
d' ou)rano/qen nu/c.
6. Calma tempestades (VIRGILIO, Eneida I 133-147) (LDO #460, p.301)
Iam caelum terramque meo sine numine, venti,
miscere et tantas audetis tollere moles?
quos ego - sed motos praestat componere fluctus.
post mihi non simili poena commissa luetis.
maturate fugam regique haec dicite vestro:
non illi imperium pelagi saevumque tridentem,
sed mihi sorte datum. tenet ille immania saxa,
vestras, Eure, domos; illa se iactet in aula
Aeolus et clauso ventorum carcere regnet.»
Sic ait, et dicto citius tumida aequora placat
collectasque fugat nubes solemque reducit.
Cymothoe simul et Triton adnixus acuto
detrudunt navis scopulo; levat ipse tridenti
et vastas aperit Syrtis et temperat aequor
atque rotis summas levibus perlabitur undas.
7
8. DHMHTHR / CERES
1. Diosa del Cereal (HESÍODO, Trabajos y Días 465) (LDO #258,
p.178)
EuÃxesqai de Diiì xqoni¿% Dhmh/teri¿ q' a(gnv=
e)ktele/a bri¿qein Dhmh/teroj i¸eron a)kth/n,
2. Deméter revela sus misterios (Himnos Homéricos II, a Deméter 473-
479) (LDO #264, p.185)
h( de kiou=sa qemistopo/loij basileu=si d[eiÍce,] (…)
drhsmosu/nhn q' i¸erw½n kaiì e)pe/fraden oÃrgia pa=si,
semna/, ta/ t' ouà pwj eÃsti parec[i¿m]en [ouÃte puqe/sqai,]
ouÃt' a)xe/ein: me/ga ga/r ti qew½n se/baj i¹sxa/nei au)dh/n.
3. Los Misterios, fuente de salvación
(Himnos Homéricos II, a Deméter
480-483) (LDO #264, p.185)
oÃlbioj oÁj ta/d' oÃpwpen e)pixqoni¿wn a)nqrw¯pwn:
oÁj d' a)telhj i¸erw½n, oÀj t' aÃmmoroj, ouà poq' o(moi¿wn
aiåsan eÃxei fqi¿meno/j per u(po zo/f% eu)rw¯enti.
4. Madre de Perséfone (HESÍODO, Teogonía 912-914) (LDO #254, p.175)
Au)tar o( Dh/mhtroj polufo/rbhj e)j le/xoj hÅlqen:
hÁ te/ke Persefo/nhn leukw¯lenon, hÁn ¹Aidwneuj
hÀrpasen hÂj para mhtro/j, eÃdwke de mhti¿eta Zeu/j.
5. Santuario y oráculo en Patras (PAUSANIAS,
Descripción de Grecia VII 21, 11-12) (LDO #270, p.187)
Tou= de aÃlsouj i¸eron eÃxetai Dh/mhtroj: auÀth men kaiì h(
paiÍj e(sta=si, to de aÃgalma th=j Gh=j e)sti kaqh/menon.
pro de tou= i¸erou= th=j Dh/mhtro/j e)sti phgh/: (…) ManteiÍon
de e)ntau=qa/ e)stin a)yeude/j, ou) men e)piì panti¿ ge
pra/gmati, a)lla e)piì tw½n kamno/ntwn. ka/toptron
kal%di¿% tw½n leptw½n dh/santej kaqia=si, staqmw¯menoi
mh pro/sw kaqike/sqai th=j phgh=j, a)ll' oÀson e)piyau=sai tou= uÀdatoj t%½ ku/kl% tou=
kato/ptrou. to de e)nteu=qen eu)ca/menoi tv= qe%½ kaiì qumia/santej e)j to ka/toptron
ble/pousi: to de/ sfisi ton nosou=nta hÃtoi zw½nta hÄ kaiì teqnew½ta e)pidei¿knusi. tou/t% men
t%½ uÀdati e)j tosou=to me/testin a)lhqei¿aj.
8
10. 6. Apolo mata a la serpiente
Pitón (HIGINO, Fábulas
140) (LDO #109, p.77)
Python Terrae filius draco ingens.
Hic ante Apollinem ex oraculo in
monte Parnasso responsa dare
solitus erat. Huic ex Latonae partu
interitus erat fato futurus. (...)
Python ubi sensit Latonam ex Iove
gravidam esse, persequi coepit, ut
eam interficeret. At Latonam Iovis
iussu ventus Aquilo sublatam ad
Neptunum pertulit; ille eam tutatus
est (...). Post diem quartum quam
essent nati, Apollo matris poenas
exsecutus est; nam Parnassum
venit et Pythonem sagittis interfecit (inde Pythius est dictus) ossaque
eius in cortinam coniecit et in templo suo posuit, ludosque funebres
ei fecit, qui ludi Pythia dicuntur.
7. Apolo mata a la serpiente Pitón (HIGINO, Fábulas 140)
(LDO #109, p.77)
Hectore sepulto cum Achilles circa moenia Troianorum vagaretur ac
diceret se solum Troiam expugnasse, Apollo iratus Alexandrum
Parin se simulans talum, quem mortalem habuisse dicitur, sagitta
percussit et occidit.
8. Apolo “padre” de
Augusto (SUETONIO,
Vida de los XII Césares,
Vida de Augusto 94, 4)
(LDO #127, p.87)
In Asclepiadis Mendetis
Theologumenon libris lego, Atiam, cum ad sollemne Apollinis
sacrum media nocte uenisset, posita in templo lectica, dum ceterae
matronae dormirent, obdormisse; draconem repente irrepsisse ad
eam pauloque post egressum; illam expergefactam quasi a
concubitu mariti purificasse se; et statim in corpore eius extitisse
maculam uelut picti draconis nec potuisse umquam exigi, adeo ut
mox publicis balineis perpetuo abstinuerit; Augustum natum
mense decimo et ob hoc Apollinis filium existimatum.
10
11. ARTEMIS / DIANA
1. Diana asiste a su madre en el parto (SERVIO,
Comentarios a la Eneida III,73) (LDO #168, p.116)
Sane nata Diana parturienti Apollinem matri dicitur praebuisse
obstetricis officium: unde cum Diana sit virgo, tamen a
parturientibus invocatur.
2. Diana identificada con la
Luna (VIRGILIO, Eneida x,
215 s.) (LDO #170, p.117)
Iamque dies caelo concesserat
almaque curru
noctivago Phoebe medium
pulsabat Olympum:
3. Explicación de tal
identificación
(SERVIO,
Comentarios a la
Eneida IV,511) (LDO #173, p.118)
Non nulli eandem Lucinam, Dianam, Hecaten appellant ideo,
quia uni deae tres adsignant potestates nascendi valendi
moriendi: et quidem nascendi Lucinam deam esse dicunt,
valendi Dianam, moriendi Hecaten: ob quam triplicem
potestatem triformem eam triplicemque finxerunt, cuius in
triviis templa ideo struxerunt.
4. Diosa de la caza y de los montes (Himnos Homéricos
XXVII, a Ártemis 1-10) (LDO #182, p.125)
ãArtemin a)ei¿dw xrushla/katon keladeinhn
parqe/non ai¹doi¿hn e)lafhbo/lon i¹oxe/airan
au)tokasignh/thn xrusao/rou ¹Apo/llwnoj,
hÁ kat' oÃrh skio/enta kaiì aÃkriaj h)nemoe/ssaj
aÃgrv terpome/nh pagxru/sea to/ca titai¿nei
pe/mpousa stono/enta be/lh: trome/ei de ka/rhna
u(yhlw½n o)re/wn, i¹axeiÍ d' eÃpi da/skioj uÀlh
deinon u(po klaggh=j qhrw½n, fri¿ssei de/ te gaiÍa
po/ntoj t' i¹xquo/eij: h( d' aÃlkimon hÅtor eÃxousa
pa/ntv e)pistre/fetai qhrw½n o)le/kousa gene/qlhn.
11
12. HRMHS / MERCURIUS
1. Hermes y Afrodita, padres de Hermafrodito (OVIDIO,
Metamorfosis IV 288-291) (LDO #380, p.259)
Mercurio puerum diva Cythereide natum
naides Idaeis enutrivere sub antris,
cuius erat facies, in qua materque paterque
cognosci possent; nomen quoque traxit ab illis.
2. Apolo le profetiza que será el patrono de los ladrones (Himnos
Homéricos IV, a Hermes 282-293) (LDO #388, p.262)
)/ åW pe/pon h)peropeuta dolofradej hÅ se ma/l' oiãw
polla/kij a)ntitorou=nta do/mouj euÅ naieta/ontaj
eÃnnuxon ouà x' eÀna mou=non e)p' ouÃdei+ fw½ta kaqi¿ssai
skeua/zonta kat' oiåkon aÃter yo/fou, oiâ' a)goreu/eij.
pollouj d' a)grau/louj a)kaxh/seij mhloboth=raj
ouÃreoj e)n bh/ssvj, o(po/tan kreiw½n e)rati¿zwn
a)ntv=j boukoli¿oisi kaiì ei¹ropo/koij o)i¿+essin.
a)ll' aÃge, mh pu/mato/n te kaiì uÀstaton uÀpnon i¹au/svj,
e)k li¿knou kata/baine melai¿nhj nuktoj e(taiÍre.
tou=to gar ouÅn kaiì eÃpeita met' a)qana/toij ge/raj eÀceij:
a)rxoj fhlhte/wn keklh/seai hÃmata pa/nta.
3. Inventor de la palabra y de las lenguas (HIGINO, Fábulas
143, 2) (LDO #392, p.264)
homines ante saecula multa sine oppidis legibusque uitam exegerunt, una
lingua loquentes, sub Iouis imperio, sed postquam Mercurius sermones
hominum interpretatus est, unde h(rmhneuth/j dicitur [esse] interpres
(Mercurius enim Graece (Hrmhj uocatur; idem nationes distribuit), tum
discordia inter mortales esse coepit, quod Ioui placitum non est.
4. Inventor del alfabeto y maestro de los ejercicios gimnásticos
(HIGINO,
Fábulas 277, 1-
3) (LDO #392,
p.264)
Parcae, Clotho Lachesis Atropos, invenerunt
litteras Graecas septem, Α Β Η Τ Ι Υ . . ; alii
dicunt Mercurium ex gruum volatu, quae cum
volant litteras exprimunt; (…) idem Mercurius et
palaestram mortales primus docuit.
12
18. ARHS / MARS
1. Los hijos de Ares y Afrodita (HESÍODO, Teogonía 933-937) (LDO
#133, p.96)
…au)tar ãArhi / r(inoto/r% Kuqe/reia Fo/bon kaiì DeiÍmon eÃtikte,
deinou/j, oià t' a)ndrw½n pukinaj klone/ousi fa/laggaj
e)n pole/m% kruo/enti sun ãArhi ptolipo/rq%,
¸Armoni¿hn q', hÁn Ka/dmoj u(pe/rqumoj qe/t' aÃkoitin.
2. Las Amazonas (APOLONIO RODIO, Argonáuticas II 990-994)
(LDO #140, p.98)
ou) gar ¹Amazoni¿dej ma/l' e)phte/ej
a)ll' uÀbrij stono/essa kaiì ãAreoj eÃrga memh/lei:
dh gar kaiì genehn eÃsan ãAreoj ¸Armoni¿hj te
nu/mfhj, hÀ t' ãArhi+ filoptole/mouj te/ke kou/raj.
3. Marte padre de Rómulo (OVIDIO, Fastos III 11-25 y 73-80) (LDO
#142, p.99)
Silvia Vestalis (quid enim vetat inde moveri?)
sacra lavaturas mane petebat aquas.
(...)
fessa resedit humo, ventosque accepit aperto
pectore, turbatas restituitque comas.
dum sedet, umbrosae salices volucresque canorae
fecerunt somnos et leve murmur aquae;
(…)
Mars videt hanc visamque cupit potiturque cupita,
et sua divina furta fefellit ope.
somnus abit, iacet ipsa gravis; iam scilicet intra
viscera Romanae conditor urbis erat.
Pater aeternae urbis dixit:
'arbiter armorum, de cuius sanguine natus
credor (…),
a te principium Romano dicimus anno:
primus de patrio nomine mensis erit.'
vox rata fit, patrioque vocat de nomine mensem:
dicitur haec pietas grata fuisse deo.
4. Aspecto terrible del dios (Himnos Homéricos VIII, a
Ares 1-5) (LDO #143, p.100)
åArej u(permene/ta, brisa/rmate, xruseoph/lhc,
o)brimo/qume, fe/raspi, polisso/e, xalkokorusta/,
kartero/xeir, a)mo/ghte, dorusqene/j, eÀrkoj ¹Olu/mpou,
Ni¿khj eu)pole/moio pa/ter, sunarwge Qe/mistoj,
a)ntibi¿oisi tu/ranne, dikaiota/twn a)ge fwtw½n,
5. Marte sinónimo de guerra (VIRGILIO, Eneida IX 516) (LDO #152, p.104)
nec curant caeco contendere Marte / amplius audaces Rutuli,…
18
19. HFAISTOS / VULCANUS
1. Hefesto es hijo únicamente de Hera (HESÍODO, Teogonía 927 s.)
(LDO #307, p.213)
àHrh d' àHfaiston kluton ou) filo/thti migeiÍsa
gei¿nato, kaiì zame/nhse kaiì hÃrisen %Ò parakoi¿tv,
e)k pa/ntwn te/xnvsi kekasme/non Ou)raniw¯nwn.
2. Caco, hijo de Vulcano (VIRGILIO, Eneida VIII 193-199) (LDO
#311, p.216)
hic spelunca fuit uasto summota recessu,
semihominis Caci facies quam dira tenebat
solis inaccessam radiis; semperque recenti
caede tepebat humus, foribusque adfixa superbis
ora uirum tristi pendebant pallida tabo.
huic monstro Volcanus erat pater: illius atros
ore uomens ignis magna se mole ferebat.
3. La cojera del dios, provocada por Hera (Himnos Homéricos III, a Apolo 311-320) (LDO
#314, p.217)
ke/klute/ meu pa/ntej te qeoiì pa=sai¿ te qe/ainai,
w¨j eÃm' a)tima/zein aÃrxei nefelhgere/ta Zeuj
prw½toj, e)pei¿ m' aÃloxon poih/sato ke/dn'
ei¹duiÍan:
kaiì nu=n no/sfin e)meiÍo te/ke glaukw½pin ¹Aqh/nhn,
hÁ pa=sin maka/ressi metapre/pei a)qana/toisin:
au)tar oÀ g' h)pedanoj ge/gonen meta pa=si
qeoiÍsi
paiÍj e)moj àHfaistoj r(iknoj po/daj oÁn te/kon
au)th
r(i¿y' a)na xersiìn e(lou=sa kaiì eÃmbalon eu)re/i+
po/nt%:
a)lla/ e( Nhrh=oj quga/thr Qe/tij a)rguro/peza
de/cato kaiì meta vÂsi kasignh/tvsi ko/missen:
4. La cojera de Hefesto hace reír a los dioses
(HOMERO, Ilíada I, 595-600) (LDO #316, p.218)
áWj fa/to, mei¿dhsen de qea leukw¯lenoj àHrh,
meidh/sasa de paidoj e)de/cato xeiriì ku/pellon:
au)tar oÁ toiÍj aÃlloisi qeoiÍj e)nde/cia pa=sin
oi¹noxo/ei gluku ne/ktar a)po krhth=roj a)fu/sswn:
aÃsbestoj d' aÃr' e)nw½rto ge/lwj maka/ressi qeoiÍsin
w¨j iãdon àHfaiston dia dw¯mata poipnu/onta.
19
20. 5. Vulcano en Lemnos (VALERIO FLACO,
Argonáuticas II 82-95) (LDO #317, p.219)
Tempore quo primum fremitus insurgere opertos
caelicolum et regni sensit novitate tumentes
Iuppiter aetheriae nec stare silentia pacis,
Iunonem volucri primam suspendit Olympo
horrendum chaos ostendens poenasque barathri.
mox etiam pavidae temptantem vincula matris
solvere praerupti Vulcanum vertice caeli
devolvit. ruit ille polo noctemque diemque
turbinis in morem, Lemni dum litore tandem
insonuit. vox inde repens ut perculit urbem,
adclinem scopulo inveniunt miserentque foventque
alternos aegro cunctantem poplite gressus.
hinc, reduci superas postquam pater adnuit arces,
Lemnos cara deo nec fama notior.
6. La fragua de Vulcano (VIRGILIO, Eneida VIII 416-438) (LDO #321, p.222)
insula Sicanium iuxta latus Aeoliamque deicit in terras, pars imperfecta manebat.
erigitur Liparen fumantibus ardua saxis, tris imbris torti radios, tris nubis aquosae
quam subter specus et Cyclopum exesa caminis addiderant, rutuli tris ignis et alitis Austri.
antra Aetnaea tonant, ualidique incudibus ictus fulgores nunc terrificos sonitumque metumque
auditi referunt gemitus, striduntque cauernis miscebant operi flammisque sequacibus iras.
stricturae Chalybum et fornacibus ignis anhelat, parte alia Marti currumque rotasque uolucris
Volcani domus et Volcania nomine tellus. instabant, quibus ille uiros, quibus excitat urbes;
hoc tunc ignipotens caelo descendit ab alto. aegidaque horriferam, turbatae Palladis arma,
ferrum exercebant uasto Cyclopes in antro, certatim squamis serpentum auroque polibant
Brontesque Steropesque et nudus membra Pyragmon. conexosque anguis ipsamque in pectore diuae
his informatum manibus iam parte polita Gorgona desecto uertentem lumina collo.
fulmen erat, toto genitor quae plurima caelo
20
21. AIDHS / PLUTO
1. Reparto del mundo según Poseidón (HOMERO, Ilíada XV, 188-193)
Zeuj kaiì e)gw¯, tri¿tatoj d' ¹Ai¿+dhj e)ne/roisin a)na/sswn.
trixqa de pa/nta de/dastai, eÀkastoj d' eÃmmore timh=j:
hÃtoi e)gwÜn eÃlaxon polihn aÀla naie/men ai¹eiì
pallome/nwn, ¹Ai¿+dhj d' eÃlaxe zo/fon h)ero/enta,
Zeuj d' eÃlax' ou)ranon eu)run e)n ai¹qe/ri kaiì nefe/lvsi:
gaiÍa d' eÃti cunh pa/ntwn kaiì makroj ãOlumpoj.
2. La casa de Hades y su terrible perro (HESÍODO,
Teogonía 767-773)
ÃEnqa qeou= xqoni¿ou pro/sqen do/moi h)xh/entej
[i¹fqi¿mou t' ¹Ai¿dew kaiì e)painh=j Persefonei¿hj]
e(sta=sin, deinoj de ku/wn propa/roiqe fula/ssei,
nhleih/j, te/xnhn de kakhn eÃxei: e)j men i¹o/ntaj
sai¿nei o(mw½j ou)rv= te kaiì ouÃasin a)mfote/roisin,
e)celqeiÍn d' ou)k auÅtij e)#= pa/lin, a)lla dokeu/wn
e)sqi¿ei, oÀn ke la/bvsi pule/wn eÃktosqen i¹o/nta.
3. Los Cíclopes entregan a Hades el casco invisible (APOLODORO,
Biblioteca I 7.1) (LDO #452, p.297)
Kaiì Ku/klwpej to/te Diiì men dido/asi bronthn kaiì a)straphn kaiì
kerauno/n, Plou/twni de kune/hn, Poseidw½ni de tri¿ainan: oi¸ de
tou/toij o(plisqe/ntej kratou=si Tita/nwn, kaiì kaqei¿rcantej au)touj
e)n t%½ Tarta/r% touj e(kato/gxeiraj kate/sthsan fu/lakaj. au)toiì de
diaklhrou=ntai periì th=j a)rxh=j, kaiì lagxa/nei Zeuj men thn e)n
ou)ran%½ dunastei¿an, Poseidw½n de thn e)n qala/ssv, Plou/twn de thn
e)n àAidou.
4. Perséfone se une a Hades (HESÍODO, Teogonía 912-937)
Au)tar o( Dh/mhtroj polufo/rbhj e)j le/xoj hÅlqen:
hÁ te/ke Persefo/nhn leukw¯lenon, hÁn ¹Aidwneuj
hÀrpasen hÂj para mhtro/j, eÃdwke de mhti¿eta Zeu/j.
Mnhmosu/nhj d' e)cau=tij e)ra/ssato kalliko/moio,
e)c hÂj oi¸ Mou=sai xrusa/mpukej e)cege/nonto
e)nne/a, tv=sin aÀdon qali¿ai kaiì te/ryij a)oidh=j.
LhtwÜ d' ¹Apo/llwna kaiì ãArtemin i¹oxe/airan
i¸mero/enta go/non periì pa/ntwn Ou)raniw¯nwn
gei¿nat' aÃr' ai¹gio/xoio Dioj filo/thti migeiÍsa.
loisqota/thn d' àHrhn qalerhn poih/sat' aÃkoitin:
h( d' àHbhn kaiì ãArha kaiì Ei¹lei¿quian eÃtikte
mixqeiÍs' e)n filo/thti qew½n basilh=i kaiì a)ndrw½n.
au)toj d' e)k kefalh=j glaukw¯pida gei¿nat' ¹Aqh/nhn,
21
22. deinhn e)greku/doimon a)ge/straton a)trutw¯nhn,
po/tnian, v ke/ladoi¿ te aÀdon po/lemoi¿ te ma/xai te:
àHrh d' àHfaiston kluton ou) filo/thti migeiÍsa
gei¿nato, kaiì zame/nhse kaiì hÃrisen %Ò parakoi¿tv,
e)k pa/ntwn te/xnvsi kekasme/non Ou)raniw¯nwn.
e)k d' ¹Amfitri¿thj kaiì e)riktu/pou ¹Ennosigai¿ou
Tri¿twn eu)rubi¿hj ge/neto me/gaj, oÀj te qala/sshj
puqme/n' eÃxwn para mhtriì fi¿lv kaiì patriì aÃnakti
nai¿ei xru/sea dw½, deinoj qeo/j. au)tar ãArhi
r(inoto/r% Kuqe/reia Fo/bon kaiì DeiÍmon eÃtikte,
deinou/j, oià t' a)ndrw½n pukinaj klone/ousi fa/laggaj
e)n pole/m% kruo/enti sun ãArhi ptolipo/rq%,
¸Armoni¿hn q', hÁn Ka/dmoj u(pe/rqumoj qe/t' aÃkoitin.
5. El ciclo de Proserpina (OVIDIO, Metamorfosis,V, 564 y ss)
“At medius fratrisque sui maestaeque sororis
Iuppiter ex aequo volventem dividit annum:
nunc dea, regnorum numen commune duorum,
cum matre est totidem, totidem cum coniuge
menses.”
6. El reino de Hades: el mundo de ultratumba.
(VIRGILIO, Eneida, VI, 237-241)
Spelunca alta fuit uastoque immanis hiatu,
scrupea, tuta lacu nigro nemorumque tenebris,
quam super haud ullae poterant impune uolantes
tendere iter pennis: talis sese halitus atris
faucibus effundens supera ad conuexa ferebat.
7. Caronte (VIRGILIO, Eneida, VI, 298-303)
Portitor has horrendus aquas et flumina seruat
terribili squalore Charon, cui plurima mento
canities inculta iacet, stant lumina flamma,
sordidus ex umeris nodo dependet amictus.
ipse ratem conto subigit uelisque ministrat
et ferruginea subuectat corpora cumba…
22
23. Reparto del mundo según Poseidón
"Zeus, yo y el tercero, Hades, que reina sobre los muertos. El mundo se dividió en tres
partes, una para cada uno de nosotros: a mí me tocó en suerte habitar siempre en el mar
que blanqueó la espuma; a Hades, en cambio, las sombras y la niebla, y a Zeus el inmenso
cielo, en el éter siempre entre las nubes, en tanto que la Tierra y el Olimpo nos pertenecen
en común a los tres."
(HOMERO, Ilíada XV, 187-ss)
La casa de Hades y su terrible perro
“Allí lejos están las sonoras moradas del dios subterráneo [del robusto Hades y de la
terrible Perséfone], y delante vigila un terrible perro despiadado, y que tiene artes
horribles: a los que entran los saluda a la vez con la cola y con ambas orejas, pero no les
deja salir de nuevo, sino que, espiando, se come al que sorprende saliendo de las puertas”
(HESÍODO, Teogonía 767-773)
Perséfone se une a Hades
(HESÍODO, Teogonía 912-937)
La entrada del Hades
“un bosque de blancos chopos a orillas del río Océano”
(PAUSANIAS, X, 28 1)
El ciclo de Proserpina
“Júpiter, para acomodar la diferencia que había entre Plutón y Ceres, ordenó que
Prosérpina viviera seis meses del año con su marido y los otros seis con su madre.”
(OVIDIO, Metamorfosis, V, 564 y ss)
El reino de Hades: el mundo de ultratumba.
“Una profunda caverna de vasta abertura, protegida por un lago negro y las tinieblas de
los bosques.”
(VIRGILIO, Eneida, VI, 236)
Caronte
“Guarda aquellas aguas y aquellos ríos el horrible barquero Caronte, cuya suciedad
espanta; sobre el pecho le cae desaliñada barba blanca, de sus ojos brotan llamas; una
sórdida capa cuelga de sus hombros, prendida con un nudo; él mismo maneja su negra
barca con un garfio, dispone las velas y transporta en ella los muertos.”
(VIRGILIO, Eneida, VI, 298 y ss)
23
24. HSTIA / VESTA
1. Hija de Cronos y de Rea (HESÍODO, Teogonía 453-458)
(LDO #413, p.277)
¸Rei¿h de dmhqeiÍsa Kro/n% te/ke fai¿dima te/kna,
¸Isti¿hn Dh/mhtra kaiì àHrhn xrusope/dilon,
iãfqimo/n t' ¹Ai¿dhn, oÁj u(po xqoniì dw¯mata nai¿ei
nhleej hÅtor eÃxwn, kaiì e)ri¿ktupon ¹Ennosi¿gaion,
Zh=na/ te mhtio/enta, qew½n pate/r' h)de kaiì a)ndrw½n,
tou= kaiì u(po bronth=j pelemi¿zetai eu)reiÍa xqw¯n.
2. La diosa sin imágenes (OVIDIO, Fastos VI 291-
298) (LDO #415, p.278)
Nec tu aliud Vestam quam vivam intellege flammam;
nataque de flamma corpora nulla vides.
iure igitur virgo est, quae semina nulla remittit
nec capit, et comites virginitatis amat.
esse diu stultus Vestae simulacra putavi,
mox didici curvo nulla subesse tholo.
ignis inexstinctus templo celatur in illo:
effigiem nullam Vesta nec ignis habet.
3. Eneas venera a Vesta entre los dioses
patrios. (VIRGILIO, Eneida, V, 743-745)
(LDO #417, p.279)
Haec memorans cinerem et sopitos suscitat ignis,
Pergameumque Larem et canae penetralia Vestae
farre pio et plena supplex ueneratur acerra.
24
26. 6. Dioniso y las mujeres según Eurípides (EURÍPIDES,
Bacantes 234-235)
fileiÍ de t#= dustro/p% gunaikw½n
a(rmoni¿# kaka du/stanoj a)mhxani¿a sunoikeiÍn,
7. La enajenación de la música y el vino (EURÍPIDES,
Bacantes 156-165)
barubro/mwn u(po tumpa/nwn,
euÃia ton euÃion a)gallo/menai qeon
e)n Frugi¿aisi boaiÍj e)nopaiÍsi¿ te,
lwtoj oÀtan eu)ke/ladoj
i¸eroj i¸era pai¿gmata bre/mv, su/noxa
foita/sin ei¹j oÃroj ei¹j oÃroj:
8. La flauta de Dioniso
(ARISTÓTELES, Política
1341a)
eÃti de ou)k eÃstin o( au)loj h)qikon
a)lla ma=llon o)rgiastiko/n, wÐste
proj touj toiou/touj au)t%½
kairouj xrhste/on e)n oiâj h(
qewri¿a ka/qarsin ma=llon
du/natai hÄ ma/qhsin.
9. La flauta dionisíaca y su origen extranjero
(ARISTÓTELES, Política 1342b. 4-16)
Pa=sa gar bakxei¿a kaiì pa=sa h( toiau/th ki¿nhsij
ma/lista tw½n o)rga/nwn e)stiìn e)n toiÍj au)loiÍj, tw½n d'
a(rmoniw½n e)n toiÍj frugistiì me/lesi lamba/nei tau=ta to
pre/pon.
10. El vino como medicina (EURÍPIDES, Bacantes 283)
Ou)d' eÃst' aÃllo fa/rmakon po/nwn.
26
27. Invocación a Dionisio
Comienzo por cantar al que ciñe de hiedra sus cabellos, al de poderoso bramido, Dioniso, hijo ilustre de Zeus y de la
gloriosísima Sémele, al que criaron las Ninfas de hermosa cabellera, tras haberlo recibido en sus regazos de su padre, el
Soberano. Cariñosamente lo cuidaron en los barrancos del Nisa, y él crecía por voluntad de su padre en una cueva fragante,
pero contado entre los inmortales.
Mas cuando las diosas acabaron ya de criar a quien sería motivo de muchos himnos, ya entonces frecuentaba los boscosos
valles, cubierto de hiedra y lauro. Las Ninfas lo seguían a una, y él las guiaba. El fragor se adueñaba del bosque inmenso.
Así que te saludo a ti también, Dioniso, pródigo en viñedos. Concédenos llegar alegres a las próximas estaciones y a después
de esas estaciones, por muchos años.
(Himnos Homéricos III, a Dionisio)
Nacimiento de Dioniso
"y la cadmea Sémele, igualmente en trato amoroso con él [Zeus], dio a luz un ilustre hijo, el muy risueño Dioniso, un inmortal
siendo ella mortal. Ahora ambos son dioses"
(HESÍODO, Teogonía, 940-942)
Origen asiático de del culto dionisíaco
“...he llegado en primer lugar a esta ciudad de los griegos, tras de haber levado allí [Lidia, Frigia, Arabia y Asia] también
mis coros y fundado mis ritos, a fin de ser un dios patente a los mortales. A Tebas, la primera en esta tierra helénica la he
alzado con mi grito...”
(EURÍPIDES, Bacantes, 20-25)
El rito dionisíaco
¡Qué gozo en las montañas, cuando en medio del cortejo lanzado a la carrera se arroja al suelo [Dioniso], con su sacro
hábito de piel de corzo, buscando la sangre del cabrito inmolado, delicia de la carne cruda, mientras va impetuoso por montes
frigios, lidios!
(EURÍPIDES, Bacantes, 135-139)
Retrato del dios
"que lleva una melena larga y perfumada de bucles rubios, de rostro lascivo con la atractiva mirada de Afrodita en sus ojos"
(EURÍPIDES, Bacantes, 234-235).
Dionisio y las mujeres según Eurípides
"la dura y desafortunada impotencia ante los dolores del parto y el delirio armonizan con la difícil condición de las mujeres"
(EURÍPIDES, Hipólito, 163-165).
La enajenación de la música y el vino
“al son de panderos de sordo retumbo, festejando con gritos de ¡evohé! al dios del evohé, entre los gritos y aclamaciones
frigias, al tiempo que la sagrada flauta de loto melodioso modula sus sagradas tonadas, en acompañamientos para las que
acuden al monte, al monte”.
(EURÍPIDES, Bacantes, 156-165)
La flauta de Dioniso
"la flauta no es un instrumento moral, sino más bien orgiástico, de modo que debe utilizarse en aquellas ocasiones en las que
el espectáculo pretende más la purificación que la enseñanza"
(ARISTÓTELES, Política, 1341a).
La flauta y su origen extranjero
"todo el delirio báquico y todo el tumulto de tal clase [...] se expresa por medio de la flauta, de entre los instrumentos, de
modo especial, y entre las armonías toma el parecido de las músicas frigias"
(ARISTÓTELES, Política, 1342b.4 13-6)
El vino como medicina
"¡No hay otra medicina para las penas!" (EURÍPIDES, Bacantes, 283)
El origen del teatro está en el ditirambo, el verso dionisíaco
Por lo demás, haciéndose al principio sin arte así ésta como la comedia (la tragedia por los corifeos de la farsa ditirámbica,
la comedia por los del coro fálico, cuyas mojigangas duran todavía en muchas ciudades recibidas por ley), poco a poco fue
tomando cuerpo, promoviéndolas los dichos, hasta descubrirse tal cual forma de ellas. Con eso la tragedia, probadas muchas
mutaciones, hizo punto, ya que adquirió su ser natural
(ARISTÓTELES, Poética I, 2.3)
27