Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia
•
1 like•157 views
Celem niniejszego artykułu jest wskazanie możliwości pomiaru kultury politycznej. Na podstawie sformułowanej przez Zbigniewa Bloka teorii kultury politycznej dokonano próby wstępnej operacjonalizacji tego pojęcia oraz zaproponowano dalsze kierunki rozbudowy lub modyfikacji narzędzia, które mogłoby zostać wykorzystane w tego typu badaniach. Punktem wyjścia staje się krytyka dotychczasowych sposobów definiowania i badania kultury politycznej, które doprowadziły do zatarcia się znaczenia tego pojęcia, zbyt szeroko zazwyczaj ujmowanego, a w efekcie – do wyczerpania się możliwości jego zastosowania w badaniach empirycznych. Proponowane ujęcie jest więc z jednej strony wyrazem protestu wobec takiego stanu rzeczy, z drugiej zaś stanowi próbę przywrócenia tej niezwykle ważnej kategorii do badań politologicznych.
Recommended
Recommended
More Related Content
Similar to Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia
Similar to Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia (20)
More from Zbigniew Blok
More from Zbigniew Blok (14)
Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia
- 1. Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia Celem niniejszego artykułu jest wskazanie możliwości pomiaru kultury politycznej. Na podstawie sformułowanej przez Zbigniewa Bloka teorii kultury politycznej dokonano próby wstępnej operacjonalizacji tego pojęcia oraz zapropo- nowano dalsze kierunki rozbudowy lub modyfikacji narzę- dzia, które mogłoby zostać wykorzystane w tego typu bada- niach. Punktem wyjścia staje się krytyka dotychczasowych sposobów definiowania i badania kultury politycznej, które doprowadziły do zatarcia się znaczenia tego pojęcia, zbyt sze- roko zazwyczaj ujmowanego, a w efekcie – do wyczerpania się możliwości jego zastosowania w badaniach empirycznych. Proponowane ujęcie jest więc z jednej strony wyrazem pro- testu wobec takiego stanu rzeczy, z drugiej zaś stanowi pró- bę przywrócenia tej niezwykle ważnej kategorii do badań politologicznych.
- 2. 24 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska Kultura polityczna – dotychczasowe sposoby definiowania Pojęcie „kultura polityczna” wprowadzone zostało do na- uki na początku XX wieku, choć problemami podobnej natu- ry zajmowali się już Platon, Arystoteles, Rousseau czy Toc- queville1 . Współcześnie wskazać można kilka ujęć kultury politycznej, na przykład ujęcie analityczno-opisowe, w którym kultura polityczna traktowana jest jako wyraz i poziom zaan- gażowania politycznego, funkcjonalny lub dysfunkcjonalny dla systemu politycznego. Innym ujęciem jest ujęcie norma- tywne, w którym podkreśla się znaczenie wartości i idei jako koniecznego spoiwa, szczególnie demokratycznego syste- mu politycznego2 . W jego zakres wchodzić więc mają warto- ści, przekonania, oceny, wzory zachowań politycznych, które składają się na postawy jednostek i grup społecznych wobec polityki i systemu politycznego3 . Takie rozumienie, wywo- dzące się z definicji kultury politycznej wypracowanej przez Gabriela Almonda i Sidneya Verbę, mocno eksponuje wpływ czynników psychologicznych i reprezentuje tzw. indywidu- alizm metodologiczny4 . Innym podziałem jest ten, w którym wyróżnia się definicje wąskiego i szerokiego ujęcia kultury politycznej, jednak bardziej adekwatny wydaje się podział na definicje szerokiego i bardzo szerokiego ujęcia5 . To jest zresztą największy mankament istniejących definicji kultury politycz- nej – zbyt szerokie jej ujmowanie, co powoduje zacieranie się granic tego pojęcia i uniemożliwia prawidłową jego operacjo- nalizację, a co za tym idzie, pozbawia go empirycznej użytecz- ności. Badacze, zwłaszcza polscy, włączają w zakres kultury politycznej takie elementy, jak: metody sprawowania władzy, 1 Na ten temat zob. np. T. Żyro, Wstęp do politologii, Warszawa 2004. 2 A. Antoszewski, E. Młyniec, Kultura polityczna, w: Leksykon politologii, red. A. Antoszewski, R. Herbut, Wrocław 2004, s. 200-203. 3 A. Jabłoński, Studia z teorii polityki, t. 2, Wrocław 1998, s. 178; zob. rów- nież G. Meyer, Kultura polityczna i demokratyzacja – podstawy, problemy i tezy, w: Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech, red. G. Meyer, S. Sulowski, W. Łukow- ski, Warszawa 2007. 4 Z. Blok, Teoria polityki. Studia, Poznań 1998, s. 120. 5 Zob. Z. Blok, O polityczności, polityce i politologii, Poznań 2009.
- 3. 25Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia sposoby odgrywania ról politycznych, zasady funkcjonowania systemu politycznego, a nawet zachowania polityczne. Dalsze rozszerzanie pojęcia następuje na etapie operacjonalizowania pojęć. Sfera subiektywna w postaci świadomości politycznej, która jest sednem kultury politycznej, jest trudna do zbadania. W efekcie, przy redukowaniu kategorii teoretycznej do pojęć obserwowalnych i mierzalnych niemal zawsze badane są za- chowania i działania, rzadziej emocje i postawy. Sprowadza się więc kulturę polityczną do wiedzy politycznej, deklarowanych wzorów, norm czy ról politycznych, a nie do wartości, norm czy wzorów zinternalizowanych6 . Kultura polityczna stała się konstruktem niezwykle popular- nym i często wykorzystywanym w badaniach politologicznych za sprawą badań przeprowadzonych przez Gabriela Almonda i Sidneya Verbę7 . Badacze ci zaproponowali bowiem nośną kon- cepcję, zakładającą istnienie kilku typów kultury politycznej. Ich rozróżnienie było wynikiem przyjęcia założenia, że idealny typ kultury politycznej – tytułowa kultura obywatelska – wystę- puje wtedy, gdy w danym społeczeństwie zaistnieją określone typy postaw poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych w odniesieniu do systemu jako całości (naród, historia, poło- żenie geograficzne, charakter), obiektów inicjatywnych (struk- tury polityczne), wynikowych (decyzje, działania, skutki poli- tyczne) i jednostki. Kolejne dwa typy – kultura podporządkowania i zaściankowa – stanowią zaś bardziej ułomną wersję wyjściowej kultury8 . Wskazać jednak można, że proponowana w latach 60. ubiegłego wieku teoria straciła moc eksplanacyjną, jako że trudno jest obecnie zaobserwować w kręgu społeczeństw de- mokratycznych takie, które można by określić jako zaścianko- we czy poddańcze (choć pewnie wciąż występują one jako swo- iste enklawy wśród niektórych, szczególnie upośledzonych ekonomicznie grup społecznych). Teoria ta nie daje już więc możliwości empirycznego zastosowania do przeprowadzenia 6 Zob. np. koncepcję kultury politycznej sformułowaną przez T. Filipiaka, Modele kultury politycznej, w: Teoria polityki i stosunków międzynarodowych, red. E.J. Pałyga, W.J. Szczepański, Warszawa 1979. 7 G. Almond, S. Verba, The Civic Culture. Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princeton 1963 8 Tamże.
- 4. 26 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska badań porównawczych, na przykład w kręgu demokracji zachodnioeuropejskich. Innych prób typologizacji kultur po- litycznych jest niewiele, wśród nich zaś wyróżnia się typolo- gia zaproponowana przez Aarona Wildavsky’ego, gdzie na podstawie dwóch kryteriów – siły ukonstytuowania się grupy oraz ilości i ilości względnej decyzji wiążących członków gru- py w połączeniu z ilością i ilością względną reguł zachowania, którym podlega jednostka – wyróżniono dziewięć typów kul- tury politycznej9 . W związku ze wskazanymi wyżej problemami badacze, których interesuje kultura polityczna, w różny sposób próbują ją zrekonstruować. Jednakże bardzo często pozostają na po- ziomie deskryptywnym, wykorzystując do jej opisu rozmaite kategorie i w różny sposób próbując te kategorie odtworzyć. W niektórych przypadkach teoretyczna podstawa takich opi- sów jest nader wątła, co utrudnia głęboką i przejrzystą analizę, a przede wszystkim uniemożliwia skonstruowanie narzędzia badawczego, które dawałoby możliwość precyzyjnego pomia- ru pojęcia. Część tych trudności wynika z faktu, iż na pojęcie kultury politycznej składają się dwa szerokie i trudne do do- kładnego zdefiniowania elementy, czyli kultura oraz polityka. Wielość definicji pierwszego i drugiego pojęcia przekłada się na niejasność samej kultury politycznej. Ponadto trudności definicyjne wynikają również z multidyscyplinarnego charak- teru tego pojęcia, a zwłaszcza z faktu, iż zajmują się nim i po- litolodzy, i historycy. Każda z tych nauk w odmienny sposób definiuje to pojęcie, co jest pochodną ich specyfiki. Historia jest w dużej mierze nauką idiograficzną i nie posługuje się po- jęciem kultury politycznej, w przeciwieństwie do politologii, do celów eksplanacyjnych. Trzeci niezwykle ważny powód za- cierania się tego pojęcia, to jego nacechowanie aksjologiczne. Występuje ono w języku i świadomości potocznej, ale przeno- si się również do nauki. Powoduje to rozbieżność w ujmowa- niu kultury politycznej i w konsekwencji określanie tym mia- nem zupełnie różnych, i to nie tylko w sensie funkcjonalnym, ale i semantycznym, kategorii poznawczych. Konsekwencją 9 Zob. A. Wildavsky, Kulturowa teoria przywództwa, w: Władza i społeczeń- stwo. Antologia tekstów z socjologii polityki, wyb. J. Szczupaczyński, Warszawa 1995, s. 278.
- 5. 27Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia tego zamętu w obszarze teorii kultury politycznej jest zmniej- szające się zainteresowanie politologów używaniem tej kate- gorii w badaniach10 . Kultura polityczna – założenia teoretyczne koncepcji Bloka Wskazane wyżej przyczyny doprowadziły do sformułowa- nia definicji kultury politycznej traktującej ją jako filtr czy też czynnik modyfikujący oddziaływanie bodźca. Dzięki takie- mu ujęciu odchodzimy od utożsamiania kultury politycznej z bodźcem lub ze skutkiem oddziaływania bodźca politycz- nego (np. zachowaniem politycznym) i sytuujemy ją w sferze świadomościowej, która jest zdolna wyeliminować, zmody- fikować bądź uporządkować zachowania polityczne oraz de- cyzje polityczne. Takie zawężenie jest konieczne, jeśli chcemy stworzyć zwartą i empirycznie weryfikowalną teorię. Definio- wanie kultury politycznej w taki sposób nawiązuje do teorii sformułowanych przez Jerzego Wiatra czy Artura Bodnara i Ja- nusza Stefanowicza11 . I tak na przykład dla pierwszego kultura polityczna stanowi ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli, na które składają się: wiedza o polityce, ocena zjawisk politycz- nych, emocjonalna strona postaw politycznych oraz wzory za- chowań politycznych12 . Podstawowe założenia teorii kultury politycznej rozumianej jako filtr ująć można w trzech punktach: ●● zaczynamy od określenia modułów kultury politycznej i two- rzących te moduły elementów, ●● potem przechodzimy do zbadania danego nośnika kultury, na przykład jednostki, grupy, ●● na końcu wnioskujemy o jego kulturze. Te właśnie założenia odróżniają omawianą propozycję określenia kultury politycznej od innych. Kultura polityczna 10 Więcej na temat problemów z definiowaniem oraz badaniem kultury politycznej zob. Z. Blok (red.), Teoretyczne i metodologiczne problemy badań nad kulturą polityczną, Poznań 2005. 11 A. Bodnar, J. Stefanowicz, Kultura polityczna, Warszawa 1981, s. 9. 12 J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s. 189.
- 6. 28 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska traktowana jest tu jako rodzaj filtra, modyfikującego różne bodźce, takie jak przymus, autorytet lub manipulacja, a efek- tem oddziaływania tych elementów staje się zachowanie poli- tyczne, które może podlegać na przykład obserwacji badacza. Funkcją kultury politycznej jest eliminowanie, modyfikowanie i porządkowanie według ważności możliwych zachowań, de- cyzji i opinii, czy też modelowanie ról społecznych zarówno rządzonych, jak i rządzących. Podstawową częścią filtra jest zatem ta część świadomości społecznej lub jednostkowej, któ- ra programuje, modyfikuje i reguluje zachowania oraz decyzje polityczne, a więc, inaczej mówiąc, modyfikuje, reguluje i pro- gramuje role polityczne. Schemat 1. Kultura polityczna jako czynnik modyfikujący oddziaływanie bodźca Bodziec przymus, przemoc, autorytet, propaganda i reklama, manipulacja itd. Kultura polityczna będąca filtrem modyfikującym bodźce Zachowanie polityczne jako efekt oddziaływania bodźca i kultury politycznej Źródło: Z. Blok, O polityczności, polityce i politologii, s. 100. W przypadku tak rozumianej kultury mówić możemy rów- nież o różnych jej poziomach. I tak, wyróżnić można kulturę po- lityczną jednostek, grup społecznych, narodu oraz społeczeństw złożonych. Cztery podstawowe, bazowe można powiedzieć, elementy (moduły) kultury politycznej to: 1. idee, wartości i normy poli- tyczne, 2. nawyki, tradycje i wzory polityczne, 3. emocje wobec faktów i procesów politycznych oraz 4. kryteria ocen faktów, zja- wisk i procesów politycznych.
- 7. 29Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia Etapy przechodzenia od teorii do empirii Kultura polityczna – w kierunku operacjonalizacji pojęcia Pierwszym etapem procesu operacjonalizacji jest oczywiście możliwie dokładne zdefiniowanie pojęć, które chcemy zbadać, tak by następnie można było przedstawić je w sposób zrozu- miały dla osoby badanej oraz zminimalizować możliwy wpływ odmiennego zdefiniowania określonego pojęcia przez osoby badane na wynik przez nie uzyskany13 . Nie ma w tym bowiem nic dziwnego, że przez wolność czy równość różne osoby będą rozumiały różne rzeczy, skoro nie ma w tym względzie jedno- myślności nawet wśród naukowców. Pojęcia, które wykorzy- stuje się w naukach społecznych do opisu rzeczywistości, mają bowiem z reguły wieloznaczny charakter i niejasność jest wręcz w nie wpisana. Z tych powodów nie możemy w narzędziu badawczym posługiwać się tak abstrakcyjnymi dla zwykłego obywatela hasłami jak wolność, równość, sprawiedliwość czy demokracja14 . To powoduje również poważne problemy w ba- daniach z zakresu nauk społecznych i politycznych15 . Uzyskane w taki sposób informacje nie dałyby nam bowiem żadnej uży- tecznej, z naukowego punktu widzenia, wiedzy. Jak wskazuje się w literaturze poświęconej metodologii badań, „zrozumiałe przekazywanie idei wymaga używania jasno zdefiniowanych pojęć. Oznacza to, że pojęcia nie powinny wprowadzać dodat- kowych znaczeń; nie powinny przekazywać więcej niż zamie- rzał nadawca”16 . Cztery wyróżnione moduły kultury politycznej można zatem w dalszym etapie procesu operacjonalizacji rozpisać w sposób zobrazowany na poniższym schemacie. 13 O trudnościach związanych z badaniem społecznych reprezentacji zna- czeń zob. C. Trutkowski, Społeczne reprezentacje polityki, Warszawa 2000. 14 Zob. np. B. Pająk, Demokracja polska i niemiecka. Tradycja, teraźniejszość, przyszłość, Poznań 2008. 15 Na ten temat zob. S. Halperin, O. Heath, Political Research. Methods and Practical Skills, Oxford 2012, s. 232-235. 16 J.J. Shaughnessy, E.B. Zechmeister, J.S. Zechmeister, Metody badawcze w psychologii, Gdańsk 2002, s. 30.
- 8. 30 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska Schemat 2. Kultura polityczna – wstępna operacjonalizacja pojęcia Źródło: Z. Blok, O polityczności, polityce i politologii, dz. cyt., s. 101. Ten etap procesu przechodzenia od teorii do empirii jest nie- zwykle istotny, gdyż to tu często dochodzi do nadmiernego roz- szerzenia zakresu pojęcia kultury politycznej. Moduł pierwszy tworzą idee, wartości, normy. Wyróżnić tu można: ●● Indywidualizm – kolektywizm Indywidualizm rozumieć będziemy jako preferencję dla do- bra jednostki i jego prymat nad dobrem grupy, natomiast Kulturapolityczna–taczęśćświadomości,którazdolnajestwyeliminować lubuporządkowaćzachowaniapolityczneorazdecyzjepolityczne Idee, wartości i normy polityczne Nawyki, tradycje i wzory polityczne Stany emocjonalne wobec polityki Kryteria ocen faktów, zjawisk i procesów politycznych Idee, wartości i normy polityczne podzielane (zinternalizowane) Idee, wartości i normy polityczne świadomie odrzucane Nawyki, tradycje i wzory polityczne wspomagające system polityczny Nawyki, tradycje i wzory polityczne niewspomagające systemu Pozytywne wobec podmiotów lub przedmiotów polityki Negatywne wobec podmiotów lub przedmiotów polityki Preferujące interes społeczeństwa Preferujące interes grupy społecznej Preferujące interes jednostki
- 9. 31Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia kolektywizm rozumiany będzie jako prymat dobra grupy nad dobrem jednostki. ●● Wolność – równość Prymat swobody działania w różnych jego przejawach lub prymat równego traktowania jednostki. ●● Sprawiedliwość – niesprawiedliwość Traktowanie innych ludzi w taki sam sposób, na podstawie takich samych kryteriów moralnych lub traktowanie in- nych ludzi w sposób różny, na podstawie przypadkowych kryteriów. Dalsze przejawy tego modułu powinny wynikać z przyję- tych założeń metodologicznych i teoretycznych i mogą ob- jąć na przykład taki wymiar dodatkowy jak aktywność – bierność (aktywna postawa wobec otoczenia społeczno- -politycznego versus wycofywanie się z aktywności w sferze społeczno-politycznej). Moduł drugi to z kolei nawyki, tradycje, wzory polityczne, wynikające z odmiennych doświadczeń historycznych, które przekładają się na odmienne doświadczenia związane z pewny- mi instytucjami czy metodami sprawowania władzy. Wyróżnić tu można między innymi następujące wymiary: ●● Demokracja – totalitaryzm (doświadczenia historyczne prze- kładają się na stosunek obywateli do rozwiązań demokra- tycznych). ●● Tolerancja – nietolerancja (postrzeganie odmienności i stosu- nek do członków grup obcych). ●● Elitaryzm – egalitaryzm (stosunek do trwałości i istotności hierarchii w strukturze społecznej). Moduł trzeci tworzą emocje wobec polityki, czyli uogólniona skłonność do postrzegania głównie negatywnych lub pozytyw- nych aspektów polityki. W jego skład wchodzić mogą następu- jące wymiary: ●● Zgoda – walka (przywiązanie do postawy ugodowej, spokój jako ważne dobro versus nastawienie rywalizacyjne, dążenie do konfrontacji). ●● Patriotyzm – kosmopolityzm (przywiązanie do własnego państwa versus poczucie przynależności do szerszej wspólno- ty, brak silnych więzów z własnym państwem). ●● Fundamentalizm – nihilizm (zakotwiczone w świadomości jednostkowej idee versus relatywizm wartości i idei).
- 10. 32 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska ●● Fatalizm – woluntaryzm (ograniczona rola świadomej i ce- lowej działalności ludzkiej w procesie dziejowym versus po- strzeganie decydującego wpływu jednostki lub zbiorowego podmiotu polityki na kształt dziejów). ●● Pesymizm – optymizm (uogólniona tendencja do postrzegania przebiegu wydarzeń w sposób negatywny lub pozytywny). Moduł czwarty tworzą oceny polityki, czyli stosowane przez społeczeństwa kryteria ocen działań podejmowanych przez podmioty polityczne. Owe kryteria można scharakteryzować na następujących wymiarach: ●● Sprawiedliwe – niesprawiedliwe (przestrzegające ustalonych kryteriów oceny versus nieuwzględniające, łamiące kryteria ocen). ●● Efektywne – skuteczne (ocena formułowana na podstawie tego, czy osiągnięty efekt nie pociągnął za sobą nadmiernych kosztów versus ocena działań na podstawie tego, czy zamie- rzony efekt został osiągnięty, bez względu na ewentualne tego koszty). ●● Zobiektywizowane – uznaniowe (ocena formułowana na podstawie jasno określonych kryteriów, możliwych do we- ryfikacji versus ocena formułowana na podstawie przypad- kowych kryteriów, niemożliwych do zastosowania po raz kolejny). ●● Racjonalne – irracjonalne (ocena działań oparta na precyzyj- nych, jasno zdefiniowanych kryteriach versus kryteria ocen uzależnione od aktualnych emocji jednostki). Operacjonalizacja – kolejne etapy Proponowane przejawy wymiarów kultury należy przełożyć następnie na język zrozumiały dla osób badanych. Może to przy- jąć formę bądź opisowego przedstawienia krańców danej ska- li, bądź przygotowania kilku pytań, które łącznie tworzyć będą kraniec danej skali. Poniżej podano przykład pierwszego podejścia, gdzie w sposób opisowy przedstawiono krańce skal indywidualizm – kolektywizm, sprawiedliwość – niesprawiedliwość oraz wol- ność – równość.
- 11. 33Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia ●● W życiu najważniejsze jest realizowanie własnych pasji i dba- nie o swój interes (indywidualizm) – w życiu należy pamiętać o dobru grup, do których przynależymy, czasem trzeba zre- zygnować z własnych celów (kolektywizm). ●● Ważne jest dla mnie poczucie, że wszyscy członkowie grupy są sprawiedliwie traktowani (sprawiedliwość) – nie jest dla mnie ważny sposób traktowania osób tworzących grupę, do której przynależę (niesprawiedliwość). ●● W życiu najważniejsze jest posiadanie swobody działania w różnych obszarach (wolność) – w życiu najważniejsze jest, by została zachowana równość traktowania w różnych obsza- rach (równość). Przykład drugiej propozycji obrazuje proponowana opera- cjonalizacja wymiaru indywidualizm – kolektywizm, która po- wstała na podstawie teorii Geerta Hofstedego17 . ●● Najważniejsze jest dobro grupy (K) – najważniejsze jest dobro jednostki (I). ●● Konflikt w grupie jest nieunikniony (I) – najważniejsza jest harmonia w grupie (K). ●● Aby dobrze funkcjonować, potrzebujemy grupy (K) – czło- wiek jest samowystarczalny, nie jest mu potrzebna ochrona ze strony grupy (I). Przy takiej operacjonalizacji wymiaru ostateczny wynik oso- by jest średnią uzyskaną w tych trzech pytaniach. Pamiętać nale- ży, że w każdym z modułów i składających się na nie wymiarów przyjmujemy, że pomiędzy wskazanymi krańcami sytuują się wartości pośrednie, o których identyfikację – poprzez poszcze- gólne wybory osoby badanej – nam chodzi. Osoba badana ma określić według zaproponowanej skali, na przykład od 1 do 10 lub od 10 do 1, swój stosunek do opozycyjnych wartości, norm, typów emocji etc. Z czego wynika unikatowość proponowanego ujęcia Prezentowana propozycja teoretyczna daje duże możliwo- ści empirycznego jej rozwinięcia. Można cztery zaproponowa- ne wymiary kultury politycznej rozszerzyć o kolejne moduły 17 Zob. G. Hofstede, G.J. Hofstede, M. Minkov, Kultury i organizacje, War- szawa 2011.
- 12. 34 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska (rozszerzenie ujęcia) lub można bardziej dogłębnie przeanalizo- wać konkretny, interesujący badacza wymiar (pogłębienie). Przy- kładem rozszerzającego ujęcia jest dodanie do czterech wspo- mnianych modułów tworzących kulturę polityczną modułu piątego, na przykład o nazwie „postawy wobec aktywności politycznej”. Pogłębić można również poszczególne wymiary, poprzez szczegółowe zbadanie ich krańców. Przykładem takiego po- dejścia jest poniższe pogłębienie wymiaru wolność – równość, gdzie zamiast ogólnym pojęciem wolność, posłużono się bar- dziej szczegółowo określonymi typami wolności; w podobny sposób postąpiono z pojęciem równość. Wolność (polityczna, gospodarcza, osobista) – równość (wo- bec prawa, możliwości, dochodów): Zestawiając ze sobą tak zoperacjonalizowane wartości, można uzyskać szczegółowy obraz i hierarchię różnych rodzajów wolności i równości18 . Jeśli uznamy, że takie dookreślenie terminów „wolność” i „równość” jest niewystarczające, można zastąpić je zdaniami opisowymi, przybliżającymi osobie badanej sytuację doświadczania wolno- ści politycznej, gospodarczej czy osobistej i podobnie równości – wobec prawa, możliwości i dochodów. Przykład zastosowania pokazano niżej. Wolność gospodarcza – swoboda działań w sferze gospodarczej (np. możliwość zakładania własnej działalności gospodarczej). Wolność polityczna – swoboda działań w sferze politycznej (do- konywania wyborów politycznych, wpływania na polityków i ich działania). Wolność osobista – swoboda podejmowanych działań w sferze prywatnej, życia w sposób, jaki się nam podoba. Równość wobec prawa – w obliczu prawa każdy powinien być traktowany tak samo. Równość możliwości – należy zapewnić wszystkim obywatelom taki sam start poprzez dostęp do dobrej, bezpłatnej edukacji. 18 Podobny sposób badania hierarchii wartości politycznych wykorzysta- no w następujących badaniach: B. Pająk, Demokracja polska i niemiecka, dz. cyt. i J. Miluska, B. Pająk-Patkowska, Aksjologiczne podstawy aktywności politycznej studentów w okresie transformacji ustrojowej w Polsce, „Przegląd Zachodni” 2014, nr 3.
- 13. 35Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia Równość dochodów – każdy powinien dostać tyle samo dóbr, co wynika z faktu bycia człowiekiem. Schemat 3. Propozycja operacjonalizacji wymiaru wolność – równość Źródło: Opracowanie własne. Przy przechodzeniu do etapu operacjonalizowania pojęć i formułowania ich w sposób zrozumiały dla osób badanych badacz ma dwie możliwości. Może sam, opierając się na włas- nej intuicji, przeformułować abstrakcyjne pojęcia na bardziej potoczne i przystępne. Należy jednak w takiej sytuacji na dalszym etapie przeprowadzić badanie pilotażowe, w celu sprawdzenia trafności i zrozumiałości użytych przez badacza sformułowań. Druga możliwość to przeprowadzenie w pierw- szym etapie tworzenia kwestionariusza badania pilotażowego, gdzie na przykład poprzez grupy fokusowe dokonać można rozpoznania sposobów rozumienia pojęć abstrakcyjnych przez
- 14. 36 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska zwykłych obywateli, a zebrane w badaniach dane mogą posłu- żyć do dalszego przełożenia tych pojęć na język potoczny19 . Sposób określenia modelu/typu kultury politycznej Jeśli nie chcemy, by pojęcie kultury politycznej pozostało w sferze abstrakcji, musimy ustalić, kto jest nośnikiem kultury politycznej oraz w jakim czasie. Istotne jest bowiem to, jakie i jak liczne grupy społeczne podzielają dany system wartości, norm czy idei, jakie i jak liczne grupy traktują dane tradycje, zwy- czaje, obyczaje jako własne prawzory zachowań oraz kogo, jak i w jakim stopniu emocjonują dane fakty, zjawiska czy procesy polityczne. Dopiero gdy to ustalimy, możemy uogólniać nasze obserwacje i pomiary, a dalej opisywać i teoretyzować, tworzyć typy idealne czy modele. Na podstawie badań empirycznych można ustalić, w jakim miejscu znajduje się jednostka w przestrzeni skrajnych czynni- ków determinujących cztery lub więcej moduły tej kultury. Wzór zindywidualizowanego typu kultury politycznej wyglądać więc będzie następująco: TKJPn = a2 ; b3 ; c2 ; d4 ; e2 ; f 3 ; g2 ; h4 ; i3 ; j2 ; k3 ; l4 Z kolei typ kultury politycznej społeczeństwa czy innego podmiotu zbiorowego będzie wyrażał się w identycznej formu- le, z tym że dodatkowo parametry a, b, c, d itd., będą wylicza- ne jako jakiś typ średniej, na przykład będzie nią mediana lub wartość modalna wyborów wszystkich członków grupy. Efekt końcowy badań empirycznych zobrazować można w sposób widoczny na poniższym schemacie. Po zbadaniu zo- peracjonalizowanych we wskazany wyżej sposób modułów powrócić można do wyjściowych ich wymiarów, by w sposób syntetyczny móc porównać kulturę polityczną poszczególnych jednostek lub społeczeństw. 19 Zob. S. Halperin, O. Heath, Political Research, dz. cyt., s. 234-235.
- 15. 37Kultura polityczna – propozycja pomiaru pojęcia Schemat 4. Typologia kultur politycznych – efekt końcowy Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: Z. Blok, O polityczności, polityce i politologii, dz. cyt., s. 118. Przedstawiona propozycja teorii kultury politycznej oraz jej wstępna operacjonalizacja mają na celu uporządkować omawia- ną problematykę i przywrócić tej kategorii moc wyjaśniającą i opisową. Mają też stanowić ułatwienie oraz inspirujący punkt wyjścia dla tych badaczy, którzy chcieliby prowadzić analizy empiryczne zjawiska kultury politycznej. Jest to bowiem obszar wciąż zaniedbany, a dający duże możliwości przeprowadzenia badań pozwalających nie tylko na rozpoznawanie i opisywanie obecnego stanu, ale również na przewidywanie kierunków jego zmian. Badanie stanu świadomości społecznej, do której, jak za- kładamy, należy zaliczyć badania kultury politycznej, to rozpo- znawanie podstaw działań, które miały miejsce, ale także takich, które mogą zaistnieć w przyszłości.
- 16. 38 Zbigniew Blok, Beata Pająk-Patkowska Bibliografia Almond G., Verba S., The Civic Culture: Political Attitudes and Democracy in Five Nations, Princton University Press, Princton 1963. Blok Z., O polityczności, polityce i politologii, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2009. –, Teoria polityki. Studia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1998. –, Teoretyczne i metodologiczne problemy badań nad kulturą polityczną, Wy- dawnictwo Naukowe INPiD UAM Poznań 2005. Bodnar A., Stefanowicz J., Kultura polityczna, Krajowa Agencja Wydaw- nicza, Warszawa 1981. Filipiak T., Modele kultury politycznej, w: Teoria polityki i stosunków mię- dzynarodowych, red. E.J. Pałyga, W.J. Szczepański, PWN, Warszawa 1979. Halperin S., Heath O., Political Research. Methods and Practical Skills, Ox- ford University Press, Oxford 2012. Hofstede G., Hofstede G.J., Minkov M., Kultury i organizacje, tłum. M. Durska, PWE, Warszawa 2011. Jabłoński A., Kultura polityczna i jej przemiany, w: Studia z teorii polity- ki, t. 2, red. A. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998. Meyer G., Kultura polityczna i demokratyzacja – podstawy, problemy i tezy, w: Kultura polityczna w Polsce i w Niemczech, red. G. Meyer, S. Sulowski, W. Łukowski, Elipsa, Warszawa 2007. Miluska J., Pająk-Patkowska B., Aksjologiczne podstawy aktywności poli- tycznej studentów w procesie transformacji ustrojowej w Polsce, „Przegląd Zachodni” 2014, nr 3. Pająk B., Demokracja polska i niemiecka, Wydawnictwo Naukowe WNPiD UAM, Poznań 2008. Shaugnessy J.J., Zechmeister E.B., Zechmeister J.S., Metody badawcze w psychologii, tłum. M. Rucińska, GWP, Gdańsk 2002. Trutkowski C., Społeczne reprezentacje polityki, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2000. WiatrJ.J.,Socjologiapolityki,WydawnictwoNaukoweScholar,Warszawa1999. Wildavsky A., Kulturowa teoria przywództwa, w: Władza i społeczeństwo. Antologia tekstów z socjologii polityki, wyb. J. Szczupaczyński, Wydaw nictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1995. Żyro T., Wstęp do politologii, WN PWN, Warszawa 2004.