SlideShare a Scribd company logo

Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]

•
•
Małgorzata Sikora-Gaca
Małgorzata Sikora-Gaca

Celem niniejszego artykułu była weryfikacja projektów z obszaru ochrony zdrowia, które zostały zakwalifikowane do dofinansowania z funduszy strukturalnych w latach 2004-2006. Przedmiotem badania objęto 303 przedsięwzięcia zakontraktowane do realizacji w latach 2004-2006 w 16 województwach. Przeprowadzona analiza wykazała, że w województwie mazowieckim i śląskim zrealizowano największą liczbę projektów w skali kraju, natomiast województwie podlaskim wartość dotacji na jednego mieszkańca regionu była najwyższa. Zweryfikowano, że w latach 2004-2006 w obszarze ochrony zdrowia w Polsce zakontraktowano do realizacji 303 inwestycje, których wartość ogółem oszacowano na 784,48 mln zł, z czego kwota dotacji przyznanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego wyniosła 491,72 mln zł. The aim of this article is to verify the projects in the area of health, which were eligible for financing from the structural funds in 2004-2006. The subject of the study consisted of 303 contracted projects to be implemented in 2004-2006 in 16 provinces. The analysis showed that in the Mazovian and Silesian provinces the largest number of projects in the country were executed, while in Podlasie the grant value per capita was the highest in the region. It has been verified that in the years 2004-2006 in the area of health care in Poland 303 investments were contracted for the implementation with a total value estimated at 784.48 million PLN, where the amount of subsidies granted by the European Regional Development Fund totaled at 491.72 million PLN.

News & Politics
1 of 289
Download to read offline
SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I MEDYCZNE ASPEKTY OCHRONY ZDROWIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ
Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.) SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I MEDYCZNE ASPEKTY OCHRONY ZDROWIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ Koszalin 2016
ISSN 0239-7129 ISBN 978-83-7365-446-4 Przewodniczący Uczelnianej Rady Wydawniczej Zbigniew Danielewicz Recenzenci prof. zw. dr hab. Jacek Knopek prof. dr hab. Zofia Szweykowska-Kulińska prof. dr hab. Mirosława Siatecka prof. dr hab. Paweł Malendowicz Projekt okładki Rafał Pieczyński Skład, łamanie Karolina Ziobro © Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej Koszalin 2016 WYDAWNICTWO UCZELNIANE POLITECHNIKI KOSZALIŃSKIEJ 75-620 Koszalin, ul. Racławicka 15-17 —————————————————————————————————— Koszalin 2016, wyd. I, ark. wyd. 13,74, format B-5, nakład 100 egz. Druk
Spis treści WSTĘP ........................................................................................................... 11 ROZDZIAŁ I Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka .............................. 17 Ryszard F. Sadowski ROZDZIAŁ II Konsekwencje ekonomiczne chorób przewlekłych – perspektywa krajów wysoko rozwiniętych ..................................................................................................... 45 Agnieszka Jakubowska ROZDZIAŁ III Inwestycje w ochronę zdrowia a przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego w Polsce ........................................................................................................... 65 Maria Klonowska-Matynia ROZDZIAŁ IV Wdrażanie funduszy strukturalnych w obszar ochrony zdrowia w Polsce w latach 2007-2013 ............................................................................................. 89 Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak ROZDZIAŁ V Edukacja zdrowotna w uczelniach wyższych ................................................. 109 Kamila Radlińska ROZDZIAŁ VI Zdrowie duchowe zmierzające do utrzymania wewnętrznego spokoju jako element egzystencji człowieka ....................................................................... 123 Józef Stec ROZDZIAŁ VII Spotkanie i dialog jako czynniki kształtujące obszar zdrowia publicznego bytu społecznego .................................................................................................... 131 Zbigniew J. Werra ROZDZIAŁ VIII Odżywianie osób starszych ze szczególnym uwzględnieniem żywienia immunomodulacyjnego .................................................................................. 143 Agnieszka Dojs
Spis treści6 ROZDZIAŁ IX Mikrobiom alergika – wróg czy sprzymierzeniec? ........................................ 175 Sylwia A. Szczepaniak ROZDZIAŁ X Europejskie Centrum Kontynencji – pierwsze centrum w Polsce, łączące diagnostykę i nieoperacyjne metody leczenia inkontynencji u kobiet, z rehabilitacją urologiczną ............................................................................ 197 Andrzej Przybyła ROZDZIAŁ XI NURSE-ECG jako metoda diagnostyczna w profilaktyce chorób serca ....... 205 Ryszard Krzyminiewski ROZDZIAŁ XII Pulsoksymetria wysokiej rozdzielczości sygnałowej (HSR-PW) – nowa metoda diagnostyki chorób układu krążenia .............................................................. 235 Bernadeta Dobosz ROZDZIAŁ XIII Health prevention and health care from an interdisciplinary perspective .... 257 Ryszard F. Sadowski, Agnieszka Jakubowska, Józef Stec, Zbigniew Werra, Maria Klonowska-Matynia, Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak, Kamila Radlińska, Sylwia A. Szczepaniak, Agnieszka Dojs, Andrzej Przybyła, Ryszard Krzyminiewski, Bernadeta Dobosz ZAKOŃCZENIE ......................................................................................... 281 NOTY O AUTORACH ............................................................................... 285
Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (ed.) SOCIAL, ECONOMIC AND MEDICAL ASPECTS OF HEALTH CARE AND PREVENTION Koszalin 2016
Table of contents INTRODUCTION ......................................................................................... 11 CHAPTER I The development of civilization as a challenge for the human condition ........ 17 Ryszard F. Sadowski CHAPTER II The economic consequences of chronic diseases - the perspective of developed countries .......................................................................................................... 45 Agnieszka Jakubowska CHAPTER III Investments in health care in spatial differentiation of human capital in Poland ......................................................................................................... 65 Maria Klonowska-Matynia CHAPTER IV Implementation of Structural Funds in the area of health care in Poland in 2007-2013 ........................................................................................................ 89 Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak CHAPTER V Health education in universities .................................................................... 109 Kamila Radlińska CHAPTER VI Mental health efforts to maintain inner peace as an element of human existence ........................................................................................................ 123 Józef Stec CHAPTER VII Meeting and dialogue as factors affecting the area of public health’s social existence ........................................................................................................ 131 Zbigniew Werra CHAPTER VIII Nutrition for elderly persons with special emphasis on immunomodulatory nutrition ......................................................................................................... 143 Agnieszka Dojs
Table of contents10 CHAPTER IX Allergic’s microbiome – an enemy or an ally? .............................................. 175 Sylwia A. Szczepaniak CHAPTER X The European Centre for Continence – first centre in Poland, combining the diagnosis and non-surgical treatments for incontinence in women, with rehabilitation urology .................................................................................... 197 Andrzej Przybyła CHAPTER XI NURSE-ECG as a diagnostic method in the prevention of heart disease ..... 205 Ryszard Krzyminiewski CHAPTER XII High signal resolution pulse oximetry (HSR-PW) - a new method for the diagnosis of cardiovascular diseases ............................................................. 235 Bernadeta Dobosz CHAPTER XIII Health prevention and health care from an interdisciplinary perspective .... 257 Ryszard F. Sadowski, Agnieszka Jakubowska, Józef Stec, Zbigniew Werra, Maria Klonowska-Matynia, Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak, Kamila Radlińska, Sylwia A. Szczepaniak, Agnieszka Dojs, Andrzej Przybyła, Ryszard Krzyminiewski, Bernadeta Dobosz CONCLUSIONS ....................................................................................... 281 A NOTE ON THE AUTHORS .............................................................. 285
WSTĘP Ochrona zdrowia i profilaktyka zdrowotna to pojęcia wielosektorowe, ilościowo wymierne. Łączą w sobie różne aspekty: medyczne, biologiczno-fizjologiczne, psychologiczne i psychiczne, fizyczne, duchowe, polityczne, ekonomiczne czy społeczne i to właśnie one coraz częściej stają się przedmiotem rozważań na- ukowców. Nie chodzi bowiem tylko o utrzymanie stanu zdrowia społeczeństwa, a o wypracowanie konkretnych środków i metod zmierzających do jego popra- wy i zapobiegania zachorowaniom1 . Badając pojęcia ochrony zdrowia i profi- laktyki zdrowotnej napotykamy liczne perspektywy myślowe i wielość zakłada- nych celów. Twierdzenie to stało się niejako podstawą powstania niniejszej publikacji, do napisania której zaproszono interdyscyplinarne grono ekspertów. Podjęte tu rozważania należy traktować jako wstęp do dyskusji nad społecznymi, ekono- micznymi oraz medycznymi aspektami ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowot- nej, które z uwagi na postępujące przemiany cywilizacyjne w coraz szerszym zakresie determinują zarówno decyzje podejmowane w obszarze polityki pań- stwa, jak i indywidulanych wyborów pojedynczego człowieka. Ukazanie licz- nych perspektyw myślowych w zakresie ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej stało się podstawowym celem niniejszej publikacji. Strukturę pracy przyjęto w sposób celowy, chodziło bowiem o przedstawienie czytelni- kowi uwarunkowań cywilizacyjnych, konsekwencji ekonomicznych, metod zarządzania zdrowiem publicznym, w tym również duchowym, a także oparcie się na dobrych medycznych praktykach, zaleceniach i wdrażanych rozwiąza- niach. Rozdział I stanowi wprowadzenie do społeczno-ekonomicznych rozważań nad kwestią ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowotnej. Autorem tej części pu- blikacji jest Ryszard Sadowski. Opracowanie stawia sobie za cel wskazanie wyzwań cywilizacyjnych skutkujących licznymi zagrożeniami dla kondycji człowieka. Jego punktem odniesienia jest myśl filozofującego biologa Konrada Lorenza (1903-1989), który w roku 1973, odbierając nagrodę Nobla z zakresu medycyny i fizjologii, wygłosił referat na temat wyzwań cywilizacyjnych za- grażających człowiekowi. Aby móc je wskazać Autor odwołuje się do definicji zdrowia, którą traktuje jako punkt odniesienia w ocenie zmieniających się wa- runków życia człowieka. Tak szeroko rozumiane pojęcie zdrowia pozwala 1 R. Gabryszak, Istota i przedmiot zdrowia publicznego oraz czynniki je determinujące, [w:] Profilaktyka zdrowotna w kształtowaniu zdrowia człowieka – wybrane aspekty, E. Dąbrowska, R. Gabryszak (red.), Mielno-Unieście 2016, s. 11-12.
Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)12 wskazać na zasadnicze wyzwania przed jakimi stawał człowiek na przestrzeni swych dziejów. W rozdziale II Agnieszka Jakubowska przeanalizowała konsekwencje eko- nomiczne chorób przewlekłych w perspektywie krajów wysoko rozwiniętych. Choroby przewlekłe, tzw. cywilizacyjne, stanowią obecnie jeden z najwięk- szych problemów zdrowotnych społeczeństw państw wysoko rozwiniętych i krajów szybko rozwijających się. W Europie są one obecnie główną przyczyną umieralności i zachorowalności. Przewiduje się, że do 2030 roku stan ten będzie się nasilał, a jego głównych przyczyn upatrywać należy w procesie starzenia się populacji oraz wzmożeniu oddziaływania czynników ryzyka, takich jak nie- zdrowy styl życia oraz otyłość. Celem tej części publikacji była ocena skali obciążenia gospodarek krajów wysoko rozwiniętych konsekwencjami obser- wowanej „epidemii” chorób przewlekłych uwzględniając szeroką perspektywę kosztów społecznych i ekonomicznych. Wskazano w szczególności na wysokie ryzyko zachorowalności na te choroby w krajach o najwyższym poziomie do- chodu oraz określono poziom negatywnego odziaływania skutków zachorowań na efekty gospodarcze, wykorzystując szacunki Światowej Organizacji Zdro- wia. Jako kluczowe do oceny skali obciążenia gospodarek kosztami chorób przewlekłych wykorzystano wskaźniki określające liczbę utraconych – w wyni- ku przedwczesnej śmierci – lat życia, liczbę lat życia w niepełnosprawności oraz wskaźnik utraconej długości życia korygowanej niepełnosprawnością określający globalnie liczbę utraconych w następstwie określonej choroby, po- tencjalnie zdrowych, lat życia. W części końcowej zaprezentowano prognozy wzrostu obciążania gospodarek wysoko rozwiniętych skutkami głównych cho- rób przewlekłych. Rozważania dotyczące inwestycji w ochronę zdrowia zaprezentowano w dwóch kolejnych częściach publikacji. W rozdziale III Maria Klonowska- Matynia poruszyła to zagadnienie w kontekście przestrzennego zróżnicowania kapitału ludzkiego w Polsce, opierając się przy tym na definicjach ojca klasycz- nej ekonomii – Adama Smitha. W pierwszym okresie intensywnych badań nad kapitałem ludzkim utożsamiano go z edukacją formalną. W późniejszym okre- sie definicję tę rozszerzono m.in. o aspekt zdrowia fizycznego. Każdy człowiek rodzi się z odpowiednim zasobem kapitału zdrowia, który początkowo rośnie, a po przekroczeniu pewnego wieku ulega deprecjacji w procesie starzenia się. Jest częściowo określony przez uwarunkowania genetyczne, ale duży wpływ na jego wielkość i zmiany mają inwestycje w opiekę zdrowotną, zdrowy tryb ży- cia, aktywność fizyczna itp. Jednostki zdrowe uczą się efektywniej, ich rozwój fizyczny, emocjonalny, a także intelektualny jest lepszy w porównaniu do osób gorszego zdrowia. Konsekwencją odczuwanych dolegliwości zdrowotnych jest
Wstęp 13 obniżona jakość i wydajność wykonywanej pracy oraz absencja chorobowa, która powoduje znaczne koszty. W rozdziale IV z kolei oszacowano poziom wdrażania funduszy strukturalnych w obszar ochrony zdrowia w Polsce. Autor- ki – Małgorzata Sikora-Gaca i Renata Gabryszak przeanalizowały lata 2007- 2013. Począwszy od 2004 roku Polska jest aktualnie beneficjentem trzeciej już perspektywy finansowej realizowanej w ramach budżetu Unii Europejskiej. Pierwszą realizowała w latach 2004-2006, drugą – 2007-2013. Trzecia perspek- tywa finansowa rozpoczęła się 1 stycznia 2014 r. i będzie trwała do 31 grudnia 2020 r. W latach 2007-2013 zakontraktowano do realizacji 113 782 projektów w 15 tematach priorytetowych. Celem tej części publikacji była weryfikacja projektów z obszaru ochrony zdrowia, które zostały zakwalifikowane do dofi- nansowania z funduszy strukturalnych w latach 2007-2013. Przedmiotem bada- nia objęto 1 473 przedsięwzięć zakontraktowanych do realizacji w latach 2007- 2013 w 16 województwach, w tym 68 projektów ogólnopolskich. Wszystkie zostały współfinansowane przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego i Europejski Fundusz Społeczny. W rozdziale V Kamila Radlińska dokonała weryfikacji zagadnienia związa- nego z edukacją zdrowotną na uczelniach wyższych w Polsce. Autorka wskaza- ła na jej wybrane formy, m.in. obowiązkowe godziny wychowania fizycznego czy fakultatywne zajęcia sportowe. Dokonała również analizy wyników badań przeprowadzonych w ramach Ogólnopolskiej Sieci Uczelni Wolnych od Uza- leżnień. Edukacja zdrowotna została przedstawiona jako dziedzina interdyscy- plinarna, rozpatrywana jako proces zmierzający do umożliwienia jednostkom podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia, za które odpowie- dzialność ponoszą wspólnie rodzina, system edukacyjny oraz społeczeństwo. Edukacja zdrowotna, aby była skuteczna powinna rozpocząć się możliwie jak najwcześniej i trwać przez całe życie. Działania w zakresie edukacji zdrowotnej powinny zatem przyjmować różne formy i być skierowane na różne grupy do- celowe. Rozdział VI i VII poświęcono rozważaniom filozoficznym. Józef Stec przedstawił kwestie dotyczące zdrowia duchowego jako elementu egzystencji człowieka. Celem tej części publikacji było ukierunkowanie myślenia na profi- laktykę zdrowotną w aspekcie zdrowia duchowego zmierzającego do utrzyma- nia wewnętrznego spokoju człowieka. Ten kierunek myślenia wyznacza wcze- śniejszą troskę nie tylko o zdrowie ciała, ale i zdrowie duszy, z podkreśleniem duchowości, jako integralnego elementu egzystencji osoby ludzkiej. Autor stwierdza również, że medycyna powinna oddziaływać pozytywnie na pełne zdrowie człowieka, zdrowie ciała i ducha, aby go uczynić zdrowym, zdolnym do pełnego rozwoju i społecznego działania. Józef Stec przedstawia czytelni-
Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)14 kowi pogłębioną refleksję nad złożoną rzeczywistością troski o zdrowie ludzkie. Z kolei Zbigniew Werra w rozdziale VII odnosi się do spotkania i dialogu jako czynników kształtujących obszar zdrowia publicznego oraz bytu społecznego. Wskazuje na „zdrowie społeczne” obejmujące swym zakresem pojęciowym nie tylko stronę materialną społeczeństwa, ale również „obyczajowość”. W tym kontekście zdrowe społeczeństwo to takie, które potrafi w obszarach natury, obyczajów i rozumu kształtować swego rodzaju harmonię. Mówiąc o zdrowym społeczeństwie należy zwrócić uwagę na spotkanie i dialog. Wydaje się, że to w tych obszarach obecnie panuje najwięcej chaosu doprowadzającego do de- strukcji relacji społecznych, a tym samym do generowania czynników niepożą- danych, destabilizujących tak społeczeństwo, jak i jednostkę. Rozdział VII koń- czy rozważania ekonomiczno-społeczne dotyczące profilaktyki zdrowotnej i ochrony zdrowia. Kolejne pięć rozdziałów poświęconych zostało kwestiom odżywiania, dobrych praktyk na przykładzie Europejskiego Centrum Kontynen- cji oraz metodom diagnostycznym. Zakwalifikowano je do uwarunkowań me- dycznych profilaktyki zdrowotnej i ochrony zdrowia. W rozdziale VIII autorstwa Agnieszki Dojs omówiono kwestię odżywiania osób starszych ze szczególnym uwzględnieniem żywienia immunomodulacyj- nego. Wskazano w nim, że problem starzenia się współczesnych społeczeństw jest jednym z najczęściej analizowanych zagrożeń cywilizacyjnych, szczególnie ze względu na to, że w długim okresie czasu przynosi ogromne, nieodwracalne skutki zarówno socjalne, zdrowotne, jak i gospodarcze dla każdego kraju. Au- torka podkreśla wagę problemu socjalnej i ekonomicznej opieki nad osobami starszymi, kwestię wielochorobowości tej warstwy społecznej oraz pilną ko- nieczność opracowania zasad pozwalających na właściwe w tym zakresie funk- cjonowanie państwa. Podstawowym elementem wpływającym na zdrowie i jakość życia człowieka, tuż obok sposobu oraz warunków życia, staje się obecnie dieta. Z tego też powodu priorytetowym wydaje się być dobra znajo- mość zasad prawidłowego odżywiania, co w tej części publikacji zostaje szcze- gółowo omówione. Zauważono, że nawet niewielka zmiana sposobu żywienia może istotnie wpłynąć na zdrowie człowieka oraz opóźnienie procesu starzenia się. Dlatego też tak istotnym elementem edukacji społecznej, profilaktyki oraz opieki medycznej staje się propagowanie zmian w kulinarnej sferze życia, uwzględniając w szczególności wzrastający udział produktów o charakterze prozdrowotnym. Coraz ważniejszym aspektem staje się również wiedza na te- mat roli składników pokarmowych modulujących funkcje immunologiczne organizmu człowieka oraz mających istotny wpływ na jego zdrowie i życie. Rozdział IX jest kontynuacją rozważań dotyczących odżywiania. Sylwia Szczepaniak omawia problematykę mikrobiomu alergika, szukając odpowiedzi
Wstęp 15 na pytanie czy jest to wróg czy sprzymierzeniec? Autorka wskazuje, że ciało człowieka jest domem ogromnej liczby mikroorganizmów, bez których nie jest w stanie funkcjonować prawidłowo. Ich ogół nazywamy Mikrobiomem. Mikro- organizmy zasiedlają wszelkie powierzchnie i obszary naszego ciała, które mają kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Najwięcej gatunków rezyduje na skórze i w jelitach, ale zamieszkują one także układ moczowo-płciowy, jamę ustną, nos, uszy, a nawet płuca. Wzrost zainteresowania ludzkim mikrobiomem po- cząwszy od roku 2008, kiedy to powstało konsorcjum Human Micro- biom Project, doprowadził do odkrycia wielu powiązań między zasiedlającymi nas bakteriami a stanem naszego zdrowia. Niniejsza publikacja ma charakter przeglądowy, a jego celem było ukazanie korelacji pomiędzy stanem mikro- biomów ludzkich, zwłaszcza jelitowego i skórnego, a występowaniem tzw. chorób cywilizacyjnych przebiegających z przewlekłym stanem zapalnym. Do- kładniej zostało to pokazane na przykładzie alergii IgE zależnych (atopowych). W rozdziale X Andrzej Przybyła opisuje zastosowanie medycyny rehabili- tacyjnej jako przykład dobrej praktyki w zakresie ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej. Autor wskazuje, że obecnie na świecie dziedzina ta przeżywa prawdziwy naukowy renesans. Z jednej strony związane jest to z procesem de- mograficznym zachodzącym w Europie – starzenie się społeczeństw, a z drugiej – z wynikami badań klinicznych, które udowadniają niezaprzeczalny pozytyw- ny wpływ rehabilitacji celowej i medycyny fizykalnej na zdrowie fizyczne i psychiczne pacjentów, stanowiąc integralną część procesu leczenia. W opra- cowaniu scharakteryzowano pierwszy w Polsce stacjonarny ośrodek rehabilita- cji urologicznej – Europejskie Centrum Kontynencji, który uruchomiono w Instytucie Zdrowia Sofra w Karpaczu. Jest to pionierski projekt w zakresie profilaktyki zdrowotnej w Polsce. Zainicjowano go z myślą o rosnących potrze- bach pacjentów w naszym kraju w zakresie zapewnienia opieki zdrowotnej zgodnej z europejskimi standardami. Dotychczas pacjenci z dolegliwościami urologicznymi nie mieli w Polsce możliwości specjalistycznej stacjonarnej opieki w ramach rehabilitacji urologicznej. Dotyczy to zarówno pacjentów po zabiegach, jak również kobiet i mężczyzn borykających się z różnymi dolegli- wościami urologicznymi, niezależnie od wieku. Bogactwo tego rozdziału, jak i dwóch kolejnych stanowią, prezentacje graficzne w postaci zdjęć i wykresów w większości stanowiących efekt badań własnych. W rozdziale 11 Ryszard Krzyminiewski podejmuje bardzo istotną kwestię diagnostyki w profilaktyce chorób serca. Autor wskazuje, że obecnie w Polsce ponad 50% zgonów spowodowanych jest chorobami układu krążenia. Z tego też powodu ich profilaktyka jest tak istotna w zapobieganiu nie tylko zgonom, ale także ograniczeniom w życiu zawodowym spowodowanym przebytym zawa-
Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)16 łem, chronicznymi zmianami chorobowymi serca, miażdżycą układu krwiono- śnego itd. W tej części publikacji podkreślono, że profilaktykę należy rozumieć nie tylko jako prowadzenie tzw. zdrowego trybu życia, stosowanie odpowied- niej diety czy odpowiedniej dawki ćwiczeń fizycznych, ale także jako okresowe dokonywanie oceny swojego zdrowia a w szczególności stanu układu krążenia. Niestety nieinwazyjne metody diagnostyczne stosowane w diagnostyce kardio- logicznej mają ograniczoną skuteczność wykrywania stanów przedzawałowych (niedokrwiennych) mięśnia sercowego, kontrolowania skuteczności zażywa- nych leków i procesu leczenia. Zaprezentowana w rozdziale 11 metoda zaawan- sowanej analizy numerycznej zapisów elektrokardiograficznych tzw. NURSE- ECG, pozwala wykrywać nawet niewielkie zmiany w pracy mięśnia sercowego niewidoczne w standardowych zapisach EKG. Tym samym umożliwia wczesne wykrycie niekorzystnych procesów i zagrożeń w stanie naszego zdrowia oraz kontrolowanie skuteczności podejmowanych działań prozdrowotnych m.in. stosowanej diety, przyjmowanych leków. Również do chorób układu krążenia jako do poważnych problemów współczesnej cywilizacji odnosi się Bernadeta Dobosz w rozdziale 12. Autorka proponuje, aby obok omówionej już wcześniej metody NURSE-ECG, w profilaktyce zdrowotnej wykorzystywać pulsoksyme- trię wysokiej rozdzielczości sygnałowej. Metoda ta może być bardzo przydatna we wczesnym wykrywaniu zaburzeń w układzie krążenia i oddechowym, trud- no wykrywalnych standardowymi nieinwazyjnymi badaniami medycznymi. Dodatkową zaletą tej metody może być jej wykorzystanie w trybie telemedycz- nym. Celem tej części publikacji było przedstawienie tej metody wraz z przy- kładami jej zastosowania. Podsumowaniem wszystkich przeprowadzonych analiz jest rozdział XIII, w którym zebrane grono ekspertów określiło interdyscyplinarny charakter przedmiotu badań niniejszej pracy pod redakcją – ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej. Problematyka, której poświęcono niniejsze opracowanie daleka jest od wy- czerpania. Stanowi bowiem ono, jak już zaznaczono, wstęp do dyskusji nad społecznymi, ekonomicznymi i medycznymi aspektami ochrony zdrowia i pro- filaktyki zdrowotnej. Autorzy rozdziałów są zdania, iż wielość zagadnień przedstawionych czytelnikowi pozwoli scharakteryzować istotę problemu, a także zachęci do dalszych procesów badawczych w tym zakresie. Renata Gabryszak Agnieszka Jakubowska
Ryszard F. Sadowski ROZWÓJ CYWILIZACYJNY WYZWANIEM DLA KONDYCJI CZŁOWIEKA Wprowadzenie Opracowanie niniejsze stawia sobie za cel wskazanie wyzwań cywilizacyjnych skutkujących licznymi zagrożeniami dla kondycji człowieka. Punktem odnie- sienia tego opracowania jest myśl filozofującego biologa Konrada Lorenza (1903-1989), który w roku 1973, odbierając nagrodę Nobla z zakresu medycyny i fizjologii, wygłosił referat na temat wyzwań cywilizacyjnych zagrażających człowiekowi. Z perspektywy ponad czterdziestu lat można stwierdzić, że życie potwierdziło trafność postawionej przez niego diagnozy. Konrad Lorenz stoi na stanowisku, że człowiekowi grozi destrukcja jego człowieczeństwa. Destrukcja ta przejawia się w zakłóceniu biologicznej, psy- chicznej i duchowej równowagi w człowieku, którego rozumie on jako byt trój- elementowy, czyli złożony z ciała, psychiki (duszy) i ducha wyrażającego się w kulturze. Zasadniczą przyczyną tej destrukcji jest – jego zdaniem – nierów- nomierny przebieg ewolucji człowieka. Uczestniczą w niej bowiem „procesy dwóch rodzajów, które wprawdzie toczą się w bardzo różnych tempach, ale są ściśle powiązane wzajemnym oddziaływaniem: powolny proces ewolucyjny i wielokrotnie szybszy rozwój kulturowy”1 . Powoduje to, że człowiek doświad- cza wewnętrznego rozdarcia, które gwałtownie poszerza się wraz ze wzrostem tempa rozwoju kultury2 . Wprawdzie człowiek jest istotą, która niezwykle szybko i łatwo dostosowu- je się do zmian, jednak jego organizm ma określone ograniczenia. Ewolucyjna historia człowieka nie przygotowała go bowiem do stylu życia obowiązującego obecnie w krajach rozwiniętych. Wraz z kolejnymi rewolucjami cywilizacyj- nymi coraz wyraźniej uwidacznia się niebezpieczne zjawisko zróżnicowania tempa rozwoju człowieka na poziomie ewolucji biologicznej i kulturowej. Ewo- 1 K. Lorenz, Odwrotna strona zwierciadła, Warszawa 1977, s. 296. 2 Por. Z. Łepko, Etologiczna teoria destrukcji człowieczeństwa, [w:] Człowiek w czasie i przestrzeni. Księga pamiątkowa z okazji 70. rocznicy urodzin księdza profesora Ber- narda Hałaczka, J. Tomczyk, A. Abdank-Kozubski (red.), Warszawa 2006, s. 77; por. także R.F. Sadowski, Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej, Warszawa 2015, s. 203.
Ryszard F. Sadowski18 lucja biologiczna nie jest już w stanie nadążyć za zmieniającymi się w zawrot- nym tempie warunkami życia człowieka, przystosowując do nich jego orga- nizm. To „rozejście się” w człowieku tempa ewolucji biologicznej i kulturowej stało się powodem nowych, dramatycznych zagrożeń, przed jakimi stanęła ludzkość. Nie chodzi tu jedynie o zagrożenie jego zdrowia fizycznego czy psy- chicznego, ale o coś, co Franz M. Wuketits określa jako „wykorzenienie duszy” lub „utratę tożsamości”3 . Wyzwania, przed jakimi staje człowiek, pojawiają się stopniowo, z różnym natężeniem wraz z kolejnymi rewolucjami cywilizacyjnymi. W dzie- jach człowieka dokonało się kilka takich rewolucji, najważniejsze spośród nich to rewolucja neolityczna, rewolucja przemysłowa i rewolucja informacyjna. Niezależnie od dzielących te rewolucje różnic pod względem ich genezy oraz wywołanych przez nie skutków, wszystkie one zgodnie prowadzą do stałego wzrostu czterech ważnych czynników kształtujących cywilizację: wzrostu po- pulacji ludzkiej, wzrostu gęstości zaludnienia, wzrostu tempa życia i osłabienia relacji międzyosobowych. Wszystkie one mają zaś bezpośredni wpływ na styl życia człowieka, jego zdrowie i samopoczucie. Aby móc wskazać wyzwania, przed jakimi staje człowiek na poszczegól- nych etapach rozwoju cywilizacyjnego, należy odwołać się do definicji zdro- wia, która będzie punktem odniesienia w ocenie zmieniających się warunków życia człowieka. Preambuła Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia z roku 1946 definiuje zdrowie jako stan pełnego fizycznego, umysłowego i społeczne- go dobrostanu, a nie tylko całkowity brak choroby czy niepełnosprawności4 . W ostatnich latach WHO uzupełniła tę definicję, podkreślając wpływ, jaki wy- wierają na zdrowie czynniki społeczne oraz wskazała na znaczenie wymiaru duchowego dla dobrostanu człowieka5 . Tak szeroko rozumiane pojęcie zdrowia pozwala wskazać zasadnicze wy- zwania, przed jakimi stawał człowiek na przestrzeni swych dziejów. Ze wzglę- du na obszerność zagadnienia opracowanie niniejsze jedynie hasłowo wskaże wyzwania będące konsekwencją rewolucji neolitycznej i rewolucji przemysło- 3 Por. F.M. Wuketits, Zivilisation in der Sackgasse: Plädoyer für eine artgerechte Men- schenhaltung, Murnau 2012, s. 10. 4 Por. WHO, Constitution of The World Health Organization, www.who.int/ governance/eb/who_constitution_en.pdf [7.09.2016]. 5 Por. WHO, Closing the Gap in a Generation. Health Equity Through Action on the Social Determinants of Health, Geneva 2008, s. 1, http://apps.who.int/ iris/bitstream/10665/43943/1/9789241563703_eng.pdf [7.09.2016]; por. także WHO, Spirituality and Health: an Initial Proposal to Incorporate Spiritual Health in Health Impact Assessment, www.who.int/hia/examples/overview/whohia203/en/ [7.09.2016].
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 19 wej, skupi się natomiast na wyzwaniach współczesnych. Właściwa analiza tych wyzwań może bowiem dopomóc ludzkości w oddaleniu grożących jej niebez- pieczeństw. Wyzwania związane z rewolucją neolityczną Rewolucja neolityczna to jedna z najważniejszych zmian cywilizacyjnych w dziejach ludzkości polegająca na przejściu od życia w społecznościach zbie- racko-łowieckich do życia w społecznościach rolniczych i pasterskich oraz na przyjęciu osiadłego trybu życia6 . Proces ten przebiegał w różnym tempie w różnych regionach świata. Przyjmuje się, że zasadnicza część ludzkiej popu- lacji przeszła przez ten proces pomiędzy 10 a 5 tys. lat temu7 . Rewolucja neoli- tyczna była konsekwencją przejścia od zbierania żywności, jak robiły to społeczności przed-agrarne, do produkcji żywności, którą obserwujemy w społecznościach rolniczych. Wraz ze zmianą sposobu pozyskiwania żywności dokonały się inne zmiany charakterystyczne dla rewolucji neolitycznej: osiadły tryb życia, uprawa roślin, hodowla zwierząt, wzrost populacji ludzkiej, użycie narzędzi kamiennych, wynalezienie ceramiki, powstanie nowych typów organi- zacji społecznej oraz jej hierarchizacja, a także rozwój rzemiosła i handlu. Oceniając zmiany, jakie zaszły w sposobie życia człowieka w wyniku rewolucji neolitycznej z perspektywy wyzwań dla kondycji człowieka, należy stwierdzić, że nie były one zbyt istotne. Przynajmniej początkowo życie rolników nie było wcale łatwiejsze od życia łowców-zbieraczy. Wbrew obowiązującym stereoty- pom społeczności zbieracko-łowieckie były zwykle stosunkowo dobrze odży- wione i jedynie w niewielkim stopniu cierpiały z powodu chorób. Współczesne badania potwierdzają, że w okresie przejścia od zbierania żywności do jej pro- dukcji na terenach zamieszkiwanych zarówno przez rolników, jak i łowców- zbieraczy, ci ostatni cieszyli się znacząco lepszym zdrowiem8 . Jedną z najbardziej podstawowych konsekwencji rewolucji neolitycznej by- ła eksplozja demograficzna. Zmiana stylu życia spowodowała, że kobiety ze społeczności rolniczych były w stanie rodzić i skutecznie wychowywać dzieci w odstępach dwuletnich, podczas gdy w społecznościach łowców-zbieraczy było to możliwe w odstępach czteroletnich. Udomowienie roślin i zwierząt stało 6 Por. J.P. Bocquet-Appel, When the World’s Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition, ,,Science” 2011, nr 333 (6042), s. 560-561. 7 Por. J.L. Weisdorf, From foraging to farming: Explaining the Neolithic revolution, ,,Journal of Economic Surveys” 2005, t. 19, nr 4, s. 561. 8 Por. M.N. Cohen, G. Armelagos, Paleopathology at the origins of agriculture, [w:] Paleopathology at the Origins of Agriculture, M.N. Cohen, G. Armelagos (red.), Orlando 1984, s. 585-602.
Ryszard F. Sadowski20 się przyczyną nadwyżki żywności, dzięki której populacja mogła systematycz- nie rosnąć9 . Historyczne dane na temat wzrostu populacji ludzkiej wskazują, że przyrost liczby ludności jest powiązany ze zmianami cywilizacyjnymi, które bezpośred- nio wpływały na ilość produkowanej żywności, umożliwiając wyżywienie większej liczby osób. Dane na temat wielkości populacji ludzkiej na przestrzeni dziejów prezentuje poniższa tabela10 . Tabela 1. Wielkość populacji ludzkiej na przestrzeni dziejów Data Najniższe szacunki liczby ludności Najwyższe szacunki liczby ludności 300 tys. p.n.e. 1 mln 8000 p.n.e. 1 mln 10 mln 5000 p.n.e. 5 mln 20 mln 2000 p.n.e. 27 mln 1000 p.n.e. 50 mln 1 rok n.e. 170 mln 400 mln 500 n.e. 190 mln 206 mln 1000 n.e. 254 mln 345 mln 1500 n.e. 425 mln 540 mln 1750 n.e. 629 mln 961 mln 1850 n.e. 1,128 mld 1,402 mld 1950 n.e. 2,400 mld 2,558 mld 1999 n.e. 6,0 mld 2016 n.e. 7,3 mld Źródło: opracowanie własne na podstawie United States Census Bureau, World Popula- tion: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/ international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]; E.S. Deevey, The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203, s. 194-204; United States Census Bu- reau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016]. 9 Por. J. Diamond, Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, New York 1997, s. 89. 10 United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]; dane dotyczące okresu 300 tys. lat temu pochodzą z E.S. Deevey, The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203, s. 194-204; natomiast dane za rok 2016 z witryny United States Census Bureau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016].
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 21 Eksplozja demograficzna zapoczątkowana rewolucją neolityczną oprócz skutków, które pozytywnie wpłynęły na życie człowieka, przyniosła także nie- znane dotychczas zagrożenia, m.in. tzw. crowd diseases. Choroby te były bez- pośrednią konsekwencją niskiego poziomu higieny oraz zamieszkiwania w gęsto zaludnionych społecznościach osiadłych, w których ludzie mieszkali w bezpośredniej bliskości udomowionych zwierząt. Czynniki te spowodowały powstanie chorób odzwierzęcych, które nie występowały w społecznościach zbieracko-łowieckich. Do najniebezpieczniejszych spośród nich należały: gry- pa, ospa prawdziwa i odra. Ponadto większa gęstość zaludnienia i kontakty handlowe sprzyjały łatwemu przenoszeniu się chorób, które stanowiły poważne zagrożenie dla całych społeczności11 . Opublikowany w 1999 roku przez ONZ raport na temat głównych powodów śmiertelności w różnych typach społeczno- ści ludzkich potwierdza tę tezę. Wyniki tego raportu nie pozostawiają wątpli- wości, że rozwój cywilizacyjny istotnie wpływa na przyczyny zgonów12 . Rysunek 1. Powody śmiertelności a typy społeczności ludzkich Źródło: opracowanie własne na podstawie United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mortality: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999, s. 55. 11 Por. A. Karlen, Man and Microbes: Disease and Plagues in History and Modern Times, New York 1996, s. 38; por. także J. Diamond, Guns, Germs and Steel… dz. cyt., s. 20-21. 12 Por. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mortali- ty: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999, s. 55.
Ryszard F. Sadowski22 Analizując sytuację ludzi żyjących w społecznościach ludzkich przed i po rewolucji neolitycznej, wydaje się, że największym wyzwaniem dla przedstawi- cieli społeczności agrarnych były problemy dotyczące ich kondycji fizycznej. Zmiany cywilizacyjne, przynajmniej w początkowym okresie rozwoju rolnic- twa, spowodowały zubożenie różnorodności spożywanych pokarmów w stosunku do pożywienia grup zbieracko-łowieckich. Zaś zamieszkiwanie w stłoczonych osiedlach i bliski kontakt z udomowionymi zwierzętami przy jednoczesnym niskim poziomie higieny stanowiły duże zagrożenie zachorowań na odzwierzęce choroby zakaźne, na które ówczesny człowiek nie był odporny. Wydaje się natomiast, że konsekwencje osiadłego i rolniczego stylu życia raczej pozytywnie wpłynęły na zdrowie psychiczne i społeczne człowieka. Osady te nie były bowiem na tyle liczne, by dawać człowiekowi poczucie wyobcowania i anonimowości. Pomagało to mieszkańcom tych osad właściwie rozwijać więzi emocjonalne i relacje międzyludzkie. Zaś wyłonienie się nowych, wyspecjali- zowanych grup społecznych zajmujących się określonymi zadaniami wpłynęło na rozwój nowych narzędzi i technologii, które stymulowały rozwój intelektu- alny mieszkańców osiedli rolniczych. O stosunkowo niewielkim wpływie zmian wywołanych rewolucją neoli- tyczną na kondycję człowieka świadczą badania dotyczące średniej wieku człowieka na poszczególnych etapach rozwoju cywilizacyjnego. Poniższy wy- kres prezentuje wyniki badań, które nie wskazują na istotne zmiany średniej długości życia człowieka w okresie ostatnich 100 tys. lat, zmiany takie obser- wujemy dopiero ok. roku 180013 . 13 C.E. Finch, Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phases in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, s. 10, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016].
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 23 Rysunek 2. Zmiany w średniej długości życia człowieka Źródło: C.E. Finch, Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phas- es in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, s. 10, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016]. Wyzwania związane z rewolucją przemysłową Powszechnie przyjmuje się, że pierwsza rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Wielkiej Brytanii. Twórca terminu „rewolucja przemysłowa” Arnold Toyn- bee stał na stanowisku, że rewolucja ta rozpoczęła się spontanicznie ok. roku 1760. Radykalne zmiany cywilizacyjne zainicjowane w Wielkiej Brytanii stop- niowo zaczęły występować winnych krajach. Rewolucja przemysłowa nie prze- biegała wszędzie w ten sam sposób, jednak najczęściej towarzyszyły jej podob- ne zmiany. Czynnikiem charakterystycznym dla rewolucji przemysłowej było zastąpienie produkcji ręcznej przez produkcję maszynową dzięki wykorzystaniu energii wodnej i maszyn parowych. Wszystkie te wzajemnie powiązane zmiany zachodząc jednocześnie, konstytuują rewolucję przemysłową, która zawsze pociąga za sobą wzrost populacji oraz produkcji dóbr i usług. Do najważniej- szych zmian leżących u podstaw rewolucji przemysłowej zwykle zalicza się14 :  powszechne i systematyczne stosowanie nowożytnej nauki i wiedzy do- świadczalnej do procesu produkcji;  specjalizacja działań ekonomicznych nastawiona bardziej na produkcję na rzecz rynku krajowego i międzynarodowego niż na rzecz rodziny czy lokalnego rynku zbytu;  przemieszczanie się ludności ze społeczności wiejskich do miast; 14 Por. P.M. Deane, The First Industrial Revolution, New York 1979, s. 1-2.
Ryszard F. Sadowski24  zwiększanie załóg produkcyjnych, które przestały być już grupami ro- dzinnymi;  przejście od produkcji podstawowych produktów na rzecz produkcji dóbr przemysłowych i usług;  wyłonienie się nowych klas społecznych. Powszechnie przyjmuje się, że w wyniku rewolucji przemysłowej po raz pierwszy w historii ludzkości zaczął się systematycznie podnosić standard życia nie tylko wybranych grup społecznych, ale całych społeczeństw. Proces ten nie rozpoczął się jednak wraz z początkiem rewolucji przemysłowej. Warunki ów- czesnego życia diametralnie odbiegały bowiem od współczesnych standardów. Sytuacja w tym względzie zaczęła się stopniowo poprawiać na przełomie XIX i XX wieku15 . Wpływ na powszechną poprawę warunków życia miały zmiany, jakie za- szły w wyniku tzw. drugiej rewolucji przemysłowej, która nastąpiła w Wielkiej Brytanii w latach 1840-1870. Dzięki wykorzystaniu energii parowej w przemy- śle i transporcie nastąpił dynamiczny postęp technologiczny i ekonomiczny, który wpłynął na polepszenie warunków życia. Pozytywne zmiany były też konsekwencją licznych wynalazków, które zrewolucjonizowały ówczesny przemysł i życie gospodarstw domowych. Najbardziej przyczyniło się do tego wynalezienie maszyny parowej, telegrafu, fotografii, gumy, lokomotywy paro- wej, parowca, pieca martenowskiego, maszyny przędzalniczej, roweru, tworzyw sztucznych, maszyny do pisania, telefonu, silnika spalinowego, fonografu, sa- mochodu, żarówki, turbiny parowej, zmywarki do naczyń, lodówki, pasteryza- cji, dętki do koła, telefonu, aspiryny i radia16 . Po pierwszym etapie rewolucji przemysłowej, określanym często jako bez- względny kapitalizm, gdzie warunki życia robotników były wręcz nieludzkie, następowała stopniowa ich poprawa. Dobrze ilustruje to śmiertelność niemow- ląt w społeczeństwie brytyjskim tego okresu. Dane na temat śmiertelności nie- mowląt w Londynie w XVIII i XIX wieku wyraźnie wskazują, że początek rewolucji przemysłowej spowodował wzrost śmiertelności, który obniżył się dopiero w dalszym jej etapie. W roku 1700 na 1000 urodzonych w Londynie dzieci umierało 40, zaś w roku 1750 z tysiąca umierało już 50 niemowląt. Sytu- acja zaczęła się poprawiać wyraźnie po roku 1775. W roku 1801 na 1000 uro- 15 Por. Ch.H. Feinstein, Pessimism perpetuated: real wages and the standard of living in Britain during and after the industrial revolution, ,,Journal of Economic History” 1998, nr 58, s. 625-658. 16 Por. S. Van Dulken, Inventing the 19th century: 100 inventions that shaped the Victo- rian Age from aspirin to the Zeppelin, New York 2006, s. vi.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 25 dzonych w Londynie niemowląt umarło 29, a w roku 1811 już tylko 26. Tak więc w Londynie w okresie pomiędzy 1750 a 1811 o połowę zmniejszyła się śmiertelność niemowląt17 . W okresie ok. 200 lat trwania rewolucji przemysłowej populacja ludzkości podwoiła się. Było to związane głównie ze wzrostem produkcji żywności, po- stępem medycyny i polepszeniem warunków sanitarnych. Wzrost produkcji żywności był konsekwencją podniesienia wydajności plonów, to zaś wynikało z upowszechnienia się nowych technik agrarnych, a przede wszystkim częstsze- go stosowania płodozmianu, nawożenia i systemów irygacyjnych18 . Do poprawienia stanu zdrowia przyczyniło się wynalezienie szczepionek. Pierwszą szczepionkę przeciw ospie prawdziwej zastosowano już w roku 1796, zaś do roku 1840 szczepienia stały się w Wielkiej Brytanii powszechne. Waż- nym czynnikiem, który wpłynął na zdrowotność był rozwój techniki medycznej i odkrycia Ludwika Pasteura, który zbadał rolę drobnoustrojów w przenoszeniu chorób oraz wskazał sposoby ich zwalczania19 . Poprawa warunków sanitarnych także znacząco przyczyniła się do polep- szenia stanu zdrowia. Odkryto w tym czasie, że cholera szerzy się głównie po- przez zanieczyszczoną wodę. Upowszechnienie gotowania wody przed spoży- ciem znacznie ograniczyło występowanie ognisk tej choroby. Pomogły w tym także ustawy brytyjskiego parlamentu z lat 1848 i 1875, które m.in. nakładały na rząd odpowiedzialność za warunki sanitarne i nadzór nad kanalizacją. Opra- cowano w tym czasie także tańszą technologię produkcji mydła, które stało się dzięki temu produktem powszechnego użycia i znacząco wpłynęło na podnie- sienie poziomu higieny20 . Wskazując na wyzwania cywilizacyjne, wobec których człowiek stawał w okresie rewolucji przemysłowej, należy podkreślić silne rozwarstwienie spo- łeczne i wykształcenie się klasy robotniczej. Ona to bowiem stawała wobec największych wyzwań cywilizacyjnych. Przynajmniej w początkowym okresie rewolucji przemysłowej robotnicy byli zmuszeni do życia w zatłoczonych mia- stach o niskim standardzie sanitarnym w niewyobrażalnych warunkach pracy. Niskie dochody zmuszały rodziców do wysyłania dzieci do ciężkiej pracy w fabrykach i kopalniach. Charakter wykonywanej pracy nie wymagał wy- 17 Por. M.C. Buer, Health, Wealth and Population in the Early Days of the Industrial Revolution, Hoboken 2013, s. 31. 18 Por. L.L. Turner, Did the Industrial Revolution Affect Human Population Size?, ,,Synonym.com”, http://classroom.synonym.com/did-industrial-revolution-affect-human -population-size-7995.html [9.09.2016]. 19 Por. tamże. 20 Por. tamże.
Ryszard F. Sadowski26 kształcenia, w związku z tym niepiśmienne dzieci mogły wykonywać takie same prace jak dorośli. Sytuację tę potwierdzają badania, które wskazują na drastyczny wzrost analfabetyzmu w Anglii w latach 1780-182021 . Przeciążenie pracą i brak odpowiednich standardów bezpieczeństwa były przyczyną licznych chorób i wypadków przy pracy. Praca robotników w fabrykach miała zupełnie inny charakter niż praca rol- ników czy pracowników manufaktur w okresie poprzedzającym rewolucję przemysłową. Członkowie rodzin robotniczych w XVIII i XIX wieku przez długi okres dnia pracowali z dala od siebie, a wracając wyczerpani do swych domów nie byli w stanie właściwie budować relacji międzyludzkich. Było to konsekwencją braku odpoczynku i regeneracji sił oraz braku warunków do prowadzenia normalnego życia rodzinnego i społecznego. Nieustanna walka o przetrwanie determinowała wszystkie aspekty ich życia. Narastała też atomi- zacja społeczeństwa, spowodowana konkurencją o uzyskanie lub utrzymanie pracy. Wszystko to sprawiało, że zarówno fizyczna, jak i psychiczna oraz du- chowa kondycja ludzi w tym okresie była narażona na wiele groźnych zjawisk. Wpływ na warunki życia ludzi miało także zanieczyszczenie środowiska natu- ralnego na skalę niespotykaną wcześniej w historii ludzkości. Wszystko to po- wodowało, że warunki życia ludzi w okresie rewolucji przemysłowej były wy- jątkowo trudne. Wraz z upowszechnianiem się zdobyczy nauki i techniki oraz wprowadze- niem praw pracowniczych sytuacja ta zaczęła się jednak poprawiać. Potwier- dzeniem takiego stanu rzeczy jest wzrost średniej długości życia ludzi w Anglii. Dane przedstawione na poniższym wykresie wyraźnie wskazują na obniżenie tej średniej wraz z zapoczątkowaniem rewolucji przemysłowej oraz stopniowe wydłużanie życia mieszkańców Anglii. Wykres dotyczy średniej długości życia mieszkańców zurbanizowanych regionów Anglii w latach 1560-188022 . 21 Por. M. Sanderson, Literacy and social mobility in the industrial revolution in Eng- land, ,,Past & Present” 1972, nr 56, s. 75. 22 O. Galor, O. Moav, Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper 4.11.2010, s. 4, http://sticerd.lse.ac.uk/seminarpapers/ dg09102006.pdf [9.09.2016].
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 27 Wykres 1. Średnia długość życia mieszkańców zurbanizowanych regionów Anglii w latach 1560-1880 Źródło: O. Galor, O. Moav, Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper 4.11.2010, s. 4, http://sticerd.lse.ac.uk/seminarpapers/ dg09102006.pdf [9.09.2016]. Wyzwania związane z rewolucją informacyjną Etap rozwoju cywilizacyjnego, który nastąpił po rewolucji przemysłowej na Zachodzie zwykło się nazywać rewolucją informacyjną23 , zaś w krajach bloku wschodniego rewolucją naukowo-techniczną24 . Niezależnie od przyjętej termi- nologii można stwierdzić, że obecny etap rozwoju cywilizacyjnego rozpoczął się w połowie XX wieku i trwa do dziś. Najbardziej charakterystycznymi jego cechami są:  wykorzystanie nowych źródeł energii, zwłaszcza energii jądrowej;  komputeryzacja;  automatyzacja procesów produkcyjnych;  dynamiczny rozwój telekomunikacji i transportu;  zastosowanie materiałów syntetycznych. Rewolucja informacyjna wywarła wpływ na znaczną część ludzkości. Nie- mal wszyscy słuchamy bowiem radia, oglądamy telewizję, korzystamy z trans- portu lotniczego, surfujemy w Internecie czy rozmawiamy przez telefony ko- 23 Por. Y. Veneris, Modelling the transition from the industrial to the informational revolution, ,,Environment and Planning A” 1990, tom 22, nr 3, s. 399-416. 24 Por. H. Steiner, J.D. Bernal, J.D. Bernal’s The social function of science, 1939-1989, Berlin 1989, s. 74.
Ryszard F. Sadowski28 mórkowe25 . Według danych Internet World Stats na dzień 30 czerwca 2016 r. aż 49,2% ludzkości używało Internetu26 , a 62,9% mieszkańców naszej planety używało w roku 2016 telefonów komórkowych27 . Zmiany, jakie zaszły w życiu przeciętnego mieszkańca państw rozwiniętych w wyniku rewolucji informacyjnej dotyczą całego obszaru jego aktywności. Ze względu na zasadniczy temat niniejszego opracowania zostaną przedstawione tu jedynie te zmiany, które stanowią największe wyzwania dla kondycji współcze- snego człowieka, należą do nich:  wzrost populacji i proces urbanizacji;  mobilność związana z poszukiwaniem pracy;  zwiększenie tempa życia i dyspozycyjność zawodowa;  wpływ technologii na nowy kształt relacji międzyludzkich;  wirtualizacja życia. 1. Wyzwania związane ze wzrostem populacji i procesem urbanizacji W okresie rewolucji informacyjnej nastąpił dalszy gwałtowny wzrost ludz- kiej populacji z 2,4 mld w roku 1950 do 7,3 mld w roku 201628 . Średnia gęstość ludzkiej populacji systematycznie rośnie. Według raportu ONZ z roku 2010 wynosiła ona odpowiednio: 18,6 osób na km2 w roku 1950; 29,9 – w roku 1975; 45 – w roku 2000; oraz 50,8 w roku 201029 . Dla porównania na krótko przed wynalezieniem rolnictwa, średnia gęstość zaludnienia kształtowała się na po- ziomie 0,115 osoby na kilometr kwadratowy30 . Ponadto dokonała się istotna zmiana struktury zaludnienia. Systematycznie postępuje bowiem proces urbanizacji, tzn. rośnie odsetek populacji ludzkiej, która zamieszkuje miasta. Badania przedstawione przez ONZ wskazują, że 25 Por. K.J. Gergen, Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, War- szawa 2009, s. 84. 26 Por. Internet World Stats, Internet Usage Statistics, www.internetworldstats.com/ stats.htm [10.09.2016]. 27 Por. The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popula- tion worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone- user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]. 28 Por. United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]. 29 Por. Department of Economic and Social Affairs, World Population Prospects: The 2012 Revision, http://esa.un.org/wpp/Excel-Data/population.htm [16.11.2013]. 30 Por. I.G. Simmons, Changing the Face of the Earth. Culture, Environment, History, Cambridge 1990, s. 81.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 29 w roku 2008 po raz pierwszy w dziejach człowieka połowa ludzkiej populacji zamieszkiwała miasta, zaś według prognoz w roku 2030 mieszkańcy miast będą stanowić aż 82% ludzkości31 . Poniższa tabela prezentuje dane przedstawione przez The Statistics Portal na temat struktury zaludnienia w zależności od kon- tynentu32 . Tabela 2. Struktura zaludnienia w zależności od kontynentu Źródło: The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popu- lation worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone- user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]; por. także I.G. Simmons, Global Environ- mental History 10,000 BC to AD 2000, Edinburgh 2008, s. 132. Średnie zaludnienia poszczególnych kontynentów nie przedstawiają jednak pełnego obrazu sytuacji. Na każdym kontynencie są bowiem regiony, które są niemal całkowicie wyludnione lub słabo zaludnione, są też regiony, których gęstość zaludnienia jest bardzo wysoka. Zjawisko to dobrze ilustruje rozkład zaludnienia Azji, której średnia gęstość zaludnienia wynosi zaledwie 48 osób/km2 , podczas gdy duże jej obszary cechują się ogromną gęstością zalud- nienia. Poniższa mapa prezentuje najgęściej zaludnione obszary naszej plane- ty33 . 31 Por. UNEPA, State of the World Population 2007, www.unfpa.org/swp/2007/english/ introduction.html [19.11.2013]. 32 The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the population worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone-user- penetration-worldwide/ [10.09.2016]; por. także I.G. Simmons, Global Environmental History 10,000 BC to AD 2000, Edinburgh 2008, s. 132. 33 NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Fu- ture Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016].
Ryszard F. Sadowski30 Mapa 1. Najgęściej zaludnione obszary Ziemi Źródło: NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Future Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016]. Osobnym tematem jest gęstość zaludnienia w wielkich miastach. Dane z roku 2007 dostarczone przez City Mayors Statistics podają listę 150 najgęściej zaludnionych miast świata. Poniższa tabela prezentuje dane dotyczące wybra- nych miast w celu zilustrowania warunków, w jakich żyje znaczna część ludz- kiej populacji34 . Tabela 3. Liczba populacji w wybranych aglomeracjach miejskich Pozycja Miasto Państwo Populacja Gęstość os./km2 1 Bombaj Indie 14,350,000 29,650 2 Kalkuta Indie 12,700,000 23,900 3 Karaczi Pakistan 9,800,000 18,900 4 Lagos Nigeria 13,400,000 18,150 5 Shenzhen Chiny 8,000,000 17,150 6 Seul Korea Południowa 17,500,000 16,700 7 Tajpej Taiwan 5,700,000 15,200 8 Ćennaj (Madras) Indie 5,950,000 14,350 9 Bogota Kolumbia 7,000,000 13,500 10 Szanghaj Chiny 10,000,000 13,400 34 Por. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, population and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/statistics/ largest-cities-density-125.html [10.09.2016].
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 31 c.d. tabela 3. Liczba populacji w wybranych aglomeracjach miejskich 21 Kair Egipt 12,200,000 9,400 25 Sao Paulo Brazylia 17,700,000 9,000 26 Petersburg Rosja 5,00,000 8,550 40 Ateny Grecja 3,686,000 5,400 41 Ankara Turcja 3,100,000 5,300 42 Madryt Hiszpania 4,900,000 5,200 43 Londyn Wielka Brytania 8,278,000 5,100 47 Moskwa Rosja 10,500,000 4,900 50 Tokyo Japonia 33,200,000 4,750 53 Warszawa Polska 2,000,000 4,300 Źródło: Por. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, popula- tion and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/ statistics/largest-cities-density-125.html [10.09.2016]. Przedstawione powyżej dane ukazują nam obraz obszarów naszego globu, które są zaludnione przez wielkie rzesze ludzi żyjących w warunkach zagęsz- czenia, niespotykanego nigdy wcześniej w historii człowieka. Sytuacja ta sta- nowi dla człowieka niebywałe wyzwanie, szczególnie jeśli chodzi o relacje międzyludzkie. Zdaniem Konrada Lorenza współczesne warunki życia związane z za- mieszkiwaniem w gęsto zaludnionych skupiskach ludzkich oprócz wszystkich innych szkodliwych konsekwencji stanowią poważne niebezpieczeństwo dla psychiki człowieka. Paradoksalnie bowiem zbyt wielka liczba ludzi żyjących ze sobą w bezpośredniej bliskości nie wpływa na nawiązywanie głębokich i doj- rzałych relacji międzyludzkich35 . Konsekwencją nadmiernego zagęszczenia ludzkich społeczności – zdaniem Lorenza – jest z jednej strony wzrost agresji, z drugiej zaś obojętnienie na los osób żyjących obok. Człowiek jest bowiem filogenetycznie przystosowany do życia w małych grupach, gdzie naturalnie rodzą się bliskie relacje. Zanurzony zaś w tłumie musi ograniczać pragnienie bliskich więzi, których nie jest w sta- nie nawiązać z wielką liczbą osób. Stąd powszechna staje się mentalność mieszkańców wielkich aglomeracji wyrażająca się w konieczności zachowywa- nia dystansu wobec innych oraz hołdowania zasadzie „nie pozwól sobie na emocjonalne zaangażowanie”. Konsekwencją przyjęcia tej mentalności jest fakt, że w wielkich miastach rozboje, napady, a nawet gwałty dokonywane są 35 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins, New York 1973, s. 12.
Ryszard F. Sadowski32 w biały dzień na oczach wielu ludzi, którzy często nie reagują na zaistniałe sy- tuacje36 . Niemożliwość nawiązania głębokich relacji prowadzi do różnych form egoizmu i wrogości wobec otoczenia, które są wyrazem samotności i apatii człowieka zagubionego w bezimiennym tłumie37 . 2. Wyzwania będące konsekwencją mobilności związanej z poszukiwaniem pracy Począwszy od rewolucji przemysłowej obserwuje się nasilenie przemiesz- czania ludności w poszukiwaniu pracy. Współczesna mobilność jest jednak znacznie bardziej powszechna niż w XVIII i XIX wieku. Współczesne dane statystyczne na temat zmiany zamieszkania (nie zawsze związane ze zmianą miejscowości) wskazują, że przeciętny Polak przeprowadza się dość rzadko, bo średnio jedynie co 15 lat, tzn. 5 razy w ciągu swego życia. Dla porównania sta- tystyczny Amerykanin przeprowadza się średnio co 5 lat38 . Wśród najczęst- szych powodów przeprowadzek wymienia się: zmianę pracy, nieodpowiednią wielkość dotychczasowego mieszkania, chęć zmiany otoczenia, zawarcie związku małżeńskiego, przejście na emeryturę, zmiany jakie zaszły w dotych- czasowym sąsiedztwie, zdrowie oraz realizację marzeń39 . Proces mobilności wzmógł się znacznie w Europie wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej i otwarciem rynku pracy dla obywateli nowoprzyjętych państw. Proces ten widać wyraźnie także na przykładzie Polski. Według danych GUS na koniec 2011 roku poza granicami przebywało ponad 2 060 000 obywa- teli RP, z czego 1 670 000 zamieszkiwało w krajach członkowskich UE40 . Zmiana miejsca zamieszkania jest przyczyną licznych wyzwań. Emigracja zarobkowa jednego z małżonków wpływa na osłabienie trwałości małżeństw, dotyczy to w jeszcze większym stopniu związków nieformalnych41 . Wpływ mobilności zauważa się także w przypadku przeprowadzki całych rodziny. Więzi międzyludzkie (szczególnie więzi przyjacielskie i sąsiedzkie) nabierają 36 Por. tamże, s. 13. 37 Por. tamże, s. 22. 38 Por. B. Turek, Przeciętny Polak przeprowadza się raz na 15 lat, http://inwestycje.pl/ nieruchomosci/Przecietny-Polak-przeprowadza-sie-raz-na-15-lat;227536;0.html [15.09.2016]. 39 Por. J. Green, How Often Do Americans Move And Why?, www.my movingreviews.com/move/how-often-and-why-americans-move [15.09.2016]. 40 Por. GUS, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004- 2011, s. 2, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_infor_o_rozm_i_kierunk_emigra_ z_polski_w_latach_2004_2011.pdf [15.09.2016]. 41 Por. D. Becker-Pestka, Polska rodzina w nowej rzeczywistości – migracja zarobkowa, „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych” 20012, nr 1, s. 10, 15.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 33 charakteru tymczasowego i wytwarza się przekonanie, że nie warto w nie inwe- stować. Najbardziej dotyka to młodzież w okresie dorastania oraz dzieci, kiedy to relacje rówieśnicze są szczególnie ważne dla ich prawidłowego rozwoju. Niebagatelną sprawą jest także wykorzenienie narodowo-kulturowe. Widać to szczególnie w 2 i 3 pokoleniu migrantów, którzy mają trudności z poczuciem tożsamości narodowej. Z jednej strony tracą więź z krajem pochodzenia, z dru- giej zaś strony nie są akceptowani jako „swoi” w kraju zamieszkania42 . Zagrożenie wynikające z wykorzenienia kulturowego i odchodzenia od tra- dycji zauważa także Konrad Lorenz, który wskazuje na to, że chociaż napięcia międzypokoleniowe zawsze miały miejsce, to jednak współcześnie mamy do czynienia z zerwaniem więzi międzypokoleniowych. Jest to specyfika czasu rewolucji informacyjnej. Dzisiejszy bunt młodzieży jest skierowany do starsze- go pokolenia i przypomina sposób reagowania jakiejś grupy kulturowej lub etnicznej na obcych i wrogów. Młodzież często traktuje dziś dorosłych jak „ob- cy gatunek”43 . Bunt młodego pokolenia jest m.in. konsekwencją zmian, jakie zaszły we współczesnych rodzinach. Praca małżonków poza miejscem zamieszkania lub w różnych godzinach uniemożliwia wspólne spędzanie czasu. Dzieci od okresu niemowlęctwa są oddzielane od matek, które podejmują pracę zawodową. W konsekwencji nieodwracalnie słabną zdolności człowieka do nawiązywania więzi międzyludzkich, to zaś prowadzi do zaniku współczucia i empatii. Dzieci nie spędzają czasu z rodzicami, nie towarzyszą im w pracy, mają niewiele oka- zji, aby dostrzec ich kompetencje, uznać ich autorytet, okazywać im podziw oraz uzyskać aprobatę z ich strony. Dzieci z małolicznych rodzin spędzają większość swego czasu w grupach rówieśniczych w żłobkach, przedszkolach i szkołach. Nie mają więc okazji nauczyć się naturalnej hierarchii rodzin złożo- nych ze starszego i młodszego rodzeństwa oraz rodziców i dziadków, gdzie każdemu przysługują inne prawa i każdy ma inne obowiązki oraz odpowie- dzialności. Braki te wpływają na jakość relacji między dziećmi i rodzicami oraz na brak poszanowania hierarchii społecznej i autorytetu44 . 3. Wyzwania związane z tempem życia i dyspozycyjnością zawodową Innym wyzwaniem, przed jakim staje człowiek, jest szybkie tempo życia, które systematycznie rośnie wraz z kolejnymi zmianami cywilizacyjnymi. Czę- sto w krajach rozwiniętych osiąga ono obecnie poziom, który przekracza wy- 42 Por. L. Dyczewski, Tożsamość emigranta w nowym społeczeństwie – państwie: po- między trwałością i zmianą, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2011, tom XVII, s. 9-29. 43 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins, dz. cyt. s. 64-66. 44 Por. tamże, s. 70-72.
Ryszard F. Sadowski34 dolność ludzkiego organizmu45 . Na zjawisko to nakłada się tzw. wyścig szczu- rów, czyli bezsensowna i niekończąca się pogoń za karierą i pieniędzmi. Te ostatnie nie wydają się jednak być najważniejsze. Sam udział w wyścigu staje się na tyle ważny, że dla wielu stał się podstawą ich samooceny. Widać to wy- raźnie zwłaszcza wtedy, gdy przed uczestnikami wyścigu szczurów sta- je perspektywa przejścia na emeryturę. Często wywołuje ona lęk, nie jest zaś postrzegana jako oczekiwany czas odpoczynku i możliwości realizacji marzeń życiowych46 . Ważnym czynnikiem sprzyjającym przyspieszaniu tempa życia i uleganiu „wyścigowi szczurów” jest współzawodnictwo powszechnie inspirowane przez współczesną kulturę zachodnią. Przy poddaniu się pędowi życia oraz braku refleksji nad sensem swych aktywności człowiek traci dystans do swego życia, jego radość oraz szansę na zwolnienie jego tempa i ponowne przemyślenie ży- ciowych priorytetów. Na powyższe wyzwania nakłada się jeszcze tzw. dyspozycyjność zawodo- wa, która wymusza na pracownikach nieustanną gotowość, by na polecenie przełożonego podjąć określone zadania. Przy czym polecenie to może zostać wydane o każdej porze dnia i nocy, także w czasie dni wolnych od pracy. Wszystko to powoduje, że pracownik nie jest już panem swego czasu, nie jest w stanie planować swego życia osobistego, które jest podporządkowane intere- sowi firmy. Zaciera się także granica między czasem pracy i czasem odpoczyn- ku, co wzmaga stres i utrudnia regenerację sił. Wszystko to powoduje, że przeciętny przedstawiciel cywilizacji euroatlan- tyckiej żyje obecnie w tak szybkim tempie, że powszechnie ujawniają się bar- dzo niepokojące skutki zarówno jeśli chodzi o jego kondycję fizyczną, jak i psychiczną. Opracowania naukowe podają, że nawet do 25% dorosłych miesz- kańców Zachodu cierpli z powodu różnych dolegliwości psychicznych. Liczba zachorowań spowodowanych stresem, depresją i wypaleniem zawodowym sys- tematycznie rośnie. Powszechnie przyjmowany zachodni model sukcesu, mie- rzonego wyłącznie kryteriami ekonomicznymi oraz „wyścig szczurów” powo- dują, że statystyczny mieszkaniec Zachodu przez długie okresy swego życia funkcjonuje na granicy wydolności organizmu, a nawet ją przekracza47 . Zdaniem Konrada Lorenza taka pogoń człowieka za sukcesem, który nawet osiągnięty nigdy do końca go nie satysfakcjonuje, zmusza człowieka do wyzna- 45 Por. J. Wajcman, Pressed for Time. The Acceleration of Life in Digital Capitalism, Chicago 2015. 46 Por. D. Treen, Psychology of Executive Retirement from Fear to Passion. Escape the Rat Race & Save your Life, New York 2009, s. 3. 47 Por. F.M. Wuketits, Zivilisation in der Sackgasse…, dz. cyt., s. 9.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 35 czania sobie wciąż nowych celów oraz do współzawodnictwa i rywalizacji na niespotykaną dotychczas skalę48 . Taki styl życia stanowi zagrożenie dla człowieczeństwa człowieka ze względu na zaślepienie chciwością oraz wy- cieńczenie współzawodnictwem. Obu tym zjawiskom towarzyszy głęboki lęk. Człowiek boi się porażki w nieustannej rywalizacji, popadnięcia w ubóstwo, podjęcia błędnych decyzji oraz tego, że nie będzie w stanie właściwie funkcjo- nować w stresujących sytuacjach. Stale towarzyszący mu strach wpływa na jego kondycję zdrowotną. „Niepokojący pośpiech” i „pośpieszny lęk” prowadzą do pozbawienia człowieka jednej z najważniejszych jego zdolności – refleksji. „Jednym z najgorszych skutków tego pośpiechu lub wywołanego nim lęku jest oczywista niezdolność współczesnego człowieka do spędzania nawet najkrót- szych okresów czasu samotnie. Lękliwie unika on każdej możliwości przeby- wania z samym sobą i medytacji, tak jakby się obawiał, że refleksja mogłaby ukazać mu koszmarny obraz samego siebie, jak w przypadku Doriana Graya. Jedynym wytłumaczeniem powszechnego uzależnienia od hałasu (…) jest to, że człowiek chce coś nim stłumić”49 . Wszechobecny hałas ma – zdaniem Lorenza –„chronić” człowieka przed re- fleksją nad życiem. Człowiek obawia się bowiem dostrzec konsekwencje po- śpiechu i rywalizacji. Ci, którym nie udaje się dotrzymywać kroku w wyścigu szczurów, musieliby się przyznać do ogarniającej ich paniki, ci zaś, którzy dyk- tują jego tempo, mogliby dostrzec, jak wielu ich poprzedników przedwcześnie zakończyło swe życie50 . 4. Wyzwania związane z wpływem technologii na nowy kształt relacji mię- dzyludzkich Ważnym czynnikiem wpływającym na kondycję człowieka są relacje, jakie utrzymuje on z innymi ludźmi. Rewolucja informacyjna zasadniczo zmieniła kształt tych relacji. Zauważając pozytywny wpływ nowych technologii, nie sposób nie wskazać wyzwań, jakie niesie współczesna technologia komunikacji. Do najbardziej oczywistych wyzwań, przed jakimi staje obecnie człowiek, nale- ży zaliczyć51 :  Rezygnacja z prywatności – poprzez umieszczanie w sieci zdjęć i blo- gów użytkownicy Internetu często upowszechniają bardzo osobiste in- 48 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 26. 49 Tamże, s. 28. 50 Por. tamże, s. 29. 51 Por. K.J. Gergen, Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym…, dz. cyt., s. 90-101.
Ryszard F. Sadowski36 formacje na swój temat, które jeszcze niedawno były zarezerwowane tylko dla grona najbliższych przyjaciół i rodziny.  Pęd za popularnością – kreowana przez współczesną kulturę potrzeba popularności powoduje, że wielu użytkowników Internetu kreuje nie- prawdziwy obraz samych siebie w celu zdobycia popularności i podbu- dowania samooceny, jednak stwarza to także niebezpieczeństwo tzw. hejtu, który wprost godzi w poczucie własnej wartości.  Wielość utrzymywanych relacji kosztem ich jakości – użytkownicy por- tali społecznościowych mają setki, a nawet tysiące „znajomych”, z któ- rymi łączą ich całkowicie powierzchowne i nieistotne relacje, nie mają natomiast prawdziwych przyjaciół, z którymi dzielą się swoim życiem.  Łatwość nawiązywania kontaktów nie wpływa na trwałość i głębokość relacji – portale gromadzące różne grupy osób bardzo ułatwiają kontakt z ludźmi, których bez pomocy Internetu nie udałoby się poznać. Ła- twość ta wpływa jednak na dewaluację relacji – każdego można bo- wiem szybko zastąpić. Prowadzi to w konsekwencji do zaniedbywania relacji, które stają się powierzchowne i jedynie interesowne.  Potrzeba bycia dostępnym – u niektórych użytkowników portali spo- łecznościowych wytworzyła się wręcz obsesyjna potrzeba nieustanne- go „bycia on-line”, tzn. możliwość odbierania informacji i odpowiada- nia na nie. Jest to tym dziwniejsze, że ich otrzymanie lub odpowiedź na nie niczego nie zmienia. Obserwując niebezpieczeństwa związane ze zmieniającymi się współcze- śnie relacjami międzyosobowymi oraz komfortem, jaki zapewnia człowiekowi technologia, Konrad Lorenz wskazuje na nowe niebezpieczeństwa, przed jakimi staje dziś człowiek. Jego zdaniem współczesny styl życia nie pasuje do tego, w co wyposażyła człowieka natura. Przyroda na przestrzeni setek tysięcy lat wypracowała mechanizm wzmacniania i osłabiania określonych zachowań. Zachowania pożądane łączą się z uczuciem przyjemności, zaś zachowania nie- pożądane – z poczuciem bólu lub dyskomfortu52 . Człowiek żył w ten sposób przez niemal całą swoją historię. Sytuacja znacząco zmieniła się wraz z rozwo- jem techniki, a szczególnie farmakologii. Współcześnie człowiek jest w stanie uniknąć i najczęściej unika wszelkich nieprzyjemnych doświadczeń dzięki za- stosowaniu odpowiednich preparatów medycznych podawanych na najbardziej błahe dolegliwości. Prowadzi to jednak do braku odporności na jakikolwiek ból oraz do zobojętnienia na przyjemność. 52 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 31.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 37 W opinii Konrada Lorenza farmakologiczne „otępienie” spowodowało, że człowiek utracił gotowość ponoszenia wysokich ofiar i podejmowania wielkie- go wysiłku na rzecz realizacji ambitnych przedsięwzięć, które zapowiadają zysk/przyjemność w odległej przyszłości. Człowiek staje się niecierpliwy i oczekuje natychmiastowej gratyfikacji swoich czynów. Prowadzi to z jednej strony do tchórzliwego unikania trudnych i bolesnych doświadczeń, z drugiej zaś strony uniemożliwia przeżywanie autentycznej radości. Człowiek przestał już szukać radości, skupił się jedynie na przyjemności. Lorenz wyjaśnia to przykładem człowieka, który wspina się na wysoki szczyt. Aby osiągnąć ten cel, człowiek musi podjąć duży wysiłek, który nie ma nic wspólnego z przy- jemnością. Dotarcie na szczyt dostarcza mu jednak ogromnej satysfakcji i au- tentycznej radości. Przyjemność można bowiem osiągnąć bez wysiłku, nie można jednak bez wysiłku osiągnąć autentycznej radości53 . Wszystko to powo- duje, że „znieczulony” farmakologicznie współczesny człowiek jest coraz bar- dziej znudzony, zobojętniały i zblazowany. Ponadto staje się „mięczakiem” niezdolnym do wychodzenia naprzeciw wyzwaniom życia54 . 5. Wyzwania związane z wirtualizacją życia Odrębna grupa wyzwań wynika z faktu, że część użytkowników Internetu znaczą część swego czasu spędza w rzeczywistości wirtualnej, co może prowa- dzić do zaburzenia poczucia rzeczywistości i zacierania się różnic między świa- tem realnym i wirtualnym. Wydaje się, że do najważniejszych wyzwań związa- nych z wirtualizacją życia należą:  Samotność i izolacja – część internautów tak wiele czasu spędza w rze- czywistości wirtualnej, że cierpi z tego powodu ich realne życie, to zaś prowadzi do osłabienia dotychczasowych więzi międzyosobowych, a ostatecznie do samotności i izolacji.  Ucieczka od rzeczywistości realnej – niektórzy internauci, nie radząc sobie z trudnościami w realnym życiu, traktują rzeczywistość wirtualną jako azyl, odsuwając rozwiązywanie problemów i tym samym je pogłę- biając.  Fałszywe poczucie „wielu żyć” – internauci, którzy spędzają wiele cza- su na grach wirtualnych są narażenie na przeświadczenie, że życie real- ne jest jak gra, w której dysponują „kilkoma życiami”. Grozi im ułuda, że w razie niepowodzenia w życiu realnym mogą powtórzyć jakiś jego 53 Por. tamże, s. 37-39. 54 Por. Z. Łepko, Etologiczne inspiracje ekofilozofii, [w:] Ochrona środowiska społecz- no-przyrodniczego w filozofii i teologii, J.M. Dołęga et al. (red.), Warszawa 2001, s. 159-160.
Ryszard F. Sadowski38 fragment i zacząć je w tym samym punkcie od nowa. Stanowi to po- ważne niebezpieczeństwo beztroskiego podejmowania nieodwołanych decyzji bez uwzględniania ich nieuniknionych konsekwencji. Innym wyzwaniem, jakie staje przed człowiekiem żyjącym w epoce infor- macyjnej, jest – zdaniem Konrada Lorenza – rosnąca podatność ludzi na indok- trynację. Staje się ona szczególnie niebezpieczna, gdy wielkie społeczności ludzkie, całe kontynenty, a nawet ludzkość jako taką próbuje się przekonać do jednej, błędnej i złej idei55 . Lorenz jest przekonany, że współczesny człowiek jest bardziej niż jego przodkowie podatny na złożone mechanizmy manipulacji. „Nigdy wcześniej tak wielkie masy ludzi nie były podzielone na tak niewiele grup etnicznych; nigdy wcześniej sugestie mass mediów nie były tak efektyw- ne; nigdy wcześniej manipulatorzy nie dysponowali tak wyrafinowanymi tech- nikami perswazji i tak rozwiniętymi środkami komunikacji społecznej, jak dziś. (…) My, rzekomo wolni, cywilizowani ludzie Zachodu nie jesteśmy już nawet świadomi zakresu, w jakim jesteśmy manipulowani przez decyzje rynkowe globalnych korporacji”56 . Podatność na indoktrynację jest o tyle niebezpieczna dla człowieczeństwa człowieka, że unifikuje kulturę i zaburza naturalną grę różnorodności, która stanowi istotę rozwoju kultury. Współczesna kultura zaciera odmienność poglą- dów i niszczy niezależność myślenia. Relacje osób, które dystansują się od po- wszechnie głoszonych opinii lub rezygnują z korzystania ze środków masowego przekazu, wymykają się w ten sposób spod wpływu manipulacji. Stają się tym samym zagrożeniem, mogliby bowiem przedstawiać alternatywne stanowiska wobec poglądów „oficjalnie obowiązujących”, które są wtłaczane całym społe- czeństwom dzięki wyrafinowanym technikom indoktrynacji57 . Podsumowanie Każdy z etapów rozwoju cywilizacyjnego niesie ze sobą nieco inne wyzwania, którym człowiek na przestrzeni całej swojej historii stawiał czoła. Używając języka Konrada Lorenza, który rozumie człowieka jako byt trójelementowy złożony z ciała, psychiki (duszy) i ducha wyrażającego się w kulturze, można wskazać pewne prawidłowości jeśli chodzi o wyzwania na poszczególnych etapach cywilizacji. Pierwsza z tych prawidłowości dotyczy samego rozwoju cywilizacyjnego i wskazuje na wspólny mianownik wszystkich kolejnych przemian, jakie zacho- 55 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 83-84. 56 Tamże, s. 88. 57 Por. tamże, s. 103.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 39 dziły na poszczególnych jego etapach. Rozwój ten zawsze łączył się z następu- jącymi zjawiskami:  stałym wzrostem populacji ludzkiej;  stale rosnącą gęstością zaludnienia;  stale rosnącym tempem życia;  stopniowym rozluźnianiem się relacji międzyosobowych. Druga prawidłowość dotyczy wyzwań, przed jakimi stawały poszczególne „warstwy” człowieka na kolejnych etapach rozwoju cywilizacji. Wydaje się, że każda z rewolucji cywilizacyjnych stawiała wyzwania zarówno ciału, duszy, jak i duchowi człowieka. Jednak na różnych etapach jego historii zmiany cywiliza- cyjne w różnym stopniu stanowiły wyzwania dla poszczególnych „warstw” człowieka.  Na etapie rewolucji neolitycznej największym wyzwaniom musiało sprostać ludzkie ciało zagrożone zranieniami i chorobami zakaźnymi.  Na etapie rewolucji przemysłowej wyzwania w równym stopniu doty- czyły ludzkiego ciała narażonego na dramatyczne warunki życia oraz ludzkiej duszy (psychiki) narażonej na rozluźnienie relacji międzyoso- bowych w wyniku braku czasu na odpoczynek i życie rodzinne oraz zamieszkiwanie w zagęszczonych społecznościach ludzkich.  Na etapie rewolucji informacyjnej wyzwania dotyczące ciała wydają się drugorzędne w stosunku do wyzwań, jakie stawia współczesna cywili- zacja wobec ludzkiej duszy (psychiki) oraz ludzkiego ducha wyrażają- cego się w kulturze. Anonimowość w tłumie, niezdolność do nawiązy- wania trwałych i głębokich relacji międzyosobowych, a co za tym idzie samotność, stanowią poważne zagrożenie dla właściwej kondycji ludz- kiej psychiki. Przed największym zagrożeniem zdaje się jednak stawać ludzki duch. Unifikacja kulturowa, zaburzenie tożsamości kulturowej i narodowej, podatność na manipulacje, laicyzacja oraz pęd i „hałas” życia, w które człowiek ucieka przed samym sobą i refleksją nad sen- sem swego życia stanowią poważne niebezpieczeństwo dla duchowego komponentu człowieka. Odwołując się do myśli Konrada Lorenza, należy stwierdzić, że współcze- śnie zagrożone jest samo człowieczeństwo człowieka. Stajemy dziś bowiem przed niebezpieczeństwem utraty jakiejś jego części. Dostrzeżenie i zdiagnozo- wanie wyzwań, przed jakimi staje człowiek we współczesnym świecie, może pomóc nam nie tylko chronić nasze człowieczeństwo, ale jeszcze bardziej je
Ryszard F. Sadowski40 rozwijać. Nie chodzi bowiem o to, by człowiek przetrwał, ale o to, by przetrwał na sposób ludzki, tzn. z pełnią swego człowieczeństwa. THE DEVELOPMENT OF CIVILIZATION AS A CHALLENGE FOR THE HUMAN CONDITION Abstract Referring to the Konrad Z. Lorenz’s concept of man as a being composed of body, soul and spirit, we can say that the human condition is dependent on the integrity of that being. K. Lorenz asserts that the body and soul – an expression of human emotions – are subject to biological evolution, while the spirit expressed in the culture is subject of cultural evolution. With the development of civilization the biological evolution is not able to keep up with the ever-accelerating cultural evolution. This results in a ,,stratification” to a human and a negative impact on his condition. The aim of this study is to identify the challenges faced by the man on the stage of the Neolithic revolu- tion, the industrial revolution and the information revolution. It seems that successive revolutions were different challenges for the body, the soul and the spirit of man. Keywords Konrad Lorenz, human condition, Neolithic revolution, industrial revolution, infor- mation revolution. Streszczenie Odwołując się do zaproponowanej przez Konrada Lorenza koncepcji człowieka jako bytu złożonego z ciała, duszy i ducha można stwierdzić, że kondycja człowieka jest uzależniona od integralności tego bytu. Konrad Lorenz twierdzi bowiem, że ciało i dusza, będąca wyrazem ludzkich emocji podlegają ewolucji biologicznej, podczas gdy duch, wyrażający się w kulturze podlega ewolucji kulturowej. Wraz z rozwojem cywili- zacyjnym ewolucja biologiczna nie nadąża za stale przyspieszającą ewolucją kulturową. Skutkuje to ‘rozwarstwieniem’ człowieka i negatywnie wpływa na jego kondycję. Ce- lem tego opracowania jest wskazanie wyzwań, przed jakimi staje człowiek na etapie rewolucji neolitycznej, przemysłowej i informacyjnej. Wydaje się, że kolejne rewolucje stanowiły różne wyzwania dla ciała, duszy i ducha człowieka. Słowa kluczowe Konrad Lorenz, kondycja człowieka, rewolucja neolityczna, rewolucja przemysłowa, rewolucja informacyjna. Bibliografia Becker-Pestka D., Polska rodzina w nowej rzeczywistości – migracja zarobko- wa, ,,Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych” 20012, nr 1.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 41 Bocquet-Appel J.P., When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition, ,,Science” 2011, nr 333 (6042). Buer M.C., Health, Wealth and Population in the Early Days of the Industrial Revolution, Hoboken 2013. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, population and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/ statistics/largest-cities-density-125.html [10.09.2016]. Cohen M.N., Armelagos G., Paleopathology at the origins of agriculture, [w:] Paleopathology at the Origins of Agriculture, M.N. Cohen, G. Armelagos (red.), Orlando 1984. Deane P.M., The First Industrial Revolution, New York 1979. Deevey E.S., The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203. Department of Economic and Social Affairs, World Population Prospects: The 2012 Revision, http://esa.un.org/wpp/Excel-Data/population.htm [16.11.2013]. Diamond J., Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, New York 1997. Dulken S. Van, Inventing the 19th century: 100 inventions that shaped the Vic- torian Age from aspirin to the Zeppelin, New York 2006. Dyczewski L., Tożsamość emigranta w nowym społeczeństwie – państwie: po- między trwałością i zmianą, ,,Pogranicze. Studia Społeczne” (2011), tom XVII, http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/788/1/Pogranicze_17.2_D yczewski.pdf [15.09.2016]. Feinstein Ch.H., Pessimism perpetuated: real wages and the standard of living in Britain during and after the industrial revolution, ,,Journal of Economic His- tory” 1998, nr 58. Finch C.E., Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phas- es in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016]. Galor O., Moav O., Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper [4.11.2010], http://sticerd.lse.ac.uk/ seminarpapers/dg09102006.pdf [9.09.2016]. Gergen K.J., Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, War- szawa 2009.
Ryszard F. Sadowski42 Green J., How Often Do Americans Move And Why?, www.mymoving- reviews.com/move/how-often-and-why-americans-move [15.09.2016]. GUS, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004- 2011, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_infor_o_rozm_i_kierunk_emigra _z_polski_w_latach_2004_2011.pdf [15.09.2016]. Internet World Stats, Internet Usage Statistics, www.internetworldstats.com/ stats.htm [10.09.2016]. Karlen A., Man and Microbes: Disease and Plagues in History and Modern Times, New York 1996. Lorenz K., Civilized Man’s Eight Deadly Sins, New York 1973. Lorenz K., Odwrotna strona zwierciadła, Warszawa 1977. Łepko Z., Etologiczna teoria destrukcji człowieczeństwa, [w:] Człowiek w cza- sie i przestrzeni. Księga pamiątkowa z okazji 70. rocznicy urodzin księdza pro- fesora Bernarda Hałaczka, J. Tomczyk, A. Abdank-Kozubski (red.), Warszawa 2006. Łepko Z., Etologiczne inspiracje ekofilozofii, [w:] Ochrona środowiska spo- łeczno-przyrodniczego w filozofii i teologii, J.M. Dołęga et al. (red.), Warszawa 2001. NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Future Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016]. Sadowski R.F., Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej, Warszawa 2015. Sanderson M., Literacy and social mobility in the industrial revolution in Eng- land, ,,Past & Present” 1972, nr 56. Simmons I.G., Changing the Face of the Earth. Culture, Environment, History, Cambridge 1990. Simmons I.G., Global Environmental History 10,000 BC to AD 2000, Edin- burgh 2008. Steiner H., Bernal J.D., J.D. Bernal’s The social function of science, 1939-1989, Berlin 1989. The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popu- lation worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/ mobile-phone-user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]. Treen D., Psychology of Executive Retirement from Fear to Passion. Escape the Rat Race & Save your Life, New York 2009.
Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 43 Turek B., Przeciętny Polak przeprowadza się raz na 15 lat, http://inwestycje.pl/nieruchomosci/Przecietny-Polak-przeprowadza-sie-raz-na- 15-lat;227536;0.html [15.09.2016]. Turner L.L., Did the Industrial Revolution Affect Human Population Size?, ,,Synonym.com”, http://classroom.synonym.com/did-industrial-revolution- affect-human-population-size-7995.html [9.09.2016]. UNEPA, State of the World Population 2007, www.unfpa.org/swp/2007/ english/introduction.html [19.11.2013]. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mor- tality: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999. United States Census Bureau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016]. United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_ history.php [7.09.2016]. Veneris Y., Modelling the transition from the industrial to the informational revolution, ,,Environment and Planning A” 1990, tom 22, nr 3. Wajcman J., Pressed for Time. The Acceleration of Life in Digital Capitalism, Chicago 2015. Weisdorf J.L., From foraging to farming: Explaining the Neolithic revolution, ,,Journal of Economic Surveys” 2005, tom 19, nr 4. WHO, Closing the Gap in a Generation. Health Equity Through Action on the Social Determinants of Health, Geneva 2008, s. 1, http://apps.who.int/iris/ bitstream/10665/43943/1/9789241563703_eng.pdf [7.09.2016]. WHO, Constitution of The World Health Organization, www.who.int/ governance/eb/who_constitution_en.pdf [7.09.2016]. WHO, Spirituality and Health: an Initial Proposal to Incorporate Spiritual Health in Health Impact Assessment, www.who.int/hia/examples/ overview/whohia203/en/ [7.09.2016]. Wuketits F.M., Zivilisation in der Sackgasse: Plädoyer für eine artgerechte Menschenhaltung, Murnau 2012.
Agnieszka Jakubowska KONSEKWENCJE EKONOMICZNE CHORÓB PRZEWLEKŁYCH – PERSPEKTYWA KRAJÓW WYSOKO ROZWINIĘTYCH Wprowadzenie Choroby przewlekłe, tzw. cywilizacyjne, stanowią obecnie jeden z najwięk- szych problemów zdrowotnych społeczeństw państw wysoko rozwiniętych i krajów szybko rozwijających się. Choroby te cechują się zarówno wysokim współczynnikiem śmiertelności, jak również w wielu wypadkach skutkują dłu- gotrwałą niepełnosprawnością1 . W Europie, gdzie choroby przewlekłe stanowią główną przyczynę umieralności i zachorowalności, przewiduje się, że do 2030 roku stan ten będzie się nasilał, a jego głównych przyczyn upatrywać należy w procesie starzenia się populacji oraz wzmożeniu oddziaływania czynników ryzyka, takich jak niezdrowy styl życia oraz otyłość2 . Jako zjawiska mające decydujący wpływ na wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne wskazuje się również nieustający postęp technologiczny oraz coraz bardziej odczuwalne dla zwykłego człowieka negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska natu- ralnego. Czynnikami, które sprzyjają rozwojowi chorób zaliczanych do grupy schorzeń o podłożu cywilizacyjnym, takich jak: cukrzyca, nadwaga i otyłość, 1 Tradycyjnie, choroby charakteryzujące się niezakaźnym i przewlekłym charakterem są zaliczane do tzw. chorób niezakaźnych (ang. non-communicable diseases, NCDs). NCDs obejmują choroby takie jak cukrzyca, choroby układu krążenia, zaburzenia psy- chiczne, zaburzenia neuro-zwyrodnieniowe oraz urazy. Niektóre nowotwory mają jed- nak etiologię infekcyjną, a wiele chorób zakaźnych, takich jak gruźlica i HIV ma cha- rakter przewlekły. We wrześniu 2011 roku w Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) odbyło się spotkanie wysokiego szczebla Zgromadzenia Ogólnego w sprawie zapobiegania i zwalczania chorób niezakaźnych, które skoncentrowało swoją uwagę na charakterze globalnym wybranych chorób niezakaźnych. Dlatego w obecnym, global- nym, kontekście zdrowia pojęcie ,,chorób niezakaźnych” odnosi się głównie do czterech chorób – cukrzycy, chorób układu krążenia, nowotworów i przewlekłych chorób układu oddechowego – oraz czterech wspólnych czynników ryzyka – palenia tytoniu, niezdro- wej diety, aktywności fizycznej i niezdrowego spożywania alkoholu. 2 R. Busse, M. Blümel, D. Scheller-Kreinsen, A. Zentner, Tackling Chronic Disease in Europe. Strategies, Interventions and Challenges, World Health Organization 2010, http://www.euro.who.int/_data/assets/pdf_file/0008/96632/E93736.pdf [05.10.2016].
Agnieszka Jakubowska46 choroby układu krążenia, nowotwory, są zachowania związane z nowoczesnym stylem życia, czyli całkowitym brakiem aktywności fizycznej lub ogranicze- niem jej do minimum, stosowaniem diety bogatej w produkty wysokotłuszczo- we i zawierającej zbyt dużą ilość cukrów, palenie tytoniu, nadużywanie alkoho- lu, stres3 . W świetle powyższego uznać należy, że odpowiedzialność za epidemię chorób przewlekłych ponoszą czynniki ryzyka, którym zapobiegać może odpo- wiednio prowadzona profilaktyka, bazująca m.in. na zmianie nawyków żywie- niowych oraz zwiększeniu aktywności fizycznej. Skuteczność działań profilak- tycznych mających na celu zmniejszenie poziomu ryzyka została już szeroko opisana w literaturze, gdzie podkreśla się, że stosunkowo niewielka grupa wa- runków zdrowotnych jest odpowiedzialna za dużą część zachorowań na choro- by cywilizacyjne4 . Celem artykułu jest ocena skali obciążania gospodarek krajów wysokoro- zwiniętych konsekwencjami obserwowanej „epidemii” chorób przewlekłych uwzględniając szeroką perspektywę kosztów społecznych i ekonomicznych. Wskazano w szczególności na wysokie ryzyko zachorowalności na te choroby w krajach o najwyższym poziomie dochodu oraz określono poziom negatywne- go odziaływania skutków zachorowań na efekty gospodarcze wykorzystując szacunki Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO). Jako kluczowe do oceny skali obciążenia gospodarek kosztami chorób przewlekłych wykorzystano wskaźniki określające liczbę utraconych w wyniku przedwczesnej śmierci lat życia (ang. years of life lost – YLL), liczbę lat życia w niepełnosprawności (ang. years lost to disability – YLD) oraz wskaźnik utra- conej długości życia korygowanej niepełnosprawnością (ang. disability adjusted life year – DALY) określający globalnie liczbę utraconych w następ- stwie określonej choroby, potencjalnie zdrowych, lat życia. W części końcowej zaprezentowano prognozy wzrostu obciążania gospodarek wysoko rozwiniętych skutkami głównych chorób przewlekłych. W celu ukazania specyfiki badanego problemu w gospodarkach o różnych poziomach rozwoju w analizie przyjęto klasyfikację stosowaną przez Bank Światowy wyodrębniającą cztery kategorie 3 Narodowy program przeciwdziałania chorobom cywilizacyjnym, Ministerstwo Zdro- wia, http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/program_10062010.pdf [05.10.2016]. 4 Zob. M. Jarosz, Wł. Sekuła, Poprawa żywienia i zwiększenie aktywności fizycznej jako determinanty poprawy zdrowia, [w:] Zdrowie publiczne i polityka ludnościowa, J. Szymborski (red.), t. 2, Warszawa 2012; E. Dąbrowska, Dieta owocowo-warzywna jako metoda profilaktyki i leczenia na podstawie własnych badań, [w:] Profilaktyka zdrowotna w kształtowaniu zdrowia człowieka – wybrane aspekty, E. Dąbrowska, R. Gabryszak (red.), Mielno-Unieście 2016, s. 121-134.
Konsekwencje ekonomiczne chorób przewlekłych – perspektywa krajów... 47 państw za względu na osiągany poziom dochodu5 . Część empiryczną poprze- dzono przeglądem koncepcji teoretycznych opisujących mechanizmy interakcji między poziomem rozwoju ekonomicznego gospodarek krajowych a stanem zdrowia społeczeństwa, jak również zwrócono uwagę na występujące problemy metodyczne w zakresie szacowania tzw. kosztów pośrednich choroby. Ze względu na przyjęty zakres analizy wykorzystano dane empiryczne pochodzące z baz danych Worldbank-u oraz Światowej Organizacji Zdrowia. Zdrowie i gospodarka – przegląd koncepcji teoretycznych Prezentowane w literaturze wyniki analiz teoretycznych i empirycznych wska- zują na dwukierunkową relację między zdrowiem i poziomem dochodu naro- dowego. Wzrost „zasobu” zdrowia, podobnie jak wzrost kapitału ludzkiego, stanowi zarówno przyczynę, jak i konsekwencję wzrostu gospodarczego danego kraju. Oczywisty wydaje się mechanizm oddziaływania wzrostu gospodarczego na zdrowie ludności – wzrost poziomu dochodu potencjalnie determinuje wyż- szy poziom wydatków na zdrowie, większe możliwości edukacji oraz lepszą jakość żywności6 . Z drugiej strony wystąpienie choroby zmusza osobę pracują- cą (lub jej opiekuna) do ograniczenia świadczonej pracy, co w skali całego spo- łeczeństwa prowadzi do zmniejszenia bieżącego zasobu pracy w gospodarce, a konsekwencji powoduje spadek poziomu produkcji globalnej. Dodatkowo uwzględnić należy skutki obniżenia poziomu osiąganego dochodu przez gospo- darstwa domowe widoczne w ograniczeniu konsumpcji. Negatywne konse- kwencje gospodarcze pogłębiane są dodatkowo spadkiem wpływów do budżetu państwa związanym z ograniczeniem wielkości strumieni podlegających opo- datkowaniu podatkiem pośrednim (produkcja i sprzedaż) oraz bezpośrednim (dochody przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych). Jednocześnie obser- wowany jest wzrost zapotrzebowania na transfery wypłacane przez państwo na rzecz gospodarstw domowych (zob. rys. 1). 5 Szerzej na temat kategoryzacji stosowanej przez Bank Światowy: https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519 [05.10.2016]. 6 A. Jakubowska, Health and limitations in health as the determinant of human capital effectiveness: perspective of the EU Member States, ,,Journal of International Studies” 2016, Vol. 9, No 1, s. 240-251.
Agnieszka Jakubowska48 Rysunek 1. Schemat powiązań między chorobą a gospodarką Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Abegunde, A. Stanciole, An estimation of the economic impact of chronic noncommunicable diseases in selected countries, World Health Organization, Department of Chronic Diseases and Health Promotion 2006. Pozytywnie efekty oddziaływania rosnącego dochodu na stan zdrowia lud- ności potwierdzili w swoich badaniach m.in. S. Martin i in.7 oraz D.E. Bloom i D. Canning8 . Należy zwrócić jednak uwagę, że wzrostowi dochodu mogą to- warzyszyć również efekty negatywnie oddziałujące na poziom zdro- wia. Zaliczyć do nich należy: zanieczyszczenie środowiska, szkodliwe używki, niewłaściwy sposób odżywania oraz brak aktywności fizycznej. Konsekwencją takiego podejścia jest więc konieczność przyjęcia założenia, że przy spełnieniu określonych warunków brzegowych, może zostać zaobserwowana negatywna relacja między wzrostem gospodarczym a zagregowanym poziomem zdrowia społeczeństwa. Wystąpienie określonego efektu w zakresie poprawy stanu zdrowia ludności (szczególnie w przypadku krajów rozwiniętych) jest więc uwarunkowane sposobem wykorzystania dodatkowych dochodów. Charaktery- styczne jest to, że w krajach o stosunkowo dobrych początkowych warunkach zdrowotnych, obserwowane są mniejsze dodatkowe korzyści wynikające z poprawy warunków ekonomicznych9 . Jeśli uznamy, że istnieje tu związek przyczynowy, to można mówić o działaniu prawa malejącej produktywności 7 S. Martin, N. Rice, P.C. Smith, Does health care spending improve health outcomes? Evidence from English programme budgeting data, ,,Journal of health economics” 2008, No 27 (4), s. 826-842. 8 D.E. Bloom, D. Canning, Population health and economic growth, ,,Commission on Growth and Development Working Paper” 2008, No. 24. 9 D. Cutler, A. Deaton, A. Lleras-Muney, The Determinants of Mortality, ,,Journal of Economic Perspectives” 2006, No 20 (3), s. 97-120.
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]
Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]

Recommended

Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżet
Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżetProgram Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżet
Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżetMałgorzata Sikora-Gaca
 
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in Poland
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in PolandForeign language portfolio and EU funded foreign language courses in Poland
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in PolandMałgorzata Sikora-Gaca
 
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ... Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...Małgorzata Sikora-Gaca
 

Recommended

Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżet
Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżetProgram Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżet
Program Dostępność plus – podstawy prawne, obszary wsparcia, budżetMałgorzata Sikora-Gaca
 
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...
Assessment of changes in the level of human capital in Poland in the context ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in Poland
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in PolandForeign language portfolio and EU funded foreign language courses in Poland
Foreign language portfolio and EU funded foreign language courses in PolandMałgorzata Sikora-Gaca
 
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ... Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...
Implementation of the Structural Funds in the Sector of Arts and Culture in ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...
Regional and National Operational Programs as an Important Source of Funding ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...
Realizacja projektów współfinansowanych z funduszy europejskich jako istotny ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – różne oblicza zmian regio...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...
Wpływ transformacji gospodarczej na proces formowania elit biznesu w państwac...Małgorzata Sikora-Gaca
 
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...Małgorzata Sikora-Gaca
 
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected IssuesParty Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected IssuesMałgorzata Sikora-Gaca
 
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 

More Related Content

More from Małgorzata Sikora-Gaca

W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...Małgorzata Sikora-Gaca
 
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected IssuesParty Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected IssuesMałgorzata Sikora-Gaca
 
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Małgorzata Sikora-Gaca
 

More from Małgorzata Sikora-Gaca (20)

W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
W kręgu teorii dyplomacji. Wybrane aspekty bezpieczeństwa państwa [In the Cir...
 
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
Unia Europejska - Rosja. Dylematy mołdawskiej polityki [European Union - Russ...
 
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
Szanghajska Organizacja Współpracy i jej wpływ na kształtowanie globalnego za...
 
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
System partyjny Mołdawii w latach 1989-2009 [The Party System of Moldova in t...
 
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
Proces instytucjonalizacji partii politycznych w Republice Mołdawii [The Proc...
 
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
Proces demokratyzacji i budowy społeczeństwa obywatelskiego w państwach Azji ...
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – wybrane aspekty transform...
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – przykładowe obszary przek...
 
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
Polska w Europie 1989-2014. 25 lat po przemianach – niektóre płaszczyzny prze...
 
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
Polityka NATO w rejonie Kaukazu Południowego. Bezpieczeństwo w perspektywie l...
 
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
Perspektywa finansowa 2014-2020. Charakterystyka Programu Operacyjnego Inteli...
 
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected IssuesParty Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
Party Leadership in Post-Communist Countries: Selected Issues
 
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
Kultura polityczna jako wyznacznik społeczeństwa obywatelskiego w państwach w...
 
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
Koncepcje „pieriemyczki” a problematyka bezpieczeństwa energetycznego. Rola R...
 
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
Idee oraz przywództwo związkowe na przykładzie NSZZ „Solidarność” [Ideas and ...
 
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
Fundusze i Programy Unii Europejskiej wspierające przedsiębiorstwa w perspekt...
 
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
Edukacja, pojęcie patriotyzmu a bezpieczeństwo państwa [Education, the Idea o...
 
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
Działania społeczności międzynarodowej na rzecz likwidacji zjawiska terroryzm...
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
 
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
Działalność i zróżnicowanie Euroregionów na terenie Polski [The Activity and ...
 

Wdrażanie funduszy strukturalnych w sektor ochrony zdrowia w Polsce w latach 2004-2006 [IMPLEMENTATION OF THE STRUCTURAL FUNDS IN THE HEALTH SECTOR IN POLAND IN 2004-2006]

  • 1. SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I MEDYCZNE ASPEKTY OCHRONY ZDROWIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ
  • 2.
  • 3. Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.) SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I MEDYCZNE ASPEKTY OCHRONY ZDROWIA I PROFILAKTYKI ZDROWOTNEJ Koszalin 2016
  • 4. ISSN 0239-7129 ISBN 978-83-7365-446-4 Przewodniczący Uczelnianej Rady Wydawniczej Zbigniew Danielewicz Recenzenci prof. zw. dr hab. Jacek Knopek prof. dr hab. Zofia Szweykowska-Kulińska prof. dr hab. Mirosława Siatecka prof. dr hab. Paweł Malendowicz Projekt okładki Rafał Pieczyński Skład, łamanie Karolina Ziobro © Copyright by Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej Koszalin 2016 WYDAWNICTWO UCZELNIANE POLITECHNIKI KOSZALIŃSKIEJ 75-620 Koszalin, ul. Racławicka 15-17 —————————————————————————————————— Koszalin 2016, wyd. I, ark. wyd. 13,74, format B-5, nakład 100 egz. Druk
  • 5. Spis treści WSTĘP ........................................................................................................... 11 ROZDZIAŁ I Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka .............................. 17 Ryszard F. Sadowski ROZDZIAŁ II Konsekwencje ekonomiczne chorób przewlekłych – perspektywa krajów wysoko rozwiniętych ..................................................................................................... 45 Agnieszka Jakubowska ROZDZIAŁ III Inwestycje w ochronę zdrowia a przestrzenne zróżnicowanie kapitału ludzkiego w Polsce ........................................................................................................... 65 Maria Klonowska-Matynia ROZDZIAŁ IV Wdrażanie funduszy strukturalnych w obszar ochrony zdrowia w Polsce w latach 2007-2013 ............................................................................................. 89 Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak ROZDZIAŁ V Edukacja zdrowotna w uczelniach wyższych ................................................. 109 Kamila Radlińska ROZDZIAŁ VI Zdrowie duchowe zmierzające do utrzymania wewnętrznego spokoju jako element egzystencji człowieka ....................................................................... 123 Józef Stec ROZDZIAŁ VII Spotkanie i dialog jako czynniki kształtujące obszar zdrowia publicznego bytu społecznego .................................................................................................... 131 Zbigniew J. Werra ROZDZIAŁ VIII Odżywianie osób starszych ze szczególnym uwzględnieniem żywienia immunomodulacyjnego .................................................................................. 143 Agnieszka Dojs
  • 6. Spis treści6 ROZDZIAŁ IX Mikrobiom alergika – wróg czy sprzymierzeniec? ........................................ 175 Sylwia A. Szczepaniak ROZDZIAŁ X Europejskie Centrum Kontynencji – pierwsze centrum w Polsce, łączące diagnostykę i nieoperacyjne metody leczenia inkontynencji u kobiet, z rehabilitacją urologiczną ............................................................................ 197 Andrzej Przybyła ROZDZIAŁ XI NURSE-ECG jako metoda diagnostyczna w profilaktyce chorób serca ....... 205 Ryszard Krzyminiewski ROZDZIAŁ XII Pulsoksymetria wysokiej rozdzielczości sygnałowej (HSR-PW) – nowa metoda diagnostyki chorób układu krążenia .............................................................. 235 Bernadeta Dobosz ROZDZIAŁ XIII Health prevention and health care from an interdisciplinary perspective .... 257 Ryszard F. Sadowski, Agnieszka Jakubowska, Józef Stec, Zbigniew Werra, Maria Klonowska-Matynia, Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak, Kamila Radlińska, Sylwia A. Szczepaniak, Agnieszka Dojs, Andrzej Przybyła, Ryszard Krzyminiewski, Bernadeta Dobosz ZAKOŃCZENIE ......................................................................................... 281 NOTY O AUTORACH ............................................................................... 285
  • 7. Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (ed.) SOCIAL, ECONOMIC AND MEDICAL ASPECTS OF HEALTH CARE AND PREVENTION Koszalin 2016
  • 8.
  • 9. Table of contents INTRODUCTION ......................................................................................... 11 CHAPTER I The development of civilization as a challenge for the human condition ........ 17 Ryszard F. Sadowski CHAPTER II The economic consequences of chronic diseases - the perspective of developed countries .......................................................................................................... 45 Agnieszka Jakubowska CHAPTER III Investments in health care in spatial differentiation of human capital in Poland ......................................................................................................... 65 Maria Klonowska-Matynia CHAPTER IV Implementation of Structural Funds in the area of health care in Poland in 2007-2013 ........................................................................................................ 89 Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak CHAPTER V Health education in universities .................................................................... 109 Kamila Radlińska CHAPTER VI Mental health efforts to maintain inner peace as an element of human existence ........................................................................................................ 123 Józef Stec CHAPTER VII Meeting and dialogue as factors affecting the area of public health’s social existence ........................................................................................................ 131 Zbigniew Werra CHAPTER VIII Nutrition for elderly persons with special emphasis on immunomodulatory nutrition ......................................................................................................... 143 Agnieszka Dojs
  • 10. Table of contents10 CHAPTER IX Allergic’s microbiome – an enemy or an ally? .............................................. 175 Sylwia A. Szczepaniak CHAPTER X The European Centre for Continence – first centre in Poland, combining the diagnosis and non-surgical treatments for incontinence in women, with rehabilitation urology .................................................................................... 197 Andrzej Przybyła CHAPTER XI NURSE-ECG as a diagnostic method in the prevention of heart disease ..... 205 Ryszard Krzyminiewski CHAPTER XII High signal resolution pulse oximetry (HSR-PW) - a new method for the diagnosis of cardiovascular diseases ............................................................. 235 Bernadeta Dobosz CHAPTER XIII Health prevention and health care from an interdisciplinary perspective .... 257 Ryszard F. Sadowski, Agnieszka Jakubowska, Józef Stec, Zbigniew Werra, Maria Klonowska-Matynia, Małgorzata Sikora-Gaca, Renata Gabryszak, Kamila Radlińska, Sylwia A. Szczepaniak, Agnieszka Dojs, Andrzej Przybyła, Ryszard Krzyminiewski, Bernadeta Dobosz CONCLUSIONS ....................................................................................... 281 A NOTE ON THE AUTHORS .............................................................. 285
  • 11. WSTĘP Ochrona zdrowia i profilaktyka zdrowotna to pojęcia wielosektorowe, ilościowo wymierne. Łączą w sobie różne aspekty: medyczne, biologiczno-fizjologiczne, psychologiczne i psychiczne, fizyczne, duchowe, polityczne, ekonomiczne czy społeczne i to właśnie one coraz częściej stają się przedmiotem rozważań na- ukowców. Nie chodzi bowiem tylko o utrzymanie stanu zdrowia społeczeństwa, a o wypracowanie konkretnych środków i metod zmierzających do jego popra- wy i zapobiegania zachorowaniom1 . Badając pojęcia ochrony zdrowia i profi- laktyki zdrowotnej napotykamy liczne perspektywy myślowe i wielość zakłada- nych celów. Twierdzenie to stało się niejako podstawą powstania niniejszej publikacji, do napisania której zaproszono interdyscyplinarne grono ekspertów. Podjęte tu rozważania należy traktować jako wstęp do dyskusji nad społecznymi, ekono- micznymi oraz medycznymi aspektami ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowot- nej, które z uwagi na postępujące przemiany cywilizacyjne w coraz szerszym zakresie determinują zarówno decyzje podejmowane w obszarze polityki pań- stwa, jak i indywidulanych wyborów pojedynczego człowieka. Ukazanie licz- nych perspektyw myślowych w zakresie ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej stało się podstawowym celem niniejszej publikacji. Strukturę pracy przyjęto w sposób celowy, chodziło bowiem o przedstawienie czytelni- kowi uwarunkowań cywilizacyjnych, konsekwencji ekonomicznych, metod zarządzania zdrowiem publicznym, w tym również duchowym, a także oparcie się na dobrych medycznych praktykach, zaleceniach i wdrażanych rozwiąza- niach. Rozdział I stanowi wprowadzenie do społeczno-ekonomicznych rozważań nad kwestią ochrony zdrowia i profilaktyki zdrowotnej. Autorem tej części pu- blikacji jest Ryszard Sadowski. Opracowanie stawia sobie za cel wskazanie wyzwań cywilizacyjnych skutkujących licznymi zagrożeniami dla kondycji człowieka. Jego punktem odniesienia jest myśl filozofującego biologa Konrada Lorenza (1903-1989), który w roku 1973, odbierając nagrodę Nobla z zakresu medycyny i fizjologii, wygłosił referat na temat wyzwań cywilizacyjnych za- grażających człowiekowi. Aby móc je wskazać Autor odwołuje się do definicji zdrowia, którą traktuje jako punkt odniesienia w ocenie zmieniających się wa- runków życia człowieka. Tak szeroko rozumiane pojęcie zdrowia pozwala 1 R. Gabryszak, Istota i przedmiot zdrowia publicznego oraz czynniki je determinujące, [w:] Profilaktyka zdrowotna w kształtowaniu zdrowia człowieka – wybrane aspekty, E. Dąbrowska, R. Gabryszak (red.), Mielno-Unieście 2016, s. 11-12.
  • 12. Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)12 wskazać na zasadnicze wyzwania przed jakimi stawał człowiek na przestrzeni swych dziejów. W rozdziale II Agnieszka Jakubowska przeanalizowała konsekwencje eko- nomiczne chorób przewlekłych w perspektywie krajów wysoko rozwiniętych. Choroby przewlekłe, tzw. cywilizacyjne, stanowią obecnie jeden z najwięk- szych problemów zdrowotnych społeczeństw państw wysoko rozwiniętych i krajów szybko rozwijających się. W Europie są one obecnie główną przyczyną umieralności i zachorowalności. Przewiduje się, że do 2030 roku stan ten będzie się nasilał, a jego głównych przyczyn upatrywać należy w procesie starzenia się populacji oraz wzmożeniu oddziaływania czynników ryzyka, takich jak nie- zdrowy styl życia oraz otyłość. Celem tej części publikacji była ocena skali obciążenia gospodarek krajów wysoko rozwiniętych konsekwencjami obser- wowanej „epidemii” chorób przewlekłych uwzględniając szeroką perspektywę kosztów społecznych i ekonomicznych. Wskazano w szczególności na wysokie ryzyko zachorowalności na te choroby w krajach o najwyższym poziomie do- chodu oraz określono poziom negatywnego odziaływania skutków zachorowań na efekty gospodarcze, wykorzystując szacunki Światowej Organizacji Zdro- wia. Jako kluczowe do oceny skali obciążenia gospodarek kosztami chorób przewlekłych wykorzystano wskaźniki określające liczbę utraconych – w wyni- ku przedwczesnej śmierci – lat życia, liczbę lat życia w niepełnosprawności oraz wskaźnik utraconej długości życia korygowanej niepełnosprawnością określający globalnie liczbę utraconych w następstwie określonej choroby, po- tencjalnie zdrowych, lat życia. W części końcowej zaprezentowano prognozy wzrostu obciążania gospodarek wysoko rozwiniętych skutkami głównych cho- rób przewlekłych. Rozważania dotyczące inwestycji w ochronę zdrowia zaprezentowano w dwóch kolejnych częściach publikacji. W rozdziale III Maria Klonowska- Matynia poruszyła to zagadnienie w kontekście przestrzennego zróżnicowania kapitału ludzkiego w Polsce, opierając się przy tym na definicjach ojca klasycz- nej ekonomii – Adama Smitha. W pierwszym okresie intensywnych badań nad kapitałem ludzkim utożsamiano go z edukacją formalną. W późniejszym okre- sie definicję tę rozszerzono m.in. o aspekt zdrowia fizycznego. Każdy człowiek rodzi się z odpowiednim zasobem kapitału zdrowia, który początkowo rośnie, a po przekroczeniu pewnego wieku ulega deprecjacji w procesie starzenia się. Jest częściowo określony przez uwarunkowania genetyczne, ale duży wpływ na jego wielkość i zmiany mają inwestycje w opiekę zdrowotną, zdrowy tryb ży- cia, aktywność fizyczna itp. Jednostki zdrowe uczą się efektywniej, ich rozwój fizyczny, emocjonalny, a także intelektualny jest lepszy w porównaniu do osób gorszego zdrowia. Konsekwencją odczuwanych dolegliwości zdrowotnych jest
  • 13. Wstęp 13 obniżona jakość i wydajność wykonywanej pracy oraz absencja chorobowa, która powoduje znaczne koszty. W rozdziale IV z kolei oszacowano poziom wdrażania funduszy strukturalnych w obszar ochrony zdrowia w Polsce. Autor- ki – Małgorzata Sikora-Gaca i Renata Gabryszak przeanalizowały lata 2007- 2013. Począwszy od 2004 roku Polska jest aktualnie beneficjentem trzeciej już perspektywy finansowej realizowanej w ramach budżetu Unii Europejskiej. Pierwszą realizowała w latach 2004-2006, drugą – 2007-2013. Trzecia perspek- tywa finansowa rozpoczęła się 1 stycznia 2014 r. i będzie trwała do 31 grudnia 2020 r. W latach 2007-2013 zakontraktowano do realizacji 113 782 projektów w 15 tematach priorytetowych. Celem tej części publikacji była weryfikacja projektów z obszaru ochrony zdrowia, które zostały zakwalifikowane do dofi- nansowania z funduszy strukturalnych w latach 2007-2013. Przedmiotem bada- nia objęto 1 473 przedsięwzięć zakontraktowanych do realizacji w latach 2007- 2013 w 16 województwach, w tym 68 projektów ogólnopolskich. Wszystkie zostały współfinansowane przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego i Europejski Fundusz Społeczny. W rozdziale V Kamila Radlińska dokonała weryfikacji zagadnienia związa- nego z edukacją zdrowotną na uczelniach wyższych w Polsce. Autorka wskaza- ła na jej wybrane formy, m.in. obowiązkowe godziny wychowania fizycznego czy fakultatywne zajęcia sportowe. Dokonała również analizy wyników badań przeprowadzonych w ramach Ogólnopolskiej Sieci Uczelni Wolnych od Uza- leżnień. Edukacja zdrowotna została przedstawiona jako dziedzina interdyscy- plinarna, rozpatrywana jako proces zmierzający do umożliwienia jednostkom podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia, za które odpowie- dzialność ponoszą wspólnie rodzina, system edukacyjny oraz społeczeństwo. Edukacja zdrowotna, aby była skuteczna powinna rozpocząć się możliwie jak najwcześniej i trwać przez całe życie. Działania w zakresie edukacji zdrowotnej powinny zatem przyjmować różne formy i być skierowane na różne grupy do- celowe. Rozdział VI i VII poświęcono rozważaniom filozoficznym. Józef Stec przedstawił kwestie dotyczące zdrowia duchowego jako elementu egzystencji człowieka. Celem tej części publikacji było ukierunkowanie myślenia na profi- laktykę zdrowotną w aspekcie zdrowia duchowego zmierzającego do utrzyma- nia wewnętrznego spokoju człowieka. Ten kierunek myślenia wyznacza wcze- śniejszą troskę nie tylko o zdrowie ciała, ale i zdrowie duszy, z podkreśleniem duchowości, jako integralnego elementu egzystencji osoby ludzkiej. Autor stwierdza również, że medycyna powinna oddziaływać pozytywnie na pełne zdrowie człowieka, zdrowie ciała i ducha, aby go uczynić zdrowym, zdolnym do pełnego rozwoju i społecznego działania. Józef Stec przedstawia czytelni-
  • 14. Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)14 kowi pogłębioną refleksję nad złożoną rzeczywistością troski o zdrowie ludzkie. Z kolei Zbigniew Werra w rozdziale VII odnosi się do spotkania i dialogu jako czynników kształtujących obszar zdrowia publicznego oraz bytu społecznego. Wskazuje na „zdrowie społeczne” obejmujące swym zakresem pojęciowym nie tylko stronę materialną społeczeństwa, ale również „obyczajowość”. W tym kontekście zdrowe społeczeństwo to takie, które potrafi w obszarach natury, obyczajów i rozumu kształtować swego rodzaju harmonię. Mówiąc o zdrowym społeczeństwie należy zwrócić uwagę na spotkanie i dialog. Wydaje się, że to w tych obszarach obecnie panuje najwięcej chaosu doprowadzającego do de- strukcji relacji społecznych, a tym samym do generowania czynników niepożą- danych, destabilizujących tak społeczeństwo, jak i jednostkę. Rozdział VII koń- czy rozważania ekonomiczno-społeczne dotyczące profilaktyki zdrowotnej i ochrony zdrowia. Kolejne pięć rozdziałów poświęconych zostało kwestiom odżywiania, dobrych praktyk na przykładzie Europejskiego Centrum Kontynen- cji oraz metodom diagnostycznym. Zakwalifikowano je do uwarunkowań me- dycznych profilaktyki zdrowotnej i ochrony zdrowia. W rozdziale VIII autorstwa Agnieszki Dojs omówiono kwestię odżywiania osób starszych ze szczególnym uwzględnieniem żywienia immunomodulacyj- nego. Wskazano w nim, że problem starzenia się współczesnych społeczeństw jest jednym z najczęściej analizowanych zagrożeń cywilizacyjnych, szczególnie ze względu na to, że w długim okresie czasu przynosi ogromne, nieodwracalne skutki zarówno socjalne, zdrowotne, jak i gospodarcze dla każdego kraju. Au- torka podkreśla wagę problemu socjalnej i ekonomicznej opieki nad osobami starszymi, kwestię wielochorobowości tej warstwy społecznej oraz pilną ko- nieczność opracowania zasad pozwalających na właściwe w tym zakresie funk- cjonowanie państwa. Podstawowym elementem wpływającym na zdrowie i jakość życia człowieka, tuż obok sposobu oraz warunków życia, staje się obecnie dieta. Z tego też powodu priorytetowym wydaje się być dobra znajo- mość zasad prawidłowego odżywiania, co w tej części publikacji zostaje szcze- gółowo omówione. Zauważono, że nawet niewielka zmiana sposobu żywienia może istotnie wpłynąć na zdrowie człowieka oraz opóźnienie procesu starzenia się. Dlatego też tak istotnym elementem edukacji społecznej, profilaktyki oraz opieki medycznej staje się propagowanie zmian w kulinarnej sferze życia, uwzględniając w szczególności wzrastający udział produktów o charakterze prozdrowotnym. Coraz ważniejszym aspektem staje się również wiedza na te- mat roli składników pokarmowych modulujących funkcje immunologiczne organizmu człowieka oraz mających istotny wpływ na jego zdrowie i życie. Rozdział IX jest kontynuacją rozważań dotyczących odżywiania. Sylwia Szczepaniak omawia problematykę mikrobiomu alergika, szukając odpowiedzi
  • 15. Wstęp 15 na pytanie czy jest to wróg czy sprzymierzeniec? Autorka wskazuje, że ciało człowieka jest domem ogromnej liczby mikroorganizmów, bez których nie jest w stanie funkcjonować prawidłowo. Ich ogół nazywamy Mikrobiomem. Mikro- organizmy zasiedlają wszelkie powierzchnie i obszary naszego ciała, które mają kontakt ze środowiskiem zewnętrznym. Najwięcej gatunków rezyduje na skórze i w jelitach, ale zamieszkują one także układ moczowo-płciowy, jamę ustną, nos, uszy, a nawet płuca. Wzrost zainteresowania ludzkim mikrobiomem po- cząwszy od roku 2008, kiedy to powstało konsorcjum Human Micro- biom Project, doprowadził do odkrycia wielu powiązań między zasiedlającymi nas bakteriami a stanem naszego zdrowia. Niniejsza publikacja ma charakter przeglądowy, a jego celem było ukazanie korelacji pomiędzy stanem mikro- biomów ludzkich, zwłaszcza jelitowego i skórnego, a występowaniem tzw. chorób cywilizacyjnych przebiegających z przewlekłym stanem zapalnym. Do- kładniej zostało to pokazane na przykładzie alergii IgE zależnych (atopowych). W rozdziale X Andrzej Przybyła opisuje zastosowanie medycyny rehabili- tacyjnej jako przykład dobrej praktyki w zakresie ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej. Autor wskazuje, że obecnie na świecie dziedzina ta przeżywa prawdziwy naukowy renesans. Z jednej strony związane jest to z procesem de- mograficznym zachodzącym w Europie – starzenie się społeczeństw, a z drugiej – z wynikami badań klinicznych, które udowadniają niezaprzeczalny pozytyw- ny wpływ rehabilitacji celowej i medycyny fizykalnej na zdrowie fizyczne i psychiczne pacjentów, stanowiąc integralną część procesu leczenia. W opra- cowaniu scharakteryzowano pierwszy w Polsce stacjonarny ośrodek rehabilita- cji urologicznej – Europejskie Centrum Kontynencji, który uruchomiono w Instytucie Zdrowia Sofra w Karpaczu. Jest to pionierski projekt w zakresie profilaktyki zdrowotnej w Polsce. Zainicjowano go z myślą o rosnących potrze- bach pacjentów w naszym kraju w zakresie zapewnienia opieki zdrowotnej zgodnej z europejskimi standardami. Dotychczas pacjenci z dolegliwościami urologicznymi nie mieli w Polsce możliwości specjalistycznej stacjonarnej opieki w ramach rehabilitacji urologicznej. Dotyczy to zarówno pacjentów po zabiegach, jak również kobiet i mężczyzn borykających się z różnymi dolegli- wościami urologicznymi, niezależnie od wieku. Bogactwo tego rozdziału, jak i dwóch kolejnych stanowią, prezentacje graficzne w postaci zdjęć i wykresów w większości stanowiących efekt badań własnych. W rozdziale 11 Ryszard Krzyminiewski podejmuje bardzo istotną kwestię diagnostyki w profilaktyce chorób serca. Autor wskazuje, że obecnie w Polsce ponad 50% zgonów spowodowanych jest chorobami układu krążenia. Z tego też powodu ich profilaktyka jest tak istotna w zapobieganiu nie tylko zgonom, ale także ograniczeniom w życiu zawodowym spowodowanym przebytym zawa-
  • 16. Renata Gabryszak, Agnieszka Jakubowska (red.)16 łem, chronicznymi zmianami chorobowymi serca, miażdżycą układu krwiono- śnego itd. W tej części publikacji podkreślono, że profilaktykę należy rozumieć nie tylko jako prowadzenie tzw. zdrowego trybu życia, stosowanie odpowied- niej diety czy odpowiedniej dawki ćwiczeń fizycznych, ale także jako okresowe dokonywanie oceny swojego zdrowia a w szczególności stanu układu krążenia. Niestety nieinwazyjne metody diagnostyczne stosowane w diagnostyce kardio- logicznej mają ograniczoną skuteczność wykrywania stanów przedzawałowych (niedokrwiennych) mięśnia sercowego, kontrolowania skuteczności zażywa- nych leków i procesu leczenia. Zaprezentowana w rozdziale 11 metoda zaawan- sowanej analizy numerycznej zapisów elektrokardiograficznych tzw. NURSE- ECG, pozwala wykrywać nawet niewielkie zmiany w pracy mięśnia sercowego niewidoczne w standardowych zapisach EKG. Tym samym umożliwia wczesne wykrycie niekorzystnych procesów i zagrożeń w stanie naszego zdrowia oraz kontrolowanie skuteczności podejmowanych działań prozdrowotnych m.in. stosowanej diety, przyjmowanych leków. Również do chorób układu krążenia jako do poważnych problemów współczesnej cywilizacji odnosi się Bernadeta Dobosz w rozdziale 12. Autorka proponuje, aby obok omówionej już wcześniej metody NURSE-ECG, w profilaktyce zdrowotnej wykorzystywać pulsoksyme- trię wysokiej rozdzielczości sygnałowej. Metoda ta może być bardzo przydatna we wczesnym wykrywaniu zaburzeń w układzie krążenia i oddechowym, trud- no wykrywalnych standardowymi nieinwazyjnymi badaniami medycznymi. Dodatkową zaletą tej metody może być jej wykorzystanie w trybie telemedycz- nym. Celem tej części publikacji było przedstawienie tej metody wraz z przy- kładami jej zastosowania. Podsumowaniem wszystkich przeprowadzonych analiz jest rozdział XIII, w którym zebrane grono ekspertów określiło interdyscyplinarny charakter przedmiotu badań niniejszej pracy pod redakcją – ochrony zdrowia i profilakty- ki zdrowotnej. Problematyka, której poświęcono niniejsze opracowanie daleka jest od wy- czerpania. Stanowi bowiem ono, jak już zaznaczono, wstęp do dyskusji nad społecznymi, ekonomicznymi i medycznymi aspektami ochrony zdrowia i pro- filaktyki zdrowotnej. Autorzy rozdziałów są zdania, iż wielość zagadnień przedstawionych czytelnikowi pozwoli scharakteryzować istotę problemu, a także zachęci do dalszych procesów badawczych w tym zakresie. Renata Gabryszak Agnieszka Jakubowska
  • 17. Ryszard F. Sadowski ROZWÓJ CYWILIZACYJNY WYZWANIEM DLA KONDYCJI CZŁOWIEKA Wprowadzenie Opracowanie niniejsze stawia sobie za cel wskazanie wyzwań cywilizacyjnych skutkujących licznymi zagrożeniami dla kondycji człowieka. Punktem odnie- sienia tego opracowania jest myśl filozofującego biologa Konrada Lorenza (1903-1989), który w roku 1973, odbierając nagrodę Nobla z zakresu medycyny i fizjologii, wygłosił referat na temat wyzwań cywilizacyjnych zagrażających człowiekowi. Z perspektywy ponad czterdziestu lat można stwierdzić, że życie potwierdziło trafność postawionej przez niego diagnozy. Konrad Lorenz stoi na stanowisku, że człowiekowi grozi destrukcja jego człowieczeństwa. Destrukcja ta przejawia się w zakłóceniu biologicznej, psy- chicznej i duchowej równowagi w człowieku, którego rozumie on jako byt trój- elementowy, czyli złożony z ciała, psychiki (duszy) i ducha wyrażającego się w kulturze. Zasadniczą przyczyną tej destrukcji jest – jego zdaniem – nierów- nomierny przebieg ewolucji człowieka. Uczestniczą w niej bowiem „procesy dwóch rodzajów, które wprawdzie toczą się w bardzo różnych tempach, ale są ściśle powiązane wzajemnym oddziaływaniem: powolny proces ewolucyjny i wielokrotnie szybszy rozwój kulturowy”1 . Powoduje to, że człowiek doświad- cza wewnętrznego rozdarcia, które gwałtownie poszerza się wraz ze wzrostem tempa rozwoju kultury2 . Wprawdzie człowiek jest istotą, która niezwykle szybko i łatwo dostosowu- je się do zmian, jednak jego organizm ma określone ograniczenia. Ewolucyjna historia człowieka nie przygotowała go bowiem do stylu życia obowiązującego obecnie w krajach rozwiniętych. Wraz z kolejnymi rewolucjami cywilizacyj- nymi coraz wyraźniej uwidacznia się niebezpieczne zjawisko zróżnicowania tempa rozwoju człowieka na poziomie ewolucji biologicznej i kulturowej. Ewo- 1 K. Lorenz, Odwrotna strona zwierciadła, Warszawa 1977, s. 296. 2 Por. Z. Łepko, Etologiczna teoria destrukcji człowieczeństwa, [w:] Człowiek w czasie i przestrzeni. Księga pamiątkowa z okazji 70. rocznicy urodzin księdza profesora Ber- narda Hałaczka, J. Tomczyk, A. Abdank-Kozubski (red.), Warszawa 2006, s. 77; por. także R.F. Sadowski, Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej, Warszawa 2015, s. 203.
  • 18. Ryszard F. Sadowski18 lucja biologiczna nie jest już w stanie nadążyć za zmieniającymi się w zawrot- nym tempie warunkami życia człowieka, przystosowując do nich jego orga- nizm. To „rozejście się” w człowieku tempa ewolucji biologicznej i kulturowej stało się powodem nowych, dramatycznych zagrożeń, przed jakimi stanęła ludzkość. Nie chodzi tu jedynie o zagrożenie jego zdrowia fizycznego czy psy- chicznego, ale o coś, co Franz M. Wuketits określa jako „wykorzenienie duszy” lub „utratę tożsamości”3 . Wyzwania, przed jakimi staje człowiek, pojawiają się stopniowo, z różnym natężeniem wraz z kolejnymi rewolucjami cywilizacyjnymi. W dzie- jach człowieka dokonało się kilka takich rewolucji, najważniejsze spośród nich to rewolucja neolityczna, rewolucja przemysłowa i rewolucja informacyjna. Niezależnie od dzielących te rewolucje różnic pod względem ich genezy oraz wywołanych przez nie skutków, wszystkie one zgodnie prowadzą do stałego wzrostu czterech ważnych czynników kształtujących cywilizację: wzrostu po- pulacji ludzkiej, wzrostu gęstości zaludnienia, wzrostu tempa życia i osłabienia relacji międzyosobowych. Wszystkie one mają zaś bezpośredni wpływ na styl życia człowieka, jego zdrowie i samopoczucie. Aby móc wskazać wyzwania, przed jakimi staje człowiek na poszczegól- nych etapach rozwoju cywilizacyjnego, należy odwołać się do definicji zdro- wia, która będzie punktem odniesienia w ocenie zmieniających się warunków życia człowieka. Preambuła Konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia z roku 1946 definiuje zdrowie jako stan pełnego fizycznego, umysłowego i społeczne- go dobrostanu, a nie tylko całkowity brak choroby czy niepełnosprawności4 . W ostatnich latach WHO uzupełniła tę definicję, podkreślając wpływ, jaki wy- wierają na zdrowie czynniki społeczne oraz wskazała na znaczenie wymiaru duchowego dla dobrostanu człowieka5 . Tak szeroko rozumiane pojęcie zdrowia pozwala wskazać zasadnicze wy- zwania, przed jakimi stawał człowiek na przestrzeni swych dziejów. Ze wzglę- du na obszerność zagadnienia opracowanie niniejsze jedynie hasłowo wskaże wyzwania będące konsekwencją rewolucji neolitycznej i rewolucji przemysło- 3 Por. F.M. Wuketits, Zivilisation in der Sackgasse: Plädoyer für eine artgerechte Men- schenhaltung, Murnau 2012, s. 10. 4 Por. WHO, Constitution of The World Health Organization, www.who.int/ governance/eb/who_constitution_en.pdf [7.09.2016]. 5 Por. WHO, Closing the Gap in a Generation. Health Equity Through Action on the Social Determinants of Health, Geneva 2008, s. 1, http://apps.who.int/ iris/bitstream/10665/43943/1/9789241563703_eng.pdf [7.09.2016]; por. także WHO, Spirituality and Health: an Initial Proposal to Incorporate Spiritual Health in Health Impact Assessment, www.who.int/hia/examples/overview/whohia203/en/ [7.09.2016].
  • 19. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 19 wej, skupi się natomiast na wyzwaniach współczesnych. Właściwa analiza tych wyzwań może bowiem dopomóc ludzkości w oddaleniu grożących jej niebez- pieczeństw. Wyzwania związane z rewolucją neolityczną Rewolucja neolityczna to jedna z najważniejszych zmian cywilizacyjnych w dziejach ludzkości polegająca na przejściu od życia w społecznościach zbie- racko-łowieckich do życia w społecznościach rolniczych i pasterskich oraz na przyjęciu osiadłego trybu życia6 . Proces ten przebiegał w różnym tempie w różnych regionach świata. Przyjmuje się, że zasadnicza część ludzkiej popu- lacji przeszła przez ten proces pomiędzy 10 a 5 tys. lat temu7 . Rewolucja neoli- tyczna była konsekwencją przejścia od zbierania żywności, jak robiły to społeczności przed-agrarne, do produkcji żywności, którą obserwujemy w społecznościach rolniczych. Wraz ze zmianą sposobu pozyskiwania żywności dokonały się inne zmiany charakterystyczne dla rewolucji neolitycznej: osiadły tryb życia, uprawa roślin, hodowla zwierząt, wzrost populacji ludzkiej, użycie narzędzi kamiennych, wynalezienie ceramiki, powstanie nowych typów organi- zacji społecznej oraz jej hierarchizacja, a także rozwój rzemiosła i handlu. Oceniając zmiany, jakie zaszły w sposobie życia człowieka w wyniku rewolucji neolitycznej z perspektywy wyzwań dla kondycji człowieka, należy stwierdzić, że nie były one zbyt istotne. Przynajmniej początkowo życie rolników nie było wcale łatwiejsze od życia łowców-zbieraczy. Wbrew obowiązującym stereoty- pom społeczności zbieracko-łowieckie były zwykle stosunkowo dobrze odży- wione i jedynie w niewielkim stopniu cierpiały z powodu chorób. Współczesne badania potwierdzają, że w okresie przejścia od zbierania żywności do jej pro- dukcji na terenach zamieszkiwanych zarówno przez rolników, jak i łowców- zbieraczy, ci ostatni cieszyli się znacząco lepszym zdrowiem8 . Jedną z najbardziej podstawowych konsekwencji rewolucji neolitycznej by- ła eksplozja demograficzna. Zmiana stylu życia spowodowała, że kobiety ze społeczności rolniczych były w stanie rodzić i skutecznie wychowywać dzieci w odstępach dwuletnich, podczas gdy w społecznościach łowców-zbieraczy było to możliwe w odstępach czteroletnich. Udomowienie roślin i zwierząt stało 6 Por. J.P. Bocquet-Appel, When the World’s Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition, ,,Science” 2011, nr 333 (6042), s. 560-561. 7 Por. J.L. Weisdorf, From foraging to farming: Explaining the Neolithic revolution, ,,Journal of Economic Surveys” 2005, t. 19, nr 4, s. 561. 8 Por. M.N. Cohen, G. Armelagos, Paleopathology at the origins of agriculture, [w:] Paleopathology at the Origins of Agriculture, M.N. Cohen, G. Armelagos (red.), Orlando 1984, s. 585-602.
  • 20. Ryszard F. Sadowski20 się przyczyną nadwyżki żywności, dzięki której populacja mogła systematycz- nie rosnąć9 . Historyczne dane na temat wzrostu populacji ludzkiej wskazują, że przyrost liczby ludności jest powiązany ze zmianami cywilizacyjnymi, które bezpośred- nio wpływały na ilość produkowanej żywności, umożliwiając wyżywienie większej liczby osób. Dane na temat wielkości populacji ludzkiej na przestrzeni dziejów prezentuje poniższa tabela10 . Tabela 1. Wielkość populacji ludzkiej na przestrzeni dziejów Data Najniższe szacunki liczby ludności Najwyższe szacunki liczby ludności 300 tys. p.n.e. 1 mln 8000 p.n.e. 1 mln 10 mln 5000 p.n.e. 5 mln 20 mln 2000 p.n.e. 27 mln 1000 p.n.e. 50 mln 1 rok n.e. 170 mln 400 mln 500 n.e. 190 mln 206 mln 1000 n.e. 254 mln 345 mln 1500 n.e. 425 mln 540 mln 1750 n.e. 629 mln 961 mln 1850 n.e. 1,128 mld 1,402 mld 1950 n.e. 2,400 mld 2,558 mld 1999 n.e. 6,0 mld 2016 n.e. 7,3 mld Źródło: opracowanie własne na podstawie United States Census Bureau, World Popula- tion: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/ international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]; E.S. Deevey, The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203, s. 194-204; United States Census Bu- reau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016]. 9 Por. J. Diamond, Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, New York 1997, s. 89. 10 United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]; dane dotyczące okresu 300 tys. lat temu pochodzą z E.S. Deevey, The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203, s. 194-204; natomiast dane za rok 2016 z witryny United States Census Bureau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016].
  • 21. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 21 Eksplozja demograficzna zapoczątkowana rewolucją neolityczną oprócz skutków, które pozytywnie wpłynęły na życie człowieka, przyniosła także nie- znane dotychczas zagrożenia, m.in. tzw. crowd diseases. Choroby te były bez- pośrednią konsekwencją niskiego poziomu higieny oraz zamieszkiwania w gęsto zaludnionych społecznościach osiadłych, w których ludzie mieszkali w bezpośredniej bliskości udomowionych zwierząt. Czynniki te spowodowały powstanie chorób odzwierzęcych, które nie występowały w społecznościach zbieracko-łowieckich. Do najniebezpieczniejszych spośród nich należały: gry- pa, ospa prawdziwa i odra. Ponadto większa gęstość zaludnienia i kontakty handlowe sprzyjały łatwemu przenoszeniu się chorób, które stanowiły poważne zagrożenie dla całych społeczności11 . Opublikowany w 1999 roku przez ONZ raport na temat głównych powodów śmiertelności w różnych typach społeczno- ści ludzkich potwierdza tę tezę. Wyniki tego raportu nie pozostawiają wątpli- wości, że rozwój cywilizacyjny istotnie wpływa na przyczyny zgonów12 . Rysunek 1. Powody śmiertelności a typy społeczności ludzkich Źródło: opracowanie własne na podstawie United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mortality: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999, s. 55. 11 Por. A. Karlen, Man and Microbes: Disease and Plagues in History and Modern Times, New York 1996, s. 38; por. także J. Diamond, Guns, Germs and Steel… dz. cyt., s. 20-21. 12 Por. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mortali- ty: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999, s. 55.
  • 22. Ryszard F. Sadowski22 Analizując sytuację ludzi żyjących w społecznościach ludzkich przed i po rewolucji neolitycznej, wydaje się, że największym wyzwaniem dla przedstawi- cieli społeczności agrarnych były problemy dotyczące ich kondycji fizycznej. Zmiany cywilizacyjne, przynajmniej w początkowym okresie rozwoju rolnic- twa, spowodowały zubożenie różnorodności spożywanych pokarmów w stosunku do pożywienia grup zbieracko-łowieckich. Zaś zamieszkiwanie w stłoczonych osiedlach i bliski kontakt z udomowionymi zwierzętami przy jednoczesnym niskim poziomie higieny stanowiły duże zagrożenie zachorowań na odzwierzęce choroby zakaźne, na które ówczesny człowiek nie był odporny. Wydaje się natomiast, że konsekwencje osiadłego i rolniczego stylu życia raczej pozytywnie wpłynęły na zdrowie psychiczne i społeczne człowieka. Osady te nie były bowiem na tyle liczne, by dawać człowiekowi poczucie wyobcowania i anonimowości. Pomagało to mieszkańcom tych osad właściwie rozwijać więzi emocjonalne i relacje międzyludzkie. Zaś wyłonienie się nowych, wyspecjali- zowanych grup społecznych zajmujących się określonymi zadaniami wpłynęło na rozwój nowych narzędzi i technologii, które stymulowały rozwój intelektu- alny mieszkańców osiedli rolniczych. O stosunkowo niewielkim wpływie zmian wywołanych rewolucją neoli- tyczną na kondycję człowieka świadczą badania dotyczące średniej wieku człowieka na poszczególnych etapach rozwoju cywilizacyjnego. Poniższy wy- kres prezentuje wyniki badań, które nie wskazują na istotne zmiany średniej długości życia człowieka w okresie ostatnich 100 tys. lat, zmiany takie obser- wujemy dopiero ok. roku 180013 . 13 C.E. Finch, Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phases in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, s. 10, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016].
  • 23. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 23 Rysunek 2. Zmiany w średniej długości życia człowieka Źródło: C.E. Finch, Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phas- es in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, s. 10, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016]. Wyzwania związane z rewolucją przemysłową Powszechnie przyjmuje się, że pierwsza rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Wielkiej Brytanii. Twórca terminu „rewolucja przemysłowa” Arnold Toyn- bee stał na stanowisku, że rewolucja ta rozpoczęła się spontanicznie ok. roku 1760. Radykalne zmiany cywilizacyjne zainicjowane w Wielkiej Brytanii stop- niowo zaczęły występować winnych krajach. Rewolucja przemysłowa nie prze- biegała wszędzie w ten sam sposób, jednak najczęściej towarzyszyły jej podob- ne zmiany. Czynnikiem charakterystycznym dla rewolucji przemysłowej było zastąpienie produkcji ręcznej przez produkcję maszynową dzięki wykorzystaniu energii wodnej i maszyn parowych. Wszystkie te wzajemnie powiązane zmiany zachodząc jednocześnie, konstytuują rewolucję przemysłową, która zawsze pociąga za sobą wzrost populacji oraz produkcji dóbr i usług. Do najważniej- szych zmian leżących u podstaw rewolucji przemysłowej zwykle zalicza się14 :  powszechne i systematyczne stosowanie nowożytnej nauki i wiedzy do- świadczalnej do procesu produkcji;  specjalizacja działań ekonomicznych nastawiona bardziej na produkcję na rzecz rynku krajowego i międzynarodowego niż na rzecz rodziny czy lokalnego rynku zbytu;  przemieszczanie się ludności ze społeczności wiejskich do miast; 14 Por. P.M. Deane, The First Industrial Revolution, New York 1979, s. 1-2.
  • 24. Ryszard F. Sadowski24  zwiększanie załóg produkcyjnych, które przestały być już grupami ro- dzinnymi;  przejście od produkcji podstawowych produktów na rzecz produkcji dóbr przemysłowych i usług;  wyłonienie się nowych klas społecznych. Powszechnie przyjmuje się, że w wyniku rewolucji przemysłowej po raz pierwszy w historii ludzkości zaczął się systematycznie podnosić standard życia nie tylko wybranych grup społecznych, ale całych społeczeństw. Proces ten nie rozpoczął się jednak wraz z początkiem rewolucji przemysłowej. Warunki ów- czesnego życia diametralnie odbiegały bowiem od współczesnych standardów. Sytuacja w tym względzie zaczęła się stopniowo poprawiać na przełomie XIX i XX wieku15 . Wpływ na powszechną poprawę warunków życia miały zmiany, jakie za- szły w wyniku tzw. drugiej rewolucji przemysłowej, która nastąpiła w Wielkiej Brytanii w latach 1840-1870. Dzięki wykorzystaniu energii parowej w przemy- śle i transporcie nastąpił dynamiczny postęp technologiczny i ekonomiczny, który wpłynął na polepszenie warunków życia. Pozytywne zmiany były też konsekwencją licznych wynalazków, które zrewolucjonizowały ówczesny przemysł i życie gospodarstw domowych. Najbardziej przyczyniło się do tego wynalezienie maszyny parowej, telegrafu, fotografii, gumy, lokomotywy paro- wej, parowca, pieca martenowskiego, maszyny przędzalniczej, roweru, tworzyw sztucznych, maszyny do pisania, telefonu, silnika spalinowego, fonografu, sa- mochodu, żarówki, turbiny parowej, zmywarki do naczyń, lodówki, pasteryza- cji, dętki do koła, telefonu, aspiryny i radia16 . Po pierwszym etapie rewolucji przemysłowej, określanym często jako bez- względny kapitalizm, gdzie warunki życia robotników były wręcz nieludzkie, następowała stopniowa ich poprawa. Dobrze ilustruje to śmiertelność niemow- ląt w społeczeństwie brytyjskim tego okresu. Dane na temat śmiertelności nie- mowląt w Londynie w XVIII i XIX wieku wyraźnie wskazują, że początek rewolucji przemysłowej spowodował wzrost śmiertelności, który obniżył się dopiero w dalszym jej etapie. W roku 1700 na 1000 urodzonych w Londynie dzieci umierało 40, zaś w roku 1750 z tysiąca umierało już 50 niemowląt. Sytu- acja zaczęła się poprawiać wyraźnie po roku 1775. W roku 1801 na 1000 uro- 15 Por. Ch.H. Feinstein, Pessimism perpetuated: real wages and the standard of living in Britain during and after the industrial revolution, ,,Journal of Economic History” 1998, nr 58, s. 625-658. 16 Por. S. Van Dulken, Inventing the 19th century: 100 inventions that shaped the Victo- rian Age from aspirin to the Zeppelin, New York 2006, s. vi.
  • 25. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 25 dzonych w Londynie niemowląt umarło 29, a w roku 1811 już tylko 26. Tak więc w Londynie w okresie pomiędzy 1750 a 1811 o połowę zmniejszyła się śmiertelność niemowląt17 . W okresie ok. 200 lat trwania rewolucji przemysłowej populacja ludzkości podwoiła się. Było to związane głównie ze wzrostem produkcji żywności, po- stępem medycyny i polepszeniem warunków sanitarnych. Wzrost produkcji żywności był konsekwencją podniesienia wydajności plonów, to zaś wynikało z upowszechnienia się nowych technik agrarnych, a przede wszystkim częstsze- go stosowania płodozmianu, nawożenia i systemów irygacyjnych18 . Do poprawienia stanu zdrowia przyczyniło się wynalezienie szczepionek. Pierwszą szczepionkę przeciw ospie prawdziwej zastosowano już w roku 1796, zaś do roku 1840 szczepienia stały się w Wielkiej Brytanii powszechne. Waż- nym czynnikiem, który wpłynął na zdrowotność był rozwój techniki medycznej i odkrycia Ludwika Pasteura, który zbadał rolę drobnoustrojów w przenoszeniu chorób oraz wskazał sposoby ich zwalczania19 . Poprawa warunków sanitarnych także znacząco przyczyniła się do polep- szenia stanu zdrowia. Odkryto w tym czasie, że cholera szerzy się głównie po- przez zanieczyszczoną wodę. Upowszechnienie gotowania wody przed spoży- ciem znacznie ograniczyło występowanie ognisk tej choroby. Pomogły w tym także ustawy brytyjskiego parlamentu z lat 1848 i 1875, które m.in. nakładały na rząd odpowiedzialność za warunki sanitarne i nadzór nad kanalizacją. Opra- cowano w tym czasie także tańszą technologię produkcji mydła, które stało się dzięki temu produktem powszechnego użycia i znacząco wpłynęło na podnie- sienie poziomu higieny20 . Wskazując na wyzwania cywilizacyjne, wobec których człowiek stawał w okresie rewolucji przemysłowej, należy podkreślić silne rozwarstwienie spo- łeczne i wykształcenie się klasy robotniczej. Ona to bowiem stawała wobec największych wyzwań cywilizacyjnych. Przynajmniej w początkowym okresie rewolucji przemysłowej robotnicy byli zmuszeni do życia w zatłoczonych mia- stach o niskim standardzie sanitarnym w niewyobrażalnych warunkach pracy. Niskie dochody zmuszały rodziców do wysyłania dzieci do ciężkiej pracy w fabrykach i kopalniach. Charakter wykonywanej pracy nie wymagał wy- 17 Por. M.C. Buer, Health, Wealth and Population in the Early Days of the Industrial Revolution, Hoboken 2013, s. 31. 18 Por. L.L. Turner, Did the Industrial Revolution Affect Human Population Size?, ,,Synonym.com”, http://classroom.synonym.com/did-industrial-revolution-affect-human -population-size-7995.html [9.09.2016]. 19 Por. tamże. 20 Por. tamże.
  • 26. Ryszard F. Sadowski26 kształcenia, w związku z tym niepiśmienne dzieci mogły wykonywać takie same prace jak dorośli. Sytuację tę potwierdzają badania, które wskazują na drastyczny wzrost analfabetyzmu w Anglii w latach 1780-182021 . Przeciążenie pracą i brak odpowiednich standardów bezpieczeństwa były przyczyną licznych chorób i wypadków przy pracy. Praca robotników w fabrykach miała zupełnie inny charakter niż praca rol- ników czy pracowników manufaktur w okresie poprzedzającym rewolucję przemysłową. Członkowie rodzin robotniczych w XVIII i XIX wieku przez długi okres dnia pracowali z dala od siebie, a wracając wyczerpani do swych domów nie byli w stanie właściwie budować relacji międzyludzkich. Było to konsekwencją braku odpoczynku i regeneracji sił oraz braku warunków do prowadzenia normalnego życia rodzinnego i społecznego. Nieustanna walka o przetrwanie determinowała wszystkie aspekty ich życia. Narastała też atomi- zacja społeczeństwa, spowodowana konkurencją o uzyskanie lub utrzymanie pracy. Wszystko to sprawiało, że zarówno fizyczna, jak i psychiczna oraz du- chowa kondycja ludzi w tym okresie była narażona na wiele groźnych zjawisk. Wpływ na warunki życia ludzi miało także zanieczyszczenie środowiska natu- ralnego na skalę niespotykaną wcześniej w historii ludzkości. Wszystko to po- wodowało, że warunki życia ludzi w okresie rewolucji przemysłowej były wy- jątkowo trudne. Wraz z upowszechnianiem się zdobyczy nauki i techniki oraz wprowadze- niem praw pracowniczych sytuacja ta zaczęła się jednak poprawiać. Potwier- dzeniem takiego stanu rzeczy jest wzrost średniej długości życia ludzi w Anglii. Dane przedstawione na poniższym wykresie wyraźnie wskazują na obniżenie tej średniej wraz z zapoczątkowaniem rewolucji przemysłowej oraz stopniowe wydłużanie życia mieszkańców Anglii. Wykres dotyczy średniej długości życia mieszkańców zurbanizowanych regionów Anglii w latach 1560-188022 . 21 Por. M. Sanderson, Literacy and social mobility in the industrial revolution in Eng- land, ,,Past & Present” 1972, nr 56, s. 75. 22 O. Galor, O. Moav, Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper 4.11.2010, s. 4, http://sticerd.lse.ac.uk/seminarpapers/ dg09102006.pdf [9.09.2016].
  • 27. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 27 Wykres 1. Średnia długość życia mieszkańców zurbanizowanych regionów Anglii w latach 1560-1880 Źródło: O. Galor, O. Moav, Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper 4.11.2010, s. 4, http://sticerd.lse.ac.uk/seminarpapers/ dg09102006.pdf [9.09.2016]. Wyzwania związane z rewolucją informacyjną Etap rozwoju cywilizacyjnego, który nastąpił po rewolucji przemysłowej na Zachodzie zwykło się nazywać rewolucją informacyjną23 , zaś w krajach bloku wschodniego rewolucją naukowo-techniczną24 . Niezależnie od przyjętej termi- nologii można stwierdzić, że obecny etap rozwoju cywilizacyjnego rozpoczął się w połowie XX wieku i trwa do dziś. Najbardziej charakterystycznymi jego cechami są:  wykorzystanie nowych źródeł energii, zwłaszcza energii jądrowej;  komputeryzacja;  automatyzacja procesów produkcyjnych;  dynamiczny rozwój telekomunikacji i transportu;  zastosowanie materiałów syntetycznych. Rewolucja informacyjna wywarła wpływ na znaczną część ludzkości. Nie- mal wszyscy słuchamy bowiem radia, oglądamy telewizję, korzystamy z trans- portu lotniczego, surfujemy w Internecie czy rozmawiamy przez telefony ko- 23 Por. Y. Veneris, Modelling the transition from the industrial to the informational revolution, ,,Environment and Planning A” 1990, tom 22, nr 3, s. 399-416. 24 Por. H. Steiner, J.D. Bernal, J.D. Bernal’s The social function of science, 1939-1989, Berlin 1989, s. 74.
  • 28. Ryszard F. Sadowski28 mórkowe25 . Według danych Internet World Stats na dzień 30 czerwca 2016 r. aż 49,2% ludzkości używało Internetu26 , a 62,9% mieszkańców naszej planety używało w roku 2016 telefonów komórkowych27 . Zmiany, jakie zaszły w życiu przeciętnego mieszkańca państw rozwiniętych w wyniku rewolucji informacyjnej dotyczą całego obszaru jego aktywności. Ze względu na zasadniczy temat niniejszego opracowania zostaną przedstawione tu jedynie te zmiany, które stanowią największe wyzwania dla kondycji współcze- snego człowieka, należą do nich:  wzrost populacji i proces urbanizacji;  mobilność związana z poszukiwaniem pracy;  zwiększenie tempa życia i dyspozycyjność zawodowa;  wpływ technologii na nowy kształt relacji międzyludzkich;  wirtualizacja życia. 1. Wyzwania związane ze wzrostem populacji i procesem urbanizacji W okresie rewolucji informacyjnej nastąpił dalszy gwałtowny wzrost ludz- kiej populacji z 2,4 mld w roku 1950 do 7,3 mld w roku 201628 . Średnia gęstość ludzkiej populacji systematycznie rośnie. Według raportu ONZ z roku 2010 wynosiła ona odpowiednio: 18,6 osób na km2 w roku 1950; 29,9 – w roku 1975; 45 – w roku 2000; oraz 50,8 w roku 201029 . Dla porównania na krótko przed wynalezieniem rolnictwa, średnia gęstość zaludnienia kształtowała się na po- ziomie 0,115 osoby na kilometr kwadratowy30 . Ponadto dokonała się istotna zmiana struktury zaludnienia. Systematycznie postępuje bowiem proces urbanizacji, tzn. rośnie odsetek populacji ludzkiej, która zamieszkuje miasta. Badania przedstawione przez ONZ wskazują, że 25 Por. K.J. Gergen, Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, War- szawa 2009, s. 84. 26 Por. Internet World Stats, Internet Usage Statistics, www.internetworldstats.com/ stats.htm [10.09.2016]. 27 Por. The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popula- tion worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone- user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]. 28 Por. United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_history.php [7.09.2016]. 29 Por. Department of Economic and Social Affairs, World Population Prospects: The 2012 Revision, http://esa.un.org/wpp/Excel-Data/population.htm [16.11.2013]. 30 Por. I.G. Simmons, Changing the Face of the Earth. Culture, Environment, History, Cambridge 1990, s. 81.
  • 29. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 29 w roku 2008 po raz pierwszy w dziejach człowieka połowa ludzkiej populacji zamieszkiwała miasta, zaś według prognoz w roku 2030 mieszkańcy miast będą stanowić aż 82% ludzkości31 . Poniższa tabela prezentuje dane przedstawione przez The Statistics Portal na temat struktury zaludnienia w zależności od kon- tynentu32 . Tabela 2. Struktura zaludnienia w zależności od kontynentu Źródło: The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popu- lation worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone- user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]; por. także I.G. Simmons, Global Environ- mental History 10,000 BC to AD 2000, Edinburgh 2008, s. 132. Średnie zaludnienia poszczególnych kontynentów nie przedstawiają jednak pełnego obrazu sytuacji. Na każdym kontynencie są bowiem regiony, które są niemal całkowicie wyludnione lub słabo zaludnione, są też regiony, których gęstość zaludnienia jest bardzo wysoka. Zjawisko to dobrze ilustruje rozkład zaludnienia Azji, której średnia gęstość zaludnienia wynosi zaledwie 48 osób/km2 , podczas gdy duże jej obszary cechują się ogromną gęstością zalud- nienia. Poniższa mapa prezentuje najgęściej zaludnione obszary naszej plane- ty33 . 31 Por. UNEPA, State of the World Population 2007, www.unfpa.org/swp/2007/english/ introduction.html [19.11.2013]. 32 The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the population worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/mobile-phone-user- penetration-worldwide/ [10.09.2016]; por. także I.G. Simmons, Global Environmental History 10,000 BC to AD 2000, Edinburgh 2008, s. 132. 33 NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Fu- ture Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016].
  • 30. Ryszard F. Sadowski30 Mapa 1. Najgęściej zaludnione obszary Ziemi Źródło: NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Future Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016]. Osobnym tematem jest gęstość zaludnienia w wielkich miastach. Dane z roku 2007 dostarczone przez City Mayors Statistics podają listę 150 najgęściej zaludnionych miast świata. Poniższa tabela prezentuje dane dotyczące wybra- nych miast w celu zilustrowania warunków, w jakich żyje znaczna część ludz- kiej populacji34 . Tabela 3. Liczba populacji w wybranych aglomeracjach miejskich Pozycja Miasto Państwo Populacja Gęstość os./km2 1 Bombaj Indie 14,350,000 29,650 2 Kalkuta Indie 12,700,000 23,900 3 Karaczi Pakistan 9,800,000 18,900 4 Lagos Nigeria 13,400,000 18,150 5 Shenzhen Chiny 8,000,000 17,150 6 Seul Korea Południowa 17,500,000 16,700 7 Tajpej Taiwan 5,700,000 15,200 8 Ćennaj (Madras) Indie 5,950,000 14,350 9 Bogota Kolumbia 7,000,000 13,500 10 Szanghaj Chiny 10,000,000 13,400 34 Por. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, population and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/statistics/ largest-cities-density-125.html [10.09.2016].
  • 31. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 31 c.d. tabela 3. Liczba populacji w wybranych aglomeracjach miejskich 21 Kair Egipt 12,200,000 9,400 25 Sao Paulo Brazylia 17,700,000 9,000 26 Petersburg Rosja 5,00,000 8,550 40 Ateny Grecja 3,686,000 5,400 41 Ankara Turcja 3,100,000 5,300 42 Madryt Hiszpania 4,900,000 5,200 43 Londyn Wielka Brytania 8,278,000 5,100 47 Moskwa Rosja 10,500,000 4,900 50 Tokyo Japonia 33,200,000 4,750 53 Warszawa Polska 2,000,000 4,300 Źródło: Por. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, popula- tion and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/ statistics/largest-cities-density-125.html [10.09.2016]. Przedstawione powyżej dane ukazują nam obraz obszarów naszego globu, które są zaludnione przez wielkie rzesze ludzi żyjących w warunkach zagęsz- czenia, niespotykanego nigdy wcześniej w historii człowieka. Sytuacja ta sta- nowi dla człowieka niebywałe wyzwanie, szczególnie jeśli chodzi o relacje międzyludzkie. Zdaniem Konrada Lorenza współczesne warunki życia związane z za- mieszkiwaniem w gęsto zaludnionych skupiskach ludzkich oprócz wszystkich innych szkodliwych konsekwencji stanowią poważne niebezpieczeństwo dla psychiki człowieka. Paradoksalnie bowiem zbyt wielka liczba ludzi żyjących ze sobą w bezpośredniej bliskości nie wpływa na nawiązywanie głębokich i doj- rzałych relacji międzyludzkich35 . Konsekwencją nadmiernego zagęszczenia ludzkich społeczności – zdaniem Lorenza – jest z jednej strony wzrost agresji, z drugiej zaś obojętnienie na los osób żyjących obok. Człowiek jest bowiem filogenetycznie przystosowany do życia w małych grupach, gdzie naturalnie rodzą się bliskie relacje. Zanurzony zaś w tłumie musi ograniczać pragnienie bliskich więzi, których nie jest w sta- nie nawiązać z wielką liczbą osób. Stąd powszechna staje się mentalność mieszkańców wielkich aglomeracji wyrażająca się w konieczności zachowywa- nia dystansu wobec innych oraz hołdowania zasadzie „nie pozwól sobie na emocjonalne zaangażowanie”. Konsekwencją przyjęcia tej mentalności jest fakt, że w wielkich miastach rozboje, napady, a nawet gwałty dokonywane są 35 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins, New York 1973, s. 12.
  • 32. Ryszard F. Sadowski32 w biały dzień na oczach wielu ludzi, którzy często nie reagują na zaistniałe sy- tuacje36 . Niemożliwość nawiązania głębokich relacji prowadzi do różnych form egoizmu i wrogości wobec otoczenia, które są wyrazem samotności i apatii człowieka zagubionego w bezimiennym tłumie37 . 2. Wyzwania będące konsekwencją mobilności związanej z poszukiwaniem pracy Począwszy od rewolucji przemysłowej obserwuje się nasilenie przemiesz- czania ludności w poszukiwaniu pracy. Współczesna mobilność jest jednak znacznie bardziej powszechna niż w XVIII i XIX wieku. Współczesne dane statystyczne na temat zmiany zamieszkania (nie zawsze związane ze zmianą miejscowości) wskazują, że przeciętny Polak przeprowadza się dość rzadko, bo średnio jedynie co 15 lat, tzn. 5 razy w ciągu swego życia. Dla porównania sta- tystyczny Amerykanin przeprowadza się średnio co 5 lat38 . Wśród najczęst- szych powodów przeprowadzek wymienia się: zmianę pracy, nieodpowiednią wielkość dotychczasowego mieszkania, chęć zmiany otoczenia, zawarcie związku małżeńskiego, przejście na emeryturę, zmiany jakie zaszły w dotych- czasowym sąsiedztwie, zdrowie oraz realizację marzeń39 . Proces mobilności wzmógł się znacznie w Europie wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej i otwarciem rynku pracy dla obywateli nowoprzyjętych państw. Proces ten widać wyraźnie także na przykładzie Polski. Według danych GUS na koniec 2011 roku poza granicami przebywało ponad 2 060 000 obywa- teli RP, z czego 1 670 000 zamieszkiwało w krajach członkowskich UE40 . Zmiana miejsca zamieszkania jest przyczyną licznych wyzwań. Emigracja zarobkowa jednego z małżonków wpływa na osłabienie trwałości małżeństw, dotyczy to w jeszcze większym stopniu związków nieformalnych41 . Wpływ mobilności zauważa się także w przypadku przeprowadzki całych rodziny. Więzi międzyludzkie (szczególnie więzi przyjacielskie i sąsiedzkie) nabierają 36 Por. tamże, s. 13. 37 Por. tamże, s. 22. 38 Por. B. Turek, Przeciętny Polak przeprowadza się raz na 15 lat, http://inwestycje.pl/ nieruchomosci/Przecietny-Polak-przeprowadza-sie-raz-na-15-lat;227536;0.html [15.09.2016]. 39 Por. J. Green, How Often Do Americans Move And Why?, www.my movingreviews.com/move/how-often-and-why-americans-move [15.09.2016]. 40 Por. GUS, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004- 2011, s. 2, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_infor_o_rozm_i_kierunk_emigra_ z_polski_w_latach_2004_2011.pdf [15.09.2016]. 41 Por. D. Becker-Pestka, Polska rodzina w nowej rzeczywistości – migracja zarobkowa, „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych” 20012, nr 1, s. 10, 15.
  • 33. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 33 charakteru tymczasowego i wytwarza się przekonanie, że nie warto w nie inwe- stować. Najbardziej dotyka to młodzież w okresie dorastania oraz dzieci, kiedy to relacje rówieśnicze są szczególnie ważne dla ich prawidłowego rozwoju. Niebagatelną sprawą jest także wykorzenienie narodowo-kulturowe. Widać to szczególnie w 2 i 3 pokoleniu migrantów, którzy mają trudności z poczuciem tożsamości narodowej. Z jednej strony tracą więź z krajem pochodzenia, z dru- giej zaś strony nie są akceptowani jako „swoi” w kraju zamieszkania42 . Zagrożenie wynikające z wykorzenienia kulturowego i odchodzenia od tra- dycji zauważa także Konrad Lorenz, który wskazuje na to, że chociaż napięcia międzypokoleniowe zawsze miały miejsce, to jednak współcześnie mamy do czynienia z zerwaniem więzi międzypokoleniowych. Jest to specyfika czasu rewolucji informacyjnej. Dzisiejszy bunt młodzieży jest skierowany do starsze- go pokolenia i przypomina sposób reagowania jakiejś grupy kulturowej lub etnicznej na obcych i wrogów. Młodzież często traktuje dziś dorosłych jak „ob- cy gatunek”43 . Bunt młodego pokolenia jest m.in. konsekwencją zmian, jakie zaszły we współczesnych rodzinach. Praca małżonków poza miejscem zamieszkania lub w różnych godzinach uniemożliwia wspólne spędzanie czasu. Dzieci od okresu niemowlęctwa są oddzielane od matek, które podejmują pracę zawodową. W konsekwencji nieodwracalnie słabną zdolności człowieka do nawiązywania więzi międzyludzkich, to zaś prowadzi do zaniku współczucia i empatii. Dzieci nie spędzają czasu z rodzicami, nie towarzyszą im w pracy, mają niewiele oka- zji, aby dostrzec ich kompetencje, uznać ich autorytet, okazywać im podziw oraz uzyskać aprobatę z ich strony. Dzieci z małolicznych rodzin spędzają większość swego czasu w grupach rówieśniczych w żłobkach, przedszkolach i szkołach. Nie mają więc okazji nauczyć się naturalnej hierarchii rodzin złożo- nych ze starszego i młodszego rodzeństwa oraz rodziców i dziadków, gdzie każdemu przysługują inne prawa i każdy ma inne obowiązki oraz odpowie- dzialności. Braki te wpływają na jakość relacji między dziećmi i rodzicami oraz na brak poszanowania hierarchii społecznej i autorytetu44 . 3. Wyzwania związane z tempem życia i dyspozycyjnością zawodową Innym wyzwaniem, przed jakim staje człowiek, jest szybkie tempo życia, które systematycznie rośnie wraz z kolejnymi zmianami cywilizacyjnymi. Czę- sto w krajach rozwiniętych osiąga ono obecnie poziom, który przekracza wy- 42 Por. L. Dyczewski, Tożsamość emigranta w nowym społeczeństwie – państwie: po- między trwałością i zmianą, „Pogranicze. Studia Społeczne” 2011, tom XVII, s. 9-29. 43 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins, dz. cyt. s. 64-66. 44 Por. tamże, s. 70-72.
  • 34. Ryszard F. Sadowski34 dolność ludzkiego organizmu45 . Na zjawisko to nakłada się tzw. wyścig szczu- rów, czyli bezsensowna i niekończąca się pogoń za karierą i pieniędzmi. Te ostatnie nie wydają się jednak być najważniejsze. Sam udział w wyścigu staje się na tyle ważny, że dla wielu stał się podstawą ich samooceny. Widać to wy- raźnie zwłaszcza wtedy, gdy przed uczestnikami wyścigu szczurów sta- je perspektywa przejścia na emeryturę. Często wywołuje ona lęk, nie jest zaś postrzegana jako oczekiwany czas odpoczynku i możliwości realizacji marzeń życiowych46 . Ważnym czynnikiem sprzyjającym przyspieszaniu tempa życia i uleganiu „wyścigowi szczurów” jest współzawodnictwo powszechnie inspirowane przez współczesną kulturę zachodnią. Przy poddaniu się pędowi życia oraz braku refleksji nad sensem swych aktywności człowiek traci dystans do swego życia, jego radość oraz szansę na zwolnienie jego tempa i ponowne przemyślenie ży- ciowych priorytetów. Na powyższe wyzwania nakłada się jeszcze tzw. dyspozycyjność zawodo- wa, która wymusza na pracownikach nieustanną gotowość, by na polecenie przełożonego podjąć określone zadania. Przy czym polecenie to może zostać wydane o każdej porze dnia i nocy, także w czasie dni wolnych od pracy. Wszystko to powoduje, że pracownik nie jest już panem swego czasu, nie jest w stanie planować swego życia osobistego, które jest podporządkowane intere- sowi firmy. Zaciera się także granica między czasem pracy i czasem odpoczyn- ku, co wzmaga stres i utrudnia regenerację sił. Wszystko to powoduje, że przeciętny przedstawiciel cywilizacji euroatlan- tyckiej żyje obecnie w tak szybkim tempie, że powszechnie ujawniają się bar- dzo niepokojące skutki zarówno jeśli chodzi o jego kondycję fizyczną, jak i psychiczną. Opracowania naukowe podają, że nawet do 25% dorosłych miesz- kańców Zachodu cierpli z powodu różnych dolegliwości psychicznych. Liczba zachorowań spowodowanych stresem, depresją i wypaleniem zawodowym sys- tematycznie rośnie. Powszechnie przyjmowany zachodni model sukcesu, mie- rzonego wyłącznie kryteriami ekonomicznymi oraz „wyścig szczurów” powo- dują, że statystyczny mieszkaniec Zachodu przez długie okresy swego życia funkcjonuje na granicy wydolności organizmu, a nawet ją przekracza47 . Zdaniem Konrada Lorenza taka pogoń człowieka za sukcesem, który nawet osiągnięty nigdy do końca go nie satysfakcjonuje, zmusza człowieka do wyzna- 45 Por. J. Wajcman, Pressed for Time. The Acceleration of Life in Digital Capitalism, Chicago 2015. 46 Por. D. Treen, Psychology of Executive Retirement from Fear to Passion. Escape the Rat Race & Save your Life, New York 2009, s. 3. 47 Por. F.M. Wuketits, Zivilisation in der Sackgasse…, dz. cyt., s. 9.
  • 35. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 35 czania sobie wciąż nowych celów oraz do współzawodnictwa i rywalizacji na niespotykaną dotychczas skalę48 . Taki styl życia stanowi zagrożenie dla człowieczeństwa człowieka ze względu na zaślepienie chciwością oraz wy- cieńczenie współzawodnictwem. Obu tym zjawiskom towarzyszy głęboki lęk. Człowiek boi się porażki w nieustannej rywalizacji, popadnięcia w ubóstwo, podjęcia błędnych decyzji oraz tego, że nie będzie w stanie właściwie funkcjo- nować w stresujących sytuacjach. Stale towarzyszący mu strach wpływa na jego kondycję zdrowotną. „Niepokojący pośpiech” i „pośpieszny lęk” prowadzą do pozbawienia człowieka jednej z najważniejszych jego zdolności – refleksji. „Jednym z najgorszych skutków tego pośpiechu lub wywołanego nim lęku jest oczywista niezdolność współczesnego człowieka do spędzania nawet najkrót- szych okresów czasu samotnie. Lękliwie unika on każdej możliwości przeby- wania z samym sobą i medytacji, tak jakby się obawiał, że refleksja mogłaby ukazać mu koszmarny obraz samego siebie, jak w przypadku Doriana Graya. Jedynym wytłumaczeniem powszechnego uzależnienia od hałasu (…) jest to, że człowiek chce coś nim stłumić”49 . Wszechobecny hałas ma – zdaniem Lorenza –„chronić” człowieka przed re- fleksją nad życiem. Człowiek obawia się bowiem dostrzec konsekwencje po- śpiechu i rywalizacji. Ci, którym nie udaje się dotrzymywać kroku w wyścigu szczurów, musieliby się przyznać do ogarniającej ich paniki, ci zaś, którzy dyk- tują jego tempo, mogliby dostrzec, jak wielu ich poprzedników przedwcześnie zakończyło swe życie50 . 4. Wyzwania związane z wpływem technologii na nowy kształt relacji mię- dzyludzkich Ważnym czynnikiem wpływającym na kondycję człowieka są relacje, jakie utrzymuje on z innymi ludźmi. Rewolucja informacyjna zasadniczo zmieniła kształt tych relacji. Zauważając pozytywny wpływ nowych technologii, nie sposób nie wskazać wyzwań, jakie niesie współczesna technologia komunikacji. Do najbardziej oczywistych wyzwań, przed jakimi staje obecnie człowiek, nale- ży zaliczyć51 :  Rezygnacja z prywatności – poprzez umieszczanie w sieci zdjęć i blo- gów użytkownicy Internetu często upowszechniają bardzo osobiste in- 48 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 26. 49 Tamże, s. 28. 50 Por. tamże, s. 29. 51 Por. K.J. Gergen, Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym…, dz. cyt., s. 90-101.
  • 36. Ryszard F. Sadowski36 formacje na swój temat, które jeszcze niedawno były zarezerwowane tylko dla grona najbliższych przyjaciół i rodziny.  Pęd za popularnością – kreowana przez współczesną kulturę potrzeba popularności powoduje, że wielu użytkowników Internetu kreuje nie- prawdziwy obraz samych siebie w celu zdobycia popularności i podbu- dowania samooceny, jednak stwarza to także niebezpieczeństwo tzw. hejtu, który wprost godzi w poczucie własnej wartości.  Wielość utrzymywanych relacji kosztem ich jakości – użytkownicy por- tali społecznościowych mają setki, a nawet tysiące „znajomych”, z któ- rymi łączą ich całkowicie powierzchowne i nieistotne relacje, nie mają natomiast prawdziwych przyjaciół, z którymi dzielą się swoim życiem.  Łatwość nawiązywania kontaktów nie wpływa na trwałość i głębokość relacji – portale gromadzące różne grupy osób bardzo ułatwiają kontakt z ludźmi, których bez pomocy Internetu nie udałoby się poznać. Ła- twość ta wpływa jednak na dewaluację relacji – każdego można bo- wiem szybko zastąpić. Prowadzi to w konsekwencji do zaniedbywania relacji, które stają się powierzchowne i jedynie interesowne.  Potrzeba bycia dostępnym – u niektórych użytkowników portali spo- łecznościowych wytworzyła się wręcz obsesyjna potrzeba nieustanne- go „bycia on-line”, tzn. możliwość odbierania informacji i odpowiada- nia na nie. Jest to tym dziwniejsze, że ich otrzymanie lub odpowiedź na nie niczego nie zmienia. Obserwując niebezpieczeństwa związane ze zmieniającymi się współcze- śnie relacjami międzyosobowymi oraz komfortem, jaki zapewnia człowiekowi technologia, Konrad Lorenz wskazuje na nowe niebezpieczeństwa, przed jakimi staje dziś człowiek. Jego zdaniem współczesny styl życia nie pasuje do tego, w co wyposażyła człowieka natura. Przyroda na przestrzeni setek tysięcy lat wypracowała mechanizm wzmacniania i osłabiania określonych zachowań. Zachowania pożądane łączą się z uczuciem przyjemności, zaś zachowania nie- pożądane – z poczuciem bólu lub dyskomfortu52 . Człowiek żył w ten sposób przez niemal całą swoją historię. Sytuacja znacząco zmieniła się wraz z rozwo- jem techniki, a szczególnie farmakologii. Współcześnie człowiek jest w stanie uniknąć i najczęściej unika wszelkich nieprzyjemnych doświadczeń dzięki za- stosowaniu odpowiednich preparatów medycznych podawanych na najbardziej błahe dolegliwości. Prowadzi to jednak do braku odporności na jakikolwiek ból oraz do zobojętnienia na przyjemność. 52 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 31.
  • 37. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 37 W opinii Konrada Lorenza farmakologiczne „otępienie” spowodowało, że człowiek utracił gotowość ponoszenia wysokich ofiar i podejmowania wielkie- go wysiłku na rzecz realizacji ambitnych przedsięwzięć, które zapowiadają zysk/przyjemność w odległej przyszłości. Człowiek staje się niecierpliwy i oczekuje natychmiastowej gratyfikacji swoich czynów. Prowadzi to z jednej strony do tchórzliwego unikania trudnych i bolesnych doświadczeń, z drugiej zaś strony uniemożliwia przeżywanie autentycznej radości. Człowiek przestał już szukać radości, skupił się jedynie na przyjemności. Lorenz wyjaśnia to przykładem człowieka, który wspina się na wysoki szczyt. Aby osiągnąć ten cel, człowiek musi podjąć duży wysiłek, który nie ma nic wspólnego z przy- jemnością. Dotarcie na szczyt dostarcza mu jednak ogromnej satysfakcji i au- tentycznej radości. Przyjemność można bowiem osiągnąć bez wysiłku, nie można jednak bez wysiłku osiągnąć autentycznej radości53 . Wszystko to powo- duje, że „znieczulony” farmakologicznie współczesny człowiek jest coraz bar- dziej znudzony, zobojętniały i zblazowany. Ponadto staje się „mięczakiem” niezdolnym do wychodzenia naprzeciw wyzwaniom życia54 . 5. Wyzwania związane z wirtualizacją życia Odrębna grupa wyzwań wynika z faktu, że część użytkowników Internetu znaczą część swego czasu spędza w rzeczywistości wirtualnej, co może prowa- dzić do zaburzenia poczucia rzeczywistości i zacierania się różnic między świa- tem realnym i wirtualnym. Wydaje się, że do najważniejszych wyzwań związa- nych z wirtualizacją życia należą:  Samotność i izolacja – część internautów tak wiele czasu spędza w rze- czywistości wirtualnej, że cierpi z tego powodu ich realne życie, to zaś prowadzi do osłabienia dotychczasowych więzi międzyosobowych, a ostatecznie do samotności i izolacji.  Ucieczka od rzeczywistości realnej – niektórzy internauci, nie radząc sobie z trudnościami w realnym życiu, traktują rzeczywistość wirtualną jako azyl, odsuwając rozwiązywanie problemów i tym samym je pogłę- biając.  Fałszywe poczucie „wielu żyć” – internauci, którzy spędzają wiele cza- su na grach wirtualnych są narażenie na przeświadczenie, że życie real- ne jest jak gra, w której dysponują „kilkoma życiami”. Grozi im ułuda, że w razie niepowodzenia w życiu realnym mogą powtórzyć jakiś jego 53 Por. tamże, s. 37-39. 54 Por. Z. Łepko, Etologiczne inspiracje ekofilozofii, [w:] Ochrona środowiska społecz- no-przyrodniczego w filozofii i teologii, J.M. Dołęga et al. (red.), Warszawa 2001, s. 159-160.
  • 38. Ryszard F. Sadowski38 fragment i zacząć je w tym samym punkcie od nowa. Stanowi to po- ważne niebezpieczeństwo beztroskiego podejmowania nieodwołanych decyzji bez uwzględniania ich nieuniknionych konsekwencji. Innym wyzwaniem, jakie staje przed człowiekiem żyjącym w epoce infor- macyjnej, jest – zdaniem Konrada Lorenza – rosnąca podatność ludzi na indok- trynację. Staje się ona szczególnie niebezpieczna, gdy wielkie społeczności ludzkie, całe kontynenty, a nawet ludzkość jako taką próbuje się przekonać do jednej, błędnej i złej idei55 . Lorenz jest przekonany, że współczesny człowiek jest bardziej niż jego przodkowie podatny na złożone mechanizmy manipulacji. „Nigdy wcześniej tak wielkie masy ludzi nie były podzielone na tak niewiele grup etnicznych; nigdy wcześniej sugestie mass mediów nie były tak efektyw- ne; nigdy wcześniej manipulatorzy nie dysponowali tak wyrafinowanymi tech- nikami perswazji i tak rozwiniętymi środkami komunikacji społecznej, jak dziś. (…) My, rzekomo wolni, cywilizowani ludzie Zachodu nie jesteśmy już nawet świadomi zakresu, w jakim jesteśmy manipulowani przez decyzje rynkowe globalnych korporacji”56 . Podatność na indoktrynację jest o tyle niebezpieczna dla człowieczeństwa człowieka, że unifikuje kulturę i zaburza naturalną grę różnorodności, która stanowi istotę rozwoju kultury. Współczesna kultura zaciera odmienność poglą- dów i niszczy niezależność myślenia. Relacje osób, które dystansują się od po- wszechnie głoszonych opinii lub rezygnują z korzystania ze środków masowego przekazu, wymykają się w ten sposób spod wpływu manipulacji. Stają się tym samym zagrożeniem, mogliby bowiem przedstawiać alternatywne stanowiska wobec poglądów „oficjalnie obowiązujących”, które są wtłaczane całym społe- czeństwom dzięki wyrafinowanym technikom indoktrynacji57 . Podsumowanie Każdy z etapów rozwoju cywilizacyjnego niesie ze sobą nieco inne wyzwania, którym człowiek na przestrzeni całej swojej historii stawiał czoła. Używając języka Konrada Lorenza, który rozumie człowieka jako byt trójelementowy złożony z ciała, psychiki (duszy) i ducha wyrażającego się w kulturze, można wskazać pewne prawidłowości jeśli chodzi o wyzwania na poszczególnych etapach cywilizacji. Pierwsza z tych prawidłowości dotyczy samego rozwoju cywilizacyjnego i wskazuje na wspólny mianownik wszystkich kolejnych przemian, jakie zacho- 55 Por. K. Lorenz, Civilized Man’s Eight Deadly Sins…, dz. cyt., s. 83-84. 56 Tamże, s. 88. 57 Por. tamże, s. 103.
  • 39. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 39 dziły na poszczególnych jego etapach. Rozwój ten zawsze łączył się z następu- jącymi zjawiskami:  stałym wzrostem populacji ludzkiej;  stale rosnącą gęstością zaludnienia;  stale rosnącym tempem życia;  stopniowym rozluźnianiem się relacji międzyosobowych. Druga prawidłowość dotyczy wyzwań, przed jakimi stawały poszczególne „warstwy” człowieka na kolejnych etapach rozwoju cywilizacji. Wydaje się, że każda z rewolucji cywilizacyjnych stawiała wyzwania zarówno ciału, duszy, jak i duchowi człowieka. Jednak na różnych etapach jego historii zmiany cywiliza- cyjne w różnym stopniu stanowiły wyzwania dla poszczególnych „warstw” człowieka.  Na etapie rewolucji neolitycznej największym wyzwaniom musiało sprostać ludzkie ciało zagrożone zranieniami i chorobami zakaźnymi.  Na etapie rewolucji przemysłowej wyzwania w równym stopniu doty- czyły ludzkiego ciała narażonego na dramatyczne warunki życia oraz ludzkiej duszy (psychiki) narażonej na rozluźnienie relacji międzyoso- bowych w wyniku braku czasu na odpoczynek i życie rodzinne oraz zamieszkiwanie w zagęszczonych społecznościach ludzkich.  Na etapie rewolucji informacyjnej wyzwania dotyczące ciała wydają się drugorzędne w stosunku do wyzwań, jakie stawia współczesna cywili- zacja wobec ludzkiej duszy (psychiki) oraz ludzkiego ducha wyrażają- cego się w kulturze. Anonimowość w tłumie, niezdolność do nawiązy- wania trwałych i głębokich relacji międzyosobowych, a co za tym idzie samotność, stanowią poważne zagrożenie dla właściwej kondycji ludz- kiej psychiki. Przed największym zagrożeniem zdaje się jednak stawać ludzki duch. Unifikacja kulturowa, zaburzenie tożsamości kulturowej i narodowej, podatność na manipulacje, laicyzacja oraz pęd i „hałas” życia, w które człowiek ucieka przed samym sobą i refleksją nad sen- sem swego życia stanowią poważne niebezpieczeństwo dla duchowego komponentu człowieka. Odwołując się do myśli Konrada Lorenza, należy stwierdzić, że współcze- śnie zagrożone jest samo człowieczeństwo człowieka. Stajemy dziś bowiem przed niebezpieczeństwem utraty jakiejś jego części. Dostrzeżenie i zdiagnozo- wanie wyzwań, przed jakimi staje człowiek we współczesnym świecie, może pomóc nam nie tylko chronić nasze człowieczeństwo, ale jeszcze bardziej je
  • 40. Ryszard F. Sadowski40 rozwijać. Nie chodzi bowiem o to, by człowiek przetrwał, ale o to, by przetrwał na sposób ludzki, tzn. z pełnią swego człowieczeństwa. THE DEVELOPMENT OF CIVILIZATION AS A CHALLENGE FOR THE HUMAN CONDITION Abstract Referring to the Konrad Z. Lorenz’s concept of man as a being composed of body, soul and spirit, we can say that the human condition is dependent on the integrity of that being. K. Lorenz asserts that the body and soul – an expression of human emotions – are subject to biological evolution, while the spirit expressed in the culture is subject of cultural evolution. With the development of civilization the biological evolution is not able to keep up with the ever-accelerating cultural evolution. This results in a ,,stratification” to a human and a negative impact on his condition. The aim of this study is to identify the challenges faced by the man on the stage of the Neolithic revolu- tion, the industrial revolution and the information revolution. It seems that successive revolutions were different challenges for the body, the soul and the spirit of man. Keywords Konrad Lorenz, human condition, Neolithic revolution, industrial revolution, infor- mation revolution. Streszczenie Odwołując się do zaproponowanej przez Konrada Lorenza koncepcji człowieka jako bytu złożonego z ciała, duszy i ducha można stwierdzić, że kondycja człowieka jest uzależniona od integralności tego bytu. Konrad Lorenz twierdzi bowiem, że ciało i dusza, będąca wyrazem ludzkich emocji podlegają ewolucji biologicznej, podczas gdy duch, wyrażający się w kulturze podlega ewolucji kulturowej. Wraz z rozwojem cywili- zacyjnym ewolucja biologiczna nie nadąża za stale przyspieszającą ewolucją kulturową. Skutkuje to ‘rozwarstwieniem’ człowieka i negatywnie wpływa na jego kondycję. Ce- lem tego opracowania jest wskazanie wyzwań, przed jakimi staje człowiek na etapie rewolucji neolitycznej, przemysłowej i informacyjnej. Wydaje się, że kolejne rewolucje stanowiły różne wyzwania dla ciała, duszy i ducha człowieka. Słowa kluczowe Konrad Lorenz, kondycja człowieka, rewolucja neolityczna, rewolucja przemysłowa, rewolucja informacyjna. Bibliografia Becker-Pestka D., Polska rodzina w nowej rzeczywistości – migracja zarobko- wa, ,,Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych” 20012, nr 1.
  • 41. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 41 Bocquet-Appel J.P., When the World's Population Took Off: The Springboard of the Neolithic Demographic Transition, ,,Science” 2011, nr 333 (6042). Buer M.C., Health, Wealth and Population in the Early Days of the Industrial Revolution, Hoboken 2013. City Mayors Statistics, The largest cities in the world by land area, population and density Ranked by population density: 1 to 125, www.citymayors.com/ statistics/largest-cities-density-125.html [10.09.2016]. Cohen M.N., Armelagos G., Paleopathology at the origins of agriculture, [w:] Paleopathology at the Origins of Agriculture, M.N. Cohen, G. Armelagos (red.), Orlando 1984. Deane P.M., The First Industrial Revolution, New York 1979. Deevey E.S., The human population, ,,Scientific American” 1960, nr 203. Department of Economic and Social Affairs, World Population Prospects: The 2012 Revision, http://esa.un.org/wpp/Excel-Data/population.htm [16.11.2013]. Diamond J., Guns, Germs and Steel. The Fates of Human Societies, New York 1997. Dulken S. Van, Inventing the 19th century: 100 inventions that shaped the Vic- torian Age from aspirin to the Zeppelin, New York 2006. Dyczewski L., Tożsamość emigranta w nowym społeczeństwie – państwie: po- między trwałością i zmianą, ,,Pogranicze. Studia Społeczne” (2011), tom XVII, http://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/788/1/Pogranicze_17.2_D yczewski.pdf [15.09.2016]. Feinstein Ch.H., Pessimism perpetuated: real wages and the standard of living in Britain during and after the industrial revolution, ,,Journal of Economic His- tory” 1998, nr 58. Finch C.E., Evolution of the Human Lifespan, Past, Present, and Future: Phas- es in the Evolution of Human Life Expectancy in Relation to the Inflammatory Load, ,,Proceedings of the American Philosophical Society” 2012, tom 156, nr 1, www.amphilsoc.org/sites/default/files/proceedings/Finch1561.pdf [7.09.2016]. Galor O., Moav O., Natural Selection and the Evolution of Life Expectancy, Brown University Working Paper [4.11.2010], http://sticerd.lse.ac.uk/ seminarpapers/dg09102006.pdf [9.09.2016]. Gergen K.J., Nasycone Ja. Dylematy tożsamości w życiu współczesnym, War- szawa 2009.
  • 42. Ryszard F. Sadowski42 Green J., How Often Do Americans Move And Why?, www.mymoving- reviews.com/move/how-often-and-why-americans-move [15.09.2016]. GUS, Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach 2004- 2011, http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LU_infor_o_rozm_i_kierunk_emigra _z_polski_w_latach_2004_2011.pdf [15.09.2016]. Internet World Stats, Internet Usage Statistics, www.internetworldstats.com/ stats.htm [10.09.2016]. Karlen A., Man and Microbes: Disease and Plagues in History and Modern Times, New York 1996. Lorenz K., Civilized Man’s Eight Deadly Sins, New York 1973. Lorenz K., Odwrotna strona zwierciadła, Warszawa 1977. Łepko Z., Etologiczna teoria destrukcji człowieczeństwa, [w:] Człowiek w cza- sie i przestrzeni. Księga pamiątkowa z okazji 70. rocznicy urodzin księdza pro- fesora Bernarda Hałaczka, J. Tomczyk, A. Abdank-Kozubski (red.), Warszawa 2006. Łepko Z., Etologiczne inspiracje ekofilozofii, [w:] Ochrona środowiska spo- łeczno-przyrodniczego w filozofii i teologii, J.M. Dołęga et al. (red.), Warszawa 2001. NASA Socioeconomic Data and Applications Center, Population Density Grid, Future Estimates, http://dx.doi.org/10.7927/H4ST7MRB [10.09.2016]. Sadowski R.F., Filozoficzny spór o rolę chrześcijaństwa w kwestii ekologicznej, Warszawa 2015. Sanderson M., Literacy and social mobility in the industrial revolution in Eng- land, ,,Past & Present” 1972, nr 56. Simmons I.G., Changing the Face of the Earth. Culture, Environment, History, Cambridge 1990. Simmons I.G., Global Environmental History 10,000 BC to AD 2000, Edin- burgh 2008. Steiner H., Bernal J.D., J.D. Bernal’s The social function of science, 1939-1989, Berlin 1989. The Statistics Portal, Mobile phone user penetration as percentage of the popu- lation worldwide from 2013 to 2019, www.statista.com/statistics/470018/ mobile-phone-user-penetration-worldwide/ [10.09.2016]. Treen D., Psychology of Executive Retirement from Fear to Passion. Escape the Rat Race & Save your Life, New York 2009.
  • 43. Rozwój cywilizacyjny wyzwaniem dla kondycji człowieka 43 Turek B., Przeciętny Polak przeprowadza się raz na 15 lat, http://inwestycje.pl/nieruchomosci/Przecietny-Polak-przeprowadza-sie-raz-na- 15-lat;227536;0.html [15.09.2016]. Turner L.L., Did the Industrial Revolution Affect Human Population Size?, ,,Synonym.com”, http://classroom.synonym.com/did-industrial-revolution- affect-human-population-size-7995.html [9.09.2016]. UNEPA, State of the World Population 2007, www.unfpa.org/swp/2007/ english/introduction.html [19.11.2013]. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Health and Mor- tality: Issues of Global Concern: Proceedings of the Symposium on Health and Mortality, Brussels, 19-22 November 1997, New York 1999. United States Census Bureau, U.S. and World Population Clock, www.census.gov/popclock/ [6.09.2016]. United States Census Bureau, World Population: Historical Estimates of World Population, www.census.gov/population/international/data/worldpop/table_ history.php [7.09.2016]. Veneris Y., Modelling the transition from the industrial to the informational revolution, ,,Environment and Planning A” 1990, tom 22, nr 3. Wajcman J., Pressed for Time. The Acceleration of Life in Digital Capitalism, Chicago 2015. Weisdorf J.L., From foraging to farming: Explaining the Neolithic revolution, ,,Journal of Economic Surveys” 2005, tom 19, nr 4. WHO, Closing the Gap in a Generation. Health Equity Through Action on the Social Determinants of Health, Geneva 2008, s. 1, http://apps.who.int/iris/ bitstream/10665/43943/1/9789241563703_eng.pdf [7.09.2016]. WHO, Constitution of The World Health Organization, www.who.int/ governance/eb/who_constitution_en.pdf [7.09.2016]. WHO, Spirituality and Health: an Initial Proposal to Incorporate Spiritual Health in Health Impact Assessment, www.who.int/hia/examples/ overview/whohia203/en/ [7.09.2016]. Wuketits F.M., Zivilisation in der Sackgasse: Plädoyer für eine artgerechte Menschenhaltung, Murnau 2012.
  • 44.
  • 45. Agnieszka Jakubowska KONSEKWENCJE EKONOMICZNE CHORÓB PRZEWLEKŁYCH – PERSPEKTYWA KRAJÓW WYSOKO ROZWINIĘTYCH Wprowadzenie Choroby przewlekłe, tzw. cywilizacyjne, stanowią obecnie jeden z najwięk- szych problemów zdrowotnych społeczeństw państw wysoko rozwiniętych i krajów szybko rozwijających się. Choroby te cechują się zarówno wysokim współczynnikiem śmiertelności, jak również w wielu wypadkach skutkują dłu- gotrwałą niepełnosprawnością1 . W Europie, gdzie choroby przewlekłe stanowią główną przyczynę umieralności i zachorowalności, przewiduje się, że do 2030 roku stan ten będzie się nasilał, a jego głównych przyczyn upatrywać należy w procesie starzenia się populacji oraz wzmożeniu oddziaływania czynników ryzyka, takich jak niezdrowy styl życia oraz otyłość2 . Jako zjawiska mające decydujący wpływ na wzrost zachorowań na choroby cywilizacyjne wskazuje się również nieustający postęp technologiczny oraz coraz bardziej odczuwalne dla zwykłego człowieka negatywne skutki zanieczyszczenia środowiska natu- ralnego. Czynnikami, które sprzyjają rozwojowi chorób zaliczanych do grupy schorzeń o podłożu cywilizacyjnym, takich jak: cukrzyca, nadwaga i otyłość, 1 Tradycyjnie, choroby charakteryzujące się niezakaźnym i przewlekłym charakterem są zaliczane do tzw. chorób niezakaźnych (ang. non-communicable diseases, NCDs). NCDs obejmują choroby takie jak cukrzyca, choroby układu krążenia, zaburzenia psy- chiczne, zaburzenia neuro-zwyrodnieniowe oraz urazy. Niektóre nowotwory mają jed- nak etiologię infekcyjną, a wiele chorób zakaźnych, takich jak gruźlica i HIV ma cha- rakter przewlekły. We wrześniu 2011 roku w Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) odbyło się spotkanie wysokiego szczebla Zgromadzenia Ogólnego w sprawie zapobiegania i zwalczania chorób niezakaźnych, które skoncentrowało swoją uwagę na charakterze globalnym wybranych chorób niezakaźnych. Dlatego w obecnym, global- nym, kontekście zdrowia pojęcie ,,chorób niezakaźnych” odnosi się głównie do czterech chorób – cukrzycy, chorób układu krążenia, nowotworów i przewlekłych chorób układu oddechowego – oraz czterech wspólnych czynników ryzyka – palenia tytoniu, niezdro- wej diety, aktywności fizycznej i niezdrowego spożywania alkoholu. 2 R. Busse, M. Blümel, D. Scheller-Kreinsen, A. Zentner, Tackling Chronic Disease in Europe. Strategies, Interventions and Challenges, World Health Organization 2010, http://www.euro.who.int/_data/assets/pdf_file/0008/96632/E93736.pdf [05.10.2016].
  • 46. Agnieszka Jakubowska46 choroby układu krążenia, nowotwory, są zachowania związane z nowoczesnym stylem życia, czyli całkowitym brakiem aktywności fizycznej lub ogranicze- niem jej do minimum, stosowaniem diety bogatej w produkty wysokotłuszczo- we i zawierającej zbyt dużą ilość cukrów, palenie tytoniu, nadużywanie alkoho- lu, stres3 . W świetle powyższego uznać należy, że odpowiedzialność za epidemię chorób przewlekłych ponoszą czynniki ryzyka, którym zapobiegać może odpo- wiednio prowadzona profilaktyka, bazująca m.in. na zmianie nawyków żywie- niowych oraz zwiększeniu aktywności fizycznej. Skuteczność działań profilak- tycznych mających na celu zmniejszenie poziomu ryzyka została już szeroko opisana w literaturze, gdzie podkreśla się, że stosunkowo niewielka grupa wa- runków zdrowotnych jest odpowiedzialna za dużą część zachorowań na choro- by cywilizacyjne4 . Celem artykułu jest ocena skali obciążania gospodarek krajów wysokoro- zwiniętych konsekwencjami obserwowanej „epidemii” chorób przewlekłych uwzględniając szeroką perspektywę kosztów społecznych i ekonomicznych. Wskazano w szczególności na wysokie ryzyko zachorowalności na te choroby w krajach o najwyższym poziomie dochodu oraz określono poziom negatywne- go odziaływania skutków zachorowań na efekty gospodarcze wykorzystując szacunki Światowej Organizacji Zdrowia (ang. World Health Organization – WHO). Jako kluczowe do oceny skali obciążenia gospodarek kosztami chorób przewlekłych wykorzystano wskaźniki określające liczbę utraconych w wyniku przedwczesnej śmierci lat życia (ang. years of life lost – YLL), liczbę lat życia w niepełnosprawności (ang. years lost to disability – YLD) oraz wskaźnik utra- conej długości życia korygowanej niepełnosprawnością (ang. disability adjusted life year – DALY) określający globalnie liczbę utraconych w następ- stwie określonej choroby, potencjalnie zdrowych, lat życia. W części końcowej zaprezentowano prognozy wzrostu obciążania gospodarek wysoko rozwiniętych skutkami głównych chorób przewlekłych. W celu ukazania specyfiki badanego problemu w gospodarkach o różnych poziomach rozwoju w analizie przyjęto klasyfikację stosowaną przez Bank Światowy wyodrębniającą cztery kategorie 3 Narodowy program przeciwdziałania chorobom cywilizacyjnym, Ministerstwo Zdro- wia, http://www2.mz.gov.pl/wwwfiles/ma_struktura/docs/program_10062010.pdf [05.10.2016]. 4 Zob. M. Jarosz, Wł. Sekuła, Poprawa żywienia i zwiększenie aktywności fizycznej jako determinanty poprawy zdrowia, [w:] Zdrowie publiczne i polityka ludnościowa, J. Szymborski (red.), t. 2, Warszawa 2012; E. Dąbrowska, Dieta owocowo-warzywna jako metoda profilaktyki i leczenia na podstawie własnych badań, [w:] Profilaktyka zdrowotna w kształtowaniu zdrowia człowieka – wybrane aspekty, E. Dąbrowska, R. Gabryszak (red.), Mielno-Unieście 2016, s. 121-134.
  • 47. Konsekwencje ekonomiczne chorób przewlekłych – perspektywa krajów... 47 państw za względu na osiągany poziom dochodu5 . Część empiryczną poprze- dzono przeglądem koncepcji teoretycznych opisujących mechanizmy interakcji między poziomem rozwoju ekonomicznego gospodarek krajowych a stanem zdrowia społeczeństwa, jak również zwrócono uwagę na występujące problemy metodyczne w zakresie szacowania tzw. kosztów pośrednich choroby. Ze względu na przyjęty zakres analizy wykorzystano dane empiryczne pochodzące z baz danych Worldbank-u oraz Światowej Organizacji Zdrowia. Zdrowie i gospodarka – przegląd koncepcji teoretycznych Prezentowane w literaturze wyniki analiz teoretycznych i empirycznych wska- zują na dwukierunkową relację między zdrowiem i poziomem dochodu naro- dowego. Wzrost „zasobu” zdrowia, podobnie jak wzrost kapitału ludzkiego, stanowi zarówno przyczynę, jak i konsekwencję wzrostu gospodarczego danego kraju. Oczywisty wydaje się mechanizm oddziaływania wzrostu gospodarczego na zdrowie ludności – wzrost poziomu dochodu potencjalnie determinuje wyż- szy poziom wydatków na zdrowie, większe możliwości edukacji oraz lepszą jakość żywności6 . Z drugiej strony wystąpienie choroby zmusza osobę pracują- cą (lub jej opiekuna) do ograniczenia świadczonej pracy, co w skali całego spo- łeczeństwa prowadzi do zmniejszenia bieżącego zasobu pracy w gospodarce, a konsekwencji powoduje spadek poziomu produkcji globalnej. Dodatkowo uwzględnić należy skutki obniżenia poziomu osiąganego dochodu przez gospo- darstwa domowe widoczne w ograniczeniu konsumpcji. Negatywne konse- kwencje gospodarcze pogłębiane są dodatkowo spadkiem wpływów do budżetu państwa związanym z ograniczeniem wielkości strumieni podlegających opo- datkowaniu podatkiem pośrednim (produkcja i sprzedaż) oraz bezpośrednim (dochody przedsiębiorstw oraz gospodarstw domowych). Jednocześnie obser- wowany jest wzrost zapotrzebowania na transfery wypłacane przez państwo na rzecz gospodarstw domowych (zob. rys. 1). 5 Szerzej na temat kategoryzacji stosowanej przez Bank Światowy: https://datahelpdesk.worldbank.org/knowledgebase/articles/906519 [05.10.2016]. 6 A. Jakubowska, Health and limitations in health as the determinant of human capital effectiveness: perspective of the EU Member States, ,,Journal of International Studies” 2016, Vol. 9, No 1, s. 240-251.
  • 48. Agnieszka Jakubowska48 Rysunek 1. Schemat powiązań między chorobą a gospodarką Źródło: opracowanie własne na podstawie: D. Abegunde, A. Stanciole, An estimation of the economic impact of chronic noncommunicable diseases in selected countries, World Health Organization, Department of Chronic Diseases and Health Promotion 2006. Pozytywnie efekty oddziaływania rosnącego dochodu na stan zdrowia lud- ności potwierdzili w swoich badaniach m.in. S. Martin i in.7 oraz D.E. Bloom i D. Canning8 . Należy zwrócić jednak uwagę, że wzrostowi dochodu mogą to- warzyszyć również efekty negatywnie oddziałujące na poziom zdro- wia. Zaliczyć do nich należy: zanieczyszczenie środowiska, szkodliwe używki, niewłaściwy sposób odżywania oraz brak aktywności fizycznej. Konsekwencją takiego podejścia jest więc konieczność przyjęcia założenia, że przy spełnieniu określonych warunków brzegowych, może zostać zaobserwowana negatywna relacja między wzrostem gospodarczym a zagregowanym poziomem zdrowia społeczeństwa. Wystąpienie określonego efektu w zakresie poprawy stanu zdrowia ludności (szczególnie w przypadku krajów rozwiniętych) jest więc uwarunkowane sposobem wykorzystania dodatkowych dochodów. Charaktery- styczne jest to, że w krajach o stosunkowo dobrych początkowych warunkach zdrowotnych, obserwowane są mniejsze dodatkowe korzyści wynikające z poprawy warunków ekonomicznych9 . Jeśli uznamy, że istnieje tu związek przyczynowy, to można mówić o działaniu prawa malejącej produktywności 7 S. Martin, N. Rice, P.C. Smith, Does health care spending improve health outcomes? Evidence from English programme budgeting data, ,,Journal of health economics” 2008, No 27 (4), s. 826-842. 8 D.E. Bloom, D. Canning, Population health and economic growth, ,,Commission on Growth and Development Working Paper” 2008, No. 24. 9 D. Cutler, A. Deaton, A. Lleras-Muney, The Determinants of Mortality, ,,Journal of Economic Perspectives” 2006, No 20 (3), s. 97-120.