SlideShare a Scribd company logo

Uryana maytu 1 rimana chawpi qichwa cuaderno de trabajo comunicación 1o. quechua central

•
•
M
marcial ramos goñi

BUENO

Education
1 of 204
Download to read offline
Qichwa 1 PERÚ Ministerio de Educación Comunicación 1 Cuaderno de Trabajo Material en validación Qichwa Chawpi Chawpi Qichwa Chawpi Qichwa Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun
1 Llapanchik yachakushun
Ministerio de Educación Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Dirección de Educación Intercultural Bilingüe Uryana maytu - 1 Rimana - chawpi qichwa Cuaderno de Trabajo Comunicación 1.o - quechua central ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.minedu.gob.pe 2018 watachaw qishpichishqa 9,602 mirachisqa Ruraqkuna Martín Eustaquio Quiroz Aguirre Nelly Sánchez Vilcarina Qillqaynin qawaqkuna Nelly Sánchez Vilcarina Humberto Avelino León Huarac Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaqkuna Josué Rodriguez Gonzales Abimael Torres Rojas Maytu tupachiq Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon Siqikuna DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna Emilio Mariano Solier Bustíos Allichashqa qawapaq Josué Rodriguez Gonzales Impreso en Quad/Graphics Perú S.A. Av. Los Frutales 344, Ate, Lima 03, Perú RUC 20371828851 2018-17284 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2018-17284 Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu. Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores. Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
Shutiiqa: Ñiqiiqa: Yachaywasiiqa: Markaaqa: Yachachiqniiqa: Wata: Wamrapa riqichikuynin
Riqichikuynin Riqichikuynin Riqichikuynin Kuyashqa wamra: Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki. Hapallaykilla icha yachakuqmasiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan. Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Chaynawllami runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki. Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa. Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi, chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq. ¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Yachana Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 10 Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun 12 Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun 14 Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun 21 Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun 25 Yachakunqanchikta chaninchashun 32 2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Yachana Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 34 Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 36 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 38 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 42 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 47 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 53 Yachakunqanchikta chaninchashun 56 4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun Yachana Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 82 Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita ruranapaq rimayta rimashun 84 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun 86 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 97 Yachakunqanchikta chaninchashun 84 3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun Yachana Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 58 Mikuykuna tikrachiypita yachanapaq rimayta rimashun 60 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 62 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 66 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 70 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 77 Yachakunqanchikta chaninchashun 80 Kaqninkuna
5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Yachana Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 104 Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita willakushun 106 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 108 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 114 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 121 Yachakunqanchikta chaninchashun 124 6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Yachana Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 126 Tukuy laaya wanukuna iñishiypita willakushun 128 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 130 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 133 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 140 Yachakunqanchikta chaninchashun 148 7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun Yachana Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 150 Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 152 Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun 154 Murupakuypita willakuq raprata qillqashun 161 Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 169 Yachakunqanchikta chaninchashun 172 8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik Yachana Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 174 Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun 176 Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun 178 Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun 185 Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun 193 Yachakunqanchikta chaninchashun 196
shuti = suti = huti runa = nuna ñawi = nawi puñuy = punuy kimsa = kima chipsa = chipi suqta = huqta pusaq = puwaq qasa = qasapa = qaha = qahapa wasi = wayi sara = hara sacha = hacha sallqa = hallqa chaka = tsaka chuku = tsuku chakwa = tsakwa achka = atska ñawinchay = ñawintsay ñiqichay = ñiqitsay lluychu = luychu ñuqa = nuqa ñawi = nawi chay runa = tsay runa patsamama = pachamama ruranchik = rurantsik / -nchik = -ntsik markanchik = markantsik / -nchik = -ntsik shipash = pashña = rahaq = hipash = chiina uryay = aruy = llamkay qutsu = taki piqa = uma waquy = makallay chusku = tawa awmi = ari Kay uryana maytuchawqa achka kikin rimaykunatami tarishun. Kikin rimaykuna
Taqa 1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun • Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun. • Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun. • Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun. • Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun. • Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Ima ruraykunatataq rikanki?¿Imapaqtaq ruraykaayan?
10 Papa uryaypaq willakuy • ¿Allitsuraq killata rikanchik papata uryanapaq? • ¿Imanirraq killata rikanchik papata uryanapaq? Siqita rikaykur rimakushun, tapunakushunpis. Manaraq papata uryar shuqayninchikkunata rikashun. Masinchikkunata tapukurir yaskishun. Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun ¿Imapaqtaq mama killata rikanchik? ¿Imananraq mama killata mana rikashqaqa? 1 2
11 3 4 Runakuna hinantin patsawan tinkurir, willakuykunata ñawinchayan, chaynawpa rurapakuyaananpaqwan alli kawakuyaananpaq. Masinchikkuna rimayanqanta siqirir llimpishun. Papa alli wiñananpaq, kay siqishqachaw shuqanta llimpiy.
12 Manaraq kaqninkunapita rimar Siqita rikarir, kay tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima rikuqtaq papapa rapran mikuq tushpi? • ¿Tushpi papapa imantataq mikun? • ¿Imakunataq papata mikun? Tapukuykunata qatipashun, niykur kaqnikunapita rimashun. Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun Yanasaykikuna papapa rapran mikuq kurupa kaqninpita kaayiyan. ¿Imakunataq papapa rapranta mikuyan? ¿Imanawtaq, ima rikuqtaq? ¿Imankunataq kapun?
13 Kaqninkunapita rimaychaw Kaqninkunapita rimarir Kaqninkunapita niypa shutin kanan. Kaqninkunapita niptiyki kaayikushun. Huk rimamuptin wiyakushun. Kaqninkunapita nirquu. Kaqninkunapita niyaptin wiyarquu. Kaychaw nishqayki kaqninkunapita siqiy. Papapa rapran mikuq tushpita, yachaywasichaw rikashun. Tapukuykunawan yanapanakur tushpipa kaqninpita rimashun. Yanasanchikkunapa tapukuyninkunata wiyarir, yaskishun.
14 Manaraq ñawinchar Llimpita rikapaykur rimashun. Kay tapukuykunta yaskishun. • ¿Imapaqtaq kay siqi riman? • Rimanqanchikpaq kaq siqita akrarir llimpiy. Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun
15 Ñawinchaykur yarpayninchikta tinkuchishun. Ñawinchaychaw Uryana lampa (Imanaw kaqpaq niy) Patsamamata waatanapaq uryana lampatami iñishinchik. Uryana lampaqa arunami, papata, sarata, uqata, ullukuta unkunapaqmi iñishinchik. Kay uryana lampaqa kayshi niraqmi, chakin ruyru qirupita rurashqa, llapshalla qallu rikuq ashpinan, ichikllanpis, hatunpis kanmi. Hatun uryana lampataqa hatun runakuna iñishiyan, ichikllantana wamrakuna iñishiyan.
16 Yapay willakuyta ñawincharir tapukuykunata yaskiy. • ¿Qillqashqa imatataq riqichikun? • ¿Uryana lampapaq imataq nin? • ¿Uryana lampa imanawtaq? • ¿Imatataq wananchik papata uryanapaq? Chayta kaywan (x) chimpuy. Ñawincharir
17 Uryana lampata llimpiy. Kananqa yanasaykipa kallpachayninwan imanaw ruranqaykita rikapaykur allichay.
18 Kaqninkunapita ninapaq Imanaw kanqantapis rimay. Uryana lampapa kaqninkunata churay. Aylluykikunawan rimayay tukuy laaya mikuykunata uryanapaq iñishina kashqanpita. ¿Imachawtaq iñishinchik? ¿Ima rikuqtaq? ¿Imanawtaq? ¿Imapaqtaq alli? Uryana lampa
19 Ima mikuykunapaqraq uryanchik, chayta rikapaykur llimpiy. Yanasayki rurashqanwan tinkuchiy. Niykur tsullashqa kaqpaq rimayay. Siqikunata makiwan tsaparkur ima shutinkuna kashqanta yarpar nishun.
20 Siqishqakunata puka llimpi qillqanawan kutipashun. Niykur shutinkunata churashun. Kanan yanasapura trukashun. Niykur aruyninchikunata rikapakushun alli aw mana alli qillqashqakuna kanqanta. Chaypita allinta llapanchik qillqashun.
21 Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun Mikuykunapa kaqninkunata qillqanapaq, rimashun. • ¿Imapaqraq qillqashun? • ¿Pipaqraq qillqashun? • ¿Imataraq nishun? • ¿Imataraq qillqanapaq wanashun? Qillqanapaq patsachir Kaqninkunata ninaykipaq huk llullu mikuy munashqaykita akray.
22 Akrashqayki mikuyta siqiy.
23 Alliq rikaykur kaqninkunata qillqay. Mahaykiwan rimarir kaqninkunata qillqay. ¿Imataq? ¿Imapaqtaq alli? ¿Imachikantaq? ¿Ima llimpitaq? ¿Imanawtaq mishkiynin? Akrasqayki mikuyta siqiy. Qillqaychaw
24 Qillqanchikta rimashqanchikman allichashun. Yachayninchikta nishun. Kaqninkunata rikaykur alli kaq qillqashqata yapay qillqay. Yachakurquu Awmi Manami Akrashqaa mikuyta siqirquu. Akrashqaa mikuy tukuy rikuq waytayuq kanqanta riqirquu. Akrashqaa mikuypa kaqninkunata riqii. Akrashqaa mikuypa waatayninta musyaa. ¿Imataq? ¿Ima chikantaq? ¿Imanawtaq mishkiynin? ¿Imapaqtaq alli? ¿Ima llimpitaq? Qillqashqata rikapaykur
25 Manaraq ñawinchar shutinta rikaykurlla rimanakushun. • ¿Imapaqraq chay qillqa riman? • ¿Chay qillqashqa ima ninraq? ¿Ima qutsukunatataq papapita riqinki? Shumaq papallaa Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun Manaraq ñawinchar
26 Papapa kaqninkunapita ñawincharkur qutsukushun. Shumaq papallaa (Qutsu) Ushanan Chaynaw nillarmi qutsurillaa, chaynaw nillarmi tushurillaa, waakaata uushaata michikullaa, hirkata hiqarkur wichyarillaa. Papallaa, shumaqlla papallaa, Papallaa, shumaqlla papallaa pukata yuraqta waytarillan, shumaqlla papallaa, llullulla papallaa. Ñawinchaychaw
27 Siqipa kaqninkuna pishiqman siqirir, llimpiy. Kananqa siqir ushay. Niykur qutsuchaw kaqta llimpiy (llushiy). Ñawincharir
28 Ñawpa rurayniykikunata yapaykur, alliq rikaykur kaqninkunapita qillqay. Murukuy waatay uryanakunata hananpa kutipay. Mamaykiwan yayaykiwan, awiluykikunawan imanaw huk muruykuna waataypita rimanakuyay. Niykur kutipay.
29 Shutitawan siqinta watuchay. yakun waallu papa wayta
30 Kananqa tapurishqayki. Yaskinta llimpiy. Niykur yupaynin churay. Hamuchinakuy 1 2 Ichikllallan allaapa piñakuq runa. ¿Imaraq? Tukuy llimpi, achka ñawi piqtu piqtu, miku miku. ¿Imaraq?
31 Shimikunata rikapaykur siqinkunaman tinkuchiy. watya rapra wanu waallu ishu papa runa
Yachakunqanchikta chaninchashun Yanasakuna, kay taqachaw rurayninchikkunata riqichikunapaq qillqapakushun. Qillqanapaq patsachir. ¿Imapaqmi yachakurquu? ¿Imatataq rurashun yachakunqanchikta musyachikunapaq? Imaytaq riqichikushun kaqninkunapaq niyta. ¿Imataraq rurashun? 1. Kaqninyuq siqikunawan maytuta qillqashun. 2. Siqikunawan maytuta rurashun. 3. Huk muruykunapa kaqninkunata qillqay. 4. Yachakunqanchikman hatun rapichaw qillqashun. ¿Imanawtaq akyashun? Ishkay ishkayyan. Ayllunchik pushaqta akrashun. ¿Pikunataq rurayanqa? Llapan ñiqi yachakuqkuna, mamayayakuna yachachikuqkunapis. ¿Imaytaq rurashun? Huk taqata usharir.
2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Taqa Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar yachakushun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imanawtaq musyanchik papa allaypaq kanqanta? mama kuru papa
34 • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Imanirtaq yanapakuqkunata papan qaranchik? Siqiraykaqpita rimashun. Huk yachaq runata tapunchik imanaw minkanta payllayashqanta. Watuchay mikuykuna aylluychaw qarakuyashqanta. Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 1 2 3
35 Payllaypaq siqishqakunata rikarir. Alli kaqta ashpiy. Masiykikunawan musyapakurir. Huk markakunachaw imanaw payllayyashqanta qillqay. 4 5 Runakuna ima mikuy aylluychaw uryapakuyashqanpa chaninmi.
36 ¡Alliq willakuqnami kanchik! Mashiwan Shanti awilunman tapukuq aywayan. Chay yanapakuqkunata imanaw payllaynin qarayanqanta yachakuyan. Manaraq willakur Kanan huk willakuyta rurashun. Niykur yanasanchikkunata musyachikushun. • Yanasaykiwan purwakaykur rimanakuyay. Niykur rimayay imanaw papa aylluychaw payllayta qarakuyanqanta. • Siqikunata rikapaykur willakunaykipaq akray. Willakuykunata yarpachakuy. • Siqi akranqaykiwan willakuyniyki imanaw qallanqanta, rimanqanta, ushanqantapis patsachir siqiy. Manaraq willakur Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun
37 • Riqishqayki shimikunata iñishiy. • Llapan kaqniykita kuyuchir kaayichikunki. • Shimiykita patsachishpa alliq wiyayashunaykipaq rimay. • Huk kuchupiq qallaykuy ushanqanyaq, imanaw kanqanman patsachiy. Willakuyta willakunaykipaq yarpay. Kuyashqanchik willakuypita tapukuykunata kutichishun. • Hiruruq taakushun. • Shutinta, willakuyninta imanaw rimanan kanqanta willakuy. • Ninaykipaq yarpay. • Alli wiyakunchik. • Rimayta munar makinchikta pallarinchik. • Qamman chaamushqanyaq rimanaykipaq shuyay. Willakuychaw Willakurir Shutin: ¿Maychawtaq kashqa? ¿Imaynataq kashqa? ¿imanawtaq awrikashqa? ¿Imaytaq kashqa?
38 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita rikaykur rimashun. Niykur tapukuykunata yaskishun. ¿Piraq papa chakrachaw kakushqa? Chayta kaywan (X) asphiy. • ¿Imataq chay qillqapa shutin? • ¿Imapaqraq chay qillqa riman? • ¿Ima qillqaraq? • ¿Ima qishyakunataq papata charin?
39 Ñawinchaykur yarpayninchikta tinkuchishun. Ñawinchaychaw Papa kuru (Willakuy) Huk markachawshi, warmi-ullqu achka (atska) papata allayaanaq. Ullqu kaqpa maman papa mañakuq aywanaq. Chaynashi warmiqa “taqay chakwas mamayki papa mañakuq shamuykan papapa rapranwan pakashqayki” ninaq. Allaw chakwannashi wamranpaq tapukur chaanaq. Chaynashi llumchuynin “mayparaq wawaykiqa aywashqa” ninaq; chakwanqa waqar-waqar wasinman kutikunaq. Chay warmi kicharinanpaq, runanqa papa kurulla kaykaanaq. Yachachimanchik: mana micha kanapaq, mana llulla kanapaq, mamanchikta kuyanapaq.
40 Kutipaykuryan ñawincharir tapukuykunata yaskishun. Tapukuykunata chaskirir. Alli kaqta llimpiy. ¿Piraq papa allayman watukakurqan? • ¿Imapaqraq nin kay willakuy? • ¿Imapaqraq warmi runanta pakarqan? • ¿Imanirraq runaqa papa kuruman tikrarqan? • ¿Qam mamayki watukashuptiyki chinkankimanku? Ñawincharir Yapay willakuyta ñawincharir. Llimpikunapa shutin kaqta puka watuwan tinkuchiy. Siqikunapa shutinkunata llimpiy. papa kuru mama MAMA Malli mullpa mama paku PAPA pacha papa kuru kuka KURU kiru Rurashqaykita yapay rikapay, pantashqata allichay.
41 Kaychaw rikaykur shimikunata ñawinchar qillqay. Siqintawan shutikunata tinkuchiy. Pishiq shimikuna rimayman tikrayaananpaq, qillqay. 1. Runa tikran. 2. Papata ushan. 3. Llumi allan. Rimayta hatun qillqawanmi qallanchik, usharirnami chikun churanchik. papa kuru mama 41 41
42 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun • ¿Ima qillqataraq ñawinchashun? • ¿Imapaqraq willakuy riman? Manaraq ñawinchar Qillqata ñawincharir, yarpachakushpa yaskishun. Ñawinchaychaw Papa puquqpa yachaynin “Llullu kaptinqa papapa yuran quyumi, pukutaq waytami, papa alli allaypaq kaptinqa shuruktanmi shikwan. Mana shuruktaq kaqpaqa tukturirmi shikwan. Chay hinanllachawmi rapran qarwashtarin, tsakirinpis; kuru papapaqa puqurirpis yuran quyullami, chaytami papa llullutukun ninchik” nishpami mama Llusha kaayichimanchik. Yapay ruranqaykita, rikaparir pantashqaykita allichay.
43 Willakuychaw kay shimikunata ashishun, niykur llimpishun. Willakuychaw kaq shimikunata ñawincharir watuwan wichqashun. Niykur llimpishun. Qatinanman siqikuna willakuy nishqanman 1, 2, 3 yupaynin qillqashun. • ¿Imataraq allayan? • ¿Imata nirraq runata maman watukaq aywarqan? • ¿Imanirraq papata llamichikushwan? warmi ulluku kuru uqa suwa papa runa mama Qillqata yapay ñawinchashun. Niykur yaskishun. Ñawincharir
44 Shimikunachaw rakishimikunata riqishun Shimikunata ñawinchar paqchirir rakiy, chay rakishimikunata chikukunaman qillqay. Shimikunata ñawincharir, riqishqaykilla rakishimikunata wichqay. Shimikunata rakishqa shimikunatapis ñawinchashun. Niykur mahachashun. mama Mashi kuru patsa papa kuka mama ku pa ma ru pa ma kuru papa
45 Shimikunapa pishiqninman riqinqayki rakishimikunata qillqay. Shimikunata ñawinchay. Niykur rakishimichaw qillqay. shi tsa ka Kananqa kay qillqakunata ñawinchapar, pantashqa karqa allichar qillqay. Rakta raprachaw hatun kaq, taksha kaq qillqatapis rutuy. papa pa - pa mama kuru papa pa - pa mama ma - ma kuru Ku - ru PAPA MAMA KURU PAPA PA - PA MAMA MA - MA KURU KU - RU
46 Siqita rikapay. Niykur rimayman shimikunata qillqar paqtachiy. Siqita rikapaykur rimaynin qillqay. allan. Mama kuruyuq papata
47 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imatataq shutin willakun? • ¿Imapaqraq willakun? Willakuyta yachachikuqpa yanapayninwan ñawinchar rimakushun. Manaraq willakuyta ñawinchar rimakushun. Llullu papa suwa (Willakuy) Unayshi, Mashipa mamanwan yayan llullu papankunata taapakur chukllachaw puñuykaayaptin, pikiqa wallwallyar chakwanpa qaranman ullukurkunaq. Chaychaw shiqshipaakurninnashi chakwanqa Chaychaw shiqshipaakurninnashi chakwanqa awkinta ninaq: hanapa hanapa, urapa urapa. Chayta wiyarnashi, suwakunaqa manchakar llullu papa suwayanqantapis maqchirir aywakuyaanaq. Chaytanashi waraynin, wakchaw kaychaw llullu papa kuruntin ramaraakuqta (mashtaraakuqta) tariyaanaq. Willakuq: Mañu Yupanqui
48 kuru mama papa Yapay willakuyta ñawincharir, tapukuykunata yaskishun. Chay ruyrukunaman rakishqa shimikunata qillqay. Willakuychaw ashirir. Kay qillqakunata llimpiy. Kay pantakashqa qillqakunachaw, allawkachaw shimikunata ashirir, llimpiy. • ¿Piraq willakuyta qillqashqa? • ¿Imapaqraq willakuy nimanchik? • ¿Imanirraq suwakuna qishpiyarqan? u q a p a k p a p a p a c u u I i c h u p r r a p m a m a u k u papa mama kuru m a m a u k u m a m a u k u m a m a u k u papa mama kuru
49 Shimikunata ñawinchay. Niykur qillqaman rakiy. Qillqa rutushqaykiwan riqinqayki shimikunata paqtachiy. Shiminchaq qillqakunata riqishun papa kuru mama Siqikunapa shutinta qillqay. i y a q q k u q u ll u a k a n mama kuru papa Kananqa kay qillqata rikapaykur, pantashqa kaqta qillqar allichay.
50 p m k u a pu pa Riqinqanchik qillqakunawan, mushuq rakishqa shimikunata qillqashun. Shimikunata riqishqayki rakishqa shimikunawan paqtachiy. ka pa ma qu pu ku
51 kuka mupa mama paqu pupu kukupa Siqikunapa shutinta ñawinchay. Niykur qillqanqaykita yapay ñawincharir, pantashqa karqa allichay. Rimay yarqunanpaq, pishiqninman shimin qillqar paqtachiy. 1. ta pita ruran. 2. ta michin.
52 Siqikunata rikapaykur kaqninkunapita rimakushun. Kananqa munashqayki kaq rurayta akray. Niykur kikiykipis imanaw rurashqaykita qillqay.
53 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Imakunapaqraq willakun? Willakuyta yachachikuqpa yanapayninwan ñawinchar rimakushun. Manaraq willakuyta ñawinchar rimakushun. Añaswan papa Unayshi Mashipa maman papata ayllunaq. Chaychawnashi mamakuna hurnuta waykayaanaq. Chaymannashi añashqa ishpapuykunaq. Hurnu achachaariptinna papata, awashta, uqata pampayaanaq. Chaypitanashi papataqa pullan chawa, pullan chashqata uqtiriyaanaq. Chaynashi añastaqa Mashipa maman uchupa shunqunta rupaykachir añastaqa tsapakaarachinaq.
54 Siqikunata rikapaykur kaqninkunapita rimakushun. Rakisqa shimikunata churay. Niykur shimikunata qillqay. papa mama kuru Mashi muru kukupa pacha kuka pa ka shi ru ma pa ku Ma ku ma
55 Siqikunata rikapaykur rimanakushun. Huk yanapakunqayki kaq rurayta akray, ¿imanaw yanapakunqayki? Niykur yarpachakurir siqiy. Kananqa, siqiykipita yanapayninwan huk shumaq willakuyta qillqay. Yanasaykikunapaq willakuyniykita ñawinchay, niykur allichay.
Yachakunqanchikta chaninchashun Llapan siqipa shutinta qillqay. Kay raprapita huk siqita akray. Niykur siqirkur imanaw akranqaykipita, munanqayki willakuyta qillqay. 1 2
3 Taqa Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imay wichantaq kaykaayan? ¿Imatataq ruraykaayan? Yachanapaq rimaypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun. Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun tuqush qasa qupi
58 • ¿Ima willakuytaq qasa chaamunqanta musyachimanchik? • ¿Imanawtaq qasawan rimanchik? Siqita rikaykur rimakushun. Imanaw taytaykikuna qasawan rimanakuyanqanta tapukur siqiy. Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 1 2
59 Siqikunata rikaparir qasapaq niqta llimpiy. Llimpishqapita rimakushun. • Yachaqkuna willamanchik qasata llullu mikuykunapita manchakachinapaq. • Kaayishqanchikpita, ratashkunata shumaq rurarir churakurkur shunqunchik nishqanta qasawan rimashun. • Chay kaayinqaykita rimay. Qasa llullu mikuyta mana rupananpaq ramrashkunatami chakra kuchunchaw shaarichinchik. 3 4
60 Mikuykuna tikrachiypita yachanapaq rimayta rimashun Manaraq yachanapaq rimar • Yachaqta chakra mikuykuna tikrachishqanpita wiyashun. • Papata huk laaya mikuyman tikrachishqanchikpita rimashun. • Kaypiq huk yachakuyta akrashun. • Akrashqanchikpita musyaykunata ashishun. • Yanasanchikkunawan, akrashqanchikpita musyapakushun. Niykur rimashun. • Tuqush ruraypaq siqishun. Hinaman shutinta qillqashun. ¡Musyapakuqmi kayaa! Akrashqanchikpita musyaykunata ashishun.
61 Yachakuyninchikta riqichikunapaq patsachishun. • Yanasanchikkunawan ashishqanchikta riqichinakushun. • Siqikunawan imaykawanpis yanapanakur yachakunqanchikta riqichikushun. • Wiyashqanchikpita rimakushun. • Yachakushqanchikpita alli yarpakachaashun. Yachanapaq rimaychaw Yachanapaq rimarir Yarpachakuyniykikunata patsachishun. Rurashqayki siqiwan yanapakuy. Huk yanasanchikwan yachachikuyninchikta qaparipa yachachikushun. Akrashqaykita papa tuqushta yachaywasiman apamuy, yanasaykikunata riqichinaykipaq. Tapukuykuna Awmi Manami Alliyaachillapa yachachikurquu. Yachanapaq rimay rurashqata riqichikurquu. Imanaw yachanapaq nishqaata willakurquu. Yarpay. Yachakuyninchikta riqichikurqa, yachayllapayan hamarillapa rimashun. Makinchikta, qaqllanchikta imaykanchiktapis kuyuchir, yachakuyninchik nishqanchikta kaayichikushun.
62 Siqikunata rikapaykur rimakushun. Siqikunata rikapaykur rimakushun. • ¿Imapaqraq chay yachachikuy nimanchik? • ¿Imatataq chay runakuna ruraykaayan? • ¿Imapaqraq papata uchkuman pampayanqa? • ¿Yachakunapaq qillqashqa imapaqraq riman? Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar
63 Ñawincharir, ñawpa yarpachakuyninchikwan tinkuchishun. Ñawinchaychaw Papa tuqush Papa tuqushqa alli mishki mikuymi. Qasa patsachawmi, sallqachaw papa muruqkuna, papa tuqushtaqa rurayan. Papa tuqushta uchkuchaw pamparaykaqta uqshata kicharir haku qupikunaman hurqayan, chay shupiriptinnami qupikunata shikrarkur wasiman apayan. Wasichawnami hatusaq qupikunata qupiykur mashtayan, qasa patsachaw, qasawan tsakinanpaq. Kay tuqushqa alli, chayraq wachakushqa warmikunapaq, qara ruqushqa runakunapis tuqushta mikuyanmi. (Yachanapaq niy)
64 Yachakunapaq niyta yapay ñawincharir, yaskishun. Shimikunawan qillqashqakuna tinkuqta ashpiy. • ¿Imanirtaq tuqushta runakuna rurayan? • ¿Wayru papawan allitsuraq tuqush yarqun? Ñawincharir Tsaynawlla nishqanta llimpiy. qupi KURU tuqush papa tuqush mama QASA tuqush mama qasa kuru qasa papa TUQUSH mama qupi qasa qupi papa MAMA kuru PAPA kuru QUPI tuqush qupi rumi kuru qasa uqsha
65 Siqikunata shutinkunawan mahanchay. Kaywan tu, qa, qu shimikuna qallaqta tinkuchiy. Kay (qupi, qasa, tuqush) shimikunata qillqay, rimaykunata ruranaykipaq. 1. qa allaapa alli mishki mikuymi. 2. Wasichawnami hatusaq kunata qupikur mashtayan. 3. sa patsachawmi taqa rurayan. tuqush qasa papa kuru qupi pi qush sa
66 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Tuqushpa Chanin Tuqushqa anqu papapitami, qasa patsachaw uchkuman uqsha qupita qupiykur rurayan. Pitsqa killami yaku aywaykaq uchkuchaw ushmaraachiyan. Papa tuqush qasa patsachaw rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa wamrakunatami qupi hananman iskaykachir shuqmayan. Qasa patsachaw papa tuqush rurashqaqa Qara ruqushqa, chuqayuq runakunatapis alliyachinmi. Tukuy qishyakunatami hampin, chaymi tuqushtaqa llapan markakunachaw mana qishyapakunapaq mikushwan. (Yachakunapaq niy)
67 tuqush qasa qupi Shimikunata ñawinchay. Niykur shimikuna rakishqata qillqashun. Kay shimikuna tinkinakushqa kaykaayan, chayta rakishpa yapay qillqashun. Shutikunata rurayninwan tinkuchishun. Ñawincharir tuqush qasa qupi tuqush qasa qupi
68 sa qa qu pi qush tu sa mu qush ku qu pu Rakishqa shimikunata tinkuchir shimikunata rurashun. Rakishqa shimikunawan shimikunata tinkuchishun. Kay siqikunapa shutinta qillqashun. Hinaman rakishpa yapay qillqashun.
69 Shimikunata qillqashun rimaykunata ruranapaq. Shimikunata qillqashun qillqashqata ruranapaq. Kanan ruraykuna rurashqaykita rikapaarir, alliyachinapaq kaptinqa, kikiyki rurashqaykita allichay. qasa qa - sa tuqush tu - qush qupi qu - pi mupa mu - pa kukupa ku - ku - pa pupu pu - pu patsachaw rurayan. wan tuqushta rurayan. patsachaw rurashqata, hampipaq, mishki q inishiyan.
70 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikapay. Hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Yapay ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Imatataq rikayan tuqushta rurayaananpaq? • ¿Imanirraq tuqushpaq papata akrayan? • ¿Ima papapitataq tuqushta rurayan? Alli kaqta kaywan (x) ashpiy. Qasa patsachaw tuqush pampay Papata allar usharir, muruqkuna anqu papata shikra qupita mashtaykur akrariyan, chaypitami papa tuqushta rurayan. Runakuna hanan patsachaw qutu quyllur, chipapiqta rikarninnami qasa shikwamuqta kaayiriyan. Chay qasa shikwamuqta kaayirirnami tuqushta rurayan.
71 Rakishqa shimikunata patsachiy, chaypita shimikunata qillqay. Hinaman shimikunapa qillqan kapuqnin tinku ruyrukunata llimpiy. Kaykunawan riqishqanchik shimikunata qillqashun. Niykur siqikunapa shutinta qillqashun. h u r k p Kaykunawan Kaykunawan a Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan t Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan i Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan m Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan q qush - tu pi - qu sa - qa pi - a Kaykunawan s
72 Riqiyashqayki qillqakunawan mushuq rakikuna qillqata rurayay. Shimikunata rakina qillqakunawan tinkuchiy. Ñawincharir, rimaykunata siqintawan tinkuchiy. m k r p h t sh i u s a q Qillqana maytuykichaw rakishqa qillqakunata tinkuchiy. maytuykichaw rakishqa qillqakunata tinkuchiy. sha ru Tuqushta canasta nishqanwan hurqayan. Yuraq qasawan kukupata ruranchik. ta ra ku
73 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir, willakushqanchikwan tinkuchishun. Qillqashqata yapay ñawinchar tapukuykunata yaskishun. • ¿Imanirraq qasa shikwamun? • ¿Imanirraq qasa patsachaw mikuykunata tsakichiyan? • ¿Imanawtaq alli qasa kashqanta musyanchik? Qasa patsapaq willakuykuna Hanan patsachaw quyllurkuna purwakar chipapaayaptin qasa shikwamun. Chaymi quyllurkuna purwakar runakuna taakunaman qupin churaykur taakuyan. Hirkakunachawna tuna wayra allaapa alalan. Hirkakunachawna Runakunapa tullunkuna quñunanpaq tuqush apita upuyan, hinaman rakta qupiwan pitukurkur puñuyan. Qasa alli kallpanyuq chaamuptinqa alli watami kanqa. Chay qasa patsachawmi kukupata, charkita, tuqushta rurayan.
74 Riqiyashqayki qillqakunawan mushuq rakikuna qillqata rurayay. Ñawincharir rimaykunata, sinqinkunatawan tinkuchishun. tu sa pi qush qa qu Qasawan kukupata rurayan. Alli qasaqa quyllurkuna shumaq chipapiptin. Qasa patsa alalaptin atska qupiwan puñuyan.
75 Siqikunapa shutinkunata churashun. Shimikunata qillqarir rimaykunata ruray. 1. allaapa alli shuqapaq. Chaymi patsachaw rurayan. 2. chipapaqtin shikwamun. 3. ta alalaychaw raktalla qupikuyan. tuqush
76 Siqikunata rikar yachayninkunapaq willakunchik. Huk siqita akraa. Niykur siqiypis, qillqaapis imanaw rurashqata. Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Niykurpis willapayashunqaykiwan alliyachiy.
77 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imapaqraq kay qillqashqa riqichimaashun? • ¿Imanawtaq qasa patsa? • ¿Qasa patsachaw imakunatataq rurayan? Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. Qillqashqata yapay ñawincharir, tapukuykunata kutichishun (yaskishun). Mamakuna qasa patsachaw qutupita papata akrayan. Chaypita pukutaq qurakunata qupiykur achachayman mashtayan, llapan kuru yarqur aywakunanpaq. Qasa patsachawmi tsaki mikuykunapis raslla tsakiriyan. Kay patsachaw mana qasa llullu mikuykunata qishyachinanpaq, chakra kuchunchaw kayakuyan, wakinkunanami kuchunchaw kayakuyan, wakinkunanami hakapa piqanta pampayan.
78 Shutintawan siqinta huk chikuwan tinkuchishun. Rakishqa qillqata patsachir shimikunata qillqashun. mama papa kuru tuqush qasa qupi haka qush sa ru pi ku ku tu qa ku qu pa
79 Siqikunata rikaykur yachayninkunapita willakunchik. Huk rurashqa siqita akraa. Niykur siqiipis, qillqaapis imanaw rurashqata. Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Llapan willapayashunqaykiwan alliyachiy.
Kaykunawan siqikunapa shuntinta qillqay. Shimikunata qillqay, rimayta ruranaykipaq. Kay raprachaw huk siqita siqiy. Hinaman qillqay. taqa patsachawmi rurayan, uqsha man papata hicharkuyan. 1 2 3 a s sh h u p m sh t k r q i Yachakunqanchikta chaninchashun
4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun Taqa ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imay wichantaq kaykaayan? ¿Imatataq ruraykaayan? Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. siwara llushtu yaku Ruranapaq niypita shimikunata ñawinchar qillqar yachakushun.
82 Wiñay killawan rimanakushun. Siqita rikaykur rimakushun. Markaykichaw musyapakamuy, ¿ima musyaykuna tsaki mikuykunata ayllupakunapaq kanqanta? • ¿Imaraq willamanchik tsaki mikuykunata ayllunapaq? • ¿Imanirtaq taakuykur tsaki mikuykunata ayllunchik? Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 1 2 3 Tsaki mikuyta ayllunapaqqa ñawpata killa wiñaqtami rikanchik.
83 Llapan musyapakushqanchikta, rimashqanchikta siqishun. Tapukuykunata kutichishun. 4 5 Tsaki mikuy murukuyninchik alli kananpaqqa wayrawanmi rimanchik. ¿Pikunaraq tsaki mikuyta aylluyan? ¿Pikunaraq tsaki mikuynakunata ayllunapaq willmanchik? ¿Imanawraq huk markakunachaw tsaki mikuykunata ayllupakuyan?
84 Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita ruranapaq rimayta rimashun Manaraq ruranapaq rimar Siqikunata alliq rikashun. Siqikunapita yanasanchikkunawan rimakushun. • ¿Imatataq siqikunachaw rikanchik? • ¿Imatataq runakuna ruraykaayan? • Triqupaq huk ruraykunata akray. Niykur rurayninta musyapakamuy. Yarpaashun. • Yanasanchikkunawan qatinallaman rimashun. • Patsa qumashqanchik tinkulla rimashun. Wiqti, wiqti, Lorenzoooo. Siwara llunka rurayta uqraykanchiknam, chaymi Malli imanaw rurana kashqanta willaparamashun, mana qunqanapaq.
85 Kay rimaykunawan rimayniykita shimpichiy. Kay rimaykunawan rimayniykita shimpichiy. Shumaq alliyachishun yapay riqichikunapaq. • ¿Imatataq akrarqunchik? ¿Pitaq rurashqa? • ¿Ima hapaykunawantaq rurashun? • ¿Imapaqraq alli kanqa? Rimaychaw Ruranapaq rimarir Llapan ruranapaq rimashqanchikpita Awmi Manami Yanasaakunata alliqmi ruranapaq rimayta wiyarquu. Ñuqapis rimanaapaq, chaamushqanyaqran shuyarquu. Akrashqaata imanaw rurana kanqanta nirquu. Siwara llushtuta uchpawanmi ruranchik alli yarqunanpaq, chaypitanami achka yakuwan paqanchik llapan shaprun yarqushqanyaq.
86 ¿Imaraq hatun shutin? Alli kaqta llimpiy. ¿Imapaqraq nin? Llimpiy. ¿Imapaqraq riman? Alli kaqta llimpiy. Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita rikapaykur, tapukuykunapa yaskiyninta ashpiy. Mikuy ruraypaq. Siwara llushtu Siwara api Ayllupakuypaq.
87 Ruranapaq niyta ñawinchashun. Ñawinchaychaw Wananchik. - Ishkay anqara siwara. - Huk mati hunta uchpa. - Hatun manka. - Yaku. - Huk qawina. Ruranchik: 1.Uchpata hatun yakuyuq mankaman hicharkur qawinchik. 2.Chay puwanaramuqmannami siwarata qarpurkunchik. 3.Chaypitanami siwarapa qaran pashtashqanyaq puwachinchik. 4.Chayta tullpapita hurqurirnami, alalaq yakun hicharkur, quñuqllata qaqukacharqunchik llapan shaprun yarqushqanyaq. 5.Chaytanami achka yakuwan chipyashqanyaq paqanchik. Siwara llushtu
88 Tapukuykunata yaskiy (kutichiy). ¿Imakunatataq siwara llushtuta ruranapaq wananchik? Yaskiyninta ashpiy. ¿Imanirtaq siwara mutita llushtur ñawpata qaqur-qaqur paqanchik? Yaskinta ashpiy. a. Siwarata, mankata, uchpata, yakuta, qawinata. ch. Mishkita, kinwata, papata, utsuta. h. Kinwata, yakuta, kanilata, chuñuta, papata. a. Qaran yarqunanpaq. ch. Llapan shaprunwan qaran yarqunanpaq. h. Raslla yanukananpaq. Shimikunawan qillqashqakuna tinkuqta ashpiy. Ñawincharir siwara mama mikuy yaku kuru llushtu
89 Siqipa shutinta ruyruwan wichqay. Shimikuna mañamashqanchikta qillqar llimpishun. Shimikunata qillqashun rimaykunata ruranapaq. tuta wan alliq paqanchik. Markachaw achka ta kuyan. ayllu siwara ayllu SIWARA llushtu llushtu 1. siwara 2. llushtu 3. yaku 4. kuru 4. 1. 2. 3. yaku siwara ayllu siwara Ayllu Ayllu YAKU mikuy mikuy yaku yaku yaku kuru
90 Shimikunata ñawinchar, raki shimikunata qillqay. Shimikunatawan pashtaqshimikunata ñawinchay, niykur tinkuchiy. Shimikunata ñawinchar ruyruwan rakishimikuna riqishqaykita llimpiy. siwara yaku llushtu kuru siwara llushtu yaku kuru ru llush si llu si ku ku tu wa w a ya si ra ay siwara wasi llulla llushtu kuru yaku llush llu
91 Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. Kaychaw ruranapaq ñawinchashqayki pishiqninman paqtachiy. Shimikunata qillqay qillqashqata ruranaykipaq. siwara – llushtu – yaku – qupi - mishki - kanila Huk mankachaw puwachinchik achka mishkin, qarpurkunchik. Siwara hurupariptinnami chaqakurinchik. man hicharkur puwachinchik, chayman , hicharkur. hurupata upunchik. si qu ya ku Llush qush
92 Ruranapaq niyta ñawinchashun. Wananchik (8 matipaq): - Hatun mati siwara llushtu - Kima aptay mishki - Hatun manka - Mishki kanila - Manka hunta yaku - Pukutaq clavo nishqan. Ruranchik: 1.Huk hatun mankaman yakuta churkanchik. 2.Yaku quñuriptinna siwara muti llushtuta hicharkunchik. 3.Alliq puwar huruparamuptinnami mishkin, kanilan, pukutaq clavo nishqan wiñarkunchik. 4.Hatusaq matikunaman chaqanakunchik qaranakunapaq. Siwara llushtu api Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
93 Musyanapaq Muti pichupaq Riqinapaq Siwara llushtu apipaq Ruranapaq Triqupaq Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. • ¿Imapaqraq kay willakuyta qillqayashqa? • ¿Imapaqtaq riman? Chayta llimpiy. Kaychaw ruranapaq ñawinchashqayki pishiqninman paqtachiy. Shimikunata ñawinchay. Hinaykur huk ruyruwan qillqakunata wichqar, wachuwan shimikunata tinkuchishun. siwara llushtu yaku kuru s i t a k u h w a y ll r s u m u k a r u s i t a k u s i t a k u h w a y ll r s u m u k a r u m u k a r u s i t a k u h w a y Mikunchik. Llamichinakunchik. Qaranakunchik.
94 Chawpi qichwa achawayata ñawinchay. Hinaykur luqyakunatawan hanllakunata riqishun. Siwara muti llushtu apita ruranapaq, ruyrupa ichik tawkunkunachaw shimikunata qillqashun. Siwara llushtu api siwara yaku A a Aa aa Ch cha H ha I i II ii K ka L la LL lla M ma N na Ñ ña P pa Q qa R ra S sa SH sha T ta TS tsa U u UU uu W wa Y ya
95 Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. Shimikunata rakishimikuna riqishqaykiwan tinkuchishun. ya llush qa ku si ra pa ay ku tu ru llu ku waa kuru si ra qa llush llu ku tu ku pi
96 Kanan shimikunata ñawincharir, pishiqninman qillqay. Rimayta ñawincharir, wachuwan siqita tinkuchishun. Tiku Tiyaa siwara upun. apita mikun. Taytaa llushtuta Tiku apita upun. Tiyaa siwara mikun. Taytaa llushtuta puwachin. Yanasaa siwara llushtuta atska yakuwan paqan. Mamaa siwara llushtuta apin. Mamaa wamrankunawan siwara apita upuyan. Ichik hamana chikutaqa shutikunata qillqashpa iñishinchik.
97 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Manaraq willakuyta ñawinchar yaskishun. Wananchik. Waska, hurkita, wayrana, pitsana, ashnu, runku, rutuna, wayra, yakutapis. Triqu aylluy Manaraq rikar nishqanchik Awmi Manami Kay willakuyqa triqu aylluypaq nimanchik. Kay qillqashqa qasa qutsupaq riman. Ruranchik: 1. Triqutaqa quyalla ruturirmi wawyana piruruman waskawan lasaqlla liyarkur apanchik. 2. Ashnukunata shinrirkur triquta haruchinchik. 3. Wawan shikwariptinnami hurkitawan wayranchik. 5. Warmikuna triquta aylluypa pitsapayan. 6. Chay hunaqnami siwara llushtu apita upuyan. Ñawinchaychaw
98 Tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima ruraypaqtaq kay qillqashqa riqichikun? • ¿Imanawraq triquta aylluyan? • ¿Pikunaraq triqu aylluychaw kaykaayan? Shutinkunawan siqikunata tinkuchiy. Yachachikuy siwara yaku runku warmi hurkita llushtu mama api Ñawincharir
99 Siqikunapa shutinkunata qillqay. Tinya 1. 2. 3. 4. 5. 6. Shimikunata ñawincharir, watuwan rimachishun. llushtu llushtu qasa siwara uusi qupi Yakuwan Runakuna ayllupakuy. Siwara aruy tinyata triqu siqayan. Tsaki mukuy 1. 2. 3.
100 Siqikunata rikaparir kaqninkunapita rimashun. Siqikunapita rimashun. Huk siqita akray. Chaypita wallkalla qillqashqata qillqay. Niykur yanasaykikunawan willachinakuyay. Siqikunapita ishkay yarpachakuyniykita qillqay. • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Siqichaw imakunachawtaq tinkuyan? • ¿Imakunachawtaq huk laaya kayan? • ¿Maychawtaq kaykaayan? 1. 2.
101 Hatun rimaykunata siqinkunatawan tinkuchiy. Warmi, siwara apita yanun. Mamaa siwara llushtuta achka yakuwan paqan. Llushtuta apichaw upuyan.
Ruranan: Wanashqanchik: Shutin: Munashqayki mikuyniykita akray. Niykur ruyru chawpinman siqiy. Chaypita imanaw rurakashqanpita qillqay. 1 Yachakunqanchikta chaninchashun
5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Taqa Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq yachakushun? chilliwa runa warmi chilliwa runa warmi Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun.
104 Siqita rikapay. Rimanakushpa tapukuykunata yaskishun. Wasi qatayman niraq kaq siqita ashpiy. • ¿Imapaqtaq chay siqi nin? • ¿Imanirraq wasi ushayman chakanan churayan? • ¿Imanirraq wasita rurar usharir raymiyan? Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 1 2 Yachakuqmasiykikunata imanir chay siqita akrashqaykipita willapay. 3
105 Taytamamanchikkunawan rimanakushqanchikta yarparkur siqishun. Chay rimashqanchikman siqikunata patsachishun. 5 5 Mamanchikwan taytanchikwan wasi mana ranyakaananpaq rimashun. 4 Nuuñupa warmin nin: Aylluchaw shumaq kawakuyaanapaqmi, wasita qatar turqunman chakatawan kuntuta taachiyaa. Niykur ashmakunata pishtapakur, alli mikupakur, llapan runakunawan tushuyaa.
106 Ñuuñu karu wiyakuychaw wiyashqa, kaynaw niqta … ¡Karu wiyakuychaw nishqan! Manaraq willapakuy Kay qillqashqakunata ñawinchashun. Yachakuq yanasanchikkunawan rimashun. Karu wiyakuywan, tukuy riqichikuykunapita rimashun. Ishkaqyan ayllukarkur, karu wiyakuychaw willakunata yarpashun. Munayashqayki kaqta akrayay. Niykur yachakuqmasiykikunata willakayaamunaykipaq. • ¿Imatami chay qillqashqakunachaw ñawinchanchik? • ¿Qamkunaqa chaynaw niraq willakuykunata wiyayarqunkiku? Markamasikuna naaninchikkunata ama rakchatashuntsu. Markanchik umalliqmi rimakaramun. Runakuna, ullqukuna, warmikuna kanan niriyaq: waraymi yachaywasinchikpa qatanta allichashun. Yachaywasi umantsaqmi rimakaramun. Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita willakushun
107 Wiyashqanchik willapakuypita rimashun. Yanasanchikkunawan akrashqanchik willapakuyta yachapar riqichinakushun. Willapakuychaw Willapakurir Willapakuychaw Awmi Manami ¿Yachakuqmasiikuna rimakayaamuptin wiyarquuku? ¿Rimayta munar mañakurquuku? ¿Willapakuy rimashqaa kaayikashqaku? Yarpashun. • Rimakuyta munarqa mañakuy, huk rimamuptinqa wiyay. • Ima chipak nishqaykipis kaayikaatsun. Ñuqakunaqa kay willapakuytami akrayarquu: Hampikunawasichawmi waray huk rimanakuy kanqa, ayllukuna aywakayaamuy.
108 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita alli rikapaykur ñawinchashun. Siqita rikaparir rimakushun. • ¿Imatataq chay siqichaw rikanki? • ¿Pikunataq kaykaayan? • ¿Imay wichanpitaraq chaynaw arukuyan? Llimpiy.
109 Siqikunata rikapaykur, chay rimaychaw imata nishqantapis niy. Kay rimayta ñawinchashun. Niykur nishqanchikwan tinkuchishun. Ñawinchaychaw Chiqap willakuy Yachakuqkunapa taytankuna: Ullqunkuna, warmikuna kay witsan alli hunaqkuna kashqanyaq, yachaywasinchikta allichar uryakunapaq ullqupis warmipis aywakayaamunki 28 turmanyay hunaq, inti raymi killa, quyallapita: warmikuna, ullqukuna wamrakuna chilliwata, ruqunata, yaku apanata apakayaamunki, shumaq yachaywasinchikta ñaña tikrachinapaq. APAFA Umalliq
110 Kutipaykuryan qillqashqata ñawinchashun. Niykur yaskishun (kutichishun). Qillqashqachaw kaq shimikunata ashirir, ashpiy. • ¿Ima ninantaq “mita”? • ¿Imanirtaq quyapaq qayachinchik? • ¿Ima iñishinatataq wasi qataypaq wananchik? Wasi allichaqta ashpiy. Ñawincharir Ñuuñu chilliwa runa iñishina warmi yaku apana iñishina
111 Kay shimikunata rakiy. Niykur kanqantanaw kutichiy. Kay siqikunapa shutinkunata, allawka shimikunata ñawincharir, hawanchaw qillqay. Chilliwa runa warmi chilliwa chi – lli- wa ch-i-ll-i-w-a ch-i-ll-i-w-a runakuna warmi yaku warmi runa chilliwa
112 Chaynawlla niqta llimpiy. Siqikunapa shutinta huk ruyruwan wichqay. wasi CHILLIWA warmi CHAKANA warmi yaku Wasi chilliwa yaku chakana runa WASI runa yaku chilliwa YAKU chilliwa runa WARMI chakana chakana RUNA yaku warmi wasi wasi TIHA CHILLIWA CHAKANA chilliwa RUNA tiha ruquna ruquna runa mitu tiha chilliwa MITU chakana warmi CHAKANA wasi RUNA WARMI wasi ruquna WASI chakana mitu runa mitu
113 1. wasi 2. runa 3. warmi 4. chilliwa 5. yaku 4. 3. 5. 1. 2. yaku chilliwa Paqtaqninman qillqakunata paqtachiy. 1. Panchu tawan ta qataypaq apan. 2. wan ta ashtayan mikuyta rurayaananpaq. Rimayninchik yarqunanpaq: wasi- chilliwa- runa- warmi -yaku shimikunata qillqay.
114 • Siqikunata rikaykurlla imapaq qillqashqa nishqantapis rimamuy. • Qillqashqata ñawincharir, nishqanchikta tinkuchishun. Ñawinchashun qillqashunpis. Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Chiqap willakuy Yachakuqkunapa taytankuna, ayllukaykur willapanakushqanchiknaw yarparachiyaq. Kay usyachaw intinqanyaq sitwa killachaw, 28 turmanyay hunaq, wasi qatashqapa rurinta iskuwan huklla laqar ushanapaq. Warmikuna, runakuna, wamrakuna chay hunaqmi wasita shumaq ñañayachir arukushun. Chayman chilliwata, yaku apanata, ruqunakunata, aparkur quyalla aywakayaamunki. APAFA Umantsaq.
115 • ¿Pikunapaqtaq chay chiqap willakuy? • ¿Imatataq allichayanqa? • ¿Pikunataq allichayanqa? Qillqashqakunata kutipaykuryan ñawinchashun. Niykur tapukuykunata yaskishun. Shimikunata ñawinchar rakishiminkunata qillqay. ¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy. ¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy. runa warmi Ñuñu chilliwa Shimikunata pakishiminkunatawan ñawinchar watuwan shinriy, niykur llimpiy. tayta runa warmi yaku tika llushtu chilliwa ñuuñu ru mi ta ñuu war llu tay na ya ti ka llush wa lii tu ñu ru war ya Yachakuq Yachachikuq APAFA umantsaq runa warmi Ñuñu chilliwa
116 Shimikunata ñawinchashun. Niykur chaynawlla kaq pakishimikunata ruyruwan wichqashun. Shimikunapa pishiqninman pakishqa shimikunata paqtachiy. Kay shimikunata qillqar rimaykunata paqtachiy. warmi chilliwa Ñuuñu wasi chila kuru Mañu runa ay ru mi ni Ñuu chi wa ni tayta – ayllu – wasi – nina – chilliwa – runa - Ñuuñu. Runa warminwan ta ruquyan pa kuchunchaw watayananpaq, qatashqapa rurinta iskuwan huklla laqar ushanapaq mana quru-quru yarqunanpaq. Awkis wan liqitata paqtachiyan. na npaq ta tsarichin mikuyta yanunanpaq.
117 Hamuchinata ñawinchay. Niykur yaskiy. ¿Imallaqa imash? ¿Imallaqa imallash? ¿Imallaqa imash? ¿Imallash imallash? warmi chilliwa runa ñawi Ichikllan kaptii uchusaqlla aqchaa, puquptiina aqchaa wiñan. Chaypitana aqchaa huk ñañaman tikran. Arashnawpis laataraa, imaykapaqpis runakuna kururashqata purichiyaaman. Ichikllan kar chusku chakiwan purii, hatunyar ishkay chakiwan purii, awkisyar kima chakiwan purii. Hunaqpa rikachakun, ampipa puñukun. ¿Imataq? ¿Imataq? ¿Imataq? ¿Imataq?
118 Chaynawlla ushaq pakishimita, chaynawlla llimpiwan llimpiy. Chaynawlla qallaq pakishimikunata llimpiy. chilliwa awa Tsakana qiwa runa shimi kallana mana warmi Mañu tuna wañu Ñuuñu Ñami tumi chakwa chilliwa chichi waaka ruku runa runtu ñuqtu china warmi ñuñu chichu waska Ñuuñu rumi ñusta waka
119 Kaychaw itsuq kaq shimikunata ñawinchay. Niykur allawka kaq qillqakunata ruyruwan wichqar watuwan shinriy. mama runa ayllu ñawi chilliwa Ñuuñu warmi yaku llushtu a y m a a m a I l l c h i l i i w a r m i r u n a u a ñ a w i Ñ u u ñ s y t a k u l l a y m a
120 Siqikunata rikaparir, nishqanpita rimakushun. Rimakushun. Kananqa huk kaq siqita akray. Niykur huk uchukllan qillqata qillqay. Chaypita qillqashqaykipaq willakamuy. Ishkan siqipa huk shunqu rimayninta qillqay. • ¿Imapaqtaq siqikuna nimanchik? • ¿Imachawtaq tinkuyan? • ¿Imachawtaq huk kaq yaqan? • ¿Maychawtaq kaykaayan? 1. 2. 3.
121 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Qillqashqata ñawincharir nishqanchikta tinkuchishun. Siqikunata rikaykurlla imapaq qillqashqa nishqantapis rimamuy. Qayakuy Huari marka runakuna, warmikuna, wamrakuna, wasi ushaychaw raymita ruranapaq llapayki aywakayaamuy. Tinyawan qutsullapa tushullapa, llapachik kushi-kushilla karinapaq, shaqsha tushuqkunapis shayaamunshi. Lunes puwaq hunaq, quyalla hatun yachaywasiman ullqukuna, warmikuna, wamrakunapis, wasi ushaychaw kushirinapaq aywakayaamuy.
122 Siqikunata rikaparir, rimashun. Rimakushun. Siqikunatawan shimikunata watuwan tinkuchiy. • ¿Imapaqtaq siqi nimanchik? • ¿Imachawtaq runakuna paqtayan? • ¿Imachawtaq chullayan? Shimikunata ñawinchay. Niykur chaynawlla kaq pakishimikunata ruyruwan wichqay. chilliwa chakana wasi runa warmi warmi Ñuuñu nina chilliwa
123 Siqishqakunapita rimaykunata qillqay. ¿Imatataq rurarquu alli yachakunaapaq? 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. Kananqa huk kaq siqita akray. Niykur huk uchukllan qillqata qillqay. Chaypita qillqashqaykipaq willakamuy.
Yachakunqanchikta chaninchashun Siqinwan rimayninta mahanchay. 1 Wasita qatakunapaqqa yanasakunatami minkakunchik. Wasita qatarirqa, chakanatami turqunman churanchik. Wasi qataychawqa rayminchikmi. Wasi qataypaqqa iñishinakunatami wananchk: ruquna, tiha, chaqana, walluna, mitu, qiru.
6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Taqa ¿Imatataq siqichaw rikanchik? ¿Imataraq yachakushun? Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. lichu uusha chacha Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun. lichu uusha chacha
126 Siqikunata rikar rimashun. Siqikunata rikarir, tapukuykunata yaskishun. Yachaqta imanaw hirkakunawan rimanqanta tapukushun. Chay nimashqanchiktana qillqashun. • ¿Imapaqraq hirkakunawan rimanchik? • ¿Allitsuraq hirkakunawan rimanchik? • ¿Imanawraq kanman hirkakunawan mana rimanakushqaqa? Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 1 2 3
127 Arur qallanapaq, hirkakunatami mañakunchik. Niykur mañakushqanchikta siqishun. Imataraq rurashun mañakushqanchik rurakananpaq. Chayta qillqay. 4 Chakrata arur qallanapaq, yaya hirkakunatami qayakunchik. Chay hirkakunaqa kallpachimanchik alli arunapaq, alli patsa mamallanchik mikuykunata mirachimunanpaqpis.
128 Tukuy laaya wanukuna iñishiypita willakushun Manaraq willakunata rimar ¡Willakunata! Llapanchik imanaw rurayninchik kashqanpita rimashun. Tapukuykunata kaayir willakunata rimashqanchikpita patsachishun. Qillqashqata ñawinchanchik. Imanaw kashqata willakunapaq huk raprachaw siqishun. Niykur rimashun. Chirapallay hunaq, chachapa yanasan. Qirupampata papa uryaq aywarqan, uusha wanuta katakurkur. Papa sikinman wanutaqa achkata qutuykunaq. Papaqa ñukturnin tsakir qallaykunaq. Chayta rikaykurna, chachaqa papata ras parqurinaq. Chayshi yanasanqa allaapa kushiykunaq, papan kawakaariptin. ¿Imaytaq kashqa? ¿Imataq kashqa? ¿Maychawtaq kashqa? ¿Imanawraq kashqa? ¿Pikunataq kayashqa?
129 Wiyashqanchikpita rimakushun. Niykur qillqashun. Yanasanchikkunawan imapis kashqanta paqtachishun. Willakunata rimaychaw Willakunata rimarir Imanaw kashqanpaq rimashun Awmi Manami Ñuqaman chaamushqanyaq shuyarquu. Imapis kashqanta chuyachipa nirquu. Yarpashun: • Willakunata qaparipa rimay, makiykitapis iñishir. • Rimayashqanta kaayipa wiyay. • Imapis kashqanta chuyachillapa willakuy. Willakunata rimakushqanchikta chaninchashun. Yanasakuna alli quya, qanyan hunaq imanaw kashqanta willapariyashqayki. Qanyan hunaq aywaraykapti…
130 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Lluta siqikuna Kiman lluta siqikunata qawapaykur lluta kaqninkunapita rimashun. Siqikunapita alli yarpachakuytana rimanchik. Lluta rimaykunata nir, pukllashun. Qallaq kaq huk lluta rimayta nimunqa, kaynaw: • Kuchikuna quyllurkunawan rara patsachaw (hunishchaw) pukllakuyan. • Tamya kay patsapita hanan patsaman shikwamun. • Wallpakuna chusku chakiyuq kayan. Lluta rimay shunqunchikman chashqanta akrarir siqishun.
131 Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun. Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan tinkuchishun. • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Quyllurkuna allitsuraq shikwayamun? Ñawinchaychaw Kuchiwan uusha pishtaq Chacha wamranqa chaqalla llullu lichuyuq kuchita, uushata pishtananpaq shaariykur ruqunata shikanaq. Chaynashi, ruqunata shikaykaptin puntanman chilapyar quyllur ishkiqta rikar manchakashpa, ras hanan patsata rikanaq, quyllurkunaqa chilapyar wakpa kaypa shikwar kayaanaq. Runapa awilunwan chacha awilan niyaanaq: “kay wichan chaynawmi kuchitawan uushata pishtanapaq. Llullu lichukunanami watanpaq shumaq shaqsharayaamun”. Chachaqa uushantawan kuchinta pishtachinaq “mirayaananpaq nir” Kayqa kawaq patsanchik ushakaananpaqmi.
132 Ñawincharir Yapay ñawinchar, tapuykunata yaskishun. Awilunchikkuna, taytanchikkuna willamashqanchikpita rimashun. • ¿Runa ruqunata shikaykaptin imataq karqan? • ¿Qam runa kar, imataraq rurankiman karqan? • ¿Imanawtaq kuchita pishtakuyan? • ¿Imata rikartaq kuchita pishtanchik? • ¿Runa kuchitawan uushata pishtananpaq imatataq rikan? • ¿Huk mushuq willakunata shunquman chashqanta qillqankimanku? • ¿Pikunataraq qillqashqanchikta riqichishwan? Siqita rikaykur huk mushuq willakunata qillqay. Qillqashqanchikta yanasanchikkunawan riqichinakushun.
133 Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun. Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan tinkuchishun. • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Imapaqraq ñawinchashun? Runapa makinta lichu kaniykun willakuy Chacha lichuntawan uushanta wirayaarachiq tsaki patsachaw pishtananpaq. Chuchin markachaw qanyanman waraq, chaqa-chaqalla uushanta pishtayaananpaq chikunpita apayaanaq. Chaynashi lichuqa yanaqinta mana rikar waqanaq. Chaynashi chachaqa wamranwan, uushata pankar qallayaanaq. Chayman lichuqa piñashqa chaykurnashi, chachapa makinta haqchiykur qaparir qayarir lluta manchakar aywakunaq. Yanaqinta pishtayaptin. Kananyaq maychaw kashqanpis musyaytsu. Chachapa makinpis kananyaq alliyantsu. Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
134 Qillqashqata ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Pipaqtaq willakuy riman? • ¿Lichu imanirraq chachapa makinta haqchiykunaq? • ¿Imataq ninki lichu rurashqanpita? • ¿Kikiykipa shimiykiwan qillqashqa kaayishqaykita willakamuy? Siqita tinkuchiy. ¿Imanirtaq lichu piñashqa? Shimikunawan tinkuq qillqashqakunata ashpiy. lichu uusha quyllur chacha awkin uusha quyllur lichu allqu awkin
135 ¿Imanawtaq lichu? Chayta pishiqman qillqashun. Siqikunata rikaykur shimikunata tinkuchishun. Nikur siqitawan rimayninta mahanchay. uy w r l ch Shimikunata ñawinchaykur, shimikuna rakishqata qillqashun. lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa w r uy l ch
136 Kuyan: Kurkun kapun: Ima chikanraq: Aqchanqa: Iñishin: Chachapa kaqninkunata tinkuchishun. Chachapaq kikinpa rapranta tinkuchishun. Shuti: Ratashnin: Aqchanqa: Chikanqa: Kuyan: chacha chacha
137 Imapaq qillqanaqpaqpis rimakurishun. Yanasanchikpa shutinta qillqashun. • ¿Chachapaq rurashqanchik kapuqnintanaw rurashwantsuraq? • ¿Pipaqraq pikunapaqraq qillqashwan? • ¿Pipaqraq kapuqninta kaqninta rurashun? • ¿Kikinchikpa kapamaqninchikpita qillqashwantsuraq? Yanasanchikta akrashun. Niykur siqishun. Niykur kapuqninpaq rimashun.
138 Kananqa yanasanchikta akrashqanchikpa kaqninkunata qillqar tinkuchishun. Yanasaapa shutin: Kawakun: Aqchan: Kurkun: Chikanqa: Kuyan: Yapay rikapay kaqninpaq qillqashqaykita. Imanaw kashqanpita qillqashqan Awmi Manami ¿Shutinta churarquuku? ¿Yanasaapa kaqninpaqku qillqarquu? ¿Shunquman chashqanta qillqarquuku?
139 Kananqa yanasanchikpa kaqninkunata yapay allichashqatana qillqashun.
140 • ¿Imapaqraq kay qillqashqa willakun? • ¿Pikunapaqraq kay willakunachaw riman? Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Qillqashqata ñawicharir yaskishqanchikwan tinkuchishun. Alli willakuna Paccha markachaw, qanyan hunaq, huk chachawan warmikuna purwakarkur uusha millwata ayllu wasichaw, qatapaq, punchupaq ruripapaq warapaqpis puchkayarqan. Chayman huk runa lichun qatikushqa chaanaq, llapanta ninaq: “hatun hirkapita uusha millwata, kallata, pirwata, pirurukunata apamurquu, uusha millwata wipiwan tupurir puchkayaanaykipaq. Chay puchkayashqaykitana hatun marka ratash ruraq, runakunaman rantikuyaanaykipaq”. Chaynawpa Pacchachaw chachawan warmikuna puchkankunata alliyachiyashqa. Paccha markachaw puchka ruray Chaskallay, 27 kantaray 2019 wata.
141 Rakishqa shimikunawan shimikunata tinkuchishun. cha sha chu Ñawincharir sinqinkunata shutikunatawan tinkuchishun. sha chacha lichu uusha quyllur killa
142 Rakishqa shimikunata patsachiy. Hinaman siqikunapa hawanman qillqay. cha ch quy cha uu li llur sha Shimikunata qillqashun, rimaykunata ruranapaq. , ta yachachiq millwa puchkayta. Alalaq markakunachaw llanu watu, tita watuta puchkayan, ratashkunata awayaananpaq.
143 Ñawinchashqayki qillqapa siqinta llimpiy. Niykur, ¿imatataq uusha millwawan rurayarqan? Chayta qillqay. Kay shimikunawan, rimaykunata patsachishpa qillqay. puchkapaq kaqninkunata runa alli puchkayananpaq hirkapita apanaq warmikuna chaanaq huk runa qatikushqa lichun aylluchaw puchkayan warmikuna purwakarkur huk chachawan uusha millwata Kananqa kay rimaykunata ñiqichar qillqashun. 1. 2. 3.
144 Qillqanapaq patsachir Kananqa rimakurir, imapis yachaywasichaw kashqanpita qillqashun, niykur mushuq willakunata rurashun. qillqashun, niykur mushuq willakunata Kaypaq ninakunchik: ¿Imataraq qillqashun? ¿Pipaqraq qillqashun? ¿Maychawraq riqichikushun? Willakunata qillqanaykipaq yarpakachayniykita patsachiy. ¿Imataq karqan? ¿Imanawtaq karqan? ¿Pikunataq kayarqan? ¿Imay karqan? ¿Maychawtaq karqan?
145 Ñawpa patsachishqanchiktanaw yarpar willakunata qillqashun. Qillqaychaw
146 Qillqashqanchikta yapay alliyachishqata qillqashun. Qillqashqata rikarir Qillqashqayki willakunata yachachikuqniykipaq ñawinchay, chay willapashunqaykitana wiyaykur alliyachiy. Qillqashqanchikta alliyachinapaq kay qillqata yaskishun. Tapukuykuna Awmi Manami ¿Qillqapa shutinta qillqarquu? ¿Imay kanqanta qillqarquu? ¿Pikunapis kayashqanpita qillqarquu? ¿Maychaw kanqanta qillqarquu? ¿Willakunapa kapuqninpaq huk siqita akrarquu? ¿Ushanan chikuta iñishirquu?
147 Willakuyta alliyashqatana yapay qillqashun.
Willakuyta qillqanaykipaq kaypita shimikunata akray. Tapukuykunata yaskir qillqay. 1 2 Yachakunqanchikta chaninchashun ¿Imataq qillqapa shutin? ¿Imaytaq karqan? ¿Maychawtaq karqan? ¿Pikunataq kayarqan? ¿Imataq karqan? ¿Imanawtaq karqan? Siqin Huk willakunata lichupaq akrarir hapayninta qatiqllaman apar qillqashun. chacha RUNA quyllur uusha warmikuna lichu waska puchka marka patsa killa wamra
7 Kushi-kushilla murupakushun Taqa •Murupakuypaq patsachikuypita rimashun. •Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun. •Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun. •Murupakuypita willakuq raprata qillqashun. •Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq kay taqachaw yachakushaq?
150 Siqirir llimpishun. Siqita rikarir rimanakushun. • ¿Imatataq runa muspaykan? • ¿Imapaqraq chay muspaynin? • ¿Allitatsuraq muspaynin willakun? Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 2 1
151 Yachaqta minkakushun murukuypita yachayninta willapamanapaq. Yachaq willamanqanchikman, yarparkur qillqay. Huk runa yapyaykaqta, qipanchaw warmi muruykaqta siqishun. 3 4 5 Ayllunchikkunawan imanaw kaway patsa murukuyninchikpita willakuykunata ashinchik.
152 Manaraq shimpinakur ¡Purwakarkur rimanakunchik! Ishkay purwaman ayllukaykur imanaw wanu iñishishqanchikpita rimanchik. • Chay musyapakunqanchikman purwanchikchaw rimanakushun, nishqanchikta washanapaq. • Chay wanupa iñishiyninta huk ñiqi yachakuqmasinchikkunata tapukushun. • Purwapiq rimayaamunqanta qillqashun. Markanchikchaw wanuta imanaw iñishiyanqanpita rimakaramushaq. Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun Purwapiq rimayaamunqanta qillqashun. Kaychaw qillqanqaykimi, yuyaychanqaykita washanqa. Ishkay kaq purwa Ashma wanuta, yachaq nimanqanchikman, ayllur chakraman murukur hichashun. Huk kaq purwa Qatu wanuta rantishun murukur hichanapaq.
153 • Pushaqman, shimpiq rimaypa chuyay rimayninchikta qapariypa ñawinchamun. • Shimpishqanchikta tupunchik. • Purwachaw, shimpinakuyninchikta pushananpaq, huk yachakuqmasinchikta akrashun. • Huk yachakuqmasinchikta shimpiyninchikta washananpaq akrashun. • Purwakunapa alli shimpinakuynin kananpaq rimashun. • Huk kaq purwa yachakuqmasinchikkunaman yachayninchikta nishun. • Yachakuqmasinchikkunawan tapunakushun. • Ichikllachaw chuyay rimayninchikta qillqashun. Shimpinakuychaw Shimpinakurir Shimpiy rimaychaw Awmi Manami Yarpayniiwanmi purwata shimpirquu. Nishqaa kaayikashqami. Yachakuqmasiikuna niyashqanta wiyarquu. • Yachakuqmasinchik rimamuptin wiyashun. • Rimanapaq shuyashun. • Nishqanchikman raslla rimashun. • Shiminchikwan alli nishun.
154 Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun Manaraq ñawinchar Siqita rikapaykur tapukuykunata yaskishun. • ¿Imapaqtaq hatun qillqan nimanchik? • ¿Imapaqraq qillqaq shunquuman chaachimur nimayta munan? • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Imanawyantaq qillqakuna?, ¿imanirtaq tukuy laaya qillqakuna kan? Yaskiy (kutichiy). ¿Imatataq wanupita musyanchik? ¿Imatataq wanupita musyayta munanchik? Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
155 Mana rimakushllapa ñawinchay. Niykur qaparipa yanasaykipaq ñawinchay. Ñawinchaychaw Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
156 Kutipaykuryan willakuq raprata ñawincharir yaskishun (kutichishun). • ¿Imataraq rurayan? • ¿Ima ninantaq kay rimay? “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa”. • Chay chikushqa willakuq raprapa rimaypa rimamuy. Ñawincharir Wanuta alli iñishinapaq; llallinakuyta, Qultaw runakuna patsachiyan. Qultaw taytakuna wanu ruraypaq 1.i llallinakuyta patsachiyan. Qultawchaw alliq muruyaananpaq, llallinakuyta patsachiyan. Shimikunata alliyachir willakuq raprachaw shimikuna kaqta llimpiy. Niykur qampaq chay shimikuna ima ninantapis rimamuy. Shimikunata alli rimayman patsachir, willakuq raprachaw niqwan niraq kaqta ashpiy. wanu ullqu punchaw kamachiq hunaq warmi
157 Willakuq raprachaw kaq qillqashqakunapita tapukuy. Niykur nishqankunata huk watuwan mahanchay. Tapukuykunapa yaskinta ashpiy. • ¿Pikunapaqtaq chay qillqashqa? • ¿Imapaqtaq qillqayashqa chay willakuq raprata? Chakra runakunapaq. Yachakuqkunapaq. Llapanpaq. Wanu riqiq aywayaananpaq. Wanu imaykachaw iñishiy llallinakuypaq. Llapan willakuq raprata ñawinchaqkuna aywayaananpaq. ¿Maychawtaq rurayanqa? ¿Imatataq rurayanqa? ¿Pitaq chay willakuq raprata patsachin? ¿Imaytaq kanqa? Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
158 Tapukuykunata yaskiy. Imanaw ruranaykipaq yachachiqniykipa nishqanta qillqay. Yaskishqaykita yapay ñawincharir allichay. ¿Imay watataq ruray kanqa? ¿Imapaqtaq ñawinchashaq? ¿Imanirraq kay willakuq raprata qillqaq shunqunchikman chaachimun? ¿Ima ninantaq: “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchik hatunyanqa”? Yanasaykikunapa yaskinkunawan yaskishqaykita tinkuchiy. Imanaw rurashqaykita willay.
159 ¿Imataraq willakuq raprachaw rantin churankiman?, ¿imanir? Qillqashqata ñawincharir, ishkaq wamrakuna niyan. ¿Imataq rurayniyki? Siqiy. Niykur qillqay. Murukuqkuna shayaamunan, alli wanu iñishiyta yachakuyaananpaq. Allimi runakuna shayaamunan, paykunapitami alli wanu iñishiyta yachakayaamushaq.
160 Aylluykipita, yachaqta imanaw sacha ashma wanu rurayashqanpita tapukamuy. Wasiykichaw wanupita willamanqanchikta, Yachakuqmasinchikwan rimashun. Imanaw wanupaq rurayanqanta siqiy. Alli wanu kananpaq kamachikuyta qillqay.
161 Murupakuypita willakuq raprata qillqashun Manaraq qillqar, riqinapaq raprata ñawinchay. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
162 Willakuq raprapa kaqninta ñawincharir, kay yupinchaw shimikunata qillqay. Tapukuykunata rimayninchikwan yaskishun. Ñawinchaqkunapa shunqunman chaachinapaqmi, willakuq rapraqa alli. Chaymi shumaq siqiyuq willayninpis. Willakuynin siqin Imaynin Maychawnin Tapukuykuna ¿Pipaqtaq qillqashqa? ¿Imapaqtaq qillqashqa? ¿Pitaq qillqashqa? ¿Imapaqtaq willakun?
163 Imanaw qillqashqa kanqanta, willakuq raprachaw ñawincharir, shutin tikrachiq shimikunata pukawan wichqay. Kaychaw shutikuna tikrachiqta qillqay. Yarpay. Shuti tikrachikqa, imanaw kashqanta, aykapis kashqantami riqichikun. Markanchikkunapa shutin tikrachiqta qillqashun. Ayllunchikkunapa shutin tikrachiqta qillqashun. Ichik marka Awkin Mañu Pukawan wichqashqayki qillqakunata qillqay. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
164 Shiminchik qillqapaq yarpachakunchik. Willakuq raprata ñawinchay. Shimi tikrachiqwan rimaykunata qillqay. Huk rimayta akrarir huk qillqayta qillqamuy. ayllu alli isqun achka a. Runakuna ayllu wasi watiqaq aywayan. ch. h. i. Shimi tikrachiqwan, shutikuna ñawpanta aywayanqanta qunqaytsu. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
165 Yarpachakuyniykita qillqay. Willakuq raprata qillqanapaq, iñishinayki kaq yarpayniykita patsachiy. Purwanchikwan imata qillqanapaqpis paqtachishun. ¿Imaraq nimanchik? ¿Imanawraq willakuq raprata riqichikushun? ¿Maychaw, imayraq riqichikushun? ¿Ima willakuq raprataraq qillqashun? ¿Imapaqraq willakuq raprata qillqashun? ¿Pikunapaqraq willakuq raprata qillqashun? Qillqanapaq patsachir
166 Willakuq raprata ñawpa patsachinqanchiqpita yanapakur qillqay. Qillqaychaw
167 Qillqashqata rikaparir Rurashqanchik willakuq raprata yachachikuqta, yachakuqmasinchikunata ñawinchar riqichishun. Allichanapaq wiyaqkuna willapamashqanchikta wiyashun. Yachachikuq, yachakuqmasinchikkuna, nimashqanchikman allichar qillqashun. Willakuq rapra Awmi Manami ¿Siqin kanku? ¿Hatun qillqan, ichik qillqan kanku? ¿Kaayichikunku? ¿Imaynin, maychawnin churarquu? ¿Ushanan chiku kanku? Willakuq raprata rurashqanchikta rikashun.
168 Willakuq raprata yachakushqaykiman allichar qillqay. Willakuq raprata hatun raprachaw qillqay. Niykur riqichikuq pirqaman laqay.
169 Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun Manaraq ñawinchar Ichik raprakunachaw qillqashqata rikapar ñawinchashun. Tapukuykunata ñawinchar yaskiy. Tapukuykunata yaskiy. • ¿Imapaqtaq qillqashqa riman? • ¿Pikunapaqtaq qillqayashqa? • ¿Imapaqraq ñawinchanki? ratash qiru kashu chakra sara wanu ¿Ima yachaytataq muruyninchikta watiqananpaq musyanki? ¿Ima iñishinakunatataq murukuy alli waatakaananpaq musyanki?
170 Qillqata ñawinchay. Niykur niqninta rikapay. Ñawinchaychaw Huk markachaw waalluta rurayan, chaytami riqichikayaamun. Waallu Waallutaqa ruranchik makwa ratashkunawanmi huk shukshuta chakanatanaw watarkur runatanaw shukuchinchik. Chay waallukunatami murushqa sara rurinman quya-quyalla shaykachinchik. Wakin llaqtachawqa rumikunatashi chakra kuchunman runanaw rurakanqanyaq chuquyan, añas, chakwa, pishqukuna puriyaanan killakunami ullqu wamrakuna manchachikuq aywayan. Chay waalluwanqa manami ashmakuna sara murushqata tawshiyantsu.
171 Ñawincharir Yanasaykiwan rimanakuy. Niykur chay chusku kuchuyuqta paqtachiy. Kaychaw pishiqman ñawpa qillqashqakunata ñawinchashqaykiwan yachayniykita qillqay. Iñishina: Niraq: Wanaynin: Qillqakunapa hatun rimaynin Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy” Wallu ¿Ima laaya qillqataq? ¿Imapaqtaq qillqashqa? Iñishina: Niraq: Wanaynin:
Ruraykunata alli yachakunaapaq aanikuu. Yachakunqanchikta chaninchashun Rurashqanchik willakuq raprata riqichikushun ¿Imataraq rurashun? 1. Riqinapaq raprata qawapar allichashun. 2. Qurpakunata (watukakuqkunata) tapukunapaq tapukuykunata qillqashun. 3. Raprata churanapaq pirqakunata rikashun. 4. Raprata riqinapaq rikashun. ¿Imanawraq patsachishun? 1. Rapra pushaqta riqinapaq akrashun. 2. Ishkaq riqichikayamun. ¿Pikunaraq pushayaamunqa riqichikuq raprata riqichikunapaq? Pushaqkuna: ¿Imayraq riqichikushun? Yanasakuna, kay ñiqichaw rapra ruranqanchikta riqichikunapaq yachakushqanchikman rurapakushun.
8 Aylluchaw shumaq kawayninchik Taqa • Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun. • Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun. • Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun. • Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun. • Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq kay taqachaw yachakushun?
174 Siqita rikarir rimashun: Wañukushqakunapaq tapukushqanchikpita, siqirir llimpishun. Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 1 2 ¿Imatataq siqichaw rikanki? ¿Imapaqtaq chay siqi niman? ¿Chaynawllatsuraq huk markakunachaw rurayan? Yachaqkunata tapukushun. llimpishun. llimpishun. llimpishun. llimpishun. llimpishun.
175 Yachaqta minkakushun, wañukushqakunawan tinkuypita willakamunanpaq. Yachaq willamanqanchikta yarparkur qillqay. Wañushqanchikpa rayminchaw ruraykunata siqiy. 3 5 4 Ayllunchikkunawan imanaw kawayta ashinchik.
176 Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun Manaraq qutsur Qutsukunata ñawinchashun. Niykur qutsushun. • Purwa-purwa ayllukarkur, huk llaqtachaw qutsushqanchik qutsuta akrashun. • Qutsupa qillqanta yarpashun. • Paqchillapa kutin-kutin qutsupaarishun. • Qutsupa pishiqninta qillqar paqtachishun. Purush wayta warmi (Qutsu) Chaki churay Mana huk qunqana china, purush purush wayta warmi, shunqullaami kuyashunki, kariñullaata hampipaykuy. Kunturnawpis, wiskurnawpis, qutsur, wichyar pasarillaashaq. Mana huk qunqana kaqchaw shutikiyta pintallarqaa. Chaki luchkay Waray aywakuptii, sallqa pukutaynaw, tamyata runtullatami waqar puririnki. Qutsuq: Cecilio Páucar Shumaq kushi kushilla qutsukushun.
177 Qutsukunata wiyayashqanpaqpis rimashun. Yachakushqanchik qutsukunata qillqashun. Yapay riqichikur allichaanapaq ninchik. • Yachakuqmasinchikkunata yachachishun. • Yachakunqanchik qutsukunata qutsur-qutsur tushushun. Qutsuychaw Qutsurir Yarpashun: • Llapanchik yanapakushpa qutsushun. • Qutsuyaptin shuyarir qutsushun. • Yanasanchik yachachimanqanchik qutsuta wiyarir qutsushun. • Imapaq qillqashqa rimashqantapis kaayichinakushun.
178 Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun Manaraq ñawinchar Ichik raprakunachaw qillqashqata rikapar ñawinchashun. Shimikunata ñawinchay. Niykur yaskiy. Tapukuykunata ñawinchashpa siqiy. • ¿Imapaqraq qillqashqa riman? • ¿Imanawtaq musyanki? • ¿Pikunapaqtaq qillqayashqa? • ¿Imapaqraq chay qillqashqata ñawinchanki? ¿Imata aywakuypita musyanki? ¿Chaykunapita imata musyanki? aywakuy hupay ayllu kaway tanta
179 Ñawiykillawan qutsuta ñawinchay. Niykur qaparipa yanasaykipaq ñawinchay. Ñawinchaychaw Tanta ruray (Qutsu) Chaki churay Ayllunchikwan tinkurishun, hayninchikwan tinkurishun, churakuyta llamirishun, hichakuychaw upurishun. Mamachiita yarqaramuy, waytanawlla yuriramuy, shunqullaawan qayarillaa, churakuychaw tinkurishun. Chaki lutskay Mikuy churakushqaata haynillaa mikurillashqami, maypa aywakurpis kushillami kutiramunqa. Qillqaqkuna: Nelly Sánchez V. Martín Quiroz A. Takiy waqaqnin: Chukuu ishkishqa (Mi sombrero se me cayó). 2 kuti 2 kuti 2 kuti
180 Ñawincharir Qutsuta qutsushun. Wakinchik taqllallapa qatswashun. Qillqashqata kutipar ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Imapaqtaq chay qutsu willapaamanchik? • ¿Ima ninantaq “churakuy”? • ¿Imapaqraq pamparaqkunaman runakuna waytankunawan, tukuy mikuyninkunawan aywayan? • ¿Pikunapaqraq qillqayashqa? • ¿Ayka chaki churaytaq qutsuchaw kan? • Rimayniykiwan nimuy, ¿alliku chay yachakunqayki qutsu? Qutsupa chaki churayninta huk watuwan, chaynawlla kaq rimaykunawan tinkuchiy. Yawarmasiiwan tarinakuriyaa. Chaki lutskay Tanta wawata churarquu. 2.kaq yarayma Mamachiita yarqaramuy. 1.kaq yarayma
181 Tapukuykunata ñawincharir, yaskinta ashpiy. • ¿Imapaqtaq tukuy mikuyta churakuyan? • ¿Ima ninantaq: “kushillami kutiramunqa”? • ¿Imakunatataq churakuyan? • ¿Maychawtaq tukuy mikuykunata churakuyan? Rantikuyaananpaq. Llamichikuyaananpaq. Riqichikuyaananpaq. Hupay mikunanpaq. Huk watatami hayninchikwan tinkushun ninanmi. Kushillami ayllunchikwan purwakaashun ninanmi. Hayninchikkunami kutiyaamunqa ninanmi. Yanasaykikunapa chaskinwan tinkuchiy. Niykur allichay. Yachachikuqniykipa willapayninta wiyay.
182 Qutsupita munashqayki kaqta siqiy. Niykur yanasaykita chay siqishqaykipita willapay. Qillqashqata ñawincharir, wamrakuna kaayiyashqanman rimanakuyan. ¿Qamqa mayqanpa rimaynintataq allimi ninki?, ¿imanir? ¿Qamqa mayqanpa rimaynintataq allimi ninki?, ¿imanir? Qutsukunaqa llutan yachakuykunatami yachachimanchik. Qutsuqa alli ruraykunapaqmi yachachimarninchik willapaamanchik.
183 Ñawinchay. Niykur yaskiy. ¿Ima kaqnintaraq ñawinchashqayki qutsupata tikrachinkiman?, ¿imanir? ¿Markaykichaw qutsuta qutsuyanku?, ¿imanir? Chayta qillqay. Markaachaw runakunataqa qutsuy, qatswaymi allaapa mishkipaayan.
184 Yachaqta, marka qutsunkunata qutsumunanpaq mañakushun. Huk yachakushqayki qutsuta, yachakuqmasiykikunawan qutsuyay. Imapaq yachakushqayki qutsu nishqanpita, qillqashun. Yachakuqmasiykikuna yachachiyashunqayki qutsukunapa shutinta qillqashun.
185 Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun Qutsunaykipaq kutipaykuryan yachachikuqniykipa yanapayninwan ñawinchay. Niykur qutsuy. Manaraq qillqar huk qutsuta ñawinchashun. Tanta wawa (Qutsu) Chaki churay Aylluchaw, tantata rurayaa, yanasallaawan tarinakurirnin, kushilla, shumaq paqtariyaa, kushilla shumaq kawayaa. Masata pichurkur rurarillanchik, masata taqllaykur paqtarillanchik, tantata churaykur qarwarachinchik, kushilla shumaq mikunchik. Chaki luchkay Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushi mikurillaashun. Shumaq shumaqlla kawanapaq pacha hunta mikurillaashun. Qillqaqkuna: Nelly Sánchez V. Martín Quiroz A. Takiy waqaqnin: Ninki (Decías). tantata churaykur qarwarachinchik, 2 kuti 2 kuti 2 kuti
186 Qutsupa hatun qillqan Yaskikuna ¿Imapaqtaq 1.i yarayma riman? ¿Imapaqtaq 2.i yarayma riman? ¿Imapaqtaq chaki luchkay riman? ¿Ima ninanraq churakuy? Ruranapaq kaqninkunata ñawinchashun. Niykur uma rapra qutsuchaw nishun. Qutsuta kutipar ñawinchar tapukuyta yaskishun. QUTSU Yarayma Shuti Qillqaq
187 Qutsupita huk yaraymata ñawincharir, ushanan chikuta inishishun. Ushanan chikuta inishishun: Ushanan chikuta, chikupa churayninkunata rurashun. • Yaraymachaw rimaykunata rakinapaq. • Ñawinchashqayki kaq shimikunata akrarir, ushanan chikuta churar rimaykunata qillqay. Qillqashqaykita yanasaykiwan qawapar allichay. Masata pichurkur rurarillanchik, masata taqllaykur paqtarillanchik, tantata churaykur qarwarachinchik, kushilla shumaq mikunchik kushilla shumaq mikunchik Ushanan chiku
188 tanta wawa Qichwa shimi qillqaypita ruraychashun Kay shimikunawan rimaykunata qillqay. Tapukuykunata yaskiy. Qutsupa kimsa yaraymanta ñawinchay. Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushi mikurillaashun. Shumaq shumaqlla kawanapaq pacha hunta mikurillaashun ¿Imatataq rurashun? ¿Imapaqmi tapukuy nimanchik? Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushilla mikurillaashun. Yarpashun: Rimayqa yarpayninchiktami willakun. Ushanan chiku
189 Imanaw qillqanapaqpis, rimanakurishun. • ¿Huk qutsuta qillqashwantsuraq? • ¿Pikunapaqraq qillqashwan? • Yarpachakurishun imanaw qutsuta qillqanapaq. Kaychaw churanpar qillqashun yarpachakushqanchikman. ¿Imaraq qutsuupa shutin? ¿Imapaqraq chay yaraymakuna riman? ¿Ayka yaraymayuqraq? ¿Chaki luchkaynin imataraq nin? Qillqanapaq patsachir
190 Qillqaychaw Yachakushqanchik qutsuta qillqashun.
191 Qillqashqata rikaparir Qutsunchikta yanasanchikkunapaq, yachachikuqpaq ñawinchashun. • Willapamashqanchikta wiyashun allichanapaq. • Yachakuqmasinchikkuna yachachikuq nimashqanchikman allichar qillqashun. Qutsuuchaw Awmi Manami ¿Shutinta qillqarquuku? ¿Yarayman kanku? ¿Chaki luchkaynin kanku? ¿Hatun qillqawanku yaraymata qillqar qallarquuku? ¿Ushaynin chikuta churarquuku? ¿Yaraymata ushar, chupayuq chikun, ushaq chikun churarquuku? Qillqashqayki qutsuta kay nimashqanchiknaw rikapay.
192 Allichashqaykita rikapar qutsuyki qillqay. Qutsuykita huk rapraman mana qunqashpa riqichikunaykipaq qillqay.
193 Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun Manaraq ñawinchar Qillqashqapa siqinta rikapaykur, tapukuykunata yaskiy. • ¿Imapaqmi chay qillqashqa riman? • ¿Ima llaqta ruraykunapaqmi riman? • ¿Imapaqraq ñawinchashaq? • ¿Imaraq chaynaw qillqapa shutin? Yaskinta ashpiy. Willakuy Qutsu Ruranapaq niy Willakuy Qutsu Ruranapaq niy Willakuy Qutsu Ruranapaq niy
194 Qillqashqata ñawinchay. Niykur yaskiykiwan tinkuchiy. Ñawinchaychaw Tukupa waqaynin Tukuqa ampipapis hunaqpapis munti rurinchawmi taakun. Niyan, ¡kayqa ranyami! pipis markanpita wañuypa, kawaypa karpis aywakunanpaqmi wasinpa turqunman rataykur waqan. Tukuqa: ukushta, rachakta, laqatuta, pachkata, hukkunatapis mikunmi. (Willakuy)
195 Ñawincharir Kutipaykuryan ñawincharir tapukuykunata yaskishun. Tapukuykunata yaskirir, qillqay. • ¿Imapaqmi qillqashqa nimanchik? • ¿Maychawtaq tukuqa taakun? • ¿Imataraq tukuqa mikun? ¿Imapaqtaq qillqashqa willamanchik? ¿Imapaqraq qillqayashqa? ¿Chay qillqashqa ñawinchashqayki, markaykichaw ruraykunawan niranku?, ¿manir?
Yachayninchikkunata alliyachinapaq aanikunchik. Yachakunqanchikta chaninchashun Rurayninchikkunata riqichikushun ¿Imataraq rurashun? Rurashqa qutsukunawan qutsunchikkuna rurashun. 1. Tapukuykunata qillqashun, watukamaqninchikkunata tapunapaq. 2. Qutsunchikkunata riqichikunapaq patsachishun. 3. Qutsunchikkunata riqichikushun. ¿Inanawraq rurashun? Purwachinakarkur, ruray riqichikuy pushaqta churashun. ¿Pikunataraq riqichikushun? ¿Imayraq riqichikushun? Yanasakuna, yachakushqanchikta riqichikunapaq patsachishun, kay 8 taqachaw yachakuyashqaata riqichikayaamunaapaq.
Achikyay Brillar Allichay (altsay) Arreglar, mejorar Anta sitwa Julio Anti Andes Antsay Grave de salud Apu Cerro divino, Dios tutelar Aranway Leyenda Aruy Trabajar, cocinar Ashma wanu Abono orgánico Atipallay Martes Awmi (ari) Sí Awqay Alcanzar, lograr Aya killa Noviembre Aya marka Cementerio Aya marqa Noviembre Ayllu Comunidad, familia Aylluy Cosechar, recoger Aymuray: mayo Aymuray: mayo Ayriway Abril Chaninchay Evaluar Chaskallay Viernes Chawqa Papa dañada en la cosecha. Chiku Signos de puntuación Chillqiy/tsiqlliy Retoño Chimpuy Marcar, poner un aspa Chiqay willakuy Noticia Chirapallay Sábado Chisi Tarde Chiwilla Hilo de paja Chuklla Choza Churu Terreno estéril Chururu Escarcha de agua Chuyaychashqan Conclusión Hallqa Puna Hatu Choza para almacenar tuberculos. Mushuq shimikuna Hatun puquy: febrero Hatun puquy: febrero Hatun qillqa Letra mayúscula Hatun rimay Oración Hinaman Asimismo, igualmente, del mismo modo Huni Sementera muy menuda Hunish (hanan patsa) Cielo Huntachiq shimikuna Sufijos Ichik chuyaynin Resumen Ichik qillqa Letra minúscula Illapallay Jueves Imanaw kanqan Caracterización de la persona Imanaw kaqninkunapaq Descripción de objeto, paisaje Imaynin Fecha Inti Sol Inti raymi Junio Intillay Domingo Iñishiy Necesitar, utilizar Ishkay chiku Dos puntos Kaayichikuq chiku Paréntesis kaayiy entender Kachiynin Objeto (oración) Kamay Crear kamaykuyan Proveer agua Kanan patsa Tiempo presente Kancha Corral Kantaray Octubre Kaqninkuna Sus partes Karta Carta Kikin chakra mikuykuna Alimentos orgánicos Killa Luna Killallay Lunes Kinraypa chiku Guion Kuchi pishtaq/Waraq quyllur Venus, estrella del amanecer Kurku Cuerpo humano Kutipaypa Nuevamente
Laaya Laya, clase, tipo Lihia Ceniza batido en agua Llankana Herramienta Llaqta (marka) Pueblo Llimpiy Pintar, colorear Llunka kashki Sopa de trigo resbalado Manaraq ñawinchar Antes de la lectura Manaraq ñawinchar Antes de leer Manaraq rimar Antes del diálogo Manaraq tapupakur Antes de la entrevista Manaraq yachapaanapaq willakur Antes de presentar el guion teatral Mayar Pensar, darse cuenta Maychaw Lugar Musquy (muspay) Soñar Mutquta laqchar Cortar un esqueje Napakuy Saludar Niraq shimikuna Pares mínimos Niykur Luego, seguidamente Ñawincharir Después de la lectura Ñawinchaychaw Durante la lectura Ñawpa patsa Tiempo pasado Ñiqichay Ordenar Paqu Alpaca Pashtachiy Pronunciar, articular Patsa Tiempo, tierra Patsachiy Organizar, ordenar, acomodar, planificar Pichukashqa Desordenado, confundido Puchquq Agrio Puchuq/putsuq sobra Purwakay Agruparse, formar grupo Puukaqkuna Músicos Puyu Polilla Qachi Soquilla Qallaynin Inicio, entrada Qapaq raymi Diciembre Qapaq sitwa Agosto Qaparina chiku Signo de admiración Qapir Esprimir Qarpuyan Hecha algo hacia abajo Qatinan chiku Punto seguido Qatiq Siguiente Qillqana maytu Cuaderno Qillqanapaq patsachir Planificación para la escritura Qillqaq ninqan Opinión del autor Qillqashqa Texto Qillqashqata rikaparir Revisión y reflexión. Qillqay Escribir Qillqaychaw Textualización Qipa tikrashqa mikuykuna Alimentos industrializados Qulla puquy Enero Qurapakuy Deshierbe Quyllurllay Miércoles Rakinan chiku Punto aparte Rancha Enfermedad de papa Ranti wanu (mushuq wanu) Abono químico Rikanapaq niy Texto descriptivo Rimana Comunicación Rimana huntachiq Sufijo verbal Rimana tikrachiq Adverbio Rimanakuy Diálogo, conversación Rimarir Después del diálogo Rimay qutu Párrafo Rimaychaw Durante el diálogo Riqichikuynin Introducción Runapa kawaynin Biografía Runapa kaynin Retrato Ruranapaq niy Texto instructivo, receta Ruraq Sujeto Ruray Verbo Ruyru Círculo Saachi (wanu) Guano de animales Sacha mishki Árboles frutales. Sarawi Poesía Shamuq patsa Tiempo futuro Shimi Palabra Shimi huntachiq Sufijos
Shimikuna huñichiq Conectores Shimpichiy Confrontar, afrontar Shimpinakuy Debate Shullka (tutu) Hijo menor (último) Shuqa Ejemplo, muestra Shuti yusa Frase nominal Shutikunapa shikaynin Firmas Shutin Título Shutipa rantin Pronombre Shutipa shikan Firma Sipi/watsi Raíz Siqi Dibujo Siqi Dibujo Siqintsay Subrayar Siqishqa willakuy Historieta Siqishqa willakuy Historietas Sumaachiy Festejar, celebrar Suyru Suero, líquido restante de la leche cuajada Suyu País, región, territorio Tamya killa Marzo Tapsiy Cernir Tapupakurir Después de la entrevista Tapupakuychaw Durante la entrevista Taqa Capítulo/Unidad de cuaderno Taqakuna Capítulos Tawku Cuadro Tinkuchiy Unir, juntar, relacionar Tinkurachiy Llenar, comparar Tuyrushun, akrashun Vamos escoger Tuyu Hora/tiempo Umachiqnin Encabezamiento Umalliq Dirigente, líder Uryana lampa Azada Ushanan chiku Punto final Ushaynin Desenlace Ushmarachiy Remojar Wachu Fila/Camellón, surco Wakcha Pobre Wanay Necesitar, requerir Wasanapaq niy Artículo de opinión Washaanapaq niy Texto argumentativo Watakaynin Nudo Watsi huntachiq Sufijo Wawyay Ventilar Wayaniitu Golondrina Wayra Viento Wayra killa Agosto Wayralla/ras Rápido, veloz Wayuq Racimo o algo que cuelga Wichqaynin Cierre Willakuq rapra Afiche Willakuy Cuento Willakuynin Cuerpo de un texto Qayakuy Aviso, comunicado Wiraqtsa Patrón, señor Yachakunapaq niy Texto expositivo Yachakunapaq rimay Exposición Yachapaanakuy Arremedarse, parodiarse Yachapaanapaq qillqaynin rimanakuychaw Durante la presentación del guion teatral Yachapaanapaq qillqayta rimarir Después de la presentación del guion teatral Yachapaanapaq willakuy qillqay Guión teatral Yachapashpa willakuy Teatro Yachaq Sabio Yachichikuq willakuy Fábula Yanasa Amiga(o) Yarayma Estrofa Yarpakachay Pensar, recordar Yarpakachay Imaginarse, meditar Yaskiy Responder, contestar Yawa Desayuno Yunqa marka Selva Yupi Esquema Yuriy Aparecer, nacer Yuya Idea, pensamiento
CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA
El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación: DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN PROHIBIDA SU VENTA CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al Eterno elevó. HIMNO NACIONAL ESCUDO BANDERA SÍMBOLOS DE LA PATRIA Declaración Universal de los Derechos Humanos

Recommended

PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptxPPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
LudwingMonterola1
 
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptxSESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
MICHAELRAULVALENTINT
 
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
agssports.com
 
Quechua runa simi
Quechua runa simiQuechua runa simi
Quechua runa simi
Oldarico BALVÍN ROJAS
 
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Eloy Reyes
 
Sesion quechua tiksichay llamamanta
Sesion quechua tiksichay llamamantaSesion quechua tiksichay llamamanta
Sesion quechua tiksichay llamamanta
Hector Zanabria Olarte
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Ancash Speech
 
Comic quechua
Comic quechuaComic quechua
Comic quechua
Ercy Aguilar
 

Recommended

PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptxPPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
LudwingMonterola1
 
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptxSESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
SESION Nº 13_ QUECHUA CENTRAL 2022.pptx
MICHAELRAULVALENTINT
 
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
Ranking por acumulacion de puntos corriendo sin obesidad y sin diabetes 12...
agssports.com
 
Quechua runa simi
Quechua runa simiQuechua runa simi
Quechua runa simi
Oldarico BALVÍN ROJAS
 
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechuaQuechua sesion1 comprension de textos en quechua
Quechua sesion1 comprension de textos en quechua
Eloy Reyes
 
Sesion quechua tiksichay llamamanta
Sesion quechua tiksichay llamamantaSesion quechua tiksichay llamamanta
Sesion quechua tiksichay llamamanta
Hector Zanabria Olarte
 
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Taller Gratuito Quechua Ancashino - Conjugando Verbos en Tiempo Presente con ...
Ancash Speech
 
Comic quechua
Comic quechuaComic quechua
Comic quechua
Ercy Aguilar
 
TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdfTALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
MichelleAmpuero1
 
Literatura Oral Quechua
Literatura Oral QuechuaLiteratura Oral Quechua
Literatura Oral Quechua
Marcos Luk'aña
 
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
MARIEL CHAVANNE
 
Cronometría 1º
Cronometría 1ºCronometría 1º
Cronometría 1º
brisagaela29
 
Ordua ikasteko fitxak
Ordua ikasteko fitxakOrdua ikasteko fitxak
Ordua ikasteko fitxak
Ohiane Ibargoyen
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
Aurea Díaz
 
Usos y beneficios de un ventilador casero
Usos y beneficios de un ventilador caseroUsos y beneficios de un ventilador casero
Usos y beneficios de un ventilador casero
jonico0916
 
Modelo de triptico
Modelo de tripticoModelo de triptico
Modelo de triptico
zenobio choque montañez
 
Musica lambayecana
Musica lambayecanaMusica lambayecana
Musica lambayecana
marxcop
 
Poemas de Bernardo Tineo ...
Poemas de Bernardo Tineo ...Poemas de Bernardo Tineo ...
Poemas de Bernardo Tineo ...
Literatura y Tradición
 
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigradoSesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Hector Zanabria Olarte
 
DEPARTAMENTO DE ANCASH
DEPARTAMENTO DE ANCASHDEPARTAMENTO DE ANCASH
DEPARTAMENTO DE ANCASH
Sayuri Rosario Leon Rene
 
Diccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka QichwaDiccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka Qichwa
Marcos Luk'aña
 
Costumbres ica triptico
Costumbres ica tripticoCostumbres ica triptico
Costumbres ica triptico
karol bravo
 
Numeros en quechua
Numeros en quechuaNumeros en quechua
Numeros en quechua
Cerita Levi Estrada Meza
 
Situacion significativa
Situacion significativaSituacion significativa
Situacion significativa
Emblemática IE José Pérez Armendáriz
 
Solapines
SolapinesSolapines
Solapines
Luis Acuña
 
Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013
Yannina Enrique
 
Unidad de aprendizaje PRIMERO
Unidad de aprendizaje PRIMERO Unidad de aprendizaje PRIMERO
Unidad de aprendizaje PRIMERO
maria luisa torrealva sepulveda
 
Costumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perúCostumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perú
Google
 

More Related Content

What's hot

Musica lambayecana
Musica lambayecanaMusica lambayecana
Musica lambayecana
marxcop
 
Costumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perúCostumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perú
Google
 

What's hot (20)

TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdfTALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
TALLER EN EL PERÚ, NOS RESPETAMOS Y TRATAMOS BIEN.pdf
 
Literatura Oral Quechua
Literatura Oral QuechuaLiteratura Oral Quechua
Literatura Oral Quechua
 
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
2016 cuadernillo de 7° año escuela daniel bustelo seño mariela chavanne
 
Cronometría 1º
Cronometría 1ºCronometría 1º
Cronometría 1º
 
Ordua ikasteko fitxak
Ordua ikasteko fitxakOrdua ikasteko fitxak
Ordua ikasteko fitxak
 
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechuael-zorro-y-la-huallata-en-quechua
el-zorro-y-la-huallata-en-quechua
 
Usos y beneficios de un ventilador casero
Usos y beneficios de un ventilador caseroUsos y beneficios de un ventilador casero
Usos y beneficios de un ventilador casero
 
Modelo de triptico
Modelo de tripticoModelo de triptico
Modelo de triptico
 
Musica lambayecana
Musica lambayecanaMusica lambayecana
Musica lambayecana
 
Poemas de Bernardo Tineo ...
Poemas de Bernardo Tineo ...Poemas de Bernardo Tineo ...
Poemas de Bernardo Tineo ...
 
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigradoSesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
Sesion de aprendizaje en quechua para 1° y 2° multigrado
 
DEPARTAMENTO DE ANCASH
DEPARTAMENTO DE ANCASHDEPARTAMENTO DE ANCASH
DEPARTAMENTO DE ANCASH
 
Diccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka QichwaDiccionario Chanka Qichwa
Diccionario Chanka Qichwa
 
Costumbres ica triptico
Costumbres ica tripticoCostumbres ica triptico
Costumbres ica triptico
 
Numeros en quechua
Numeros en quechuaNumeros en quechua
Numeros en quechua
 
Situacion significativa
Situacion significativaSituacion significativa
Situacion significativa
 
Solapines
SolapinesSolapines
Solapines
 
Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013Escritura quechua felix julca-2013
Escritura quechua felix julca-2013
 
Unidad de aprendizaje PRIMERO
Unidad de aprendizaje PRIMERO Unidad de aprendizaje PRIMERO
Unidad de aprendizaje PRIMERO
 
Costumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perúCostumbres y tradiciones en el perú
Costumbres y tradiciones en el perú
 

Uryana maytu 1 rimana chawpi qichwa cuaderno de trabajo comunicación 1o. quechua central

  • 1. Qichwa 1 PERÚ Ministerio de Educación Comunicación 1 Cuaderno de Trabajo Material en validación Qichwa Chawpi Chawpi Qichwa Chawpi Qichwa Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun Llapanchik yachakushun
  • 2.
  • 4. Ministerio de Educación Dirección General de Educación Básica Alternativa, Intercultural Bilingüe y de Servicios Educativos en el Ámbito Rural Dirección de Educación Intercultural Bilingüe Uryana maytu - 1 Rimana - chawpi qichwa Cuaderno de Trabajo Comunicación 1.o - quechua central ©Ministerio de Educación Av. De la Arqueología cuadra 2, San Borja Lima, Perú Teléfono: 615-5800 www.minedu.gob.pe 2018 watachaw qishpichishqa 9,602 mirachisqa Ruraqkuna Martín Eustaquio Quiroz Aguirre Nelly Sánchez Vilcarina Qillqaynin qawaqkuna Nelly Sánchez Vilcarina Humberto Avelino León Huarac Digeibira-DEIB nishqachaw llapan ruraychaw yanapaqkuna Josué Rodriguez Gonzales Abimael Torres Rojas Maytu tupachiq Gervacia Hermelinda Mamanchura Sardon Siqikuna DEIB-Digeibira nishqanpa siqichishqan siqinkuna Emilio Mariano Solier Bustíos Allichashqa qawapaq Josué Rodriguez Gonzales Impreso en Quad/Graphics Perú S.A. Av. Los Frutales 344, Ate, Lima 03, Perú RUC 20371828851 2018-17284 yupawan Perú Suyupa Hatun Ñawinchana Wasichaw churashqa. Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N.° 2018-17284 Kay maytutaqa ruraqkunapa mana shiminwanqa, manami pipis mirachinmantsu. Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este libro por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores. Perú suyuchaw mirachishqa / Impreso en el Perú / Printed in Peru
  • 6.
  • 7. Riqichikuynin Riqichikuynin Riqichikuynin Kuyashqa wamra: Qampaqmi kay uryana maytuta makiykiman churamuu, kaywanmi yachachikuqniykiwan yanapanakushpa qichwa rimayta, qichwa qillqayta shumaq yachakunki. Hapallaykilla icha yachakuqmasiykikunawan yanapanakushpa uryayaanaykipaqmi (aruyaanaykipaqmi) imayka ruraykuna kaykan. Kay uryana maytuchaw ruraykunaqa markaykipa kawakuynintawan, imanaw qichwa rimay kashqantami riqichikamun, niykur alli kikin shimiykichaw rimanaykipaq, qillqanaykipaq yanapashunki. Chaynawllami runa masiykikunawan, llapan aylluykikunawan, yachakuqmasiykikunawan, markamasiykikunawan qichwata shumaq rimanaykipaq yanapashunki. Kay qillqashqa maytuwanqa takinkimi (qutsunkimi), pukllankimi, llimpinkimi, siqinkimi, hamutankimi; chaynawllami imayka munanqayki yachayniykipis wiñanqa. Kay qillqashqa maytuqa ancha kuyashqayki masiykinawmi, chaymi shumaq shunquykiwan qawaykunayki, yachayniyki shumaqlla mirananpaq. ¡Kushishqalla kay, kuyashllapa uryaykullay (aruykullay)!
  • 8. 1 Taqa Muruyninchikkunata kushilla waatakushun Yachana Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 10 Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun 12 Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun 14 Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun 21 Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun 25 Yachakunqanchikta chaninchashun 32 2 Taqa Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Yachana Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 34 Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun 36 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 38 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 42 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 47 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 53 Yachakunqanchikta chaninchashun 56 4 Taqa Tsaki mikuykunata ayllupakushun Yachana Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 82 Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita ruranapaq rimayta rimashun 84 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun 86 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 97 Yachakunqanchikta chaninchashun 84 3 Taqa Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun Yachana Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 58 Mikuykuna tikrachiypita yachanapaq rimayta rimashun 60 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 62 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 66 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 70 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 77 Yachakunqanchikta chaninchashun 80 Kaqninkuna
  • 9. 5 Taqa Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Yachana Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 104 Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita willakushun 106 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 108 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 114 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 121 Yachakunqanchikta chaninchashun 124 6 Taqa Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Yachana Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 126 Tukuy laaya wanukuna iñishiypita willakushun 128 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 130 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 133 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun 140 Yachakunqanchikta chaninchashun 148 7 Taqa Kushi-kushilla murupakushun Yachana Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 150 Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun 152 Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun 154 Murupakuypita willakuq raprata qillqashun 161 Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun 169 Yachakunqanchikta chaninchashun 172 8 Taqa Aylluchaw shumaq kawayninchik Yachana Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 174 Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun 176 Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun 178 Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun 185 Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun 193 Yachakunqanchikta chaninchashun 196
  • 10. shuti = suti = huti runa = nuna ñawi = nawi puñuy = punuy kimsa = kima chipsa = chipi suqta = huqta pusaq = puwaq qasa = qasapa = qaha = qahapa wasi = wayi sara = hara sacha = hacha sallqa = hallqa chaka = tsaka chuku = tsuku chakwa = tsakwa achka = atska ñawinchay = ñawintsay ñiqichay = ñiqitsay lluychu = luychu ñuqa = nuqa ñawi = nawi chay runa = tsay runa patsamama = pachamama ruranchik = rurantsik / -nchik = -ntsik markanchik = markantsik / -nchik = -ntsik shipash = pashña = rahaq = hipash = chiina uryay = aruy = llamkay qutsu = taki piqa = uma waquy = makallay chusku = tawa awmi = ari Kay uryana maytuchawqa achka kikin rimaykunatami tarishun. Kikin rimaykuna
  • 11. Taqa 1 Muruyninchikkunata kushilla waatakushun • Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun. • Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun. • Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun. • Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun. • Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Ima ruraykunatataq rikanki?¿Imapaqtaq ruraykaayan?
  • 12. 10 Papa uryaypaq willakuy • ¿Allitsuraq killata rikanchik papata uryanapaq? • ¿Imanirraq killata rikanchik papata uryanapaq? Siqita rikaykur rimakushun, tapunakushunpis. Manaraq papata uryar shuqayninchikkunata rikashun. Masinchikkunata tapukurir yaskishun. Muruykuna waataypaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun ¿Imapaqtaq mama killata rikanchik? ¿Imananraq mama killata mana rikashqaqa? 1 2
  • 13. 11 3 4 Runakuna hinantin patsawan tinkurir, willakuykunata ñawinchayan, chaynawpa rurapakuyaananpaqwan alli kawakuyaananpaq. Masinchikkuna rimayanqanta siqirir llimpishun. Papa alli wiñananpaq, kay siqishqachaw shuqanta llimpiy.
  • 14. 12 Manaraq kaqninkunapita rimar Siqita rikarir, kay tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima rikuqtaq papapa rapran mikuq tushpi? • ¿Tushpi papapa imantataq mikun? • ¿Imakunataq papata mikun? Tapukuykunata qatipashun, niykur kaqnikunapita rimashun. Chakra qishyaykuna imanaw kashqanpita rimashun Yanasaykikuna papapa rapran mikuq kurupa kaqninpita kaayiyan. ¿Imakunataq papapa rapranta mikuyan? ¿Imanawtaq, ima rikuqtaq? ¿Imankunataq kapun?
  • 15. 13 Kaqninkunapita rimaychaw Kaqninkunapita rimarir Kaqninkunapita niypa shutin kanan. Kaqninkunapita niptiyki kaayikushun. Huk rimamuptin wiyakushun. Kaqninkunapita nirquu. Kaqninkunapita niyaptin wiyarquu. Kaychaw nishqayki kaqninkunapita siqiy. Papapa rapran mikuq tushpita, yachaywasichaw rikashun. Tapukuykunawan yanapanakur tushpipa kaqninpita rimashun. Yanasanchikkunapa tapukuyninkunata wiyarir, yaskishun.
  • 16. 14 Manaraq ñawinchar Llimpita rikapaykur rimashun. Kay tapukuykunta yaskishun. • ¿Imapaqtaq kay siqi riman? • Rimanqanchikpaq kaq siqita akrarir llimpiy. Murukuykuna puquchiy imanaw kashqanpita ñawinchashun
  • 17. 15 Ñawinchaykur yarpayninchikta tinkuchishun. Ñawinchaychaw Uryana lampa (Imanaw kaqpaq niy) Patsamamata waatanapaq uryana lampatami iñishinchik. Uryana lampaqa arunami, papata, sarata, uqata, ullukuta unkunapaqmi iñishinchik. Kay uryana lampaqa kayshi niraqmi, chakin ruyru qirupita rurashqa, llapshalla qallu rikuq ashpinan, ichikllanpis, hatunpis kanmi. Hatun uryana lampataqa hatun runakuna iñishiyan, ichikllantana wamrakuna iñishiyan.
  • 18. 16 Yapay willakuyta ñawincharir tapukuykunata yaskiy. • ¿Qillqashqa imatataq riqichikun? • ¿Uryana lampapaq imataq nin? • ¿Uryana lampa imanawtaq? • ¿Imatataq wananchik papata uryanapaq? Chayta kaywan (x) chimpuy. Ñawincharir
  • 19. 17 Uryana lampata llimpiy. Kananqa yanasaykipa kallpachayninwan imanaw ruranqaykita rikapaykur allichay.
  • 20. 18 Kaqninkunapita ninapaq Imanaw kanqantapis rimay. Uryana lampapa kaqninkunata churay. Aylluykikunawan rimayay tukuy laaya mikuykunata uryanapaq iñishina kashqanpita. ¿Imachawtaq iñishinchik? ¿Ima rikuqtaq? ¿Imanawtaq? ¿Imapaqtaq alli? Uryana lampa
  • 21. 19 Ima mikuykunapaqraq uryanchik, chayta rikapaykur llimpiy. Yanasayki rurashqanwan tinkuchiy. Niykur tsullashqa kaqpaq rimayay. Siqikunata makiwan tsaparkur ima shutinkuna kashqanta yarpar nishun.
  • 22. 20 Siqishqakunata puka llimpi qillqanawan kutipashun. Niykur shutinkunata churashun. Kanan yanasapura trukashun. Niykur aruyninchikunata rikapakushun alli aw mana alli qillqashqakuna kanqanta. Chaypita allinta llapanchik qillqashun.
  • 23. 21 Mikuykunapa rayminpita rikanapaq niyta qillqashun Mikuykunapa kaqninkunata qillqanapaq, rimashun. • ¿Imapaqraq qillqashun? • ¿Pipaqraq qillqashun? • ¿Imataraq nishun? • ¿Imataraq qillqanapaq wanashun? Qillqanapaq patsachir Kaqninkunata ninaykipaq huk llullu mikuy munashqaykita akray.
  • 25. 23 Alliq rikaykur kaqninkunata qillqay. Mahaykiwan rimarir kaqninkunata qillqay. ¿Imataq? ¿Imapaqtaq alli? ¿Imachikantaq? ¿Ima llimpitaq? ¿Imanawtaq mishkiynin? Akrasqayki mikuyta siqiy. Qillqaychaw
  • 26. 24 Qillqanchikta rimashqanchikman allichashun. Yachayninchikta nishun. Kaqninkunata rikaykur alli kaq qillqashqata yapay qillqay. Yachakurquu Awmi Manami Akrashqaa mikuyta siqirquu. Akrashqaa mikuy tukuy rikuq waytayuq kanqanta riqirquu. Akrashqaa mikuypa kaqninkunata riqii. Akrashqaa mikuypa waatayninta musyaa. ¿Imataq? ¿Ima chikantaq? ¿Imanawtaq mishkiynin? ¿Imapaqtaq alli? ¿Ima llimpitaq? Qillqashqata rikapaykur
  • 27. 25 Manaraq ñawinchar shutinta rikaykurlla rimanakushun. • ¿Imapaqraq chay qillqa riman? • ¿Chay qillqashqa ima ninraq? ¿Ima qutsukunatataq papapita riqinki? Shumaq papallaa Mikuykunapaq takiq qutsuta ñawinchashun Manaraq ñawinchar
  • 28. 26 Papapa kaqninkunapita ñawincharkur qutsukushun. Shumaq papallaa (Qutsu) Ushanan Chaynaw nillarmi qutsurillaa, chaynaw nillarmi tushurillaa, waakaata uushaata michikullaa, hirkata hiqarkur wichyarillaa. Papallaa, shumaqlla papallaa, Papallaa, shumaqlla papallaa pukata yuraqta waytarillan, shumaqlla papallaa, llullulla papallaa. Ñawinchaychaw
  • 29. 27 Siqipa kaqninkuna pishiqman siqirir, llimpiy. Kananqa siqir ushay. Niykur qutsuchaw kaqta llimpiy (llushiy). Ñawincharir
  • 30. 28 Ñawpa rurayniykikunata yapaykur, alliq rikaykur kaqninkunapita qillqay. Murukuy waatay uryanakunata hananpa kutipay. Mamaykiwan yayaykiwan, awiluykikunawan imanaw huk muruykuna waataypita rimanakuyay. Niykur kutipay.
  • 32. 30 Kananqa tapurishqayki. Yaskinta llimpiy. Niykur yupaynin churay. Hamuchinakuy 1 2 Ichikllallan allaapa piñakuq runa. ¿Imaraq? Tukuy llimpi, achka ñawi piqtu piqtu, miku miku. ¿Imaraq?
  • 33. 31 Shimikunata rikapaykur siqinkunaman tinkuchiy. watya rapra wanu waallu ishu papa runa
  • 34. Yachakunqanchikta chaninchashun Yanasakuna, kay taqachaw rurayninchikkunata riqichikunapaq qillqapakushun. Qillqanapaq patsachir. ¿Imapaqmi yachakurquu? ¿Imatataq rurashun yachakunqanchikta musyachikunapaq? Imaytaq riqichikushun kaqninkunapaq niyta. ¿Imataraq rurashun? 1. Kaqninyuq siqikunawan maytuta qillqashun. 2. Siqikunawan maytuta rurashun. 3. Huk muruykunapa kaqninkunata qillqay. 4. Yachakunqanchikman hatun rapichaw qillqashun. ¿Imanawtaq akyashun? Ishkay ishkayyan. Ayllunchik pushaqta akrashun. ¿Pikunataq rurayanqa? Llapan ñiqi yachakuqkuna, mamayayakuna yachachikuqkunapis. ¿Imaytaq rurashun? Huk taqata usharir.
  • 35. 2 Yanapanakushpa mikuyninchikkunata ayllupakushun Taqa Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar yachakushun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imanawtaq musyanchik papa allaypaq kanqanta? mama kuru papa
  • 36. 34 • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Imanirtaq yanapakuqkunata papan qaranchik? Siqiraykaqpita rimashun. Huk yachaq runata tapunchik imanaw minkanta payllayashqanta. Watuchay mikuykuna aylluychaw qarakuyashqanta. Ayllupakuypaq patsachikuypita rimashun 1 2 3
  • 37. 35 Payllaypaq siqishqakunata rikarir. Alli kaqta ashpiy. Masiykikunawan musyapakurir. Huk markakunachaw imanaw payllayyashqanta qillqay. 4 5 Runakuna ima mikuy aylluychaw uryapakuyashqanpa chaninmi.
  • 38. 36 ¡Alliq willakuqnami kanchik! Mashiwan Shanti awilunman tapukuq aywayan. Chay yanapakuqkunata imanaw payllaynin qarayanqanta yachakuyan. Manaraq willakur Kanan huk willakuyta rurashun. Niykur yanasanchikkunata musyachikushun. • Yanasaykiwan purwakaykur rimanakuyay. Niykur rimayay imanaw papa aylluychaw payllayta qarakuyanqanta. • Siqikunata rikapaykur willakunaykipaq akray. Willakuykunata yarpachakuy. • Siqi akranqaykiwan willakuyniyki imanaw qallanqanta, rimanqanta, ushanqantapis patsachir siqiy. Manaraq willakur Markanchikchaw yanapanakushpa uryaypita willakushun
  • 39. 37 • Riqishqayki shimikunata iñishiy. • Llapan kaqniykita kuyuchir kaayichikunki. • Shimiykita patsachishpa alliq wiyayashunaykipaq rimay. • Huk kuchupiq qallaykuy ushanqanyaq, imanaw kanqanman patsachiy. Willakuyta willakunaykipaq yarpay. Kuyashqanchik willakuypita tapukuykunata kutichishun. • Hiruruq taakushun. • Shutinta, willakuyninta imanaw rimanan kanqanta willakuy. • Ninaykipaq yarpay. • Alli wiyakunchik. • Rimayta munar makinchikta pallarinchik. • Qamman chaamushqanyaq rimanaykipaq shuyay. Willakuychaw Willakurir Shutin: ¿Maychawtaq kashqa? ¿Imaynataq kashqa? ¿imanawtaq awrikashqa? ¿Imaytaq kashqa?
  • 40. 38 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita rikaykur rimashun. Niykur tapukuykunata yaskishun. ¿Piraq papa chakrachaw kakushqa? Chayta kaywan (X) asphiy. • ¿Imataq chay qillqapa shutin? • ¿Imapaqraq chay qillqa riman? • ¿Ima qillqaraq? • ¿Ima qishyakunataq papata charin?
  • 41. 39 Ñawinchaykur yarpayninchikta tinkuchishun. Ñawinchaychaw Papa kuru (Willakuy) Huk markachawshi, warmi-ullqu achka (atska) papata allayaanaq. Ullqu kaqpa maman papa mañakuq aywanaq. Chaynashi warmiqa “taqay chakwas mamayki papa mañakuq shamuykan papapa rapranwan pakashqayki” ninaq. Allaw chakwannashi wamranpaq tapukur chaanaq. Chaynashi llumchuynin “mayparaq wawaykiqa aywashqa” ninaq; chakwanqa waqar-waqar wasinman kutikunaq. Chay warmi kicharinanpaq, runanqa papa kurulla kaykaanaq. Yachachimanchik: mana micha kanapaq, mana llulla kanapaq, mamanchikta kuyanapaq.
  • 42. 40 Kutipaykuryan ñawincharir tapukuykunata yaskishun. Tapukuykunata chaskirir. Alli kaqta llimpiy. ¿Piraq papa allayman watukakurqan? • ¿Imapaqraq nin kay willakuy? • ¿Imapaqraq warmi runanta pakarqan? • ¿Imanirraq runaqa papa kuruman tikrarqan? • ¿Qam mamayki watukashuptiyki chinkankimanku? Ñawincharir Yapay willakuyta ñawincharir. Llimpikunapa shutin kaqta puka watuwan tinkuchiy. Siqikunapa shutinkunata llimpiy. papa kuru mama MAMA Malli mullpa mama paku PAPA pacha papa kuru kuka KURU kiru Rurashqaykita yapay rikapay, pantashqata allichay.
  • 43. 41 Kaychaw rikaykur shimikunata ñawinchar qillqay. Siqintawan shutikunata tinkuchiy. Pishiq shimikuna rimayman tikrayaananpaq, qillqay. 1. Runa tikran. 2. Papata ushan. 3. Llumi allan. Rimayta hatun qillqawanmi qallanchik, usharirnami chikun churanchik. papa kuru mama 41 41
  • 44. 42 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun • ¿Ima qillqataraq ñawinchashun? • ¿Imapaqraq willakuy riman? Manaraq ñawinchar Qillqata ñawincharir, yarpachakushpa yaskishun. Ñawinchaychaw Papa puquqpa yachaynin “Llullu kaptinqa papapa yuran quyumi, pukutaq waytami, papa alli allaypaq kaptinqa shuruktanmi shikwan. Mana shuruktaq kaqpaqa tukturirmi shikwan. Chay hinanllachawmi rapran qarwashtarin, tsakirinpis; kuru papapaqa puqurirpis yuran quyullami, chaytami papa llullutukun ninchik” nishpami mama Llusha kaayichimanchik. Yapay ruranqaykita, rikaparir pantashqaykita allichay.
  • 45. 43 Willakuychaw kay shimikunata ashishun, niykur llimpishun. Willakuychaw kaq shimikunata ñawincharir watuwan wichqashun. Niykur llimpishun. Qatinanman siqikuna willakuy nishqanman 1, 2, 3 yupaynin qillqashun. • ¿Imataraq allayan? • ¿Imata nirraq runata maman watukaq aywarqan? • ¿Imanirraq papata llamichikushwan? warmi ulluku kuru uqa suwa papa runa mama Qillqata yapay ñawinchashun. Niykur yaskishun. Ñawincharir
  • 46. 44 Shimikunachaw rakishimikunata riqishun Shimikunata ñawinchar paqchirir rakiy, chay rakishimikunata chikukunaman qillqay. Shimikunata ñawincharir, riqishqaykilla rakishimikunata wichqay. Shimikunata rakishqa shimikunatapis ñawinchashun. Niykur mahachashun. mama Mashi kuru patsa papa kuka mama ku pa ma ru pa ma kuru papa
  • 47. 45 Shimikunapa pishiqninman riqinqayki rakishimikunata qillqay. Shimikunata ñawinchay. Niykur rakishimichaw qillqay. shi tsa ka Kananqa kay qillqakunata ñawinchapar, pantashqa karqa allichar qillqay. Rakta raprachaw hatun kaq, taksha kaq qillqatapis rutuy. papa pa - pa mama kuru papa pa - pa mama ma - ma kuru Ku - ru PAPA MAMA KURU PAPA PA - PA MAMA MA - MA KURU KU - RU
  • 48. 46 Siqita rikapay. Niykur rimayman shimikunata qillqar paqtachiy. Siqita rikapaykur rimaynin qillqay. allan. Mama kuruyuq papata
  • 49. 47 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imatataq shutin willakun? • ¿Imapaqraq willakun? Willakuyta yachachikuqpa yanapayninwan ñawinchar rimakushun. Manaraq willakuyta ñawinchar rimakushun. Llullu papa suwa (Willakuy) Unayshi, Mashipa mamanwan yayan llullu papankunata taapakur chukllachaw puñuykaayaptin, pikiqa wallwallyar chakwanpa qaranman ullukurkunaq. Chaychaw shiqshipaakurninnashi chakwanqa Chaychaw shiqshipaakurninnashi chakwanqa awkinta ninaq: hanapa hanapa, urapa urapa. Chayta wiyarnashi, suwakunaqa manchakar llullu papa suwayanqantapis maqchirir aywakuyaanaq. Chaytanashi waraynin, wakchaw kaychaw llullu papa kuruntin ramaraakuqta (mashtaraakuqta) tariyaanaq. Willakuq: Mañu Yupanqui
  • 50. 48 kuru mama papa Yapay willakuyta ñawincharir, tapukuykunata yaskishun. Chay ruyrukunaman rakishqa shimikunata qillqay. Willakuychaw ashirir. Kay qillqakunata llimpiy. Kay pantakashqa qillqakunachaw, allawkachaw shimikunata ashirir, llimpiy. • ¿Piraq willakuyta qillqashqa? • ¿Imapaqraq willakuy nimanchik? • ¿Imanirraq suwakuna qishpiyarqan? u q a p a k p a p a p a c u u I i c h u p r r a p m a m a u k u papa mama kuru m a m a u k u m a m a u k u m a m a u k u papa mama kuru
  • 51. 49 Shimikunata ñawinchay. Niykur qillqaman rakiy. Qillqa rutushqaykiwan riqinqayki shimikunata paqtachiy. Shiminchaq qillqakunata riqishun papa kuru mama Siqikunapa shutinta qillqay. i y a q q k u q u ll u a k a n mama kuru papa Kananqa kay qillqata rikapaykur, pantashqa kaqta qillqar allichay.
  • 52. 50 p m k u a pu pa Riqinqanchik qillqakunawan, mushuq rakishqa shimikunata qillqashun. Shimikunata riqishqayki rakishqa shimikunawan paqtachiy. ka pa ma qu pu ku
  • 53. 51 kuka mupa mama paqu pupu kukupa Siqikunapa shutinta ñawinchay. Niykur qillqanqaykita yapay ñawincharir, pantashqa karqa allichay. Rimay yarqunanpaq, pishiqninman shimin qillqar paqtachiy. 1. ta pita ruran. 2. ta michin.
  • 54. 52 Siqikunata rikapaykur kaqninkunapita rimakushun. Kananqa munashqayki kaq rurayta akray. Niykur kikiykipis imanaw rurashqaykita qillqay.
  • 55. 53 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Imakunapaqraq willakun? Willakuyta yachachikuqpa yanapayninwan ñawinchar rimakushun. Manaraq willakuyta ñawinchar rimakushun. Añaswan papa Unayshi Mashipa maman papata ayllunaq. Chaychawnashi mamakuna hurnuta waykayaanaq. Chaymannashi añashqa ishpapuykunaq. Hurnu achachaariptinna papata, awashta, uqata pampayaanaq. Chaypitanashi papataqa pullan chawa, pullan chashqata uqtiriyaanaq. Chaynashi añastaqa Mashipa maman uchupa shunqunta rupaykachir añastaqa tsapakaarachinaq.
  • 56. 54 Siqikunata rikapaykur kaqninkunapita rimakushun. Rakisqa shimikunata churay. Niykur shimikunata qillqay. papa mama kuru Mashi muru kukupa pacha kuka pa ka shi ru ma pa ku Ma ku ma
  • 57. 55 Siqikunata rikapaykur rimanakushun. Huk yanapakunqayki kaq rurayta akray, ¿imanaw yanapakunqayki? Niykur yarpachakurir siqiy. Kananqa, siqiykipita yanapayninwan huk shumaq willakuyta qillqay. Yanasaykikunapaq willakuyniykita ñawinchay, niykur allichay.
  • 58. Yachakunqanchikta chaninchashun Llapan siqipa shutinta qillqay. Kay raprapita huk siqita akray. Niykur siqirkur imanaw akranqaykipita, munanqayki willakuyta qillqay. 1 2
  • 59. 3 Taqa Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imay wichantaq kaykaayan? ¿Imatataq ruraykaayan? Yachanapaq rimaypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun. Qasa killachaw rurayninchikkunata riqishun tuqush qasa qupi
  • 60. 58 • ¿Ima willakuytaq qasa chaamunqanta musyachimanchik? • ¿Imanawtaq qasawan rimanchik? Siqita rikaykur rimakushun. Imanaw taytaykikuna qasawan rimanakuyanqanta tapukur siqiy. Qasapaq imakunapis willamashqanchikpita rimashun 1 2
  • 61. 59 Siqikunata rikaparir qasapaq niqta llimpiy. Llimpishqapita rimakushun. • Yachaqkuna willamanchik qasata llullu mikuykunapita manchakachinapaq. • Kaayishqanchikpita, ratashkunata shumaq rurarir churakurkur shunqunchik nishqanta qasawan rimashun. • Chay kaayinqaykita rimay. Qasa llullu mikuyta mana rupananpaq ramrashkunatami chakra kuchunchaw shaarichinchik. 3 4
  • 62. 60 Mikuykuna tikrachiypita yachanapaq rimayta rimashun Manaraq yachanapaq rimar • Yachaqta chakra mikuykuna tikrachishqanpita wiyashun. • Papata huk laaya mikuyman tikrachishqanchikpita rimashun. • Kaypiq huk yachakuyta akrashun. • Akrashqanchikpita musyaykunata ashishun. • Yanasanchikkunawan, akrashqanchikpita musyapakushun. Niykur rimashun. • Tuqush ruraypaq siqishun. Hinaman shutinta qillqashun. ¡Musyapakuqmi kayaa! Akrashqanchikpita musyaykunata ashishun.
  • 63. 61 Yachakuyninchikta riqichikunapaq patsachishun. • Yanasanchikkunawan ashishqanchikta riqichinakushun. • Siqikunawan imaykawanpis yanapanakur yachakunqanchikta riqichikushun. • Wiyashqanchikpita rimakushun. • Yachakushqanchikpita alli yarpakachaashun. Yachanapaq rimaychaw Yachanapaq rimarir Yarpachakuyniykikunata patsachishun. Rurashqayki siqiwan yanapakuy. Huk yanasanchikwan yachachikuyninchikta qaparipa yachachikushun. Akrashqaykita papa tuqushta yachaywasiman apamuy, yanasaykikunata riqichinaykipaq. Tapukuykuna Awmi Manami Alliyaachillapa yachachikurquu. Yachanapaq rimay rurashqata riqichikurquu. Imanaw yachanapaq nishqaata willakurquu. Yarpay. Yachakuyninchikta riqichikurqa, yachayllapayan hamarillapa rimashun. Makinchikta, qaqllanchikta imaykanchiktapis kuyuchir, yachakuyninchik nishqanchikta kaayichikushun.
  • 64. 62 Siqikunata rikapaykur rimakushun. Siqikunata rikapaykur rimakushun. • ¿Imapaqraq chay yachachikuy nimanchik? • ¿Imatataq chay runakuna ruraykaayan? • ¿Imapaqraq papata uchkuman pampayanqa? • ¿Yachakunapaq qillqashqa imapaqraq riman? Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar
  • 65. 63 Ñawincharir, ñawpa yarpachakuyninchikwan tinkuchishun. Ñawinchaychaw Papa tuqush Papa tuqushqa alli mishki mikuymi. Qasa patsachawmi, sallqachaw papa muruqkuna, papa tuqushtaqa rurayan. Papa tuqushta uchkuchaw pamparaykaqta uqshata kicharir haku qupikunaman hurqayan, chay shupiriptinnami qupikunata shikrarkur wasiman apayan. Wasichawnami hatusaq qupikunata qupiykur mashtayan, qasa patsachaw, qasawan tsakinanpaq. Kay tuqushqa alli, chayraq wachakushqa warmikunapaq, qara ruqushqa runakunapis tuqushta mikuyanmi. (Yachanapaq niy)
  • 66. 64 Yachakunapaq niyta yapay ñawincharir, yaskishun. Shimikunawan qillqashqakuna tinkuqta ashpiy. • ¿Imanirtaq tuqushta runakuna rurayan? • ¿Wayru papawan allitsuraq tuqush yarqun? Ñawincharir Tsaynawlla nishqanta llimpiy. qupi KURU tuqush papa tuqush mama QASA tuqush mama qasa kuru qasa papa TUQUSH mama qupi qasa qupi papa MAMA kuru PAPA kuru QUPI tuqush qupi rumi kuru qasa uqsha
  • 67. 65 Siqikunata shutinkunawan mahanchay. Kaywan tu, qa, qu shimikuna qallaqta tinkuchiy. Kay (qupi, qasa, tuqush) shimikunata qillqay, rimaykunata ruranaykipaq. 1. qa allaapa alli mishki mikuymi. 2. Wasichawnami hatusaq kunata qupikur mashtayan. 3. sa patsachawmi taqa rurayan. tuqush qasa papa kuru qupi pi qush sa
  • 68. 66 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Tuqushpa Chanin Tuqushqa anqu papapitami, qasa patsachaw uchkuman uqsha qupita qupiykur rurayan. Pitsqa killami yaku aywaykaq uchkuchaw ushmaraachiyan. Papa tuqush qasa patsachaw rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa rurashqa allaapa hampimi. Manchakashqa wamrakunatami qupi hananman iskaykachir shuqmayan. Qasa patsachaw papa tuqush rurashqaqa Qara ruqushqa, chuqayuq runakunatapis alliyachinmi. Tukuy qishyakunatami hampin, chaymi tuqushtaqa llapan markakunachaw mana qishyapakunapaq mikushwan. (Yachakunapaq niy)
  • 69. 67 tuqush qasa qupi Shimikunata ñawinchay. Niykur shimikuna rakishqata qillqashun. Kay shimikuna tinkinakushqa kaykaayan, chayta rakishpa yapay qillqashun. Shutikunata rurayninwan tinkuchishun. Ñawincharir tuqush qasa qupi tuqush qasa qupi
  • 70. 68 sa qa qu pi qush tu sa mu qush ku qu pu Rakishqa shimikunata tinkuchir shimikunata rurashun. Rakishqa shimikunawan shimikunata tinkuchishun. Kay siqikunapa shutinta qillqashun. Hinaman rakishpa yapay qillqashun.
  • 71. 69 Shimikunata qillqashun rimaykunata ruranapaq. Shimikunata qillqashun qillqashqata ruranapaq. Kanan ruraykuna rurashqaykita rikapaarir, alliyachinapaq kaptinqa, kikiyki rurashqaykita allichay. qasa qa - sa tuqush tu - qush qupi qu - pi mupa mu - pa kukupa ku - ku - pa pupu pu - pu patsachaw rurayan. wan tuqushta rurayan. patsachaw rurashqata, hampipaq, mishki q inishiyan.
  • 72. 70 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikapay. Hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Yapay ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Imatataq rikayan tuqushta rurayaananpaq? • ¿Imanirraq tuqushpaq papata akrayan? • ¿Ima papapitataq tuqushta rurayan? Alli kaqta kaywan (x) ashpiy. Qasa patsachaw tuqush pampay Papata allar usharir, muruqkuna anqu papata shikra qupita mashtaykur akrariyan, chaypitami papa tuqushta rurayan. Runakuna hanan patsachaw qutu quyllur, chipapiqta rikarninnami qasa shikwamuqta kaayiriyan. Chay qasa shikwamuqta kaayirirnami tuqushta rurayan.
  • 73. 71 Rakishqa shimikunata patsachiy, chaypita shimikunata qillqay. Hinaman shimikunapa qillqan kapuqnin tinku ruyrukunata llimpiy. Kaykunawan riqishqanchik shimikunata qillqashun. Niykur siqikunapa shutinta qillqashun. h u r k p Kaykunawan Kaykunawan a Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan t Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan i Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan m Kaykunawan Kaykunawan Kaykunawan q qush - tu pi - qu sa - qa pi - a Kaykunawan s
  • 74. 72 Riqiyashqayki qillqakunawan mushuq rakikuna qillqata rurayay. Shimikunata rakina qillqakunawan tinkuchiy. Ñawincharir, rimaykunata siqintawan tinkuchiy. m k r p h t sh i u s a q Qillqana maytuykichaw rakishqa qillqakunata tinkuchiy. maytuykichaw rakishqa qillqakunata tinkuchiy. sha ru Tuqushta canasta nishqanwan hurqayan. Yuraq qasawan kukupata ruranchik. ta ra ku
  • 75. 73 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun • Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. • Qillqashqata ñawincharir, willakushqanchikwan tinkuchishun. Qillqashqata yapay ñawinchar tapukuykunata yaskishun. • ¿Imanirraq qasa shikwamun? • ¿Imanirraq qasa patsachaw mikuykunata tsakichiyan? • ¿Imanawtaq alli qasa kashqanta musyanchik? Qasa patsapaq willakuykuna Hanan patsachaw quyllurkuna purwakar chipapaayaptin qasa shikwamun. Chaymi quyllurkuna purwakar runakuna taakunaman qupin churaykur taakuyan. Hirkakunachawna tuna wayra allaapa alalan. Hirkakunachawna Runakunapa tullunkuna quñunanpaq tuqush apita upuyan, hinaman rakta qupiwan pitukurkur puñuyan. Qasa alli kallpanyuq chaamuptinqa alli watami kanqa. Chay qasa patsachawmi kukupata, charkita, tuqushta rurayan.
  • 76. 74 Riqiyashqayki qillqakunawan mushuq rakikuna qillqata rurayay. Ñawincharir rimaykunata, sinqinkunatawan tinkuchishun. tu sa pi qush qa qu Qasawan kukupata rurayan. Alli qasaqa quyllurkuna shumaq chipapiptin. Qasa patsa alalaptin atska qupiwan puñuyan.
  • 77. 75 Siqikunapa shutinkunata churashun. Shimikunata qillqarir rimaykunata ruray. 1. allaapa alli shuqapaq. Chaymi patsachaw rurayan. 2. chipapaqtin shikwamun. 3. ta alalaychaw raktalla qupikuyan. tuqush
  • 78. 76 Siqikunata rikar yachayninkunapaq willakunchik. Huk siqita akraa. Niykur siqiypis, qillqaapis imanaw rurashqata. Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Niykurpis willapayashunqaykiwan alliyachiy.
  • 79. 77 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun • ¿Imapaqraq kay qillqashqa riqichimaashun? • ¿Imanawtaq qasa patsa? • ¿Qasa patsachaw imakunatataq rurayan? Qillqashqata ñawincharir willakushqanchikwan tinkuchishun. Siqikunata rikaparir, hinaman qillqashqa nishqanta willakushun. Qillqashqata yapay ñawincharir, tapukuykunata kutichishun (yaskishun). Mamakuna qasa patsachaw qutupita papata akrayan. Chaypita pukutaq qurakunata qupiykur achachayman mashtayan, llapan kuru yarqur aywakunanpaq. Qasa patsachawmi tsaki mikuykunapis raslla tsakiriyan. Kay patsachaw mana qasa llullu mikuykunata qishyachinanpaq, chakra kuchunchaw kayakuyan, wakinkunanami kuchunchaw kayakuyan, wakinkunanami hakapa piqanta pampayan.
  • 80. 78 Shutintawan siqinta huk chikuwan tinkuchishun. Rakishqa qillqata patsachir shimikunata qillqashun. mama papa kuru tuqush qasa qupi haka qush sa ru pi ku ku tu qa ku qu pa
  • 81. 79 Siqikunata rikaykur yachayninkunapita willakunchik. Huk rurashqa siqita akraa. Niykur siqiipis, qillqaapis imanaw rurashqata. Qillqashqaykita yanasaykikunapaqpis ñawinchay. Llapan willapayashunqaykiwan alliyachiy.
  • 82. Kaykunawan siqikunapa shuntinta qillqay. Shimikunata qillqay, rimayta ruranaykipaq. Kay raprachaw huk siqita siqiy. Hinaman qillqay. taqa patsachawmi rurayan, uqsha man papata hicharkuyan. 1 2 3 a s sh h u p m sh t k r q i Yachakunqanchikta chaninchashun
  • 83. 4 Tsaki mikuykunata ayllupakushun Taqa ¿Imatataq kay siqichaw rikanchik? ¿Imay wichantaq kaykaayan? ¿Imatataq ruraykaayan? Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. siwara llushtu yaku Ruranapaq niypita shimikunata ñawinchar qillqar yachakushun.
  • 84. 82 Wiñay killawan rimanakushun. Siqita rikaykur rimakushun. Markaykichaw musyapakamuy, ¿ima musyaykuna tsaki mikuykunata ayllupakunapaq kanqanta? • ¿Imaraq willamanchik tsaki mikuykunata ayllunapaq? • ¿Imanirtaq taakuykur tsaki mikuykunata ayllunchik? Tsaki mikuykuna aylluypaq patsachikuypita rimashun 1 2 3 Tsaki mikuyta ayllunapaqqa ñawpata killa wiñaqtami rikanchik.
  • 85. 83 Llapan musyapakushqanchikta, rimashqanchikta siqishun. Tapukuykunata kutichishun. 4 5 Tsaki mikuy murukuyninchik alli kananpaqqa wayrawanmi rimanchik. ¿Pikunaraq tsaki mikuyta aylluyan? ¿Pikunaraq tsaki mikuynakunata ayllunapaq willmanchik? ¿Imanawraq huk markakunachaw tsaki mikuykunata ayllupakuyan?
  • 86. 84 Tsaki mikuykunata huk mikuyman tikrachiypita ruranapaq rimayta rimashun Manaraq ruranapaq rimar Siqikunata alliq rikashun. Siqikunapita yanasanchikkunawan rimakushun. • ¿Imatataq siqikunachaw rikanchik? • ¿Imatataq runakuna ruraykaayan? • Triqupaq huk ruraykunata akray. Niykur rurayninta musyapakamuy. Yarpaashun. • Yanasanchikkunawan qatinallaman rimashun. • Patsa qumashqanchik tinkulla rimashun. Wiqti, wiqti, Lorenzoooo. Siwara llunka rurayta uqraykanchiknam, chaymi Malli imanaw rurana kashqanta willaparamashun, mana qunqanapaq.
  • 87. 85 Kay rimaykunawan rimayniykita shimpichiy. Kay rimaykunawan rimayniykita shimpichiy. Shumaq alliyachishun yapay riqichikunapaq. • ¿Imatataq akrarqunchik? ¿Pitaq rurashqa? • ¿Ima hapaykunawantaq rurashun? • ¿Imapaqraq alli kanqa? Rimaychaw Ruranapaq rimarir Llapan ruranapaq rimashqanchikpita Awmi Manami Yanasaakunata alliqmi ruranapaq rimayta wiyarquu. Ñuqapis rimanaapaq, chaamushqanyaqran shuyarquu. Akrashqaata imanaw rurana kanqanta nirquu. Siwara llushtuta uchpawanmi ruranchik alli yarqunanpaq, chaypitanami achka yakuwan paqanchik llapan shaprun yarqushqanyaq.
  • 88. 86 ¿Imaraq hatun shutin? Alli kaqta llimpiy. ¿Imapaqraq nin? Llimpiy. ¿Imapaqraq riman? Alli kaqta llimpiy. Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita rikapaykur, tapukuykunapa yaskiyninta ashpiy. Mikuy ruraypaq. Siwara llushtu Siwara api Ayllupakuypaq.
  • 89. 87 Ruranapaq niyta ñawinchashun. Ñawinchaychaw Wananchik. - Ishkay anqara siwara. - Huk mati hunta uchpa. - Hatun manka. - Yaku. - Huk qawina. Ruranchik: 1.Uchpata hatun yakuyuq mankaman hicharkur qawinchik. 2.Chay puwanaramuqmannami siwarata qarpurkunchik. 3.Chaypitanami siwarapa qaran pashtashqanyaq puwachinchik. 4.Chayta tullpapita hurqurirnami, alalaq yakun hicharkur, quñuqllata qaqukacharqunchik llapan shaprun yarqushqanyaq. 5.Chaytanami achka yakuwan chipyashqanyaq paqanchik. Siwara llushtu
  • 90. 88 Tapukuykunata yaskiy (kutichiy). ¿Imakunatataq siwara llushtuta ruranapaq wananchik? Yaskiyninta ashpiy. ¿Imanirtaq siwara mutita llushtur ñawpata qaqur-qaqur paqanchik? Yaskinta ashpiy. a. Siwarata, mankata, uchpata, yakuta, qawinata. ch. Mishkita, kinwata, papata, utsuta. h. Kinwata, yakuta, kanilata, chuñuta, papata. a. Qaran yarqunanpaq. ch. Llapan shaprunwan qaran yarqunanpaq. h. Raslla yanukananpaq. Shimikunawan qillqashqakuna tinkuqta ashpiy. Ñawincharir siwara mama mikuy yaku kuru llushtu
  • 91. 89 Siqipa shutinta ruyruwan wichqay. Shimikuna mañamashqanchikta qillqar llimpishun. Shimikunata qillqashun rimaykunata ruranapaq. tuta wan alliq paqanchik. Markachaw achka ta kuyan. ayllu siwara ayllu SIWARA llushtu llushtu 1. siwara 2. llushtu 3. yaku 4. kuru 4. 1. 2. 3. yaku siwara ayllu siwara Ayllu Ayllu YAKU mikuy mikuy yaku yaku yaku kuru
  • 92. 90 Shimikunata ñawinchar, raki shimikunata qillqay. Shimikunatawan pashtaqshimikunata ñawinchay, niykur tinkuchiy. Shimikunata ñawinchar ruyruwan rakishimikuna riqishqaykita llimpiy. siwara yaku llushtu kuru siwara llushtu yaku kuru ru llush si llu si ku ku tu wa w a ya si ra ay siwara wasi llulla llushtu kuru yaku llush llu
  • 93. 91 Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. Kaychaw ruranapaq ñawinchashqayki pishiqninman paqtachiy. Shimikunata qillqay qillqashqata ruranaykipaq. siwara – llushtu – yaku – qupi - mishki - kanila Huk mankachaw puwachinchik achka mishkin, qarpurkunchik. Siwara hurupariptinnami chaqakurinchik. man hicharkur puwachinchik, chayman , hicharkur. hurupata upunchik. si qu ya ku Llush qush
  • 94. 92 Ruranapaq niyta ñawinchashun. Wananchik (8 matipaq): - Hatun mati siwara llushtu - Kima aptay mishki - Hatun manka - Mishki kanila - Manka hunta yaku - Pukutaq clavo nishqan. Ruranchik: 1.Huk hatun mankaman yakuta churkanchik. 2.Yaku quñuriptinna siwara muti llushtuta hicharkunchik. 3.Alliq puwar huruparamuptinnami mishkin, kanilan, pukutaq clavo nishqan wiñarkunchik. 4.Hatusaq matikunaman chaqanakunchik qaranakunapaq. Siwara llushtu api Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
  • 95. 93 Musyanapaq Muti pichupaq Riqinapaq Siwara llushtu apipaq Ruranapaq Triqupaq Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. • ¿Imapaqraq kay willakuyta qillqayashqa? • ¿Imapaqtaq riman? Chayta llimpiy. Kaychaw ruranapaq ñawinchashqayki pishiqninman paqtachiy. Shimikunata ñawinchay. Hinaykur huk ruyruwan qillqakunata wichqar, wachuwan shimikunata tinkuchishun. siwara llushtu yaku kuru s i t a k u h w a y ll r s u m u k a r u s i t a k u s i t a k u h w a y ll r s u m u k a r u m u k a r u s i t a k u h w a y Mikunchik. Llamichinakunchik. Qaranakunchik.
  • 96. 94 Chawpi qichwa achawayata ñawinchay. Hinaykur luqyakunatawan hanllakunata riqishun. Siwara muti llushtu apita ruranapaq, ruyrupa ichik tawkunkunachaw shimikunata qillqashun. Siwara llushtu api siwara yaku A a Aa aa Ch cha H ha I i II ii K ka L la LL lla M ma N na Ñ ña P pa Q qa R ra S sa SH sha T ta TS tsa U u UU uu W wa Y ya
  • 97. 95 Shimikunata pishiq rakishimikunawan tinkuchiy. Shimikunata rakishimikuna riqishqaykiwan tinkuchishun. ya llush qa ku si ra pa ay ku tu ru llu ku waa kuru si ra qa llush llu ku tu ku pi
  • 98. 96 Kanan shimikunata ñawincharir, pishiqninman qillqay. Rimayta ñawincharir, wachuwan siqita tinkuchishun. Tiku Tiyaa siwara upun. apita mikun. Taytaa llushtuta Tiku apita upun. Tiyaa siwara mikun. Taytaa llushtuta puwachin. Yanasaa siwara llushtuta atska yakuwan paqan. Mamaa siwara llushtuta apin. Mamaa wamrankunawan siwara apita upuyan. Ichik hamana chikutaqa shutikunata qillqashpa iñishinchik.
  • 99. 97 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Manaraq willakuyta ñawinchar yaskishun. Wananchik. Waska, hurkita, wayrana, pitsana, ashnu, runku, rutuna, wayra, yakutapis. Triqu aylluy Manaraq rikar nishqanchik Awmi Manami Kay willakuyqa triqu aylluypaq nimanchik. Kay qillqashqa qasa qutsupaq riman. Ruranchik: 1. Triqutaqa quyalla ruturirmi wawyana piruruman waskawan lasaqlla liyarkur apanchik. 2. Ashnukunata shinrirkur triquta haruchinchik. 3. Wawan shikwariptinnami hurkitawan wayranchik. 5. Warmikuna triquta aylluypa pitsapayan. 6. Chay hunaqnami siwara llushtu apita upuyan. Ñawinchaychaw
  • 100. 98 Tapukuykunata yaskiy. • ¿Ima ruraypaqtaq kay qillqashqa riqichikun? • ¿Imanawraq triquta aylluyan? • ¿Pikunaraq triqu aylluychaw kaykaayan? Shutinkunawan siqikunata tinkuchiy. Yachachikuy siwara yaku runku warmi hurkita llushtu mama api Ñawincharir
  • 101. 99 Siqikunapa shutinkunata qillqay. Tinya 1. 2. 3. 4. 5. 6. Shimikunata ñawincharir, watuwan rimachishun. llushtu llushtu qasa siwara uusi qupi Yakuwan Runakuna ayllupakuy. Siwara aruy tinyata triqu siqayan. Tsaki mukuy 1. 2. 3.
  • 102. 100 Siqikunata rikaparir kaqninkunapita rimashun. Siqikunapita rimashun. Huk siqita akray. Chaypita wallkalla qillqashqata qillqay. Niykur yanasaykikunawan willachinakuyay. Siqikunapita ishkay yarpachakuyniykita qillqay. • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Siqichaw imakunachawtaq tinkuyan? • ¿Imakunachawtaq huk laaya kayan? • ¿Maychawtaq kaykaayan? 1. 2.
  • 103. 101 Hatun rimaykunata siqinkunatawan tinkuchiy. Warmi, siwara apita yanun. Mamaa siwara llushtuta achka yakuwan paqan. Llushtuta apichaw upuyan.
  • 104. Ruranan: Wanashqanchik: Shutin: Munashqayki mikuyniykita akray. Niykur ruyru chawpinman siqiy. Chaypita imanaw rurakashqanpita qillqay. 1 Yachakunqanchikta chaninchashun
  • 105. 5 Ayllunchikpa rurayninchaw yanapanakushun Taqa Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq yachakushun? chilliwa runa warmi chilliwa runa warmi Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun.
  • 106. 104 Siqita rikapay. Rimanakushpa tapukuykunata yaskishun. Wasi qatayman niraq kaq siqita ashpiy. • ¿Imapaqtaq chay siqi nin? • ¿Imanirraq wasi ushayman chakanan churayan? • ¿Imanirraq wasita rurar usharir raymiyan? Wasi ruraypaq patsachikuypita rimashun 1 2 Yachakuqmasiykikunata imanir chay siqita akrashqaykipita willapay. 3
  • 107. 105 Taytamamanchikkunawan rimanakushqanchikta yarparkur siqishun. Chay rimashqanchikman siqikunata patsachishun. 5 5 Mamanchikwan taytanchikwan wasi mana ranyakaananpaq rimashun. 4 Nuuñupa warmin nin: Aylluchaw shumaq kawakuyaanapaqmi, wasita qatar turqunman chakatawan kuntuta taachiyaa. Niykur ashmakunata pishtapakur, alli mikupakur, llapan runakunawan tushuyaa.
  • 108. 106 Ñuuñu karu wiyakuychaw wiyashqa, kaynaw niqta … ¡Karu wiyakuychaw nishqan! Manaraq willapakuy Kay qillqashqakunata ñawinchashun. Yachakuq yanasanchikkunawan rimashun. Karu wiyakuywan, tukuy riqichikuykunapita rimashun. Ishkaqyan ayllukarkur, karu wiyakuychaw willakunata yarpashun. Munayashqayki kaqta akrayay. Niykur yachakuqmasiykikunata willakayaamunaykipaq. • ¿Imatami chay qillqashqakunachaw ñawinchanchik? • ¿Qamkunaqa chaynaw niraq willakuykunata wiyayarqunkiku? Markamasikuna naaninchikkunata ama rakchatashuntsu. Markanchik umalliqmi rimakaramun. Runakuna, ullqukuna, warmikuna kanan niriyaq: waraymi yachaywasinchikpa qatanta allichashun. Yachaywasi umantsaqmi rimakaramun. Wasinchikpawan chakanchikpa rurayninkunapita willakushun
  • 109. 107 Wiyashqanchik willapakuypita rimashun. Yanasanchikkunawan akrashqanchik willapakuyta yachapar riqichinakushun. Willapakuychaw Willapakurir Willapakuychaw Awmi Manami ¿Yachakuqmasiikuna rimakayaamuptin wiyarquuku? ¿Rimayta munar mañakurquuku? ¿Willapakuy rimashqaa kaayikashqaku? Yarpashun. • Rimakuyta munarqa mañakuy, huk rimamuptinqa wiyay. • Ima chipak nishqaykipis kaayikaatsun. Ñuqakunaqa kay willapakuytami akrayarquu: Hampikunawasichawmi waray huk rimanakuy kanqa, ayllukuna aywakayaamuy.
  • 110. 108 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Siqita alli rikapaykur ñawinchashun. Siqita rikaparir rimakushun. • ¿Imatataq chay siqichaw rikanki? • ¿Pikunataq kaykaayan? • ¿Imay wichanpitaraq chaynaw arukuyan? Llimpiy.
  • 111. 109 Siqikunata rikapaykur, chay rimaychaw imata nishqantapis niy. Kay rimayta ñawinchashun. Niykur nishqanchikwan tinkuchishun. Ñawinchaychaw Chiqap willakuy Yachakuqkunapa taytankuna: Ullqunkuna, warmikuna kay witsan alli hunaqkuna kashqanyaq, yachaywasinchikta allichar uryakunapaq ullqupis warmipis aywakayaamunki 28 turmanyay hunaq, inti raymi killa, quyallapita: warmikuna, ullqukuna wamrakuna chilliwata, ruqunata, yaku apanata apakayaamunki, shumaq yachaywasinchikta ñaña tikrachinapaq. APAFA Umalliq
  • 112. 110 Kutipaykuryan qillqashqata ñawinchashun. Niykur yaskishun (kutichishun). Qillqashqachaw kaq shimikunata ashirir, ashpiy. • ¿Ima ninantaq “mita”? • ¿Imanirtaq quyapaq qayachinchik? • ¿Ima iñishinatataq wasi qataypaq wananchik? Wasi allichaqta ashpiy. Ñawincharir Ñuuñu chilliwa runa iñishina warmi yaku apana iñishina
  • 113. 111 Kay shimikunata rakiy. Niykur kanqantanaw kutichiy. Kay siqikunapa shutinkunata, allawka shimikunata ñawincharir, hawanchaw qillqay. Chilliwa runa warmi chilliwa chi – lli- wa ch-i-ll-i-w-a ch-i-ll-i-w-a runakuna warmi yaku warmi runa chilliwa
  • 114. 112 Chaynawlla niqta llimpiy. Siqikunapa shutinta huk ruyruwan wichqay. wasi CHILLIWA warmi CHAKANA warmi yaku Wasi chilliwa yaku chakana runa WASI runa yaku chilliwa YAKU chilliwa runa WARMI chakana chakana RUNA yaku warmi wasi wasi TIHA CHILLIWA CHAKANA chilliwa RUNA tiha ruquna ruquna runa mitu tiha chilliwa MITU chakana warmi CHAKANA wasi RUNA WARMI wasi ruquna WASI chakana mitu runa mitu
  • 115. 113 1. wasi 2. runa 3. warmi 4. chilliwa 5. yaku 4. 3. 5. 1. 2. yaku chilliwa Paqtaqninman qillqakunata paqtachiy. 1. Panchu tawan ta qataypaq apan. 2. wan ta ashtayan mikuyta rurayaananpaq. Rimayninchik yarqunanpaq: wasi- chilliwa- runa- warmi -yaku shimikunata qillqay.
  • 116. 114 • Siqikunata rikaykurlla imapaq qillqashqa nishqantapis rimamuy. • Qillqashqata ñawincharir, nishqanchikta tinkuchishun. Ñawinchashun qillqashunpis. Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Chiqap willakuy Yachakuqkunapa taytankuna, ayllukaykur willapanakushqanchiknaw yarparachiyaq. Kay usyachaw intinqanyaq sitwa killachaw, 28 turmanyay hunaq, wasi qatashqapa rurinta iskuwan huklla laqar ushanapaq. Warmikuna, runakuna, wamrakuna chay hunaqmi wasita shumaq ñañayachir arukushun. Chayman chilliwata, yaku apanata, ruqunakunata, aparkur quyalla aywakayaamunki. APAFA Umantsaq.
  • 117. 115 • ¿Pikunapaqtaq chay chiqap willakuy? • ¿Imatataq allichayanqa? • ¿Pikunataq allichayanqa? Qillqashqakunata kutipaykuryan ñawinchashun. Niykur tapukuykunata yaskishun. Shimikunata ñawinchar rakishiminkunata qillqay. ¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy. ¿Pitaq qillqashqa? Yaskiyninta ashpiy. runa warmi Ñuñu chilliwa Shimikunata pakishiminkunatawan ñawinchar watuwan shinriy, niykur llimpiy. tayta runa warmi yaku tika llushtu chilliwa ñuuñu ru mi ta ñuu war llu tay na ya ti ka llush wa lii tu ñu ru war ya Yachakuq Yachachikuq APAFA umantsaq runa warmi Ñuñu chilliwa
  • 118. 116 Shimikunata ñawinchashun. Niykur chaynawlla kaq pakishimikunata ruyruwan wichqashun. Shimikunapa pishiqninman pakishqa shimikunata paqtachiy. Kay shimikunata qillqar rimaykunata paqtachiy. warmi chilliwa Ñuuñu wasi chila kuru Mañu runa ay ru mi ni Ñuu chi wa ni tayta – ayllu – wasi – nina – chilliwa – runa - Ñuuñu. Runa warminwan ta ruquyan pa kuchunchaw watayananpaq, qatashqapa rurinta iskuwan huklla laqar ushanapaq mana quru-quru yarqunanpaq. Awkis wan liqitata paqtachiyan. na npaq ta tsarichin mikuyta yanunanpaq.
  • 119. 117 Hamuchinata ñawinchay. Niykur yaskiy. ¿Imallaqa imash? ¿Imallaqa imallash? ¿Imallaqa imash? ¿Imallash imallash? warmi chilliwa runa ñawi Ichikllan kaptii uchusaqlla aqchaa, puquptiina aqchaa wiñan. Chaypitana aqchaa huk ñañaman tikran. Arashnawpis laataraa, imaykapaqpis runakuna kururashqata purichiyaaman. Ichikllan kar chusku chakiwan purii, hatunyar ishkay chakiwan purii, awkisyar kima chakiwan purii. Hunaqpa rikachakun, ampipa puñukun. ¿Imataq? ¿Imataq? ¿Imataq? ¿Imataq?
  • 120. 118 Chaynawlla ushaq pakishimita, chaynawlla llimpiwan llimpiy. Chaynawlla qallaq pakishimikunata llimpiy. chilliwa awa Tsakana qiwa runa shimi kallana mana warmi Mañu tuna wañu Ñuuñu Ñami tumi chakwa chilliwa chichi waaka ruku runa runtu ñuqtu china warmi ñuñu chichu waska Ñuuñu rumi ñusta waka
  • 121. 119 Kaychaw itsuq kaq shimikunata ñawinchay. Niykur allawka kaq qillqakunata ruyruwan wichqar watuwan shinriy. mama runa ayllu ñawi chilliwa Ñuuñu warmi yaku llushtu a y m a a m a I l l c h i l i i w a r m i r u n a u a ñ a w i Ñ u u ñ s y t a k u l l a y m a
  • 122. 120 Siqikunata rikaparir, nishqanpita rimakushun. Rimakushun. Kananqa huk kaq siqita akray. Niykur huk uchukllan qillqata qillqay. Chaypita qillqashqaykipaq willakamuy. Ishkan siqipa huk shunqu rimayninta qillqay. • ¿Imapaqtaq siqikuna nimanchik? • ¿Imachawtaq tinkuyan? • ¿Imachawtaq huk kaq yaqan? • ¿Maychawtaq kaykaayan? 1. 2. 3.
  • 123. 121 Ñawichaytawan qillqayta yachakushun Qillqashqata ñawincharir nishqanchikta tinkuchishun. Siqikunata rikaykurlla imapaq qillqashqa nishqantapis rimamuy. Qayakuy Huari marka runakuna, warmikuna, wamrakuna, wasi ushaychaw raymita ruranapaq llapayki aywakayaamuy. Tinyawan qutsullapa tushullapa, llapachik kushi-kushilla karinapaq, shaqsha tushuqkunapis shayaamunshi. Lunes puwaq hunaq, quyalla hatun yachaywasiman ullqukuna, warmikuna, wamrakunapis, wasi ushaychaw kushirinapaq aywakayaamuy.
  • 124. 122 Siqikunata rikaparir, rimashun. Rimakushun. Siqikunatawan shimikunata watuwan tinkuchiy. • ¿Imapaqtaq siqi nimanchik? • ¿Imachawtaq runakuna paqtayan? • ¿Imachawtaq chullayan? Shimikunata ñawinchay. Niykur chaynawlla kaq pakishimikunata ruyruwan wichqay. chilliwa chakana wasi runa warmi warmi Ñuuñu nina chilliwa
  • 125. 123 Siqishqakunapita rimaykunata qillqay. ¿Imatataq rurarquu alli yachakunaapaq? 1. 2. 3. 4. 1. 2. 3. Kananqa huk kaq siqita akray. Niykur huk uchukllan qillqata qillqay. Chaypita qillqashqaykipaq willakamuy.
  • 126. Yachakunqanchikta chaninchashun Siqinwan rimayninta mahanchay. 1 Wasita qatakunapaqqa yanasakunatami minkakunchik. Wasita qatarirqa, chakanatami turqunman churanchik. Wasi qataychawqa rayminchikmi. Wasi qataypaqqa iñishinakunatami wananchk: ruquna, tiha, chaqana, walluna, mitu, qiru.
  • 127. 6 Markanchikpa rurayninkunata yachakushun Taqa ¿Imatataq siqichaw rikanchik? ¿Imataraq yachakushun? Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. lichu uusha chacha Willakuypita yarquq shimikunata, ñawinchar qillqar yachakushun. lichu uusha chacha
  • 128. 126 Siqikunata rikar rimashun. Siqikunata rikarir, tapukuykunata yaskishun. Yachaqta imanaw hirkakunawan rimanqanta tapukushun. Chay nimashqanchiktana qillqashun. • ¿Imapaqraq hirkakunawan rimanchik? • ¿Allitsuraq hirkakunawan rimanchik? • ¿Imanawraq kanman hirkakunawan mana rimanakushqaqa? Chakrachaw arunapaq patsachikuypita rimashun 1 2 3
  • 129. 127 Arur qallanapaq, hirkakunatami mañakunchik. Niykur mañakushqanchikta siqishun. Imataraq rurashun mañakushqanchik rurakananpaq. Chayta qillqay. 4 Chakrata arur qallanapaq, yaya hirkakunatami qayakunchik. Chay hirkakunaqa kallpachimanchik alli arunapaq, alli patsa mamallanchik mikuykunata mirachimunanpaqpis.
  • 130. 128 Tukuy laaya wanukuna iñishiypita willakushun Manaraq willakunata rimar ¡Willakunata! Llapanchik imanaw rurayninchik kashqanpita rimashun. Tapukuykunata kaayir willakunata rimashqanchikpita patsachishun. Qillqashqata ñawinchanchik. Imanaw kashqata willakunapaq huk raprachaw siqishun. Niykur rimashun. Chirapallay hunaq, chachapa yanasan. Qirupampata papa uryaq aywarqan, uusha wanuta katakurkur. Papa sikinman wanutaqa achkata qutuykunaq. Papaqa ñukturnin tsakir qallaykunaq. Chayta rikaykurna, chachaqa papata ras parqurinaq. Chayshi yanasanqa allaapa kushiykunaq, papan kawakaariptin. ¿Imaytaq kashqa? ¿Imataq kashqa? ¿Maychawtaq kashqa? ¿Imanawraq kashqa? ¿Pikunataq kayashqa?
  • 131. 129 Wiyashqanchikpita rimakushun. Niykur qillqashun. Yanasanchikkunawan imapis kashqanta paqtachishun. Willakunata rimaychaw Willakunata rimarir Imanaw kashqanpaq rimashun Awmi Manami Ñuqaman chaamushqanyaq shuyarquu. Imapis kashqanta chuyachipa nirquu. Yarpashun: • Willakunata qaparipa rimay, makiykitapis iñishir. • Rimayashqanta kaayipa wiyay. • Imapis kashqanta chuyachillapa willakuy. Willakunata rimakushqanchikta chaninchashun. Yanasakuna alli quya, qanyan hunaq imanaw kashqanta willapariyashqayki. Qanyan hunaq aywaraykapti…
  • 132. 130 Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Manaraq ñawinchar Lluta siqikuna Kiman lluta siqikunata qawapaykur lluta kaqninkunapita rimashun. Siqikunapita alli yarpachakuytana rimanchik. Lluta rimaykunata nir, pukllashun. Qallaq kaq huk lluta rimayta nimunqa, kaynaw: • Kuchikuna quyllurkunawan rara patsachaw (hunishchaw) pukllakuyan. • Tamya kay patsapita hanan patsaman shikwamun. • Wallpakuna chusku chakiyuq kayan. Lluta rimay shunqunchikman chashqanta akrarir siqishun.
  • 133. 131 Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun. Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan tinkuchishun. • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Quyllurkuna allitsuraq shikwayamun? Ñawinchaychaw Kuchiwan uusha pishtaq Chacha wamranqa chaqalla llullu lichuyuq kuchita, uushata pishtananpaq shaariykur ruqunata shikanaq. Chaynashi, ruqunata shikaykaptin puntanman chilapyar quyllur ishkiqta rikar manchakashpa, ras hanan patsata rikanaq, quyllurkunaqa chilapyar wakpa kaypa shikwar kayaanaq. Runapa awilunwan chacha awilan niyaanaq: “kay wichan chaynawmi kuchitawan uushata pishtanapaq. Llullu lichukunanami watanpaq shumaq shaqsharayaamun”. Chachaqa uushantawan kuchinta pishtachinaq “mirayaananpaq nir” Kayqa kawaq patsanchik ushakaananpaqmi.
  • 134. 132 Ñawincharir Yapay ñawinchar, tapuykunata yaskishun. Awilunchikkuna, taytanchikkuna willamashqanchikpita rimashun. • ¿Runa ruqunata shikaykaptin imataq karqan? • ¿Qam runa kar, imataraq rurankiman karqan? • ¿Imanawtaq kuchita pishtakuyan? • ¿Imata rikartaq kuchita pishtanchik? • ¿Runa kuchitawan uushata pishtananpaq imatataq rikan? • ¿Huk mushuq willakunata shunquman chashqanta qillqankimanku? • ¿Pikunataraq qillqashqanchikta riqichishwan? Siqita rikaykur huk mushuq willakunata qillqay. Qillqashqanchikta yanasanchikkunawan riqichinakushun.
  • 135. 133 Siqikunata rikapaykur, tapukuykunata yaskishun. Ñawinchashun kay qillqashqata. Niykur ninqanchikwan tinkuchishun. • ¿Imatataq siqi willamanchik? • ¿Imapaqraq ñawinchashun? Runapa makinta lichu kaniykun willakuy Chacha lichuntawan uushanta wirayaarachiq tsaki patsachaw pishtananpaq. Chuchin markachaw qanyanman waraq, chaqa-chaqalla uushanta pishtayaananpaq chikunpita apayaanaq. Chaynashi lichuqa yanaqinta mana rikar waqanaq. Chaynashi chachaqa wamranwan, uushata pankar qallayaanaq. Chayman lichuqa piñashqa chaykurnashi, chachapa makinta haqchiykur qaparir qayarir lluta manchakar aywakunaq. Yanaqinta pishtayaptin. Kananyaq maychaw kashqanpis musyaytsu. Chachapa makinpis kananyaq alliyantsu. Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun
  • 136. 134 Qillqashqata ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Pipaqtaq willakuy riman? • ¿Lichu imanirraq chachapa makinta haqchiykunaq? • ¿Imataq ninki lichu rurashqanpita? • ¿Kikiykipa shimiykiwan qillqashqa kaayishqaykita willakamuy? Siqita tinkuchiy. ¿Imanirtaq lichu piñashqa? Shimikunawan tinkuq qillqashqakunata ashpiy. lichu uusha quyllur chacha awkin uusha quyllur lichu allqu awkin
  • 137. 135 ¿Imanawtaq lichu? Chayta pishiqman qillqashun. Siqikunata rikaykur shimikunata tinkuchishun. Nikur siqitawan rimayninta mahanchay. uy w r l ch Shimikunata ñawinchaykur, shimikuna rakishqata qillqashun. lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa lichu uusha chacha runa w r uy l ch
  • 138. 136 Kuyan: Kurkun kapun: Ima chikanraq: Aqchanqa: Iñishin: Chachapa kaqninkunata tinkuchishun. Chachapaq kikinpa rapranta tinkuchishun. Shuti: Ratashnin: Aqchanqa: Chikanqa: Kuyan: chacha chacha
  • 139. 137 Imapaq qillqanaqpaqpis rimakurishun. Yanasanchikpa shutinta qillqashun. • ¿Chachapaq rurashqanchik kapuqnintanaw rurashwantsuraq? • ¿Pipaqraq pikunapaqraq qillqashwan? • ¿Pipaqraq kapuqninta kaqninta rurashun? • ¿Kikinchikpa kapamaqninchikpita qillqashwantsuraq? Yanasanchikta akrashun. Niykur siqishun. Niykur kapuqninpaq rimashun.
  • 140. 138 Kananqa yanasanchikta akrashqanchikpa kaqninkunata qillqar tinkuchishun. Yanasaapa shutin: Kawakun: Aqchan: Kurkun: Chikanqa: Kuyan: Yapay rikapay kaqninpaq qillqashqaykita. Imanaw kashqanpita qillqashqan Awmi Manami ¿Shutinta churarquuku? ¿Yanasaapa kaqninpaqku qillqarquu? ¿Shunquman chashqanta qillqarquuku?
  • 142. 140 • ¿Imapaqraq kay qillqashqa willakun? • ¿Pikunapaqraq kay willakunachaw riman? Ñawinchaytawan qillqayta yachakushun Qillqashqata ñawicharir yaskishqanchikwan tinkuchishun. Alli willakuna Paccha markachaw, qanyan hunaq, huk chachawan warmikuna purwakarkur uusha millwata ayllu wasichaw, qatapaq, punchupaq ruripapaq warapaqpis puchkayarqan. Chayman huk runa lichun qatikushqa chaanaq, llapanta ninaq: “hatun hirkapita uusha millwata, kallata, pirwata, pirurukunata apamurquu, uusha millwata wipiwan tupurir puchkayaanaykipaq. Chay puchkayashqaykitana hatun marka ratash ruraq, runakunaman rantikuyaanaykipaq”. Chaynawpa Pacchachaw chachawan warmikuna puchkankunata alliyachiyashqa. Paccha markachaw puchka ruray Chaskallay, 27 kantaray 2019 wata.
  • 143. 141 Rakishqa shimikunawan shimikunata tinkuchishun. cha sha chu Ñawincharir sinqinkunata shutikunatawan tinkuchishun. sha chacha lichu uusha quyllur killa
  • 144. 142 Rakishqa shimikunata patsachiy. Hinaman siqikunapa hawanman qillqay. cha ch quy cha uu li llur sha Shimikunata qillqashun, rimaykunata ruranapaq. , ta yachachiq millwa puchkayta. Alalaq markakunachaw llanu watu, tita watuta puchkayan, ratashkunata awayaananpaq.
  • 145. 143 Ñawinchashqayki qillqapa siqinta llimpiy. Niykur, ¿imatataq uusha millwawan rurayarqan? Chayta qillqay. Kay shimikunawan, rimaykunata patsachishpa qillqay. puchkapaq kaqninkunata runa alli puchkayananpaq hirkapita apanaq warmikuna chaanaq huk runa qatikushqa lichun aylluchaw puchkayan warmikuna purwakarkur huk chachawan uusha millwata Kananqa kay rimaykunata ñiqichar qillqashun. 1. 2. 3.
  • 146. 144 Qillqanapaq patsachir Kananqa rimakurir, imapis yachaywasichaw kashqanpita qillqashun, niykur mushuq willakunata rurashun. qillqashun, niykur mushuq willakunata Kaypaq ninakunchik: ¿Imataraq qillqashun? ¿Pipaqraq qillqashun? ¿Maychawraq riqichikushun? Willakunata qillqanaykipaq yarpakachayniykita patsachiy. ¿Imataq karqan? ¿Imanawtaq karqan? ¿Pikunataq kayarqan? ¿Imay karqan? ¿Maychawtaq karqan?
  • 147. 145 Ñawpa patsachishqanchiktanaw yarpar willakunata qillqashun. Qillqaychaw
  • 148. 146 Qillqashqanchikta yapay alliyachishqata qillqashun. Qillqashqata rikarir Qillqashqayki willakunata yachachikuqniykipaq ñawinchay, chay willapashunqaykitana wiyaykur alliyachiy. Qillqashqanchikta alliyachinapaq kay qillqata yaskishun. Tapukuykuna Awmi Manami ¿Qillqapa shutinta qillqarquu? ¿Imay kanqanta qillqarquu? ¿Pikunapis kayashqanpita qillqarquu? ¿Maychaw kanqanta qillqarquu? ¿Willakunapa kapuqninpaq huk siqita akrarquu? ¿Ushanan chikuta iñishirquu?
  • 150. Willakuyta qillqanaykipaq kaypita shimikunata akray. Tapukuykunata yaskir qillqay. 1 2 Yachakunqanchikta chaninchashun ¿Imataq qillqapa shutin? ¿Imaytaq karqan? ¿Maychawtaq karqan? ¿Pikunataq kayarqan? ¿Imataq karqan? ¿Imanawtaq karqan? Siqin Huk willakunata lichupaq akrarir hapayninta qatiqllaman apar qillqashun. chacha RUNA quyllur uusha warmikuna lichu waska puchka marka patsa killa wamra
  • 151. 7 Kushi-kushilla murupakushun Taqa •Murupakuypaq patsachikuypita rimashun. •Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun. •Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun. •Murupakuypita willakuq raprata qillqashun. •Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq kay taqachaw yachakushaq?
  • 152. 150 Siqirir llimpishun. Siqita rikarir rimanakushun. • ¿Imatataq runa muspaykan? • ¿Imapaqraq chay muspaynin? • ¿Allitatsuraq muspaynin willakun? Murupakuypaq patsachikuypita rimashun 2 1
  • 153. 151 Yachaqta minkakushun murukuypita yachayninta willapamanapaq. Yachaq willamanqanchikman, yarparkur qillqay. Huk runa yapyaykaqta, qipanchaw warmi muruykaqta siqishun. 3 4 5 Ayllunchikkunawan imanaw kaway patsa murukuyninchikpita willakuykunata ashinchik.
  • 154. 152 Manaraq shimpinakur ¡Purwakarkur rimanakunchik! Ishkay purwaman ayllukaykur imanaw wanu iñishishqanchikpita rimanchik. • Chay musyapakunqanchikman purwanchikchaw rimanakushun, nishqanchikta washanapaq. • Chay wanupa iñishiyninta huk ñiqi yachakuqmasinchikkunata tapukushun. • Purwapiq rimayaamunqanta qillqashun. Markanchikchaw wanuta imanaw iñishiyanqanpita rimakaramushaq. Tukuy wanukunata iñishiypita shimpinakushun Purwapiq rimayaamunqanta qillqashun. Kaychaw qillqanqaykimi, yuyaychanqaykita washanqa. Ishkay kaq purwa Ashma wanuta, yachaq nimanqanchikman, ayllur chakraman murukur hichashun. Huk kaq purwa Qatu wanuta rantishun murukur hichanapaq.
  • 155. 153 • Pushaqman, shimpiq rimaypa chuyay rimayninchikta qapariypa ñawinchamun. • Shimpishqanchikta tupunchik. • Purwachaw, shimpinakuyninchikta pushananpaq, huk yachakuqmasinchikta akrashun. • Huk yachakuqmasinchikta shimpiyninchikta washananpaq akrashun. • Purwakunapa alli shimpinakuynin kananpaq rimashun. • Huk kaq purwa yachakuqmasinchikkunaman yachayninchikta nishun. • Yachakuqmasinchikkunawan tapunakushun. • Ichikllachaw chuyay rimayninchikta qillqashun. Shimpinakuychaw Shimpinakurir Shimpiy rimaychaw Awmi Manami Yarpayniiwanmi purwata shimpirquu. Nishqaa kaayikashqami. Yachakuqmasiikuna niyashqanta wiyarquu. • Yachakuqmasinchik rimamuptin wiyashun. • Rimanapaq shuyashun. • Nishqanchikman raslla rimashun. • Shiminchikwan alli nishun.
  • 156. 154 Murupakuypaq patsachikuypita willakuq raprata ñawinchashun Manaraq ñawinchar Siqita rikapaykur tapukuykunata yaskishun. • ¿Imapaqtaq hatun qillqan nimanchik? • ¿Imapaqraq qillqaq shunquuman chaachimur nimayta munan? • ¿Imapaqraq ñawinchashun? • ¿Imanawyantaq qillqakuna?, ¿imanirtaq tukuy laaya qillqakuna kan? Yaskiy (kutichiy). ¿Imatataq wanupita musyanchik? ¿Imatataq wanupita musyayta munanchik? Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
  • 157. 155 Mana rimakushllapa ñawinchay. Niykur qaparipa yanasaykipaq ñawinchay. Ñawinchaychaw Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
  • 158. 156 Kutipaykuryan willakuq raprata ñawincharir yaskishun (kutichishun). • ¿Imataraq rurayan? • ¿Ima ninantaq kay rimay? “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa”. • Chay chikushqa willakuq raprapa rimaypa rimamuy. Ñawincharir Wanuta alli iñishinapaq; llallinakuyta, Qultaw runakuna patsachiyan. Qultaw taytakuna wanu ruraypaq 1.i llallinakuyta patsachiyan. Qultawchaw alliq muruyaananpaq, llallinakuyta patsachiyan. Shimikunata alliyachir willakuq raprachaw shimikuna kaqta llimpiy. Niykur qampaq chay shimikuna ima ninantapis rimamuy. Shimikunata alli rimayman patsachir, willakuq raprachaw niqwan niraq kaqta ashpiy. wanu ullqu punchaw kamachiq hunaq warmi
  • 159. 157 Willakuq raprachaw kaq qillqashqakunapita tapukuy. Niykur nishqankunata huk watuwan mahanchay. Tapukuykunapa yaskinta ashpiy. • ¿Pikunapaqtaq chay qillqashqa? • ¿Imapaqtaq qillqayashqa chay willakuq raprata? Chakra runakunapaq. Yachakuqkunapaq. Llapanpaq. Wanu riqiq aywayaananpaq. Wanu imaykachaw iñishiy llallinakuypaq. Llapan willakuq raprata ñawinchaqkuna aywayaananpaq. ¿Maychawtaq rurayanqa? ¿Imatataq rurayanqa? ¿Pitaq chay willakuq raprata patsachin? ¿Imaytaq kanqa? Qultaw, llaqta kamachikuq. “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchikmi hatunyanqa” Kanqa: Yachaywasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 2 - 3 hunaq. Patsa (tuyu): 8:30 - 17:30.yaq Qultaw, yachaywasi kamachiq. (Willakuq rapra) Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy”
  • 160. 158 Tapukuykunata yaskiy. Imanaw ruranaykipaq yachachiqniykipa nishqanta qillqay. Yaskishqaykita yapay ñawincharir allichay. ¿Imay watataq ruray kanqa? ¿Imapaqtaq ñawinchashaq? ¿Imanirraq kay willakuq raprata qillqaq shunqunchikman chaachimun? ¿Ima ninantaq: “Shamuptiykiqa, wanupaq yachayninchik hatunyanqa”? Yanasaykikunapa yaskinkunawan yaskishqaykita tinkuchiy. Imanaw rurashqaykita willay.
  • 161. 159 ¿Imataraq willakuq raprachaw rantin churankiman?, ¿imanir? Qillqashqata ñawincharir, ishkaq wamrakuna niyan. ¿Imataq rurayniyki? Siqiy. Niykur qillqay. Murukuqkuna shayaamunan, alli wanu iñishiyta yachakuyaananpaq. Allimi runakuna shayaamunan, paykunapitami alli wanu iñishiyta yachakayaamushaq.
  • 162. 160 Aylluykipita, yachaqta imanaw sacha ashma wanu rurayashqanpita tapukamuy. Wasiykichaw wanupita willamanqanchikta, Yachakuqmasinchikwan rimashun. Imanaw wanupaq rurayanqanta siqiy. Alli wanu kananpaq kamachikuyta qillqay.
  • 163. 161 Murupakuypita willakuq raprata qillqashun Manaraq qillqar, riqinapaq raprata ñawinchay. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
  • 164. 162 Willakuq raprapa kaqninta ñawincharir, kay yupinchaw shimikunata qillqay. Tapukuykunata rimayninchikwan yaskishun. Ñawinchaqkunapa shunqunman chaachinapaqmi, willakuq rapraqa alli. Chaymi shumaq siqiyuq willayninpis. Willakuynin siqin Imaynin Maychawnin Tapukuykuna ¿Pipaqtaq qillqashqa? ¿Imapaqtaq qillqashqa? ¿Pitaq qillqashqa? ¿Imapaqtaq willakun?
  • 165. 163 Imanaw qillqashqa kanqanta, willakuq raprachaw ñawincharir, shutin tikrachiq shimikunata pukawan wichqay. Kaychaw shutikuna tikrachiqta qillqay. Yarpay. Shuti tikrachikqa, imanaw kashqanta, aykapis kashqantami riqichikun. Markanchikkunapa shutin tikrachiqta qillqashun. Ayllunchikkunapa shutin tikrachiqta qillqashun. Ichik marka Awkin Mañu Pukawan wichqashqayki qillqakunata qillqay. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
  • 166. 164 Shiminchik qillqapaq yarpachakunchik. Willakuq raprata ñawinchay. Shimi tikrachiqwan rimaykunata qillqay. Huk rimayta akrarir huk qillqayta qillqamuy. ayllu alli isqun achka a. Runakuna ayllu wasi watiqaq aywayan. ch. h. i. Shimi tikrachiqwan, shutikuna ñawpanta aywayanqanta qunqaytsu. “Aywakallaamuy” Kanqa: Huk ayllu wasichaw. Punchaw: 2019 wata, kantaray killa, 9 - 10 hunaq. Patsa (tuyu): 16:00 - 17:00.yaq Chipipata, llaqta umalliq. ALLIQ MURUKUYTA YACHAKUSHUN (Willakuq rapra)
  • 167. 165 Yarpachakuyniykita qillqay. Willakuq raprata qillqanapaq, iñishinayki kaq yarpayniykita patsachiy. Purwanchikwan imata qillqanapaqpis paqtachishun. ¿Imaraq nimanchik? ¿Imanawraq willakuq raprata riqichikushun? ¿Maychaw, imayraq riqichikushun? ¿Ima willakuq raprataraq qillqashun? ¿Imapaqraq willakuq raprata qillqashun? ¿Pikunapaqraq willakuq raprata qillqashun? Qillqanapaq patsachir
  • 168. 166 Willakuq raprata ñawpa patsachinqanchiqpita yanapakur qillqay. Qillqaychaw
  • 169. 167 Qillqashqata rikaparir Rurashqanchik willakuq raprata yachachikuqta, yachakuqmasinchikunata ñawinchar riqichishun. Allichanapaq wiyaqkuna willapamashqanchikta wiyashun. Yachachikuq, yachakuqmasinchikkuna, nimashqanchikman allichar qillqashun. Willakuq rapra Awmi Manami ¿Siqin kanku? ¿Hatun qillqan, ichik qillqan kanku? ¿Kaayichikunku? ¿Imaynin, maychawnin churarquu? ¿Ushanan chiku kanku? Willakuq raprata rurashqanchikta rikashun.
  • 170. 168 Willakuq raprata yachakushqaykiman allichar qillqay. Willakuq raprata hatun raprachaw qillqay. Niykur riqichikuq pirqaman laqay.
  • 171. 169 Huk markakunachaw murupakuypita ñawinchashun Manaraq ñawinchar Ichik raprakunachaw qillqashqata rikapar ñawinchashun. Tapukuykunata ñawinchar yaskiy. Tapukuykunata yaskiy. • ¿Imapaqtaq qillqashqa riman? • ¿Pikunapaqtaq qillqayashqa? • ¿Imapaqraq ñawinchanki? ratash qiru kashu chakra sara wanu ¿Ima yachaytataq muruyninchikta watiqananpaq musyanki? ¿Ima iñishinakunatataq murukuy alli waatakaananpaq musyanki?
  • 172. 170 Qillqata ñawinchay. Niykur niqninta rikapay. Ñawinchaychaw Huk markachaw waalluta rurayan, chaytami riqichikayaamun. Waallu Waallutaqa ruranchik makwa ratashkunawanmi huk shukshuta chakanatanaw watarkur runatanaw shukuchinchik. Chay waallukunatami murushqa sara rurinman quya-quyalla shaykachinchik. Wakin llaqtachawqa rumikunatashi chakra kuchunman runanaw rurakanqanyaq chuquyan, añas, chakwa, pishqukuna puriyaanan killakunami ullqu wamrakuna manchachikuq aywayan. Chay waalluwanqa manami ashmakuna sara murushqata tawshiyantsu.
  • 173. 171 Ñawincharir Yanasaykiwan rimanakuy. Niykur chay chusku kuchuyuqta paqtachiy. Kaychaw pishiqman ñawpa qillqashqakunata ñawinchashqaykiwan yachayniykita qillqay. Iñishina: Niraq: Wanaynin: Qillqakunapa hatun rimaynin Wanu iñishiypaq “1.i llallinakuy” Wallu ¿Ima laaya qillqataq? ¿Imapaqtaq qillqashqa? Iñishina: Niraq: Wanaynin:
  • 174. Ruraykunata alli yachakunaapaq aanikuu. Yachakunqanchikta chaninchashun Rurashqanchik willakuq raprata riqichikushun ¿Imataraq rurashun? 1. Riqinapaq raprata qawapar allichashun. 2. Qurpakunata (watukakuqkunata) tapukunapaq tapukuykunata qillqashun. 3. Raprata churanapaq pirqakunata rikashun. 4. Raprata riqinapaq rikashun. ¿Imanawraq patsachishun? 1. Rapra pushaqta riqinapaq akrashun. 2. Ishkaq riqichikayamun. ¿Pikunaraq pushayaamunqa riqichikuq raprata riqichikunapaq? Pushaqkuna: ¿Imayraq riqichikushun? Yanasakuna, kay ñiqichaw rapra ruranqanchikta riqichikunapaq yachakushqanchikman rurapakushun.
  • 175. 8 Aylluchaw shumaq kawayninchik Taqa • Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun. • Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun. • Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun. • Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun. • Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun. Kuyay yanasakuna, kay ruraykunatami kushilla yachakushun. ¿Imataraq kay taqachaw yachakushun?
  • 176. 174 Siqita rikarir rimashun: Wañukushqakunapaq tapukushqanchikpita, siqirir llimpishun. Wañukushqakunawan tinkunapaq patsachikuypita rimashun 1 2 ¿Imatataq siqichaw rikanki? ¿Imapaqtaq chay siqi niman? ¿Chaynawllatsuraq huk markakunachaw rurayan? Yachaqkunata tapukushun. llimpishun. llimpishun. llimpishun. llimpishun. llimpishun.
  • 177. 175 Yachaqta minkakushun, wañukushqakunawan tinkuypita willakamunanpaq. Yachaq willamanqanchikta yarparkur qillqay. Wañushqanchikpa rayminchaw ruraykunata siqiy. 3 5 4 Ayllunchikkunawan imanaw kawayta ashinchik.
  • 178. 176 Markanchikchaw shumaq kawaypita qutsukunata takishun Manaraq qutsur Qutsukunata ñawinchashun. Niykur qutsushun. • Purwa-purwa ayllukarkur, huk llaqtachaw qutsushqanchik qutsuta akrashun. • Qutsupa qillqanta yarpashun. • Paqchillapa kutin-kutin qutsupaarishun. • Qutsupa pishiqninta qillqar paqtachishun. Purush wayta warmi (Qutsu) Chaki churay Mana huk qunqana china, purush purush wayta warmi, shunqullaami kuyashunki, kariñullaata hampipaykuy. Kunturnawpis, wiskurnawpis, qutsur, wichyar pasarillaashaq. Mana huk qunqana kaqchaw shutikiyta pintallarqaa. Chaki luchkay Waray aywakuptii, sallqa pukutaynaw, tamyata runtullatami waqar puririnki. Qutsuq: Cecilio Páucar Shumaq kushi kushilla qutsukushun.
  • 179. 177 Qutsukunata wiyayashqanpaqpis rimashun. Yachakushqanchik qutsukunata qillqashun. Yapay riqichikur allichaanapaq ninchik. • Yachakuqmasinchikkunata yachachishun. • Yachakunqanchik qutsukunata qutsur-qutsur tushushun. Qutsuychaw Qutsurir Yarpashun: • Llapanchik yanapakushpa qutsushun. • Qutsuyaptin shuyarir qutsushun. • Yanasanchik yachachimanqanchik qutsuta wiyarir qutsushun. • Imapaq qillqashqa rimashqantapis kaayichinakushun.
  • 180. 178 Wañukushqakunawan tinkuypita takina qutsukunata ñawinchashun Manaraq ñawinchar Ichik raprakunachaw qillqashqata rikapar ñawinchashun. Shimikunata ñawinchay. Niykur yaskiy. Tapukuykunata ñawinchashpa siqiy. • ¿Imapaqraq qillqashqa riman? • ¿Imanawtaq musyanki? • ¿Pikunapaqtaq qillqayashqa? • ¿Imapaqraq chay qillqashqata ñawinchanki? ¿Imata aywakuypita musyanki? ¿Chaykunapita imata musyanki? aywakuy hupay ayllu kaway tanta
  • 181. 179 Ñawiykillawan qutsuta ñawinchay. Niykur qaparipa yanasaykipaq ñawinchay. Ñawinchaychaw Tanta ruray (Qutsu) Chaki churay Ayllunchikwan tinkurishun, hayninchikwan tinkurishun, churakuyta llamirishun, hichakuychaw upurishun. Mamachiita yarqaramuy, waytanawlla yuriramuy, shunqullaawan qayarillaa, churakuychaw tinkurishun. Chaki lutskay Mikuy churakushqaata haynillaa mikurillashqami, maypa aywakurpis kushillami kutiramunqa. Qillqaqkuna: Nelly Sánchez V. Martín Quiroz A. Takiy waqaqnin: Chukuu ishkishqa (Mi sombrero se me cayó). 2 kuti 2 kuti 2 kuti
  • 182. 180 Ñawincharir Qutsuta qutsushun. Wakinchik taqllallapa qatswashun. Qillqashqata kutipar ñawincharir tapukuykunata yaskishun. • ¿Imapaqtaq chay qutsu willapaamanchik? • ¿Ima ninantaq “churakuy”? • ¿Imapaqraq pamparaqkunaman runakuna waytankunawan, tukuy mikuyninkunawan aywayan? • ¿Pikunapaqraq qillqayashqa? • ¿Ayka chaki churaytaq qutsuchaw kan? • Rimayniykiwan nimuy, ¿alliku chay yachakunqayki qutsu? Qutsupa chaki churayninta huk watuwan, chaynawlla kaq rimaykunawan tinkuchiy. Yawarmasiiwan tarinakuriyaa. Chaki lutskay Tanta wawata churarquu. 2.kaq yarayma Mamachiita yarqaramuy. 1.kaq yarayma
  • 183. 181 Tapukuykunata ñawincharir, yaskinta ashpiy. • ¿Imapaqtaq tukuy mikuyta churakuyan? • ¿Ima ninantaq: “kushillami kutiramunqa”? • ¿Imakunatataq churakuyan? • ¿Maychawtaq tukuy mikuykunata churakuyan? Rantikuyaananpaq. Llamichikuyaananpaq. Riqichikuyaananpaq. Hupay mikunanpaq. Huk watatami hayninchikwan tinkushun ninanmi. Kushillami ayllunchikwan purwakaashun ninanmi. Hayninchikkunami kutiyaamunqa ninanmi. Yanasaykikunapa chaskinwan tinkuchiy. Niykur allichay. Yachachikuqniykipa willapayninta wiyay.
  • 184. 182 Qutsupita munashqayki kaqta siqiy. Niykur yanasaykita chay siqishqaykipita willapay. Qillqashqata ñawincharir, wamrakuna kaayiyashqanman rimanakuyan. ¿Qamqa mayqanpa rimaynintataq allimi ninki?, ¿imanir? ¿Qamqa mayqanpa rimaynintataq allimi ninki?, ¿imanir? Qutsukunaqa llutan yachakuykunatami yachachimanchik. Qutsuqa alli ruraykunapaqmi yachachimarninchik willapaamanchik.
  • 185. 183 Ñawinchay. Niykur yaskiy. ¿Ima kaqnintaraq ñawinchashqayki qutsupata tikrachinkiman?, ¿imanir? ¿Markaykichaw qutsuta qutsuyanku?, ¿imanir? Chayta qillqay. Markaachaw runakunataqa qutsuy, qatswaymi allaapa mishkipaayan.
  • 186. 184 Yachaqta, marka qutsunkunata qutsumunanpaq mañakushun. Huk yachakushqayki qutsuta, yachakuqmasiykikunawan qutsuyay. Imapaq yachakushqayki qutsu nishqanpita, qillqashun. Yachakuqmasiykikuna yachachiyashunqayki qutsukunapa shutinta qillqashun.
  • 187. 185 Mikuykuna llamichinakuypita qutsukunata qillqashun Qutsunaykipaq kutipaykuryan yachachikuqniykipa yanapayninwan ñawinchay. Niykur qutsuy. Manaraq qillqar huk qutsuta ñawinchashun. Tanta wawa (Qutsu) Chaki churay Aylluchaw, tantata rurayaa, yanasallaawan tarinakurirnin, kushilla, shumaq paqtariyaa, kushilla shumaq kawayaa. Masata pichurkur rurarillanchik, masata taqllaykur paqtarillanchik, tantata churaykur qarwarachinchik, kushilla shumaq mikunchik. Chaki luchkay Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushi mikurillaashun. Shumaq shumaqlla kawanapaq pacha hunta mikurillaashun. Qillqaqkuna: Nelly Sánchez V. Martín Quiroz A. Takiy waqaqnin: Ninki (Decías). tantata churaykur qarwarachinchik, 2 kuti 2 kuti 2 kuti
  • 188. 186 Qutsupa hatun qillqan Yaskikuna ¿Imapaqtaq 1.i yarayma riman? ¿Imapaqtaq 2.i yarayma riman? ¿Imapaqtaq chaki luchkay riman? ¿Ima ninanraq churakuy? Ruranapaq kaqninkunata ñawinchashun. Niykur uma rapra qutsuchaw nishun. Qutsuta kutipar ñawinchar tapukuyta yaskishun. QUTSU Yarayma Shuti Qillqaq
  • 189. 187 Qutsupita huk yaraymata ñawincharir, ushanan chikuta inishishun. Ushanan chikuta inishishun: Ushanan chikuta, chikupa churayninkunata rurashun. • Yaraymachaw rimaykunata rakinapaq. • Ñawinchashqayki kaq shimikunata akrarir, ushanan chikuta churar rimaykunata qillqay. Qillqashqaykita yanasaykiwan qawapar allichay. Masata pichurkur rurarillanchik, masata taqllaykur paqtarillanchik, tantata churaykur qarwarachinchik, kushilla shumaq mikunchik kushilla shumaq mikunchik Ushanan chiku
  • 190. 188 tanta wawa Qichwa shimi qillqaypita ruraychashun Kay shimikunawan rimaykunata qillqay. Tapukuykunata yaskiy. Qutsupa kimsa yaraymanta ñawinchay. Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushi mikurillaashun. Shumaq shumaqlla kawanapaq pacha hunta mikurillaashun ¿Imatataq rurashun? ¿Imapaqmi tapukuy nimanchik? Tanta wawata rurarkurnin, kushi-kushilla mikurillaashun. Yarpashun: Rimayqa yarpayninchiktami willakun. Ushanan chiku
  • 191. 189 Imanaw qillqanapaqpis, rimanakurishun. • ¿Huk qutsuta qillqashwantsuraq? • ¿Pikunapaqraq qillqashwan? • Yarpachakurishun imanaw qutsuta qillqanapaq. Kaychaw churanpar qillqashun yarpachakushqanchikman. ¿Imaraq qutsuupa shutin? ¿Imapaqraq chay yaraymakuna riman? ¿Ayka yaraymayuqraq? ¿Chaki luchkaynin imataraq nin? Qillqanapaq patsachir
  • 193. 191 Qillqashqata rikaparir Qutsunchikta yanasanchikkunapaq, yachachikuqpaq ñawinchashun. • Willapamashqanchikta wiyashun allichanapaq. • Yachakuqmasinchikkuna yachachikuq nimashqanchikman allichar qillqashun. Qutsuuchaw Awmi Manami ¿Shutinta qillqarquuku? ¿Yarayman kanku? ¿Chaki luchkaynin kanku? ¿Hatun qillqawanku yaraymata qillqar qallarquuku? ¿Ushaynin chikuta churarquuku? ¿Yaraymata ushar, chupayuq chikun, ushaq chikun churarquuku? Qillqashqayki qutsuta kay nimashqanchiknaw rikapay.
  • 194. 192 Allichashqaykita rikapar qutsuyki qillqay. Qutsuykita huk rapraman mana qunqashpa riqichikunaykipaq qillqay.
  • 195. 193 Huk markakunapa shumaq kawayninpita ñawinchashun Manaraq ñawinchar Qillqashqapa siqinta rikapaykur, tapukuykunata yaskiy. • ¿Imapaqmi chay qillqashqa riman? • ¿Ima llaqta ruraykunapaqmi riman? • ¿Imapaqraq ñawinchashaq? • ¿Imaraq chaynaw qillqapa shutin? Yaskinta ashpiy. Willakuy Qutsu Ruranapaq niy Willakuy Qutsu Ruranapaq niy Willakuy Qutsu Ruranapaq niy
  • 196. 194 Qillqashqata ñawinchay. Niykur yaskiykiwan tinkuchiy. Ñawinchaychaw Tukupa waqaynin Tukuqa ampipapis hunaqpapis munti rurinchawmi taakun. Niyan, ¡kayqa ranyami! pipis markanpita wañuypa, kawaypa karpis aywakunanpaqmi wasinpa turqunman rataykur waqan. Tukuqa: ukushta, rachakta, laqatuta, pachkata, hukkunatapis mikunmi. (Willakuy)
  • 197. 195 Ñawincharir Kutipaykuryan ñawincharir tapukuykunata yaskishun. Tapukuykunata yaskirir, qillqay. • ¿Imapaqmi qillqashqa nimanchik? • ¿Maychawtaq tukuqa taakun? • ¿Imataraq tukuqa mikun? ¿Imapaqtaq qillqashqa willamanchik? ¿Imapaqraq qillqayashqa? ¿Chay qillqashqa ñawinchashqayki, markaykichaw ruraykunawan niranku?, ¿manir?
  • 198. Yachayninchikkunata alliyachinapaq aanikunchik. Yachakunqanchikta chaninchashun Rurayninchikkunata riqichikushun ¿Imataraq rurashun? Rurashqa qutsukunawan qutsunchikkuna rurashun. 1. Tapukuykunata qillqashun, watukamaqninchikkunata tapunapaq. 2. Qutsunchikkunata riqichikunapaq patsachishun. 3. Qutsunchikkunata riqichikushun. ¿Inanawraq rurashun? Purwachinakarkur, ruray riqichikuy pushaqta churashun. ¿Pikunataraq riqichikushun? ¿Imayraq riqichikushun? Yanasakuna, yachakushqanchikta riqichikunapaq patsachishun, kay 8 taqachaw yachakuyashqaata riqichikayaamunaapaq.
  • 199. Achikyay Brillar Allichay (altsay) Arreglar, mejorar Anta sitwa Julio Anti Andes Antsay Grave de salud Apu Cerro divino, Dios tutelar Aranway Leyenda Aruy Trabajar, cocinar Ashma wanu Abono orgánico Atipallay Martes Awmi (ari) Sí Awqay Alcanzar, lograr Aya killa Noviembre Aya marka Cementerio Aya marqa Noviembre Ayllu Comunidad, familia Aylluy Cosechar, recoger Aymuray: mayo Aymuray: mayo Ayriway Abril Chaninchay Evaluar Chaskallay Viernes Chawqa Papa dañada en la cosecha. Chiku Signos de puntuación Chillqiy/tsiqlliy Retoño Chimpuy Marcar, poner un aspa Chiqay willakuy Noticia Chirapallay Sábado Chisi Tarde Chiwilla Hilo de paja Chuklla Choza Churu Terreno estéril Chururu Escarcha de agua Chuyaychashqan Conclusión Hallqa Puna Hatu Choza para almacenar tuberculos. Mushuq shimikuna Hatun puquy: febrero Hatun puquy: febrero Hatun qillqa Letra mayúscula Hatun rimay Oración Hinaman Asimismo, igualmente, del mismo modo Huni Sementera muy menuda Hunish (hanan patsa) Cielo Huntachiq shimikuna Sufijos Ichik chuyaynin Resumen Ichik qillqa Letra minúscula Illapallay Jueves Imanaw kanqan Caracterización de la persona Imanaw kaqninkunapaq Descripción de objeto, paisaje Imaynin Fecha Inti Sol Inti raymi Junio Intillay Domingo Iñishiy Necesitar, utilizar Ishkay chiku Dos puntos Kaayichikuq chiku Paréntesis kaayiy entender Kachiynin Objeto (oración) Kamay Crear kamaykuyan Proveer agua Kanan patsa Tiempo presente Kancha Corral Kantaray Octubre Kaqninkuna Sus partes Karta Carta Kikin chakra mikuykuna Alimentos orgánicos Killa Luna Killallay Lunes Kinraypa chiku Guion Kuchi pishtaq/Waraq quyllur Venus, estrella del amanecer Kurku Cuerpo humano Kutipaypa Nuevamente
  • 200. Laaya Laya, clase, tipo Lihia Ceniza batido en agua Llankana Herramienta Llaqta (marka) Pueblo Llimpiy Pintar, colorear Llunka kashki Sopa de trigo resbalado Manaraq ñawinchar Antes de la lectura Manaraq ñawinchar Antes de leer Manaraq rimar Antes del diálogo Manaraq tapupakur Antes de la entrevista Manaraq yachapaanapaq willakur Antes de presentar el guion teatral Mayar Pensar, darse cuenta Maychaw Lugar Musquy (muspay) Soñar Mutquta laqchar Cortar un esqueje Napakuy Saludar Niraq shimikuna Pares mínimos Niykur Luego, seguidamente Ñawincharir Después de la lectura Ñawinchaychaw Durante la lectura Ñawpa patsa Tiempo pasado Ñiqichay Ordenar Paqu Alpaca Pashtachiy Pronunciar, articular Patsa Tiempo, tierra Patsachiy Organizar, ordenar, acomodar, planificar Pichukashqa Desordenado, confundido Puchquq Agrio Puchuq/putsuq sobra Purwakay Agruparse, formar grupo Puukaqkuna Músicos Puyu Polilla Qachi Soquilla Qallaynin Inicio, entrada Qapaq raymi Diciembre Qapaq sitwa Agosto Qaparina chiku Signo de admiración Qapir Esprimir Qarpuyan Hecha algo hacia abajo Qatinan chiku Punto seguido Qatiq Siguiente Qillqana maytu Cuaderno Qillqanapaq patsachir Planificación para la escritura Qillqaq ninqan Opinión del autor Qillqashqa Texto Qillqashqata rikaparir Revisión y reflexión. Qillqay Escribir Qillqaychaw Textualización Qipa tikrashqa mikuykuna Alimentos industrializados Qulla puquy Enero Qurapakuy Deshierbe Quyllurllay Miércoles Rakinan chiku Punto aparte Rancha Enfermedad de papa Ranti wanu (mushuq wanu) Abono químico Rikanapaq niy Texto descriptivo Rimana Comunicación Rimana huntachiq Sufijo verbal Rimana tikrachiq Adverbio Rimanakuy Diálogo, conversación Rimarir Después del diálogo Rimay qutu Párrafo Rimaychaw Durante el diálogo Riqichikuynin Introducción Runapa kawaynin Biografía Runapa kaynin Retrato Ruranapaq niy Texto instructivo, receta Ruraq Sujeto Ruray Verbo Ruyru Círculo Saachi (wanu) Guano de animales Sacha mishki Árboles frutales. Sarawi Poesía Shamuq patsa Tiempo futuro Shimi Palabra Shimi huntachiq Sufijos
  • 201. Shimikuna huñichiq Conectores Shimpichiy Confrontar, afrontar Shimpinakuy Debate Shullka (tutu) Hijo menor (último) Shuqa Ejemplo, muestra Shuti yusa Frase nominal Shutikunapa shikaynin Firmas Shutin Título Shutipa rantin Pronombre Shutipa shikan Firma Sipi/watsi Raíz Siqi Dibujo Siqi Dibujo Siqintsay Subrayar Siqishqa willakuy Historieta Siqishqa willakuy Historietas Sumaachiy Festejar, celebrar Suyru Suero, líquido restante de la leche cuajada Suyu País, región, territorio Tamya killa Marzo Tapsiy Cernir Tapupakurir Después de la entrevista Tapupakuychaw Durante la entrevista Taqa Capítulo/Unidad de cuaderno Taqakuna Capítulos Tawku Cuadro Tinkuchiy Unir, juntar, relacionar Tinkurachiy Llenar, comparar Tuyrushun, akrashun Vamos escoger Tuyu Hora/tiempo Umachiqnin Encabezamiento Umalliq Dirigente, líder Uryana lampa Azada Ushanan chiku Punto final Ushaynin Desenlace Ushmarachiy Remojar Wachu Fila/Camellón, surco Wakcha Pobre Wanay Necesitar, requerir Wasanapaq niy Artículo de opinión Washaanapaq niy Texto argumentativo Watakaynin Nudo Watsi huntachiq Sufijo Wawyay Ventilar Wayaniitu Golondrina Wayra Viento Wayra killa Agosto Wayralla/ras Rápido, veloz Wayuq Racimo o algo que cuelga Wichqaynin Cierre Willakuq rapra Afiche Willakuy Cuento Willakuynin Cuerpo de un texto Qayakuy Aviso, comunicado Wiraqtsa Patrón, señor Yachakunapaq niy Texto expositivo Yachakunapaq rimay Exposición Yachapaanakuy Arremedarse, parodiarse Yachapaanapaq qillqaynin rimanakuychaw Durante la presentación del guion teatral Yachapaanapaq qillqayta rimarir Después de la presentación del guion teatral Yachapaanapaq willakuy qillqay Guión teatral Yachapashpa willakuy Teatro Yachaq Sabio Yachichikuq willakuy Fábula Yanasa Amiga(o) Yarayma Estrofa Yarpakachay Pensar, recordar Yarpakachay Imaginarse, meditar Yaskiy Responder, contestar Yawa Desayuno Yunqa marka Selva Yupi Esquema Yuriy Aparecer, nacer Yuya Idea, pensamiento
  • 203.
  • 204. El 10 de diciembre de 1948, la Asamblea General de las Naciones Unidas aprobó y proclamó la Declaración Universal de Derechos Humanos, cuyos artículos figuran a continuación: DISTRIBUIDO GRATUITAMENTE POR EL MINISTERIO DE EDUCACIÓN PROHIBIDA SU VENTA CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al Eterno elevó. HIMNO NACIONAL ESCUDO BANDERA SÍMBOLOS DE LA PATRIA Declaración Universal de los Derechos Humanos