SlideShare a Scribd company logo
1 of 33
Download to read offline
QUECHUA
UYWAKUNA, YANUNAKUNA
(ANIMALES Y COSAS DE LACOCINA)
15 2 11 13
10 6 7 16
9 5 3 12
8
1
14
4
4. quwi 5. kuchi 6. wallpa 7. paqu 8. hampatu
1. Wistu 2. usha – chita 3. urpi
9. añas 10. ukucha 11. allqu 12. tuku 13. misi 14. sisi 15. taruka 16. waka
ADJETIVOS EN QUECHUA
El adjetivo es una parte de la oración o clase de palabra
que complementa un sustantivo para calificarlo; expresa
características o propiedades atribuidas a un sustantivo.
El adjetivo suele utilizarse para describir al sustantivo, o
mejor dicho, expresan las características del sustantivo.
Los adjetivos como cantidad,
calidad, tamaños, sabor, color y
forma, en quechua chanka.
ADJETIVOS
Calidad:
·Allin
· Chuya
· Kusa
· Millay
· Qanra
· Sumaq
· Musuq
· Mawka
·Quni
Quniquni
bueno
limpio, perfecto
magnifico, bueno
feo, desagradable
sucio, impuro
lindo, bello,hermoso
nuevo
vetusto, Viejoenobjetos
caliente
muycaliente
Cantidad:
·Achka
·Aslla
· Chaytukuy
· Chiqap
· Llasaq
· Pisi
· Sanpa
.Ancha
.Achka achka
mucho, harto(cont.)
poco, insuficiente
cantidadenorme
bastante
pesado
poco, menos
liviano
mucho, harto(nocont.)
muybastante
Color:
Anqa
s
Puka
Qumir
Yana
Yuraq
Qillu
azul
rojo
verde
negro
blanco
amarillo
Parqu anaranjado
Uqi
Titi
Y
ana
Kulli
gris
Plomo
negro
violeta
Forma:
Kawchi
Llampu
Lumpu-uyru
Muyu
Palta
Qachq
a
Kinray
Liwi
siqi
Ruyru-uyru
Qump
u
Winku
filo, puntiagudo
suave
esférico
redondo
aplanado
áspero
pendiente
colgante, débil
alineado
redondo
motoso
chueco
Sabor:
Haya
Kachiyapuchqu
Miski
Qatqi
Puchqu
Puchqullirun
picante
salado
dulce-agradable-dilicioso
amargo, agrio
ácido
comidamalograda
Puchuchurusqa.
Tamaño:
· Hatun
· Kikllu
· Llañu-ñañu
· Qampu
· Raku
· Uchuy/ T
AKSA
·Waska
hatunkaray
grande, extenso
angosto
delgado
ancho
grueso
pequeño, menudo
largo
Muyalto
UsodeAdjetivosenquechua
Adjetivos (el doble uso del adjetivo genera
adjetivo superlativo)
-Hatunhatun
-Y
anayana
-Uchuyuchuy
muygrande
muynegro
muy
pequeño
Uso de Adjetivos:
En Quechua el uso del adjetivo es muy similar al del Inglés no
varían con la declinación, el G énero o el Número. Se coloca
inmediatamente antes del sustantivo.
Yuraq wayta
suqta challwa
miski papa
sumaq warmi
hatun wasi
Flor blanca
seis peces
papa deliciosa,
mujer hermosa,
casa grande
Ñuqa yuraq waytata rantimuni Yo compro una flor blanca
María miski papata mikun María come papa deliciosa
Paykuna hatun wasita hawanku. Ellos miran la casa grande.
Atuq
Kuntur
Llama
Paqu
Wanaku
Taruka
Wikuña
= Zorro
= Cóndor
= Llama
= Alpaca
= Guanaco
= Venado
= Vicuña
Animales domésticos
Quwi
Allqu
Misi
Kuchi
Wallpa
Chiwchi
=Cuy- cobayo
=Perro
=Gato
=Cerdo
=Gallina
=Pollo
UYW
AKUNAP
ASUTIN =NOMBREDE LOSANIMALES
A continuación, se hace conocer el nombre de los animales, muchos
de ellos que servían y hasta sirven como alimentación en la dieta diaria de
loshombresy otrossirvencomoanimaldecarga odecorativo.Yson:
Animales deprocedencia europea
Misi/Michi
Kuchi
Wistu
Chiwchicha
Utulu
Wallpa
Waka
Turu-waqra
Asnu- qachir
=Gato
=Chancho
=Caballo
=Pollito
=Gallo
=Gallina
=V
aca
=T
oro
=burro
Kawra-kapish=Cabra
Karwapuma =León-puma
Hatunhukucha =Rata
Diccionario de nombres de animales en quechua - español
Unchuchukuy
Akatanqa
Allqu
Amaru
Anka
Añas
Atuq
Apazanka
Challwa
Charapa
Chayña
Chiqullu
Chilliku
Chiwaku
Churu
Chiya
Chuspi
Chusiq
Amaku
Hampatu
Uquyllu
Ukucha
Luru
Kayra
Waswa
pukpuka
= Comadreja
= Escarabajo
= Perro
= Serpiente
= Águila
= Zorrino
= Zorro
= Tarántula
= Pez
= Tortuga
= Jilguero
= Ruiseñor
= Saltamonte
= Zorzal
= Caracol
= Liendre
= Mosca
= Lechuza
= Garrapata
= Sapo
= Renacuajo
= Ratón
= Loro
= Rana
= pato
= codorniz
Killinchu
Kullku
Kirkinchu
Kuntur
Kuwika
Chipi
Lachiwa
Llama
Yutu
Luwichu
Machaqway
Masu
Machunka
Paqu
Pariwana
Pichinku
Piki
Puma
Pillpintu
Pinchinkuru
Pisqu
Pachak chaki
Qalawya
Qanpu
Suri
yuku
= Cernícalo
= Tórtola
= Armadillo
= Cóndor
= Lombriz
= Mono
= Abeja
= Llama
= Perdiz
= Venado
= Culebra
= Murciélago
= Oso hormiguero
= Alpaca
= Flamenco
= Gorrión
= Pulga
= Puma
= Mariposa
= Luciérnaga
= Ave, pájaro
= Cien pies
= Lagartija
= Tarantula
= Avestruz
= Cisne
Qinti
Wayanakuy
Quya
Quwi
Sisi
Suri
Tuta
Tuku
Taruka
Tunki
Ukumari
Uní
Urpi
Usa
Usqullu
Uturunqu
Wamancha
Wanaku
Wanwa
Wachwa
Wikuña
Wiskacha
Wakamayu
Qallwa
Qillwa
akakllu
= Picaflor
= Golondrina
= Nutria
= Cuy
= Hormiga
= Avestruz andino
= Polilla
= Búho
= Venado
= Gallito de las rocas
= Oso
= Araña
= Paloma
= Piojo
= Gato silvestre
= otorongo
= Halcón
= Guanaco
= Zancudo
= Pato
= Vicuña
= Vizcacha
= Guacamayo
= Golondrina
= Gaviota
= pájaro carpintero
Imapitaq kaqlla kanku:
Tawa chakiyuq, iskay
rinriyuq, huk chupayuq.
Iskayninmi qurata mikunku.
Iskayninku qarayuq
Imapitaq hukman kanku:
Huknin waqrayuq, hunninqa
mana waqrayuq. Huknin piña
piña, huknin qasilla. Hukninta
sillakunkiman, huknintaqa
manan.
Imapitaq kaqlla kanku:
Tawa chakiyuq, huk chupayuq, iskay
rinriyuq, iscay ñawiyuq, huk
sinqayuq, huk simiyuq, huk umayuq,
huk kunkayuq
Imapitaq hukman kanku:
Huknin waqrayuq, huk china,
huknin yana, huknin mana
mikuna, huk haytakun, huknin
waqrakun, huknin qipin,
ATUQ
¿Imataq?
¿Imaynataq?
Chupasapa, sayka rinri
Aychata
¿Imatataq mikun?
Urqukunapi
¿Maypitaq kawsan?
¿Imataq? ¿Qué es?
Chupasapa, sayaq rinri, suwa, kawchi linli, ñawisapa,
saprayuq, sinqasapa, allqukaqlla, llampu, asnaq, piña piña
Cola larga, orejas parados, ladrón, orejas punteagudas,
ojos grandes, bigotes grandes, narizón, como el perro,
suave, apestoso, muy malo.
¿Imaynataq? ¿Cómo es?
Aycha, wallpa, chita, ukucha, yakuta laplan, paqu,
urpí, taruka, etc
Carne, gallina, oveja, pericote, bebe agua, alpaca,
paloma, venado, …
¿Imakunatataq mikun? ¿Qué cosas come?
Qaqapi, urqupi, uchkupi, wayqukunapi, purunpi,
machaypi.
Cerro, en la montaña, en el hueco, en las quebradas, en
el campo, en la cueva
¿Maypitaq kawsan? ¿Dónde vive?
Ahora nos ponemos a escribir el primer borrador y luego editarlo
(Debemos tener en cuenta lo escrito en el organizador)
Título
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
……………………………………………………………
…………………………………..
Autor (a)
Atuqmanta
Suwa Atuqsi chupasapa, sayaq rinri,
kawchi linli, ñawisapa, saprayuq,
sinqasapa, allqukaqlla, llampu,
asnaq, piña piña; chaynallataq
mikun: aychata, wallpata, chitata,
ukuchatapas, yakuta laplan, paquta,
urpi chaynallataq tarukatapas,
hinaspa qaqapi yachan, urqupi,
uchkupi, wayqukunapi, purunpi,
chaynallataq machaypipas.
………………………………..
Autor (a)
El primer y segundo borrador será una gran oportunidad para trabajar la coherencia
y cohesión, utilizar los signos de puntuación, los conectores, etc.
El zorro
El zorro es un animal salvaje.
Es parecido a un perro, tiene
una nariz puntiaguda, tiene
garras fuertes y una cola
como una soga.
Solamente come carne, a la
gallina, a la oveja y animales
pequeños.
Vive en los agujeros, en las
cuevas, en los barrancos, en
los cerros y en los valles
interandinos.
Atuqmanta
Atuqqa sallqa uywan.
Allqu kaqlla, ñawchi sinqa,
sillu sapa hinaspa waska
chupa.
Aychallatam mikun, wallpata,
chitata hinaspa taksa
uywakunata mikuqmi.
Uchkukunapi machaykunapim
kawsan, wayqukunapi
urqukunapi, hinaspa
qichwapipas purikun
Sufijos
Atuqqa – el
Warmaqa – el o la
Atuqkunaqa – los zorros
Juez – juezmi
Estoy en la fiscalía
Fiscaliapim kachkani
Ripuy – ir
Ripuni – me voy
Ripukusaq - ya me estoy
yendo
Ripunqa – se irá
Y
ANUNAP
A IMANKUNA COSAS DE LA COCINA
¿Imakunataq yanunapi kan? ¿Qué cosas/utensilios hay en la cocina?
Yana Manka Olla negra Wiksi Tasa
Sumaq Mati Plato bonito Tisna yanukuna Cocina a gas
Wislla- wisla Cucharón Tipuka Tetera
Quri Wisku Cuchara de oro Wisinqa Jarra
Tikta Tenedor Kachipu Salero
Kuchuna Cuchillo Usichipu Azucarero
Yanta Leña Hampara Mesa
Chasan Sartén Tiyanakuna Sillas
Waki/qiru Vaso Tullpa Fogón
MANKA WISLLA-WISLA MA
TI
HAMPARA QISPI QIRU TIY
ANA
Tullpa Hatun wislla Uña wislla
Tumi/ Kuchuna yanta chasan
tipuka wisinqa
wiksi
hampara usichipu
kachipu
Robertopa maman yantata apamuchkan
Wallpa chupim mankapi timpuchkan
Quwi chakatasqa miski miskin kachkan
Mamaymi chawpi punchawpaq yanuchkan
Huk yuraq papata yanunanpaq aywichkan Papa tiqtikuna miski mikunapaq kachkan
Warmi suqta papakunata mundachkan Kimsa yanusqa papakunata tipllachkan
YANUNAMANTA HUK RIMAYKUNA OTRAS CONVERSACIONES DE LA COCINA
Ninata ratachiy
Mikuna rurananchikpaq chiwchi
aychata rantiq riy
Yanunaykipaqmi yantata
apamuchkani.
Uqu karkaqa manam atinchu
rupayta.
Sansa rantiq riy
Aycha kankanapaqa kusam sansa
kachkan.
Nina rupam pachayta ruparqun.
Prende el fuego.
Ve a comprar carne de pollo para hacer
comida.
Estoy trayendo leña para que cocines
La bosta húmeda no puede arder.
Ve a comprar carbón
Para asar la carne está muy bien la
brasa.
Una chispa ha quemado a mi ropa
Uyaykita qichinchawan
qanqakurqusqanki.
Con hollín te habías ensuciado tu
cara.
Tullpamanta uchpata hurquy.
Mikunaykita ninapi quñichiy.
Quñi yakuwan umayta aywisaq.
Allinta nina hapinanpaq pukuy.
Chay sansakunata tasnuy.
Ama yanuna wasipi puñuychu,
qusnim unquchisunkiman
¿Imanasqataq mankatawan
puyñuta pakirurqanki?
Saca la ceniza del fogón.
Calienta tu comida en el fuego.
Voy a lavar mi cabeza con agua tibia.
Sopla bien para que prenda el fuego.
Apaga esas brasas.
No duermas en la cocina, el humo te
puede hacer daño.
¿Por qué has roto la olla y el cántaro?
Maqmata aqa hillpunapaq apamuy. Trae el tinajón para verter chicha.
Matiykita haywamuway mikuna
yapamunaypaq.
Papa yanunapaq yakuta apamuy
Ñawiykunatam qusni
karachiwachkan.
Mikuy qaranaypaq qullqi wisllata
apamuway.
Makinkuna mayllakunanpaq
wisinqata yakuyuqta apay.
Pampamanta chay kutakutata huqariy
yanqataq mitkakurquwaqchik.
Alcánzame tu plato para agregarte
comida.
Traiga agua para sancochar papa.
El humo me está haciendo arder los
ojos.
Traerme el cucharón de plata para
servir la comida.
Lleva la jarra con agua para que se
lave las manos.
Levanta del suelo ese mortero, cuidado
que se tropiecen.
Rimatiku Vocabulario
Yanta Leña Pukuna Soplador Qupa Basura
Timpuy Hervir Qusni Humo Kutay Moler
Yaku timpu Agua
hervida
Uchpa Ceniza Maray Batan
Chupi Caldo Nina Candela Tunaw Moledor
Waykuy Atizar Sansa-samsa Brasa Muchka Mortero
Yanuq Cocinero Karka Bosta Suysuna Cernidor
Puyñu Cántaro Pichay Barrer Isanka Canasta
Pukuy Soplar Pichana Escoba Kallana Tostador
Yaku Agua Pichaq Barrendero Miski Azucar
Apamuchkani Estoy
trayendo
Chupipas La sopa
también
Imakuna Que cosas
apamuway Tráeme Aqawan Con chicha Kanmi Si hay
Haywamuway Alcánzame Apamuy Alcánzame
traer traiga
Matiyki Tu plato
Huntachinapaq Para llenar Apay Llevar, llévale Aywiy Lavar, lava
Hapinapaq Para que
agarre
Huqariy Levantar,
levanta
Kutay Moler, muele
Atinchu No puede Hurquy Sacar, sácalo Api Mazamorra
Rupay Calor -
fuego
Quñi –
quni
Caliente Rantiq Comprador
Mikuy Comer Chiri Frio Yanapay ayuda
Saqtata Al segundo Tasnuy
Apagar
la brasa
Tapukuy averiguar
Yapa Aumento Ruparqun
Ha
quemado
Qitya hollín
Papa yanuy Papa sancochada Uqu Mojado Wira grasa
Kamcha Maíz tostado Kachichay Salar Malliy probar
Miskichay Endulzar Machka Molido Kutichiy regrésalo
Millay Asquear Puchqu salado Llapiy estruja
Hamya Desabrido Nakay matar Siptiy piñizcar
Muyuchiy Dar vuelta Rakiy separar Karka Estiércol de
vaca.
YANUNAMANTA TAPUYKUNA = PREGUNTAS DE LA COCINA
¿Qam wasiykipi yanunkichu? ¿Ud. cocina en tu casa?
Arí, yanunim. Sí, si cocino
¿Sapallaykichu yanunki? ¿Cocinas solita?
Manam, mamaypiwanmi yanuni No, cocino con mi mamá.
¿Ima mikuykunatataq yanunki? ¿Qué comidas cocinas?
Rikchaq mana rikchaq saqtakunatam
chupikunatawan yanuni
Yo cocino distintas clases de
segundos y sopas.
¿Ima rakinkunataq mankapa kan? ¿Qué partes tiene la olla?
Rinri, watu, simi, siki, pakcha, waqta
rakinkunam kan.
Oreja, asa, boca, base, tapa y
costado.
RUNA SIMI KASTILLA SIMI
¿Imataq sutiyki? ¿Cómo te llamas?
Sutiymi Paola Lizeth Almeyda Sotelo. Mi nombre es Paola Lizeth Almeyda Sotelo.
Ñuqapa sutiymi Paola Lizeth Almeyda Sotelo. El nombre mío es Paola Lizeth Almeyda Sotelo.
Paola Lizeth Almeyda Sotelo sutiyuqmi kani. Yo soy Paola Lizeth Almeyda Sotelo
Qampaqa ¿imataq sutiyki? ¿De Ud. cuál es tu nombre?
José Antonio Pinto Panes sutiyuqmi kani. De mí mi nombre es José Antonio Pinto Panes
¿Payqa pitaq?
¿Imataq sutin?
¿Quién es él?
¿Qué es su nombre?
Manam yachanichu, kikintayá tapuy. No sé, pregúntale a él(ella) mismo
¿Wak huk sipaspataqa sutinta
yachankichikchu?
¿De aquella otra señorita saben su nombre?
Arí, paypata sutintaqa ñuqaykuqa yachanikum. Sí, nosotros sabemos su nombre de él(ella)
¿Imamantaq qamkunaqa hamurqankichik? ¿A qué han venido ustedes?
Wakaykunatam maskachkaniku. Estamos buscando nuestras vacas
Ama llakikuychikchu. Kaypim wakaykichikta tarinkichik. No tengan pena. Aquí encontraran sus vacas.
Chaypaqmi ñuqayku kaypi yanapasqaykichik
wakaykichikta tarinaykichikpaq.
Por eso nosotros aquí, les ayudaremos para
que encuentren sus vacas.
Allinmi kanqa qamkuna hamusqaykichikhawa. Por lo que han venido ustedes va a estar bien.
Kunanqa ñuqanchik, huk kallpalla kasun
wakaykichikta tarinaykichikpaq.
Nosotros ahora, seremos solo una fuerza para
encontrar sus vacas.
Paqarintaqa Al otro día
Chay chaskiykuwaqninchik runakunaqa, allin runakunam
kasqaku. Paykunaqa llakipayakuqmi kasqaku.
Las personas quienes nos han recibido, eran buenas personas
(gente buena) Ellos eran comprensivos/humanitarios
LA ESTRATEGIA “CREANDO HISTORIAS”
Llamkanachik
Actividad 1: sutikunata tarisun
HAMPATU WALLPA KUCHI ALLQU KULLKU CHUSPI LLAMA
AQCHI YUTU WISTU
WAYANAKUY CHIWAKU
WISKACHA
UKUMARI
A Q C H I X Q U Y A R A Y M K
J L Q A P A Q R A Y M I A A U
R A L N R T L Y I N J Y I W L
M W R Q W A U L Y R U I T A L
N Q T C U K G H U I B N A Y K
P A Y H I W I S T U U A U A U
A R I I S I Y S U A K U P N S
P W E W I S U N G Y D G I A I
U K U A I K U Y U Y E P U K U
Ñ R Q K Q A H U R M S Y F U T
I H C U K C Y O Y U G A Y Y A
Y Y U N Z H L A H R O M U O P
B U Y N A A Y C M A R A A U M
R S O M U K U M A R I L R U A
Q A P A Q S I T W A L L P A H
Actividad 2: Sutinkunata churasun
Pay-añay
Yachaqkuna

More Related Content

Similar to 6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf

CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
CHASKASCHAY: Poesía en QuechuaCHASKASCHAY: Poesía en Quechua
CHASKASCHAY: Poesía en QuechuaMarcos Luk'aña
 
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docxAVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docxAlexandersonMora
 
Manual gramatica quechua cuzco - collao
Manual gramatica quechua cuzco - collaoManual gramatica quechua cuzco - collao
Manual gramatica quechua cuzco - collaoJose Garcia Perez
 
Diccionario cutervinismos
Diccionario cutervinismosDiccionario cutervinismos
Diccionario cutervinismosNiltonCO
 
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptxPPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptxLudwingMonterola1
 
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdf
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdfMATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdf
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdfrumimamani
 
EL CUERPO HUMANO partes del cuerpo y saludos
EL CUERPO HUMANO  partes del cuerpo y saludosEL CUERPO HUMANO  partes del cuerpo y saludos
EL CUERPO HUMANO partes del cuerpo y saludosJAVIERKCRUZQUISPE
 
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01Didcticaquechua 130112194528-phpapp01
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01Jhenny_Mamani
 
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptxArianaTorres77
 
Kichwa regional
Kichwa regionalKichwa regional
Kichwa regionalEmi Jerez
 
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptxjflores44
 

Similar to 6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf (20)

CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
CHASKASCHAY: Poesía en QuechuaCHASKASCHAY: Poesía en Quechua
CHASKASCHAY: Poesía en Quechua
 
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docxAVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
AVANCE dia 15- 24 de marzo.docx
 
Manual gramatica quechua cuzco - collao
Manual gramatica quechua cuzco - collaoManual gramatica quechua cuzco - collao
Manual gramatica quechua cuzco - collao
 
QUECHUA CUSCO
QUECHUA CUSCOQUECHUA CUSCO
QUECHUA CUSCO
 
QUECHUA
QUECHUAQUECHUA
QUECHUA
 
Manual de Aprendizaje del Runa Shimi (Kichwa) para docentes
Manual de Aprendizaje del Runa Shimi (Kichwa) para docentesManual de Aprendizaje del Runa Shimi (Kichwa) para docentes
Manual de Aprendizaje del Runa Shimi (Kichwa) para docentes
 
Diccionario cutervinismos
Diccionario cutervinismosDiccionario cutervinismos
Diccionario cutervinismos
 
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptxPPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
PPT - LOS SUSTANTIVOS EN QUECHUA - VII CICLO.pptx
 
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdf
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdfMATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdf
MATERIAL DE APOYO YACHAYWASI.pdf
 
EL CUERPO HUMANO partes del cuerpo y saludos
EL CUERPO HUMANO  partes del cuerpo y saludosEL CUERPO HUMANO  partes del cuerpo y saludos
EL CUERPO HUMANO partes del cuerpo y saludos
 
Fonemas runasimi tupaqamaro_video_web
Fonemas runasimi tupaqamaro_video_webFonemas runasimi tupaqamaro_video_web
Fonemas runasimi tupaqamaro_video_web
 
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01Didcticaquechua 130112194528-phpapp01
Didcticaquechua 130112194528-phpapp01
 
Rimaykusun
RimaykusunRimaykusun
Rimaykusun
 
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
5. SUFIJOS Y ORACIONES.pptx
 
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaqImaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
Imaymanata qhichwapi ñawirikunapaq
 
QUECHUA REPASO (1).pdf
QUECHUA REPASO (1).pdfQUECHUA REPASO (1).pdf
QUECHUA REPASO (1).pdf
 
Cutervinismos
Cutervinismos Cutervinismos
Cutervinismos
 
Kichwa regional
Kichwa regionalKichwa regional
Kichwa regional
 
aymara II parte.docx
aymara II parte.docxaymara II parte.docx
aymara II parte.docx
 
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
2. Achaha-Alfabeto quechua y castellano.pptx
 

6. SESIÓN ANIMALES UYWAKUNA jva.pdf

  • 2. 15 2 11 13 10 6 7 16 9 5 3 12 8 1 14 4 4. quwi 5. kuchi 6. wallpa 7. paqu 8. hampatu 1. Wistu 2. usha – chita 3. urpi 9. añas 10. ukucha 11. allqu 12. tuku 13. misi 14. sisi 15. taruka 16. waka
  • 3. ADJETIVOS EN QUECHUA El adjetivo es una parte de la oración o clase de palabra que complementa un sustantivo para calificarlo; expresa características o propiedades atribuidas a un sustantivo. El adjetivo suele utilizarse para describir al sustantivo, o mejor dicho, expresan las características del sustantivo. Los adjetivos como cantidad, calidad, tamaños, sabor, color y forma, en quechua chanka.
  • 4. ADJETIVOS Calidad: ·Allin · Chuya · Kusa · Millay · Qanra · Sumaq · Musuq · Mawka ·Quni Quniquni bueno limpio, perfecto magnifico, bueno feo, desagradable sucio, impuro lindo, bello,hermoso nuevo vetusto, Viejoenobjetos caliente muycaliente Cantidad: ·Achka ·Aslla · Chaytukuy · Chiqap · Llasaq · Pisi · Sanpa .Ancha .Achka achka mucho, harto(cont.) poco, insuficiente cantidadenorme bastante pesado poco, menos liviano mucho, harto(nocont.) muybastante
  • 6. Sabor: Haya Kachiyapuchqu Miski Qatqi Puchqu Puchqullirun picante salado dulce-agradable-dilicioso amargo, agrio ácido comidamalograda Puchuchurusqa. Tamaño: · Hatun · Kikllu · Llañu-ñañu · Qampu · Raku · Uchuy/ T AKSA ·Waska hatunkaray grande, extenso angosto delgado ancho grueso pequeño, menudo largo Muyalto UsodeAdjetivosenquechua Adjetivos (el doble uso del adjetivo genera adjetivo superlativo) -Hatunhatun -Y anayana -Uchuyuchuy muygrande muynegro muy pequeño
  • 7. Uso de Adjetivos: En Quechua el uso del adjetivo es muy similar al del Inglés no varían con la declinación, el G énero o el Número. Se coloca inmediatamente antes del sustantivo. Yuraq wayta suqta challwa miski papa sumaq warmi hatun wasi Flor blanca seis peces papa deliciosa, mujer hermosa, casa grande Ñuqa yuraq waytata rantimuni Yo compro una flor blanca María miski papata mikun María come papa deliciosa Paykuna hatun wasita hawanku. Ellos miran la casa grande.
  • 8. Atuq Kuntur Llama Paqu Wanaku Taruka Wikuña = Zorro = Cóndor = Llama = Alpaca = Guanaco = Venado = Vicuña Animales domésticos Quwi Allqu Misi Kuchi Wallpa Chiwchi =Cuy- cobayo =Perro =Gato =Cerdo =Gallina =Pollo UYW AKUNAP ASUTIN =NOMBREDE LOSANIMALES A continuación, se hace conocer el nombre de los animales, muchos de ellos que servían y hasta sirven como alimentación en la dieta diaria de loshombresy otrossirvencomoanimaldecarga odecorativo.Yson: Animales deprocedencia europea Misi/Michi Kuchi Wistu Chiwchicha Utulu Wallpa Waka Turu-waqra Asnu- qachir =Gato =Chancho =Caballo =Pollito =Gallo =Gallina =V aca =T oro =burro Kawra-kapish=Cabra Karwapuma =León-puma Hatunhukucha =Rata
  • 9. Diccionario de nombres de animales en quechua - español Unchuchukuy Akatanqa Allqu Amaru Anka Añas Atuq Apazanka Challwa Charapa Chayña Chiqullu Chilliku Chiwaku Churu Chiya Chuspi Chusiq Amaku Hampatu Uquyllu Ukucha Luru Kayra Waswa pukpuka = Comadreja = Escarabajo = Perro = Serpiente = Águila = Zorrino = Zorro = Tarántula = Pez = Tortuga = Jilguero = Ruiseñor = Saltamonte = Zorzal = Caracol = Liendre = Mosca = Lechuza = Garrapata = Sapo = Renacuajo = Ratón = Loro = Rana = pato = codorniz Killinchu Kullku Kirkinchu Kuntur Kuwika Chipi Lachiwa Llama Yutu Luwichu Machaqway Masu Machunka Paqu Pariwana Pichinku Piki Puma Pillpintu Pinchinkuru Pisqu Pachak chaki Qalawya Qanpu Suri yuku = Cernícalo = Tórtola = Armadillo = Cóndor = Lombriz = Mono = Abeja = Llama = Perdiz = Venado = Culebra = Murciélago = Oso hormiguero = Alpaca = Flamenco = Gorrión = Pulga = Puma = Mariposa = Luciérnaga = Ave, pájaro = Cien pies = Lagartija = Tarantula = Avestruz = Cisne Qinti Wayanakuy Quya Quwi Sisi Suri Tuta Tuku Taruka Tunki Ukumari Uní Urpi Usa Usqullu Uturunqu Wamancha Wanaku Wanwa Wachwa Wikuña Wiskacha Wakamayu Qallwa Qillwa akakllu = Picaflor = Golondrina = Nutria = Cuy = Hormiga = Avestruz andino = Polilla = Búho = Venado = Gallito de las rocas = Oso = Araña = Paloma = Piojo = Gato silvestre = otorongo = Halcón = Guanaco = Zancudo = Pato = Vicuña = Vizcacha = Guacamayo = Golondrina = Gaviota = pájaro carpintero
  • 10. Imapitaq kaqlla kanku: Tawa chakiyuq, iskay rinriyuq, huk chupayuq. Iskayninmi qurata mikunku. Iskayninku qarayuq Imapitaq hukman kanku: Huknin waqrayuq, hunninqa mana waqrayuq. Huknin piña piña, huknin qasilla. Hukninta sillakunkiman, huknintaqa manan.
  • 11. Imapitaq kaqlla kanku: Tawa chakiyuq, huk chupayuq, iskay rinriyuq, iscay ñawiyuq, huk sinqayuq, huk simiyuq, huk umayuq, huk kunkayuq Imapitaq hukman kanku: Huknin waqrayuq, huk china, huknin yana, huknin mana mikuna, huk haytakun, huknin waqrakun, huknin qipin,
  • 13. ¿Imataq? ¿Qué es? Chupasapa, sayaq rinri, suwa, kawchi linli, ñawisapa, saprayuq, sinqasapa, allqukaqlla, llampu, asnaq, piña piña Cola larga, orejas parados, ladrón, orejas punteagudas, ojos grandes, bigotes grandes, narizón, como el perro, suave, apestoso, muy malo. ¿Imaynataq? ¿Cómo es? Aycha, wallpa, chita, ukucha, yakuta laplan, paqu, urpí, taruka, etc Carne, gallina, oveja, pericote, bebe agua, alpaca, paloma, venado, … ¿Imakunatataq mikun? ¿Qué cosas come? Qaqapi, urqupi, uchkupi, wayqukunapi, purunpi, machaypi. Cerro, en la montaña, en el hueco, en las quebradas, en el campo, en la cueva ¿Maypitaq kawsan? ¿Dónde vive?
  • 14. Ahora nos ponemos a escribir el primer borrador y luego editarlo (Debemos tener en cuenta lo escrito en el organizador) Título …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… …………………………………………………………… ………………………………….. Autor (a) Atuqmanta Suwa Atuqsi chupasapa, sayaq rinri, kawchi linli, ñawisapa, saprayuq, sinqasapa, allqukaqlla, llampu, asnaq, piña piña; chaynallataq mikun: aychata, wallpata, chitata, ukuchatapas, yakuta laplan, paquta, urpi chaynallataq tarukatapas, hinaspa qaqapi yachan, urqupi, uchkupi, wayqukunapi, purunpi, chaynallataq machaypipas. ……………………………….. Autor (a)
  • 15. El primer y segundo borrador será una gran oportunidad para trabajar la coherencia y cohesión, utilizar los signos de puntuación, los conectores, etc. El zorro El zorro es un animal salvaje. Es parecido a un perro, tiene una nariz puntiaguda, tiene garras fuertes y una cola como una soga. Solamente come carne, a la gallina, a la oveja y animales pequeños. Vive en los agujeros, en las cuevas, en los barrancos, en los cerros y en los valles interandinos. Atuqmanta Atuqqa sallqa uywan. Allqu kaqlla, ñawchi sinqa, sillu sapa hinaspa waska chupa. Aychallatam mikun, wallpata, chitata hinaspa taksa uywakunata mikuqmi. Uchkukunapi machaykunapim kawsan, wayqukunapi urqukunapi, hinaspa qichwapipas purikun Sufijos Atuqqa – el Warmaqa – el o la Atuqkunaqa – los zorros Juez – juezmi Estoy en la fiscalía Fiscaliapim kachkani Ripuy – ir Ripuni – me voy Ripukusaq - ya me estoy yendo Ripunqa – se irá
  • 16. Y ANUNAP A IMANKUNA COSAS DE LA COCINA ¿Imakunataq yanunapi kan? ¿Qué cosas/utensilios hay en la cocina? Yana Manka Olla negra Wiksi Tasa Sumaq Mati Plato bonito Tisna yanukuna Cocina a gas Wislla- wisla Cucharón Tipuka Tetera Quri Wisku Cuchara de oro Wisinqa Jarra Tikta Tenedor Kachipu Salero Kuchuna Cuchillo Usichipu Azucarero Yanta Leña Hampara Mesa Chasan Sartén Tiyanakuna Sillas Waki/qiru Vaso Tullpa Fogón
  • 17. MANKA WISLLA-WISLA MA TI HAMPARA QISPI QIRU TIY ANA
  • 18. Tullpa Hatun wislla Uña wislla Tumi/ Kuchuna yanta chasan
  • 20. Robertopa maman yantata apamuchkan Wallpa chupim mankapi timpuchkan Quwi chakatasqa miski miskin kachkan Mamaymi chawpi punchawpaq yanuchkan
  • 21. Huk yuraq papata yanunanpaq aywichkan Papa tiqtikuna miski mikunapaq kachkan Warmi suqta papakunata mundachkan Kimsa yanusqa papakunata tipllachkan
  • 22. YANUNAMANTA HUK RIMAYKUNA OTRAS CONVERSACIONES DE LA COCINA Ninata ratachiy Mikuna rurananchikpaq chiwchi aychata rantiq riy Yanunaykipaqmi yantata apamuchkani. Uqu karkaqa manam atinchu rupayta. Sansa rantiq riy Aycha kankanapaqa kusam sansa kachkan. Nina rupam pachayta ruparqun. Prende el fuego. Ve a comprar carne de pollo para hacer comida. Estoy trayendo leña para que cocines La bosta húmeda no puede arder. Ve a comprar carbón Para asar la carne está muy bien la brasa. Una chispa ha quemado a mi ropa
  • 23. Uyaykita qichinchawan qanqakurqusqanki. Con hollín te habías ensuciado tu cara. Tullpamanta uchpata hurquy. Mikunaykita ninapi quñichiy. Quñi yakuwan umayta aywisaq. Allinta nina hapinanpaq pukuy. Chay sansakunata tasnuy. Ama yanuna wasipi puñuychu, qusnim unquchisunkiman ¿Imanasqataq mankatawan puyñuta pakirurqanki? Saca la ceniza del fogón. Calienta tu comida en el fuego. Voy a lavar mi cabeza con agua tibia. Sopla bien para que prenda el fuego. Apaga esas brasas. No duermas en la cocina, el humo te puede hacer daño. ¿Por qué has roto la olla y el cántaro?
  • 24. Maqmata aqa hillpunapaq apamuy. Trae el tinajón para verter chicha. Matiykita haywamuway mikuna yapamunaypaq. Papa yanunapaq yakuta apamuy Ñawiykunatam qusni karachiwachkan. Mikuy qaranaypaq qullqi wisllata apamuway. Makinkuna mayllakunanpaq wisinqata yakuyuqta apay. Pampamanta chay kutakutata huqariy yanqataq mitkakurquwaqchik. Alcánzame tu plato para agregarte comida. Traiga agua para sancochar papa. El humo me está haciendo arder los ojos. Traerme el cucharón de plata para servir la comida. Lleva la jarra con agua para que se lave las manos. Levanta del suelo ese mortero, cuidado que se tropiecen.
  • 25. Rimatiku Vocabulario Yanta Leña Pukuna Soplador Qupa Basura Timpuy Hervir Qusni Humo Kutay Moler Yaku timpu Agua hervida Uchpa Ceniza Maray Batan Chupi Caldo Nina Candela Tunaw Moledor Waykuy Atizar Sansa-samsa Brasa Muchka Mortero Yanuq Cocinero Karka Bosta Suysuna Cernidor Puyñu Cántaro Pichay Barrer Isanka Canasta Pukuy Soplar Pichana Escoba Kallana Tostador Yaku Agua Pichaq Barrendero Miski Azucar
  • 26. Apamuchkani Estoy trayendo Chupipas La sopa también Imakuna Que cosas apamuway Tráeme Aqawan Con chicha Kanmi Si hay Haywamuway Alcánzame Apamuy Alcánzame traer traiga Matiyki Tu plato Huntachinapaq Para llenar Apay Llevar, llévale Aywiy Lavar, lava Hapinapaq Para que agarre Huqariy Levantar, levanta Kutay Moler, muele Atinchu No puede Hurquy Sacar, sácalo Api Mazamorra Rupay Calor - fuego Quñi – quni Caliente Rantiq Comprador Mikuy Comer Chiri Frio Yanapay ayuda
  • 27. Saqtata Al segundo Tasnuy Apagar la brasa Tapukuy averiguar Yapa Aumento Ruparqun Ha quemado Qitya hollín Papa yanuy Papa sancochada Uqu Mojado Wira grasa Kamcha Maíz tostado Kachichay Salar Malliy probar Miskichay Endulzar Machka Molido Kutichiy regrésalo Millay Asquear Puchqu salado Llapiy estruja Hamya Desabrido Nakay matar Siptiy piñizcar Muyuchiy Dar vuelta Rakiy separar Karka Estiércol de vaca.
  • 28. YANUNAMANTA TAPUYKUNA = PREGUNTAS DE LA COCINA ¿Qam wasiykipi yanunkichu? ¿Ud. cocina en tu casa? Arí, yanunim. Sí, si cocino ¿Sapallaykichu yanunki? ¿Cocinas solita? Manam, mamaypiwanmi yanuni No, cocino con mi mamá. ¿Ima mikuykunatataq yanunki? ¿Qué comidas cocinas? Rikchaq mana rikchaq saqtakunatam chupikunatawan yanuni Yo cocino distintas clases de segundos y sopas. ¿Ima rakinkunataq mankapa kan? ¿Qué partes tiene la olla? Rinri, watu, simi, siki, pakcha, waqta rakinkunam kan. Oreja, asa, boca, base, tapa y costado.
  • 29. RUNA SIMI KASTILLA SIMI ¿Imataq sutiyki? ¿Cómo te llamas? Sutiymi Paola Lizeth Almeyda Sotelo. Mi nombre es Paola Lizeth Almeyda Sotelo. Ñuqapa sutiymi Paola Lizeth Almeyda Sotelo. El nombre mío es Paola Lizeth Almeyda Sotelo. Paola Lizeth Almeyda Sotelo sutiyuqmi kani. Yo soy Paola Lizeth Almeyda Sotelo Qampaqa ¿imataq sutiyki? ¿De Ud. cuál es tu nombre? José Antonio Pinto Panes sutiyuqmi kani. De mí mi nombre es José Antonio Pinto Panes ¿Payqa pitaq? ¿Imataq sutin? ¿Quién es él? ¿Qué es su nombre? Manam yachanichu, kikintayá tapuy. No sé, pregúntale a él(ella) mismo ¿Wak huk sipaspataqa sutinta yachankichikchu? ¿De aquella otra señorita saben su nombre? Arí, paypata sutintaqa ñuqaykuqa yachanikum. Sí, nosotros sabemos su nombre de él(ella) ¿Imamantaq qamkunaqa hamurqankichik? ¿A qué han venido ustedes? Wakaykunatam maskachkaniku. Estamos buscando nuestras vacas Ama llakikuychikchu. Kaypim wakaykichikta tarinkichik. No tengan pena. Aquí encontraran sus vacas. Chaypaqmi ñuqayku kaypi yanapasqaykichik wakaykichikta tarinaykichikpaq. Por eso nosotros aquí, les ayudaremos para que encuentren sus vacas. Allinmi kanqa qamkuna hamusqaykichikhawa. Por lo que han venido ustedes va a estar bien. Kunanqa ñuqanchik, huk kallpalla kasun wakaykichikta tarinaykichikpaq. Nosotros ahora, seremos solo una fuerza para encontrar sus vacas. Paqarintaqa Al otro día Chay chaskiykuwaqninchik runakunaqa, allin runakunam kasqaku. Paykunaqa llakipayakuqmi kasqaku. Las personas quienes nos han recibido, eran buenas personas (gente buena) Ellos eran comprensivos/humanitarios
  • 30. LA ESTRATEGIA “CREANDO HISTORIAS”
  • 31. Llamkanachik Actividad 1: sutikunata tarisun HAMPATU WALLPA KUCHI ALLQU KULLKU CHUSPI LLAMA AQCHI YUTU WISTU WAYANAKUY CHIWAKU WISKACHA UKUMARI A Q C H I X Q U Y A R A Y M K J L Q A P A Q R A Y M I A A U R A L N R T L Y I N J Y I W L M W R Q W A U L Y R U I T A L N Q T C U K G H U I B N A Y K P A Y H I W I S T U U A U A U A R I I S I Y S U A K U P N S P W E W I S U N G Y D G I A I U K U A I K U Y U Y E P U K U Ñ R Q K Q A H U R M S Y F U T I H C U K C Y O Y U G A Y Y A Y Y U N Z H L A H R O M U O P B U Y N A A Y C M A R A A U M R S O M U K U M A R I L R U A Q A P A Q S I T W A L L P A H