cool, textile engineer........................

1. FİRELER ve MALİYETLERE ETKİLERİ
Ercan ALPTÜRK
Gelirler Başkontrolörü
I- GİRİŞ
Değerleme açısından fire, bir malın üretim veya tüketim aşamalarında kendiliğinden oluşan ve başlangıçta
miktarı kesin olarak tespit edilemeyen ancak envanter sırasında kayıtlardan ortaya çıkarılabilen bir azalmayı
ifade etmek için kullanılmaktadır. 1
Fire,ekonomik değere sahip olan ürünlerin elde edilmesi safhasında mevcut üretim ortamı veya teknolojisi
nedeniyle uğranılan hammadde veya yarı madde ve malzeme kayıplarını ifade etmektedir.Fire,aslında
randıman sözcüğüyle de yakından bağlantılıdır çünkü randıman hesaplamaları yapılmadan gerçekçi fire
oranlarına ulaşılması mümkün değildir.
Fire,elde edilen ürünün niteliğinden başlamak üzere,üretim safhaları,kullanılan teknoloji ve makine-
teçhizatla da doğrudan doğruya bağlantılı bir konudur.Öncelikle,hatırlanması gereken ilk husus firelerin
doğal bir şekilde oluşmaları nedeniyle olağan fireler kapsamında ele alınabileceği gibi gayri iradi olarak
planlanamayan veya öngörülemeyen gelişmeler sonucundan olağanüstü nitelikte de oluşabileceğidir.
Fireler, maliyetleri etkileyen önemli unsurlardan birisidir.Maliyetlerde yapılacak değişikliklerde firelerin
yüksek gösterilmesi olanağı her zaman mevcut bulunmaktadır. Aslında, fire konusu kendi disiplini içerisinde
bilimselliği ve objektifliği yansıtan bir olgudur çünkü ancak bağımsız bir kaynak tarafından açıklanan fire
oranlarının yaygın olarak kabul edilme ve uygulama olanağı bulunmaktadır.Söz konusu bağımsız
kaynaklar,meslek odaları olabileceği gibi üniversiteler veya araştırma merkezleri ya da kuruluşları
olabilmektedir.
II- FİRELERİN HESAPLANMASINDA ÖZELLİKLİ DURUMLAR
Ticari teamüllere uygun normal fireler için takdir komisyonundan karar alınmasına ve KDV düzeltmesine
gerek bulunmamaktadır.Olağan fireler için yüklenilen katma değer vergileri indirilebilecek KDV
niteliğindedir.
Fireler genel bir oran olarak hesaplanmakla beraber bu oran her koşulda standart ve kesin değildir.Çünkü
fireleri etkileyen pek çok unsur bulunacaktır ve her firma açısından üretim koşullarına ve teknolojisinin
niteliğine göre fire oranlarının farklılık göstermesi olağandır.
Firelerin hesaplanmasında bilanço usulüne göre defter tutanlar ile işletme hesabına göre defter tutan
mükellefler arasında önemli ayırımlar mevcut bulunmaktadır:İşletme hesabına göre defter tutan mükellefler
açısından alışlarla bağlantılı olarak satın almış oldukları hammaddeler doğrudan doğruya gider olarak
kaydedildiği için fireler de başlangıç aşamasında muhasebe kayıtlarına gider olarak kaydedilmektedir.Olağan
fireler açısından üretim aşamasında ürünler satılan malların hasılatı olarak kaydedileceğinden fireler satılan
malın maliyetine dahil edilmiş olacaktır. Kısacası, fireler satış aşamasında doğacak olan kardan ayrı
olarak satılan malın maliyetine aktarılmaktadır.
Bilanço usulüne göre defter tutan mükellefler için işletme bünyesinde oluşan fireler normal olarak üretimle
ilgili faaliyetler kapsamında meydana gelebileceği gibi bundan ayrı olarak,olağanüstü durumlarda da
oluşabilecektir. Yangın, deprem, su basması, terör olayları vb. olağanüstü durumlarda Vergi Usul
Kanunu’nun 278’nci madde kapsamında emtianın değerinde bozulma,çürüme,kırılma,çatlama ve paslanma
gibi haller neticesinde bir düşüklül meydan gelmesi halinde emsal bedelinin tespit edilmesi
gerekmektedir.Bu şartlarda meydana gelecek olağanüstü firelerin takdir komisyonu tarafından belirlenmesi
gerekmektedir.Takdir komisyonunun belirlediği tutarın doğrudan kayıtlara gider olarak yansıtılması
gerekmektedir.
1
.M.Ali ÖZYER,”Değerleme Açısından Fire ve Zayi Olma” Vergi Dünyası Dergisi, Sayı: 203, Sayfa: 23.

2. Üretim aşamasının normal işleyiş sürecinde meydan gelen firelerin ise Vergi Usul Kanunu’nun 275’nci
maddesinde imal edilecek malın maliyetine eklenecek unsurlar arasında değerlendirilmesi gerekmektedir.
V.U.K’nun 275’nci maddesine göre mamulün vücuda getirilmesinde sarf olunan iptidai ve hammaddelerin
bedeli imal edilecek malın maliyetine eklenecek unsurlar arasında sayılmıştır.Olağan fireler de üretim
aşamasında sarf olunan hammaddelerle birlikte doğrudan malın maliyetine eklenmesi gereken unsurlar
arasındadır. Bu nedenle, gider olarak muhasebe kayıtlarına yansıtılması doğru değildir.
Firenin gerçekleşmesi durumu kendiliğinden meydana gelen bir azalmayı ifade etmektedir,dolayısıyla
envanter işlemleri açısından firelerin değerleme imkanı bulunmamaktadır.Fire olayında en önemli husus
emtiada oluşan kayıp ve azalmaların gerçek değerinin tespit edilmesidir.Çünkü,bizzat fire oranı konusunda
süreklilik arz edecek veya standart olabilecek net bir değerleme yapılması söz konusu değildir. 2
III- ÖRNEK OLAYLARLA FİRELERİN HESAPLANMASINA İLİŞKİN ÖZELLİKLER:
A- Peynir İmalatında Firelerin Hesaplanmasına İlişkin Özellikler
Türkiye’de sayısız çeşitte peynir üretilmekte ve söz konusu peynirlerin kalitesi de üretim şekillerine göre
farklılık arz edebilmektedir.Peynir yapımında kullanılan temel hammadde çiğ süttür.Bugün itibariyle Gıda
Kodeksinde süt ve süt ürünleri ile ilgili herhangi bir bölüm yayınlanmadığı için Türk Standartları ve Gıda
Maddeleri Tüzüğü’ndeki tarifler geçerli olmaktadır.Fire hesaplamalarında geçerli orana ulaşabilmek için
öncelikle 1 kg peynir elde edebilmek için kaç kg süt kullanılması gerektiğinin belirlenmesi gerekmektedir.
1 Kg peynirin üretimi aşamasında hammadde sütün kullanımından kaynaklanan işleyişte baş rolü oynayan
faktör çiğ sütteki yağ,protein,yağsız kuru madde yüzdesidir.İçinde bulunulan mevsim şartları, sütün tedarik
edildiği bölge ve bu bölgenin iklim özellikleri,sütün fiziksel ve mikrobiyolojik yönden kalitesi, taşıma,
üretim, satış ve depolama aşamalarında oluşan fireler, ve işletme teknolojisi randıman hesaplamalarında
doğrudan etkili olduğu diğer etmenlerdir. Peynir imalatında meydana gelen firelerin hesaplanmasına
doğrudan etki eden unsurlardan birisi olan çiğ sütün kalitesindeki değişiklikler peynirin kuru maddesini ve
bu kuru maddedeki yağa olan menfi veya müspet etkileriyle önemli sayılabilecek bir ölçüt olarak kabul
edilebilir. 3
Peynir imalatında çiğ sütün standarlizasyon işlemi önemlidir. Peynir imalatında standarlizasyon işlemi
yapılmadığı hallerde krema ilavesi veya krema ayrılması söz konusu değildir. Peynir imalatında meydana
gelen fireler;
a. Çiğ sütün ölçümü,taşınması ve süzülmesi aşamasında üreticilerden alındığı noktadan toplama
merkezine gelinceye kadar kaplar içinde bulaşma ve kaba pislik temizlik firesi,
b. Toplama merkezlerinde ölçüm,süzme soğutma,tankere transfer,tankerden işletme tankına transfer
firesi,
c. Peynir teknesindeki kayıp ve fireler,
d. Presleme ve presleme sonrası oluşan fireler,
e. Tuzlama fireleri,
f. Yüzey oluşturma fireleri,
g. Olgunlaşma fireleri,
h. Ambalaj kesim fireleri,
i. Depolama,dağıtım ve satış firelerinden oluşmaktadır.
2
Recep KARAPINAR,”Fire Giderlerinin Tespiti ve Değerlendirilmesi”,Vergi Sorunları, Sayı:171,Aralık 2002,s:44.
3
Peynir üretimine ilişkin fire hesaplamalarına ait bilgiler www.ito.org.tr web sitesinden alınmıştır.

3. Dünyada yaklaşık olarak 1.200 çeşitte peynir üretildiğinden bu kadar geniş kapsamlı bir çeşitlilikte elbette
her peynir türüne göre ayrı ayrı fire oranı hesaplanmasında güçlükler doğabilir.Fakat, peynirin temel
hammaddesi süt olduğundan üretim aşamasında sütün ısıtılmasından, kültür ilavesine, mayalanmasına,pıhtı
işleme zamanının tespitine, peynir suyunun ayarlanmasına ve depolamaya kadar pek çok aşamada üretici
birimlerin veya kuruluşların üretim teknolojilerinden ileri gelen farklılıklar söz konusu fire oranlarının
belirlenmesinde etkili olacaktır.
B- Ekmek İmalatında Firelerin Hesaplanmasına İlişkin Özellikler
Ekmek imalatında meydana gelecek firelerin hesaplanmasına etki eden en önemli unsurlardan birisi
kullanılan unun standardı ve kalitesidir. Tıpkı peynir üretiminde hammadde olan sütte olduğu gibi ekmek
üretiminin de hammaddesi olan unun pek çok türde standarda sahip olduğunu görmekteyiz.Hatta,unların
üretildikleri bölgelerin özelliklerine göre de ayrı bir sınıflandırma yapılabileceğini de göz ardı etmemek
gerekir.
Un standartlarının yanı sıra, rutubet faktörü de ekmek üretiminde fire oranlarını etkilemektedir ve her farklı
standartta un için değişik rutubet oranları da mevcut bulunmaktadır.
Ekmek üretiminde kullanılan unlar Tip-4 ve Tip-3 standardındaki unlar olup,Tip-2 ve Tip-1 unlar ise daha
çok baklava ve börek imalatında sarf edilmektedir.Ekmek üretiminde fire oranlarının hesaplanmasında
kullanılan unların nitelikleri itibariyle taşıdıkları rutubet oranları ve imalat safhasında sarf edilen tuz da etkili
olmaktadır.Ayrıca, bahsedilen normal fire oranlarına üretim aşamasının sonunda oluşan yanık, artık ve bozuk
ekmek kırıntılarını ve parçalarını da farklı bir oranla ilave etmek gerekebilir. 4
C- Kumaş İmalatında Firelerin Hesaplanmasına İlişkin Özellikler
Kumaş imalatında firelerin hesaplanması açısından dikkat edilmesi gereken en önemli ayırım öncelikle ham
dokuma kumaş ile ipliği boyalı dokuma kumaş farklılığı üzerine kuruludur.Fire oranlarının hesaplanmasında
kumaşın hammaddesi olan iplik ise bu başlığın kapsamı dışında kalmaktadır.Örme kumaş imalinde ise
üretim aşamaları itibariyle fire oranları ayrı ayrı değerlendirmek gerekmektedir.İplik,örme safhası,iplik
aktarma,kasar ve boyama, kenar kesme – ram - sanfor, şardon - zımpara, baskı, trambler ve kurutma,
tıraşlama gibi değişik aşamalarda farklı fire oranları ortaya çıkmaktadır. 5
İmalat safhasında dokunan kumaş türleri; tekstüre polyester, viskon terilen, viskon emprime, pamuklu,
sentetik, jarse, kadife vb. olarak çeşitlere sahip bulunmaktadır. İmalat safhasında oluşan fireler genel olarak
sınıflandırıldığında;satış firesi,top halinde alınan kumaşların 30-40 mt’lik bölümler halinde kesilmesinden
ötürü ortaya çıkan kesim firesi, kumaş toplarının başında ve sonunda yer alan top başı ve top sonu firesi,
çekme firesi, stok firesi gibi değişik şekillerde ortaya çıkabilmektedir.Kumaş toptan ticaretinde; firelere
ilişkin ilginç ve kayda değer ayrıntılar mevcut bulunmaktadır.Şöyle ki;kumaş topları veya kumaş başların-
da satılamayacak derecede boyasız ve bozuk kısımlar bulunmakla birlikte bunları fire olarak değerlendirmek
doğru değildir.Büyük kumaş toplarının bölünmesi sırasında makas payını da olağan fireler içerisinde kabul
etmemek gerekir.Toptan kumaş ticaretinde fire hesaplamasına konu teşkil edecek tek somut durum,sentetik
iplikten üretilen kumaşların durdukça kendiliğinden çekmesidir ki bu fire de en fazla % 1.5 civarında
gerçekleşebilir.Makas payına ilişkin fire ise ancak perakende satış aşamasında gündeme gelmektedir.Bu
ayrıntılardan başka, kumaş boya ve tebdili aşamasında da bu işlemler nedeniyle firelerin çıkması olağandır. 6
Yukarıda örnekleri verilen fire hesaplamalarından anlaşılacağı üzere, bir ticari veya imalat sektöründe tek bir
standart fireden bahsetmek mümkün değildir.Çünkü, her bir ürünün kendi içinde üretim aşamasından veya
ürün özelliklerinden ve çeşitlerinden doğan şartlar farklılık gösterdiğinden,söz konusu üretim faaliyetleri
kapsamında birden fazla fire oranı ve farklı fire halleri meydana gelebilmektedir.
4
Ekmek üretimine ilişkin fire hesaplamalarına ait bilgiler www.ito.org.tr web sitesinden alınmıştır.
5
Kumaş üretimine ilişkin fire hesaplamalarına ait bilgiler www.ito.org.tr web sitesinden alınmıştır
6
Kumaş üretimine ilişkin fire hesaplamalarına ait bilgiler www.mukellefgazetesi.com.tr web sitesinden alınmıştır.

4. III- FİRELERİN MUHASEBE BOYUTU VE DEĞERLENDİRMELER
İktisadi ve teknik icaplara ve ilgili meslek odası veya kuruluşu tarafından belirlenmiş olan firelerden
kaynaklanan fiili sayım noksanları,659-Diğer Olağan Gider ve Zararlar Hesabı’na borç,153-Ticari Alacaklar
Hesabı’na alacak kaydedilerek işlem yapılmalıdır.
Danıştay kararları ve vergi idaresinin uygulamaları gereğince, fireler değer düşüklüğü kapsamında kabul
edilerek söz konusu kayıpların zarar yazılabilmesi veya karşılık olarak kaydedilebilmesi için takdir
komisyonu kararlarına gereksinim bulunmaktadır.Dikkat edilmesi gereken konu;mükelleflerin takdir
komisyonu kararlarına karşı dava açamamalarıdır çünkü bu kararlar doğrudan doğruya mükelleflere tebliğ
edilmemektedir.
Yazımızın başlangıç kısmında belirtildiği üzere; normal nitelikteki firelerin üretim giderleri içerisine dahil
edilmesi böylelikle yarı mamul ve mamul maliyetlerine yansıtılması doğru olacaktır.Fireler, bulundukları
aşama itibariyle da farklı maliyetlere yansıtılabilmektedir. Örneğin,üretim aşamasından önce meydana gelen
fireleri üretim maliyetleriyle ilişkilendirmeden satış maliyetleri kapsamına dahil edilmesi daha rasyonel
olacaktır.Kabul edilebilir sınırların dışında kalan olağanüstü firelerin nedenlerinin araştırılarak bulunması bir
zorunluluktur.
Tekdüzen Hesap Planı açıklamalarına göre; fireler “Stok Değer Düşüklüğü” karşılığı olarak 158 no’lu
hesapta izlenebilmektedir. 1 No’lu Muhasebe Genel Tebliği’ne göre; stok değer düşüklüğü hesabı “Bu
hesap, yangın, deprem, su basması gibi doğal afetler ve bozulmak, çürümek, kırılmak, çatlamak, paslanmak,
teknolojik gelişmeler ve moda değişiklikleri nedeniyle stokların fiziki ve ekonomik değerlerinde önemli
azalışların ortaya çıkması veya bunların dışında diğer nedenlerle stokların piyasa fiyatlarında düşmelerin
meydana gelmesi dolayısıyla, kayıpları karşılamak üzere ayrılan karşılıkların izlendiği hesap” olarak
tanımlanmıştır.
IV- SONUÇ
Temel olarak fire kavramı, miktar azalması ile doğrudan bağlantılıdır. Söz konusu miktar azalışları üretim
aşamasında oluşabileceği gibi satış aşamasında veya muhafaza amacıyla stoklama aşamasında da meydana
gelebilmektedir.Gayri maddi mallar için fire oluşmayacağı gibi bu tip mallarda meydan gelen değer kayıpları
bu kapsamda değerlendirilemez.Fireler,doğrudan maliyeti zincirleme olarak kar oranı ve satış fiyatlarını
etkileyici bir unsur olarak kabul edilmektedir.
Bugünkü teknolojik koşulların getirdiği değişimler sonucunda üretim sürecinde meydan gelen yenilikler
nedeniyle fire oranları eski dönemlere nazaran önemli oranlarda düşüşe sahne olmaktadır. Dolayısıyla,
üretim teknolojisinin eski veya yeni olmasının söz konusu ekonomik kayıpların büyüklüğüne etki ettiği bir
gerçektir.
Yapılacak olan kaydi envanter ve randımana yönelik vergi incelemelerinde fire oranlarının hammadde,yarı
mamul ve mamulle birlikte, üretim, depolama ve lojistik aşamalarında dikkate alınması gerekmektedir.
Randıman incelemelerinin sonuçlarının gerçeğe en yakın şekilde belirlenebilmesi için sağlıklı ve doğru fire
oranlarının bilinmesi mecburiyeti bulunmaktadır.Bu itibarla,gerçeği yansıtmayan fire kararlarının esas
alınması halinde de söz konusu sonuçların da sağlıklı olacağını ileri sürmek mümkün olmayacaktır.Bu
durumda, herhangi bir emtia ile ilgili farklı fire oranlarının mevcudiyeti olasılığında gerçeğe en yakın oranın
araştırılması objektiflik kriteri gereğidir.