Презентации на содржините по Македонски јазик и литература за трета година

1. ДОБРОДОЈДОВТЕ!
На презентациите од содржините по Македонски ј азик и
литература за трета година на средното стручно
образование.
Презентациите се работени според програмата за
четиригодишно образование изготвена од Бирото за
развојна образованието на Република Македонија.
Граматичкиот дел е работен според содржините од
учебникот Македонски јазик за средно образование (Стојка
Бој ковска, Лилјана Минова - Ѓуркова, Димитар Пандев,
Живко Цветковски; Просветно дело). Делот од литература
е пишуван според материјали од различни извори, најчесто
од Википедија на македонски и на други јазици. За оние
што повеќе сакаат да научат топло им го препорачувам
блогот Македонски јазик и литература. Во меѓувреме
некои од линковите кон одделни веб страници можат да
бидат избришани или да се пренасочени не по моја вина.

2. Презентацииве се продолжение на оние од втора година
чиј опит ми беше драгоцен при обликувањето на
содржините. Слајдовите се групирани од по неколку и сите
завршуваат со по некоја поука (Најчесто од Светото
писмо), или со цитат од некој автор или извадок од
литературно дело.
При обработката на материјалите е користена програмата
за презентации и текстови на Softmaker office, една многу
едноставна и симпатична програма.
Презентациите и текстовите направени од нив, можат
слободно да се користат, со печатење без ограничување
(освен за комерцијални цели). На извесен начин се
надополнуваат со оние за четврта година. Повеќе
објаснување на мојот блог: trajan-vapcar.blogspot./com.
Со среќа!
Трајан Божинов, професор

3. КОДИФИКАЦИЈА НА МАКЕДОНСКИОТ СТАНДАРДЕН
ЈАЗИК
Последна етапа од развојот на современиот македонски
јазик настанува за време на Втората светска вој и
на
непосредно по неа, кога се зацврстуваат основите на
стандардниот јазик и кога тој се кодифицира со
донесување на Резолуциите за азбуката и правописот.
Во текот на Народноослободителната војна (1941-1945),
конечно нашиот јазик можел слободно да се користи и на
него да се пишуваат разните прогласи, летоци и други
материјали. Иако без усвоени правила и азбука, во сите
документи бил видлив стремежот да се пишува на јазик со
наддијалектна основа и кој ќе биде разбирлив во сите
делови на Македонија.
Во тоа особено бил користен опитот на нашите писатели и
поети меѓу Двете светски војни.

4. Вековниот сон на македонскиот народ за своја државност
била отелотворена со свикување на Првото заседание на
АСНОМ (на Илинден 1944, во манастирот Св. Прохор
Пчински) и донесените решенија. Едно од тие решенија е
прогласување на македонскиот јазик како службен во
Федерална Македонија.
Непосредно по ослободувањето на земјата, со одлука на
Президиумот на АСНОМ била формирана Комисија која
требало да изготви азбука и правопис на македонскиот
јазик. По повеќемесечна работа (со формирање на нова
Комисија) на Владата на Федерална Македонија ѝ била
поднесена Предлог резолуција за азбуката на 3 мај 1945
година, која на 5 мај била прифатена од Владата.
Правописот бил озаконет на 7 јуни 1945 година.
Цитат за овој час: Долгот кон татковината и народот, до неговото
исполнување, се вика народен идеал и кон неговото исполнување треба
да се стреми секој свесен човек... Мисирков

5. ПРЕГЛЕД НА РАЗВИТОКОТ НА ГЛАСОВНИОТ СИСТЕМ
ВО МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
Во текот на својот развој гласовниот систем на нашиот
јазик минал низ повеќе периоди во кои настанале
сериозни промени во неговата структура. Стариот
гласовен систем бил посложен, како во поглед на
согласките и самогласките, така и во поглед на гласовните
промени (повеќе видови палатализации, јотување и сл.).
Стариот јазик познавал 11 самогласки (а, е, и, о, у, ѫ, ѧ, э,
ь, ъ, ы) кои се разликувале според: 1. Местото на
образувањето (вокали од преден и вокали од заден ред);
2. Висината на изговорот (со пет степени на изговор, од
највисоки до најниски вокали); 3. Должината на
изговорот на вокалите: тие биле долги (а, и, у, ѫ, ѧ, э, ы),
кратки вокали (е, о) и редуцирани (еровите ь, ъ).
Сите слогови биле отворени – завршувале на вокал:
тьмница, сънъ, дьнь. (Спореди во современиот јапонски:
Јасунари Кавабата, Кавасаки, Хокаидо).

6. Во развојот на вокалниот систем на старословенскиот
(старомакедонскиот) јазик одбележуваме три фази:
Во првата фаза (10. -11. век) еровите во т.н. слаба
позиција се губеле: тьмница, додека во т.н. јака позиција
станувале е, односно о: дьнь→ден,сънъ→сон).Токму
губењето на еровите била причина да се растрои
структурата на отворени слогови.
Во втората фаза (12. – 13. век) се губи носниот изговор на
ѧ и ѫ и поминале во е, односно во а, додека ы поминува во
и; пѧт- пет; рѫка - рака, рыба - риба.
Во третата фаза (15. – 16. век) се губи широкиот изговор
на э и тоа поминува во е: млэко – млеко.
По овие и некои други промени (губењето на вокалното л),
се востановил современиот изглед на вокалниот систем
составен од петте самогласки: а, е, и, о, у.

7. Консонантскиот систем на нашиот стар јазик исто така
имал сложена градба. Покрај поделбата по место на
образување, по начинот на образување и по звучност,
согласките се разликувале (и образувале парови) и
според мекоста. Постоеле меки и тврди согласки.
Со помош на некои гласовни промени (палатализации)
одредени тврди согласки (к, г, х) поминувале во сродни
меки (ч, ж, ш, односно ц, ѕ, с). Спореди: јунак-јуначе- к ч
јунаци; бог-боже-боѕи; дух-душа-дуси).
ц г ж ѕ х ш с
Кога системот на меки и тврди согласки почнал да се
растројува, започнало затврдувањето на меките согласки
која е важна особеност на современиот гласовен систем
на нашиот јазик.
Како нова фонема се појавила џ, а се изгубила щ (шт).
Поука за овој час: Не прави зло, и зло нема да те постигне,
бегај од неправдата и неправдата ќе избега од тебе. 7. 1. 2

8. ПРЕГЛЕД НА ПРОМЕНИТЕ ВО ГРАМАТИЧКИОТ
СИСТЕМ НА МАКЕДОНСКИОТ ЈАЗИК
Во развојот на граматичкиот систем на нашиот јазик исто
така се одиграле промени кои во основа ја промениле
неговата структура. Со губењето на деклинацијата
(падежните форми) и појавата на членот (под влијание на
балканските несловенски јазици), нашиот јазик од
синтетички тип поминал во јазик од аналитички тип.
Во стариот јазик односите меѓу деловите на реченицата се
искажувале со падежи (постоеле седум на број). Во
современиот јазик остатоци од падежите наоѓаме кај
формите на личните заменки (јас, мене ме, мене ми и сл.
кои ги користиме за означување на директен и
индиректен предмет), и во формите за повикување кај
именките (Марија, Мариј о!).
Во системот на именките постоеле повеќе основи (со
тврда и мека промена). Кај придавките постоела проста и
сложена промена (добра и добрая). Системот на заменки
добра добрая
исто така бил разгранет со мноштво форми.

9. Од постпозитивната употреба на показната заменка тъ та тъ, та,
то подоцна ќе настане членот: рабътъ, жената, детето.
то,
Особено бил раширен системот на глаголските форми.
Постоеле инфинитив (гледати и супин (идѫ ловитъ рыби).
гледати
гледати)
Постоеле пет вида партиципи кои се менувале по
падежи, од кои денес останале само глаголската
придавка на -н, -на, -но, -ни; и -т, -та, -то, -ти;
глаголскиот прилог на –ј и глаголската л-форма, која
ќи,
се користи за образување на повеќе глаголски форми.
Од трите видови аорист (прв и втор сигматски и
асигматски), во современиот јазик останал само еден во
кој има форми од трите. Се чува и имперфектот.
Се појавиле и нови глаголски конструкции образувани со
помошните глаголи сум и има (сум дојден, бев дојден;
имам носено, сме имале носено).
Поука за овој час: Од гревот бегај како од змија
ако му се приближиш, тој ќе те касне. 21. 2

10. СИНТАКСАТА КАКО ДЕЛ ОД ГРАМАТИКАТА
Синтаксата е дел од граматиката што се занимава со
можностите на зборовите да се поврзуваат меѓу себе и
притоа да создаваат поголеми јазични целости.
Зборот синтакса е од туѓо (грчко) потекло и значи
составување, редење (на зборовите).
Во основа синтаксата тргнува од зборовите и нивните
форми и притоа ги утврдува правилата според кои тие се
поврзуваат.
Основна единица со кои се оперира во синтаксата е
реченицата (простата и проширената). Помала единица
од реченицата е именската група (синтагмата), а
поголема е слож ената реченица. Сите тие се обединети
во т.н. врзан текст кој, всушност, е текст изговорен или
напишан. Во него наоѓаме мноштво од именски групи и
разни видови реченици (прости и проширени, и сложени).

11. Српска историј од 19 век: Македонците се нај
а стар
народ, Србите и Бугарите дој денци
...На страницата 163, се наведува дека „Македонците се
најстари Словени на овој Илирски Полуостров, а можеби и
во Европа“. Драгашевиќ тврди дека преку Македонците
поминувале и владееле сите народи кои во текот на многу
времиња, или еден покрај друг, или еден зад друг,
престојувале во овие земји. „Македонците денес го
заземаат речиси целиот брег на Белото Море, на исток се
мешаат со Бугарите од Тракија на запад со Арбанасите од
Арбанија и Епир и на север со Србија ги граничи Шар
Планина... Преземено од Нова Македониј 18 . 08. 2009
а,
Во наведениов текст имаме повеќе реченици преку кои
може да се види што сакал да ни каже авторот на
статијата. Исто така ги откриваме обележјата на
именските групи и речениците.

12. Реченицата (проста и проширена) е основна синтаксичка
единица која содржи прирок (глагол во лична форма),
како и други делови (најчесто подмет и додатоци на
прирокот или подметот). Тие доаѓаат на прашањата: кој го
врши дејството?, кој го трпи дејството?, кога се врши
дејството?, каде се врши дејството? и т.н.
Именската група (синтагмата) може да ја имаат сите
делови на реченицата, освен прирокот (Белото Море).
Слож ената реченица содржи две или повеќе прости или
проширени реченици, односно два или повеќе прироци.
Врзаниот текст е надреченична целост и содржи повеќе
реченици. Сите литературни дела, сите новинарски
написи, сите научни трудови и т.н., се форми на општење,
но во исто време се и врзани текстови.
Поука за овој час: Колецот се забива меѓу два камења.
Меѓу продавањето и купувањето гревот се вовлекува. 10. 04

13. ПРОСТА РЕЧЕНИЦА – ГРАМАТИЧКА СТРУКТУРА
Одделните зборови како лексички единици и покрај своето
посебно значење, не се доволни за да го искажеме
целосно она што го мислиме. Само во состав со други
зборови поврзани меѓу себе, ги искажуваме нашите мисли
и остваруваме општење со други луѓе.
Зборовите оган!, пожар!, крај изговорени со посебна
!,
интонација можат да даваат некаква информација, но за
целосна комуникација (општење) е потребно да има и
личноглаголска форма (прирок).
Услов за образување на реченицата е постоењето на
глагол во лична форма (прирок). Петре се радува Ние
радува.
можеме повеќе. На чекор сме до победата.
Сепак, за комплетна реченица е потребно да има и други
делови како што се подметот и додатоците.

14. Прирокот во реченицата пред себе и зад себе отвора
простор за други именски групи. На пр. Најдобрите
македонски фудбалери Пандев, Стојков и Попов учеа во
нашето училиште.
Способноста на прирокот да отвора празни места пред и
зад себе, за други делови на реченицата се вика
валентност Од валентноста на глаголот зависи дали
.
реченицата ќе има една, две или повеќе именски групи,
односно делови. На пр. глаголот плаче е едновалентен
(Стариот плаче), а даде е тривалентен (Новата учителка
ни даде книги).
Проширената реченица како и простата, има само еден
прирок (лична глаголска форма) и затоа не треба да се
одделува како посебен вид реченици. За разлика од нив,
слож ената реченица има два или повеќе прирока.

15. Простата реченица ги има следниве особености:
Таа е централна (основна) синтаксичка единица; нејзин
основен (главен) дел е глаголот во лична форма
(прирокот, предикатот);
Со прирокот се искажуваат деј ства, состој
би, околности,
кои се поврзуваат со вршители или трпители на тие
дејства, состојби и сл.
Прирокот има способност да отвора пред и зад себе
празни места и да врзува други делови од реченицата.
Таа особеност на прирокот е наречена валентност и во
различни јазици може да биде различна.
Со реченицата се искажува одредена информациј Тоа а.
значи дека таа има своја содржина. Информацијата може
да биде искажана или примена на поинаков начин во
зависност од околностите во кои се предава или прима.

16. Важна улога во изговорот на простата реченица има
основниот тон со кој се предава, наречен интонациј Таа
а.
се јавува во три разновидности: расказна интонација - се
става точка (.) на крајот на реченицата; прашална - со
прашалник (?) и извична - со извичник (!) на крајот.
Во граматичката структура на простата реченица, покрај
прирокот, важна улога има и подметот (субјектот). Од
подметот зависи, пак, формата на прирокот. Другите
членови на простата реченица ги дообјаснуваат прирокот
и подметот
Од ставот на говорителот зависи како ќе се предаде
содржината на информацијата. Таа информација може да
се соопшти во вид на констатација:
Ние победивме. Истата информација може да се прикаже
како прашање: Ние победивме?

17. Најпосле, со истата реченица може да се искаже чудење:
Ние победивме!
Тоа значи дека секоја реченица има своја модална
карактеристика во која до израз доаѓа, како што е погоре
посочено, ставот на говорителот.
Реченицата може да се разгледува и како дел од текстот.
Во ваков случај таа се прилагодува спрема другите
реченици и може некој нејзин дел да отпадне, за да нема
повторување и сл. Поврзаноста со другите делови на
текстот доведува до појава на елипса – испуштање на
оние делови од реченицата кои се подразбираат во
дадената ситуација.
Поука за овој час: Кој фрла камен на птици – ќе ги избрка,
а кој пријател навредува, пријателство расипува. 22. 22

18. ПРИРОК – ГЛАГОЛСКИ И ИМЕНСКИ
Прирокот (предикатот) е основен дел на реченицата.
Заедно со подметот тие образуваат реченица и
меѓусебно се усогласуваат. Прирокот може да биде
глаголски и глаголско-именски.
Глаголски се вика затоа е глагол во лична глаголска
форма. Глаголскиот прирок може да биде прост и
сложен.
Простиот глаголски прирок, пак, може да биде:1.проста
глаголска форма (Тој редовно игра кошарка.) или 2.
сложена глаголска форма (Ние веќе бевме заминале
порано; Таа ја имаше позајмено книгата.)
Слож ениот глаголски прирок содржи два глаголи од кои
вториот е дел од да
да-конструкцијата и поблиску го
објаснува прирокот. Во да-конструкцијата влегуваат т.н.
фазни, модални и група со глаголот успее.

19. Фазни ги викаме глаголите што означуваат фаза, етапа од
текот на глаголското дејство. Тие може да означуваат
почеток, продолжение или крај на глаголското дејство.
Почнаа да доаѓаат првите гости; Продолжува да игра;
Престана да зборува на час.
Во модалните глаголи спаѓаат следниве глаголи: може,
мора, смее, сака (= има желба). Можеме да излеземе на
одмор; Ќе мора да учите повеќе; Не смееме да бегаме од
час; Сакаше да каже нешто.
Како модален се јавува и глаголот треба, кој е безличен и
се јавува само во трето лице еднина и има форми за сите
времиња: треба, ќе треба, требаше, ќе требаше и т.н.
Треба да читате повеќе. Требало да дојде до сега.
Третата група ја сочинуваат глаголите: успее, успева, се
труди, настојува, се мачи, се обидува. Успеа да победи;
Се мачи да заспие; Се труди да научи.

20. Заедничко за сложениот глаголски прирок е што првиот
глагол има лице, број и време; додека вториот глагол има
лице и број и се јавува само во сегашно време: Почнав да
пишувам; Сакал да помогне; Ќе можете да играте.
Глаголот треба бидејќи е безличен, има форми само во
трето лице еднина, но покажува и време, додека лицето и
бројот го дополнува вториот глагол: треба да внимавате;
требаше да одиме на излет; требало да пазаруваат.
Меѓу двата прирока (глаголскиот и глаголско-именскиот
се јавува т.н. аналитички прирок, кој содржи глагол и
налитички
именка во функција на директен предмет: прави обид
(=се обидува); врши замена (=заменува): прави ограда
(=оградува); води разговор (= разговара).

21. Глаголско-именскиот прирок е составен од два дела:
глагол-врска и именски дел. Како глагол-врска се јавува
глаголот сум (биде, бидува), како и некои други глаголи
(стане, станува, остане, останува и сл.).
Глаголот сум покрај улогата на глагол-врска (Тој е добар);
се јавува и како помошен (Ти си научил) и како
полнозначен глагол: (Македонија е (=се наоѓа) во
средиштето на Балканот.
И глаголско-именскиот прирок може да биде прост (да
содржи само глагол-врска) и сложен (со фазни, со
модални и со глаголи од третата група): Тој стана учител;
Ние мораме да станеме прваци; Тој престана да биде
здодевен; Сакаше да биде трговец. Почнува да станува
немирен; Продолжи да биде редовен на предавањата;
Настојуваше да биде немилосрден кон непријателот.

22. Именскиот дел од глаголско-именскиот прирок се
однесува на подметот, го дообјаснува и се согласува со
него. Во улога на именски дел се јавуваат:
1. придавки (описни, заменски, редни бројни придавки,
односни): Таа е прекрасна; Не беше таков порано; Тој е
првиот меѓу еднаквите; Тоа се дрвени огради.
2. именки сами или придружени од придавки: Тој е
фаворит за наградата; Тие се паметни деца;
3. заменки: Кој е овој? Ти ситој.
4. броеви: Бројот е три.
5. прилози (сосема ретко): Како сте вие? Добро сме! Но и:
Добри сме!
Поука за овој час: Има ли меѓу сè што е создадено полошо од око
лакомо? Затоа тоа солзи рони по сè што ќе види. 31. 15

23. ПОДМЕТ – ЗНАЧЕЊЕ И ФУНКЦИИ
Покрај прирокот, како втор главен дел во речениците
(освен кај безличните, кај кој отсуствува) се јавува
подметот. Честопати тој се изоставува, зашто од
контекстот може да се дознае кој го врши, или на друг
начин го покажува глаголското дејство или состојбата.
Со подметот се означува: 1. вршител на дејство кај
преодните глаголи во активните реченици: Возачот го
запре автомобилот; 2. поднесувач/трпител на дејство во
пасивните реченици: Гостите беа замолчани; 3.
причинител (предизвикувач) на дејство: Бучавата им ги
кинеше нервите.
Со подметот се означуваат и носители на одредени
состојби или особини: Тој беше разочаран; Старицата
страдаше од реума.

24. Улога на подмет најчесто вршат: 1. именките кои можат да
бидат придружени од придавки или броеви: Вардар е
најголемата наша река. Убавата девојка се огледува во
огледалото. Третото дете беше син. 2. Заменките: Вие
очекувате многу. 3. Придавките: Болниот брзо ќе оздрави.
4. Броевите: сами или придружени од заменки или именки:
Трите сестри беа близначки и убавици. Тие двајцата
задоцнија на часот.
Понекогаш функција на подмет може да вршат и цели
односни реченици, како и да-конструкцијата: Кој лаже, и
краде (лажгото и краде; Да се бега од часови не е добро
лажгото
(бегањето од часови не е добро).
Поука за овој час: Кога си со големци, не прави се голем како нив,
Кога зборува друг, не зборувај ти. 32. 11

25. СОГЛАСУВАЊЕ МЕЃУ ПОДМЕТОТ И ПРИРОКОТ
Согласувањето (конгруенциј ата) означува можност
зборовите во реченицата меѓу себе да се приспособуваат.
Во нашиот јазик согласување по род, број и лице има меѓу
подметот и прирокот.
1. Во поглед на согласувањето по лице, прирокот е во она
лице кое е еднакво на лицето од подметот: Ти многу ми
знаеш! Не е добро да се каже: Неколку луѓе бевме на
прошетка; туку: Ние неколку луѓе, бевме на прошетка.
Ние,
Кога во една реченица имаме повеќе лица, тогаш првото
лице има предност над второто и третото: Ние и вие
отидовме на театар.
2. Согласување по род имаме кога прирокот е глаголската
л-форма или кога во именскиот прирок имаме придавка:
Александар дошол; Марија дошла; Детето е радосно.

26. Колебање во согласувањето по род може да настане кога
лицето е од женски пол, а функцијата или професијата е
од машки род. Во вакви случаи пожелно е да се употреби
именката од женски род. Неправилно е да се каже:
Директорот закажала состанок; туку Директорката
закажала состанок.
3. Согласувањето по бројне остава можности за
колебања. Ако подметот е во еднина и прирокот ќе биде
во еднина и сл. Тој излезе предвреме.
Во т.н. авторска множина се допушта лицето кое зборува
за себе во множина и прирокот да биде во множина. Ние
станавме рано.
Кога се користи второ лице множина при обраќање од
почит ги имаме следните случаи: Вие сте прекрасен
(прирокот е глаголско-именски); Вие стигнавте порано
(глаголски прирок).

27. Ако подметот има форма на збирна множина и прирокот
треба да биде во множина: Лисјето паѓаат пожолтени.
Ако подметот е именка која покажува множество и
прирокот треба да биде во множина: Група луѓе дојдоа кај
нас.
Ако една именка употребена како подмет е придружена од
две придавки, ги имаме следниве случаи: Мојот и твој
лаптоп се расипа (користиме еден лаптоп); Мојот и твојот
лаптоп се расипаа (користиме два лаптопа).
Ако две именки како подмет се придружени од една
придавка, прирокот се јавува во множина: Нашето езеро и
крајбрежје се најубавите пејзажи.
Поука за овој час: Грижата за богатство телото го урива,
Тагата по него сонот го одзема 31. 1

28. МОДАЛНА КАРАКТЕРИСТИКА НА РЕЧЕНИЦАТА
Модалноста ја разбираме како начин на изразување на
говорителот, како негов личен став меѓу она што го
соопштува и стварноста. Тој може да каже дека она што го
тврди е реално да се изврши или не; дека е можно,
неопходно или пожелно; да ги искажува своите чувства, да
одречува и т.н.
Форми преку кои говорителот го искажува својот став се
заповедниот и можниот начин; глаголските форми за
прекажување (на пр. идното прекажано време);
одделните модални глаголи (може, треба, мора, смее и
сл.); модалните зборови и изрази (сигурно, бездруго, во
краен случај и сл.).
Во општењето говорителот може да соопштува нешто, да
прашува, да искажува желба или потреба, да потврдува
или да одречува нешто и т.н.

29. Така и речениците ги делиме на: 1. Расказни – во кои се
соопштува за нешто, а дејството може да се одвива
додека зборуваме или ќе случи во иднина, или веќе да
завршило (Тој слуша внимателно. Се случило многу
одамна. Ќе биде поубаво некогаш).
2. Желбени - во кои говорителот ги искажува своите
душевни расположби (желби, радост, страв, чудење и сл.)
и кои се изговараат со посебна интонација која ја
бележиме со извичник (!) на крајот (Колку убаво изгледаш!
Леле, што сторивте!).
3. Заповедни – во кои се искажува односот на
говорителот да се изврши или не, дејството на глаголот
(Не зборувајте гласно! Станете на постар човек).
Заповедта може да се искаже и во поблага форма, преку
некои глаголски времиња или со прашање (Ќе се откажеш
од пушењето!; Ќе почнете ли да учите?).

30. 3. Прашални – преку кои се бара одговор за нешто што ни
е непознато. Се изговараат со посебна интонација и со
прашалник (?) на крајот на реченицата (Што правите вие?;
Зар повторно се разболе?).
Во однос на тоа како ги поставуваме прашањата постојат
три групи прашања: а. Прашања на кои одговорот е да
или не, и при што се користат некои прашални честички
(дали, зар, ли: Дали беше ти?); б. Прашања со
користење на прашални заменки, заменски придавки
прилози: Кој го кажа тоа?; Каков човек се ти? Каде
одите?; в. Прашања со користење на или, при што се
искажува и втора можност (Ќе гледаме фудбал или
кошарка?).
Постојат и т.н. реторски прашања со познат одговор.
Поука за овој час: Кој зло прави – со зло му се враќа,
иако не знае од каде ќе дојде 27. 30

31. АКТИВНИ И ПАСИВНИ РЕЧЕНИЦИ
Кога ги разгледуваме речениците од аспект на подметот,
речениците ги разликуваме по тоа дали подметот е
вршител на глаголското дејство или негов трпител.
Кога во реченицата имаме преоден глагол, со подмет кој
го врши дејството и со директен предмет кој го трпи
дејството – станува збор за активна реченица (Класниот
ги повика родителите).
Ако тргнуваме не од вршителот на дејството, туку од
трпителот и тој да биде ставен на прво место – тогаш
станува збор за пасивна реченица (Родителите се
повикани од класниот).
Трпителот на дејството кој во активните реченици е
директен предмет, во пасивните станува подмет – но сепак
е трпител (поднесувач) на дејството.

32. Вршителот на дејството во активните реченици кој е
подмет, во пасивните станува предмет и се воведува со
помош на предлогот од или изразот од страна на. На тој
начин подметот станува предлошки обј ект.
Прирокот во пасивните реченици се прави: 1. со помош на
сум и глаголска придавка од глаголот во активната
реченица (активна реченица: Класниот ги повика
родителите; пасивна реченица: Родителите се повикани
од класниот);
2. Со употреба на лична глаголска форма заедно кратката
форма од повратната заменка се, наспроти активната
реченица (активна реченица: Училиштето ја издава
спортската сала; пасивна реченица: се издава спортската
сала од (страна на) училиштето).
Поука за овој час: Размислувањето е почеток на секоја работа,
пред секоја работа потребен е совет. 37. 20

33. БЕЗЛИЧНИ РЕЧЕНИЦИ
Безличните реченици во споредба со другите немаат
вршител на дејството, односно подмет. Прирокот во овие
реченици се врзува со други делови, но не и со подмет.
Кај овие реченици разликуваме две групи: 1. Безлични
реченици со глаголски прирок; 2. безлични реченици со
глаголско-именски прирок. И кај двете групи прирокот се
јавува во трето лице еднина.
1. Во првата група безлични реченици среќаваме: а.
Реченици со безлични глаголи: врне, студи, се смрачува...
Се раздени со облаци. Некои од овие реченици се
поврзуваат со лица и тогаш се јавува кратката заменска
форма за индиректен предмет: Ми студи.
б. Реченици со безлични форми од глаголи кои обично
може да имаат форми за сите лица: гледа, оди, игра. Не
се оди без пари. Тука влегуваат и глаголи кои ја опишува
психофизиолошката состојба. Не ми се гледа веќе.

34. в. Безлични реченици со глаголи кои ја одразуваат
психофизиолошката состојба, но без повратната заменка
се: Ми иде да плачам. Ме боли главата.
г Безлични реченици со глаголи употребени без
.
повратната заменка се: Во селото гореше старата колиба.
д. Безлични реченици со глаголот има – се наречени и
егзистенциј ални: се тврди или се негира постоење на
нешто или некого; Имало да биде! Нема аир од украдени
пари. Има правда, ама бавно доаѓа.
2. Во групата реченици со глаголско-именски прирок,
именскиот дел може да биде заменка (Ништо не е!);
именка (Беше пладне); глаголска придавка (Ни е
кажано прилог (Како е? Засега е добро!).
кажано); Како
Поука за овој час: Кој удира око, предизвикува солзи,
а кој го удира срцето, чувство на болка предизвикува. 22. 21

35. НЕГАЦИЈА
Многу често во рамките на врзаниот текст, покрај
потврдните реченици, се среќаваат и одречни.
Потврдувањето и одрекувањето (негирањето) како
појави заемно се надополнуваат. Негирањето го има
во сите типови реченици (расказни, желбени,
заповедни, прашални): Таа не беше на предавањето.
Негацијата ја остваруваме со помош на:
1. Честичките не, ни, ниту: Ни јаде, ни на куче дава!
2. Одречни заменки (никој ништо, ничиј заменски
, );
придавки (никаков, никакви) и прилози (никаде,
никогаш, никако): Никој не му можеше ништо.
3. Со некои претставки (префикси): не-, без-, де-, а- и сл.
(немоќен, бездрвен, деблокада, аморален).
4. Со глаголи со вградена негација: Нема, забрани,
стопира: Тој денес нема да дојде на работа.

36. Во однос на бројот на одречните зборови во реченицата
се разликуваат еднократна и повеќекратна негација. Татко
му не знаеше за него. Никој ништо не рече. Кога имаме
двојна негација, таа може да го засили одрекувањето, но
во некои случаи може и да го поништи. Не смеете да не
јадете (= можете, смеете да јадете).
Во зависност од тоа дали негацијата се однесува на
прирокот или друг член од реченицата, разликуваме
реченичка и членска негација: Не знаеше да каже не!
Сакаме пари за житото, а не брашно! Насилство, не!
Во нашиот јазик постојат и зборови со вградена негација:
заборави (= не се сети), одрече (= тврди дека не), стопира
(не дозволи), одвај (= скоро не).
Поука за овој час: Колку и да се кратки зборовите да и не
тие бараат сериозна размисла. Питагора

37. НЕОПХОДНИ РЕЧЕНИЧКИ ЧЛЕНОВИ
Иако прирокот и подметот се главни делови на
реченицата, (а прирокот е дури и основен), сепак за
оформување на целосна реченица се потребни и други
членови (делови) кои поблиску ќе го определат прирокот.
Така, многу често прирокот (глагол во лична форма) бара
дополнување за тоа што прави подметот, каде и кога се
врши дејството и сл. Тие се наречени неопходни членови
на реченицата. Тоа се предметите и прилошките
определби.
Во зависност од односот меѓу прирокот и именските
делови на реченицата, предметите ги делиме на:
директен, индиректен и предлошки предмет (предмет
со предлог).

38. ДИРЕКТЕН И ИНДИРЕКТЕН ПРЕДМЕТ
Директниот предмет (обј ект) е именски член во
реченицата врз кој директно поминува глаголското дејство.
Доаѓа на прашањата кого? и што? Јас видов луѓе. Вие
читате весник. Анастасија напиша песни.
Од примерите, кои се активни реченици, се гледа дека во
нив нема предлог и дека глаголското дејство директно
(непосредно) поминува врз предметот. Во утврдувањето
што е подмет, а што предмет во реченицата, тргнуваме од
прирокот. Во реченициве тој се согласува со зборовите
јас, вие и Анастасија по лице, род и број - тие се подмет,
додека со зборовите луѓе, весник и песни, не се согласува
- тие се директен предмет.
Во пасивните реченици директниот предмет станува
подмет, иако и понатаму е трпител на дејството. Песните
се напишани од Анастасија.

39. Со индиректниот предмет (обј ект) се означува оној кому
му е насочено дејството или пак ја именува целта на
дејството. Им даде на учениците домашна задача. Ѝ се
пофали на баба му за петката. Ни дадоа на знаење.
Овој предмет се вика и на-предмет, зашто речиси
редовно оди со предлогот на, освен кога се користат
формите за индиректен предмет од личните и лично-
предметните заменки: нему, нејзе, ним, вам, некому и сл.
(Му рече нему Вам ви велам), иако во последно време и
Му нему;
тие се придружени од предлогот на: на неа, на него, на
кого.(На него му рече!? На вас ви велам!?).
Во блиска сродност со овој предмет стои употребата на
т.н. етички датив со кој се искажува понепосреден однос
кон некого или нешто. Кажи си ја маката. Одвај оди со тие
ми ти високи потпетици. Во наведениве примери
речениците би можеле да стојат и без дативните форми,
но би се изгубила нијансата на блискост, на интимност.

40. Многу често во нашиот јазик имаме удвој ување на
директниот и индиректниот предмет и тоа е една од
неговите особености. Удвојувањето се врши со помош на
кратките заменски форми за директен предмет (ме, те, го,
ја, не, ве, ги, се) и за индиректен предмет (ми, ти, му, и, ни,
ви, им, си), и друг предмет од именка (или именска група),
односно долга заменска форма: Го видов човекот / го
видов него Им даде на децата / им даде ним.
него;
Доколку кратките заменски форми самостојно се
употребат, тогаш немаме удвојување на предметот: Го
видов; Им даде.
Удвојувањето на директниот предмет се врши: 1. Кога се
користат истовремено долгите и кратките форми од
личните заменки, односно повратната заменка (И вас ве
повикаа на свадба). 2. Со употреба на членувани именки
или именски групи (Ги отвори насолзените очи).

41. 3. Со употреба на показни заменки, сами или следени од
именки (Го знам овој човек). 4. Со лични или географски
имиња (Го сонуваше Белото Море). 5. Со односни заменки
(Еве пријатна вест што ја очекуваме сите).
Нема удвојување на директниот предмет 1. Ако тој е
нечленувана именка или именска група (Судијата повикал
сведок Врати нови учебници). 2. Со прашалните заменки
сведок;
што, кој, каков и сл. речиси и да нема удвојување (Што
барате?). Но во случаите како Кого сакате? и Кого го
сакате? се прави извесна разлика во значењето.
3. Со одречните заменски форми (никој, ништо, никаков)
почесто нема удвојување на директниот предмет (Никого
не гледам). 4. Нема удвојување на директниот предмет со
именска група во која е еден или пак неопределена
заменка (некој, нешто и сл.): Најдовме еден стан; Ќе има
некое зголемување на струјата.

42. Индиректниот предмет се удвојува во следните случаи: 1.
Кога се користат истовремено долгите и кратките форми
од личните заменки, односно повратната заменка (Нему
му рече). 2. Со употреба на членувани именки или
именски групи (Му даде на непознатиот човек). 3. Со
употреба на показни заменки, сами или придружени од
именки (Секогаш им помагаше на овие деца). 4. Со лични
или географски имиња (Му подвикна на Петрета).
За разлика од кај директниот предмет, каде што се ретки
или воопшто ги нема, кај индиректниот предмет се
вообичаени удвојувањата со прашални и односни заменки
(Кому му веруваш); со именски групи што го содржат еден
(Им помогна на едни луѓе); како и со именски групи во кои
има неопределени, општи или одречни заменски зборови:
Некому му одговара хаосот; Секому му даваше вересија;
Никому не му должи ништо. Удвојување имаме и со
нечленувани именки: Како на туѓинец да му зборуваш!

43. ПРЕДМЕТ СО ПРЕДЛОГ – ПРЕДЛОШКИ ПРЕДМЕТ
Предлошкиот предмет се вика така, затоа што за
прирокот се врзува со предлог. Во таква улога можат да се
јават сите предлози, па дури и предлогот на, ако не е дел
од индиректниот предмет. Но и некои прилошки определби
можат да се врзат за прирокот со предлог, така што
понекогаш е нејасно дали станува за предлошки предмет
или за прилошка определба во која има именка и предлог.
Предлошкиот предмет во реченицата го откриваме на
прашањата (во, на, по, без...) кого? (за лица) и што? (за
предмети): Дојде со своите родители (со кого дојде?); Се
сеќава на мене (на кого се сеќава?); Се бори за правда
(за што се бори?); Работи без ракавици (без што
работи?).

44. Предлошкиот предмет составен од предлог и именка (или
именска група) можеме да го замениме со тој предлог и
долгата заменска форма: Пристигна со своите родители. -
Пристигна со нив. Работеше без ракавици . - Работеше
без нив
нив.
Предлозите во предлошкиот предмет го губат своето
основно значење и добиваат улога на сврзувач меѓу
прирокот и именката. Некои предлози, како освен, против
и сл. единствено се употребуваат во улога со предлошки
предлог: Не видов друг освен тебе!
Поука за овој час: Секогаш ќе се најдат очи и уши –
отворени за туѓите тајни. Леонардо да Винчи

45. ПРИЛОШКИ ОПРЕДЕЛБИ
Прилошките определби служат како дополненија на
прирокот во реченицата. Со нив се објаснуваат
околностите за одвивањето на глаголското дејство.
Како прилошки определби се јавуваат: прилозите; именки
(или именски групи со предлози); глаголски прилог.
Доаѓаат на прашањата кога? каде? како? зошто? и сл.
Овие се прилошките определби:
1. за место. Го определуваат местото каде што се врши
глаголското дејство. Доаѓаат на прашањата каде? до каде?
на каде? и сл. Се искажуваат со прилози за место, или со
именки, односно именски групи и предлози: Тој влезе
внатре Се врати од школо Отиде во густата шума.
внатре. школо.
2. за време. Го определуваат времето кога се врши
глаголското дејство. Доаѓаат на прашањата кога? од кога?
до кога? и сл. Се искажуваат со прилози за време или ...

46. со именки, односно именски групи и предлози: Ќе ти се
јавам вечерва Роден сум на Петровден Има напредок на
вечерва. Петровден.
демократијата во минатата година. Понекогаш предлогот
може да се изостави: Секој ден доаѓаше прв на училиште.
3. за начин. Го искажуваат начинот на кој се врши
глаголското дејство. Доаѓаат на прашањата како?, на кој
начин? Се искажуваат со прилози за начин (Се бореше
храбро); со именки, односно именски групи и предлози
(Учи со музика); со глаголски прилози (Раскажуваше
смеејќи се); со фразеолошки изрази (Го фати на спиење);
и преку споредба со како (Пее како славеј).
4. за количество и степен. Се искажуваат со прилози,
или со именки, односно со именски групи и предлози,
односно со фразеологизми. Доаѓаат на прашањата колку?,
за колку и сл. Се залага многу За една петка ќе беше
многу.
одличен. Го нервираше до крајни граници.

47. 5. за причина. Доаѓаат на прашањата зошто? од која
причина?. Се користат именки со предлози: Не дојде
поради болест.
6. за цел. Доаѓаат на прашањето со која цел? Се користат
именки, односно именски групи и предлози: Не троши пари
по кафеани Работи за постигнување траен мир.
кафеани.
7. за услов. Доаѓаат на прашањето под кој услов? Се
користат именки, односно именски групи и предлози: Без
работа нема напредок.
8. за допуштање. Искажуваат (не)допуштање за
извршување или неизвршување на глаголското дејство. И
покрај заморот победивме на гостувањето. При сета
заморот,
своја желба не успеа да стане писател.
желба,
Цитат за овој час: Дипломатот е човек кој двапати ќе помисли,
пред да не каже ништо. Винстон Черчил

48. АТРИБУТ И АПОЗИЦИЈА
Покрај основните и неопходните членови на реченицата,
постојат и такви кои не ја менуваат структурата на
реченицата, туку служат за збогатување на нејзината
содржина. Тие се наречени второстепени реченични
членови. Тука спаѓаат атрибутот и апозициј ата.
Атрибутот е второстепен реченички член кој се поврзува
со именките во реченицата и кој самостојно не може да
постои. Врската меѓу атрибутот и именката може да биде
согласувачка (нов дом) и управувачка (дом со нов мебел).
Атрибутот определува некоја особина на именката. Како
атрибут може да се јават придавки и именки (со предлози).
Придавскиот атрибут може да биде: обичен (ако
придавката е во своето основно значење: златен накит,
сребрен прстен; или метафоричен (преносен) наречен
епитет: златно дете, сребрени снегулки.

49. По правило, атрибутот доаѓа пред именката: црно вино,
бели заби, искршени прозорци. Кога редоследот е
обратен, зборуваме за стилска обоеност (вино црно, заби
бели) или за развиен атрибут (прозорци со искршени
стакла).
Во некои случаи атрибутот може да стои на различни
места во реченицата, независно од именката на која се
однесува. Тогаш тој се одделува со запирка и се нарекува
изделен придавски атрибут (Замислен стариот учител го
Замислен,
гледаше пожолтениот албум / Стариот учител, замислен
замислен,
го гледаше пожолтениот албум).
Во функција на атрибути може да се јават и броевите и
некои заменки: Секое чудо за три дена!
Именскиот атрибут се добива кога на една именка и
додаваме друга именка со предлог, која, пак, може да се
замени со придавка: платно од памук / памучно платно.

50. Кога општи именки вршат атрибутска служба на лични
имиња, тие може да бидат членувани или нечленувани:
Вујко Вања, Плавуш Планина ; Градот Мелник, Село
Сушица, Селото Раборци.
,
Кога се две општи именки една до друга, првата се јавува
како атрибут: змија осојница, чаша вино.
Кога се две именки поврзани со цртичка, онаа што игра
улога на атрибут не се членува: предлог-закон (предлог-
законот), нацрт-устав (нацрт-уставот); поет-страдалник
(поетот-страдалник).
И именскиот атрибут може да биде изделен од именката
на која се однесува: Ја прочитав За македонцките работи,
мојата омилена книга.
Апозициј ата е второстепен член на реченицата. Таа може
да се однесува на секој друг член во реченицата освен на
прирокот; значи, на подметот, предметот, прилошката
определба и секогаш се одделува со запирка.

51. Има исто значење и вредност со тие реченички членови и
може да си ги заменуваат местата.
Антон Панов, авторот на Печалбари, е роден во Дојран.
Авторот на Печалбари, Антон Панов, е роден во Дојран.
Во примериве одбележаните зборови се апозиција и се
однесуваат на подметот.
Го учевме Антон Панов, авторот на Печалбари, (апозиција
со директен предмет).
Дојранските ракувања се посветени на Антон Панов,
авторот на Печалбари (апозиција со индиректен предмет).
Пишувавме за Антон Панов, авторот на Печалбари,
(апозиција со предлошки предмет).
Ристо Крле пишува меѓу двете светски војни кога и Антон
Панов, авторот на Печалбари (апозиција со прилошка
определба).
Цитат за овој час: Знаењето што го имаме е само трошка
од она што го немаме. Платон

52. РЕЧЕНИЧКИ СООДВЕТНИЦИ (ЕКВИВАЛЕНТИ)
Личната глаголска форма (прирокот) е основен дел на
реченицата, без која таа не може да постои. Сепак, во
текстовите можат да се најдат делови без глагол во лична
форма кои се користат самостојно. Тоа се реченички
соодветници (еквиваленти). Тоа се именки, именски
групи, прилози, извици и сл. Се изговараат со посебна
интонација. Се користат при обраќање (Драги мои
пријатели! Дами и господа!); При извици (Добро!, Здраво!,
Ех, леле! Напред!).
Се користат уште во натписи, реклами, предупредувања:
(Опасно по живот!, Или Цезар или ништо, Центар за
странски јазици).
Цитат за овој час: Само вистината, но не целата вистина. Бизмарк

53. СЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ – СВРЗНИЧКИ И БЕСВРЗНИЧКИ
Слож ената реченица е поголема синтаксичка единица од
простата реченица и содржи најмалку две прости (или
проширени) реченици, односно најмалку два прирока.
Во зависност од меѓусебниот однос на простите реченици
во сложените реченици, тие можат да бидат
независнослож ени реченици (двете прости реченици се
независни и можат да стојат независно една од друга) и
зависнослож ени реченици (едната реченица да биде
зависна од другата). Речениците што влегуваат во
составот на сложената реченица се викаат дел-реченици.
Независносложените реченици се делат на: составни,
спротивни, разделни, (кај кои врската меѓу дел-
речениците е потесна) и на исклучни и заклучни
независносложени реченици (со полабава врска меѓу дел-
речениците).

54. Во групата на зависносложените реченици спаѓаат:
временските, причинските, последичните, целните,
условните, допусните, начинските, односните и исказните.
Кај сите овие реченици (освен кај односните и исказните)
зависните дел-реченици се јавуваат како прилошки
определби на прирокот во главните дел-реченици.
Сложените реченици ги делиме на 1. сврзнички
(синдетонски) ако содржат сврзници или сврзувачки
зборови и 2. бесврзнички (асиндетонски) реченици кои не
се поврзани со сврзници.
Поради отсуство на сврзници кај бесврзничките реченици,
доаѓа до колебање на кој тип сложени реченици им
припаѓаат: Се фати сиромавиот на оро, се скина
тапанот. Ако се фати сиромавиот на оро, ќе се скине
тапанот (зависноусловна). Кога ќе се фати сиромавиот на
оро, ќе се скине тапанот(зависновременска реченица).

55. СОСТАВНИ (КОПУЛАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Кај составните независносложени реченици содржините се
поврзани меѓу себе по различна основа. Сврзници се: и,
ни, ниту, па, та, не само што - туку и.
Најчесто се користи сврзникот и. Со него се поврзуваат 1.
истовремени дејства: Тој јадеше и потпивнуваше. 2.
Дејства кои се редат едно по друго: Го прочита писмото и
се расплака. 3. Дејства од кои второто може да биде
резултат на првото (може да се вметне затоа): Го беше
потрошил кредитот и (затоа не можеше да телефонира.
затоа
затоа)
4. Спротивставени дејства (по и се јавува пак или сепак):
Ја повтори годината и пак не сфати дека треба да учи.
Во одречните реченици се користат сврзниците ни и ниту.
Не јаде ни пие. Не знам ниту сакам да знам за него.

56. Сврзниците па и та поврзуваат дејства што следуваат
едно по друго: Зборуваше тивко, па наеднаш се развика.
Сите викаа по него, та не знаеше што да прави. И овие
сврзници може да поврзуваат дејства кај кои второто
произлегува од првото.
Сврзничкиот состав не само што - туку и/ами и/но и/ама
и може да се јави во одречна форма: Не само што не
знаеше - туку и не сакаше да знае.
Според Правописот, составните независносложени
реченици со сврзниците и, ни, ниту, не само што - туку и
не се одделуваат со запирка, додека оние со сврзниците
па, та, се одделуваат.
Цитат за овој час: Не имитирајте го Мајаковски,
имитирајте се самите. Владимир Мајаковски

57. СПРОТИВНИ (АДВЕРСАТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Во овие реченици се искажуваат содржини со
спротивставени дејства со помош на сврзниците: а, но,
ама, туку, ами, меѓутоа.
Сврзникот а поврзува 1. Реченици со спротивставени
дејства: Тие сакаа многу, а не знаеја како. 2. Реченици со
слични дејства, но со различни вршители: Кога се
разделивме, таа плачеше, а јас не можев да ги задржам
солзите. 3. Реченици во кои дејствата се надоврзуваат:
Доби единица, а тоа не беше добро.
Сврзниците но и ама поврзуваат 1. спротивни дејства со
потврдна форма: Доби укор од класниот, но и го заслужи.
2. Реченици во кои втората е негација на првата:
Зборуваше добро, ама никој не го слушаше. Употребата
на али наместо но и ама, е неправилна и непожелна.

58. Со спротивно значење може да се јави и временскиот
сврзник додека: Јас мислам така, додека ти мислиш
поинаку.
Сврзниците туку и ами се користат во спротивни реченици
во чиј прв дел се одречува нешто: Не слушај гаталец, туку
слушај паталец. Не се свртуваше назад, ами гледаше
само пред себе. Употребата на него во вакви случаи е
неправилна и непожелна.
Сврзникот меѓутоа обично се употребува на почетокот на
нов пасус. Но тој може да се јави и во средината на
спротивни независносложени реченици: Сакаше да се
спротивстави, меѓутоа не знаеше на кој начин.
Според Правописот, пред сите спротивни сврзници во
сложените реченици се пишува запирка.
Поука за овој час: Вотката е бела, но го зацрвенува носот
и ја оцрнува репутацијата. Антон Чехов

59. РАЗДЕЛНИ (ДИСЈУНКТИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Постојат два типа разделни реченици 1. Реченици во кои
се употребува сврзникот или само еднаш меѓу дел-
речениците. 2. реченици во кои сврзниците се повторуваат.
1. Кај овие реченици а. Во двете дел-реченици дејствата
не се исклучуваат: Се радувам кога победуваме, или
играме нерешено. б. Во двете дел-реченици дејствата се
исклучуваат: Остани овде, или оди си. в. Дејството во
втората дел-реченица може да се јави како последица на
дејството во првата реченица: Бидете внимателни, или ве
запишувам. г. Дејството во втората дел-реченица е
поверојатно од она во првата реченица: Не слушаше, или
се правеше дека не слуша. д. Или се користи во
алтернативни прашања: Ќе речат: си бил или не си бил?

60. Според Правописот овие разделни реченици не се
одделуваат со запирка?!
2. Реченици со повторени сврзници: а. Со сврзниците: или
- или; било - било; ј - ј Нека дојде или татко ти или
а а.
мајка ти. б. За означување на најизменично вршење на
дејствата: де - де; ту - ту; час - час. Час е мирен, час не
знае што прави. в. Посебна група чинат и - и; ем - ем. Ем
е шуто, ем боде. г. Сврзници со одречно значење: ни - ни;
ниту - ниту. Ни јаде, ни на куче дава.
Во Правописот ваквите реченици не се одделуваат со
запирка, но кога се истакнува втората реченица, или кога
се долги речениците, или кога има повеќе од две дел-
реченици, се пишува запирка.
Цитат за овој час: Несреќата е заразна болест. Несреќните и бедните
треба да се одбегнуваат едни со други, за да не се заразат уште повеќе.
Фјодор М. Достоевски

61. ИСКЛУЧНИ (ЕКСКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Кај овие реченици врските меѓу дел-речениците се
полабави; дејството на едната се надоврзува на дејството
од другата реченица. Сврзувачки средства: само, само
што, единствено, единствено што,освен што...Сите
дојдоа, само Лилјана не дојде. Кај дел-речениците се
пишува запирка.
ЗАКЛУЧНИ (КОНКЛУЗИВНИ) НЕЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Со овие реченици се искажува некаков заклучок. Како
сврзници се јавуваат следните модални зборови: значи,
верој атно, секако, сигурно. Се радува, сигурно добил
пријатни вести. Дел-речениците се одделуваат со запирка.
Цитат за овој час: Бензинот ваш - идеите наши. Иљф и Петров

62. ВРЕМЕНСКИ (ТЕМПОРАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Во временските зависносложени реченици дејствата на
дел-речениците се рзгледуваат од аспект на времето кога
се извршуваат. Во реченицата Излеговме надвор, кога
заврши часот; главна дел-реченица е Излеговме надвор, а
кога заврши часот е прилошка определба за време. Во
овие реченици, едно од дејствата може да му претходи на
другото, или двете да се одвиваат истовремено.
Најчест сврзник кај овие реченици е кога. Со него се
поврзуваат дејства кои следуваат едно по друго, дејства
кои се одвиваа истовремено или дејства кои се
повторуваат: Кога стана, ги протри очите. Кога читаше, ги
бришеше насолзените очи. Кога зборуваше, секогаш
беше во право.
Други временски сврзници се: штом, само што, штотуку,
тукушто,откако, откога, пред да, дури, додека и тн.

63. Со сврзниците штом, само што, штотуку, тукушто се
поврзуваат дејства кои траат многу кратко и/или се
повторуваат. Само што почна натпреварот, домашните
постигнаа гол. Штом ќе влезеше професорот, царуваше
тишината.
Кога дејството во главната реченица следува по она во
споредната, се користат сврзниците откако, откога:
Откако се одмори, седна да учи. Ако дејството во главната
реченица, се случува пред она во зависната (споредната)
реченица, се користи пред да. Пред да дојде дома,
помина кај баба му.
Дури и додека сврзуваат истовремени дејства, а со да и
за ограничување на дејството. Додека јаде, тој не
разговара: Дур(и) да дојде дедото//изгорело
селото,//дур(и) да дојде бабата изгорела тавата!
дур(и)
Според Правописот, ако споредната реченица е пред
главната - се одделува со запирка.

64. ПРИЧИНСКИ (КАУЗАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Зависнопричинските реченици поврзуваат дејства од кои
едното (во зависната реченица) се јавува како причина за
другото дејство. Всушност, зависната реченица се јавува
како проширена прилошка определба за причина на
главната реченица.
Во реченицава: Го истераа од часот поради невнимание;
подвлеченото се јавува како прилошка определба за
причина. Кога ќе ја прошириме, добиваме зависна дел-
реченица во состав на зависнопричинска реченица. Го
истераа од час бидејќи не внимаваше.
Овие реченици се поврзуваат со следниве сврзници:
бидеј затоа што, зашто, поради тоа што, заради тоа
ќи,
што; како и дека и оти (пообични во разговорниот јазик).

65. Се радуваше на пролетта зашто ги сакаше прошетките.
Поради тоа што не ја најде лектирата, реши да прочита
друга книга.
Треба да се прави разлика меѓу прашалниот прилог зошто
и сврзникот зашто: Си отиде зошто/зашто не можеше да
зошто/зашто
чека повеќе.
Неправилна е употребата на пошто како сврзник: Не се
врати назад пошто/бидејќи му беше незгодно.
пошто/бидејќи
Според Правописот, кога зависната реченица е пред
главната, се одделува со запирка. Кога зависната е зад
главната, се користи запирка ако врската меѓу нив е
полабава.
Цитат за овој час: Да ги оставиме убавите жени
на луѓето без фантазија. Марсел Пруст

66. ПОСЛЕДИЧНИ (КОНСЕКУТИВНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ
РЕЧЕНИЦИ
Кај последичните зависносложени реченици се искажува
дејство кое е последица од дејството во главната
реченица. Толку беше уморен што одвај стоеше на нозе.
Во првата (главната) дел-реченица Толку беше уморен се
дава причината, а во втората (зависната) што одвај
стоеше на нозе, се дава последицата од првата реченица.
Постојат два типа последични реченици: 1. Во главната
дел-реченица се јавува показниот прилог толку или друг
показен збор (така, толкав, таков, дотолку...), а во
зависната дел реченица се јавува што: Така силно викаше
што ги разбуди соседите. Толкави му беа силите што не
можеше да му се спротивстави. 2. Во главната нема
показни заменки, во зависната се јавува така што:

67. Книгата беше интересна, така што ја препрочитав
повторно.
Кај последичните реченици не е правилно да се
употребува толку заедно со така што: Толку многу
учеше, така што сите оценки му беа одлични. Правилно:
Толку многу учеше што сите оценки му беа одлични; или
Многу учеше, така што сите оценки му беа одлични.
Неправилна е употребата на така да наместо така што.
Според Правописот на македонскиот литературен ј азик
запирка се пишува пред зависните реченици со сврзникот
така што, додека кај речениците од првиот тип, запирка
може да се пишува или не.
Цитат за овој час: Пред сите други слободи, дајте ми ја слободата да
знам, да говорам и да спорам слободно според мојата совест.
Џон Милтон

68. ЦЕЛНИ (ФИНАЛНИ) ЗАВИСНОСЛОЖЕНИ РЕЧЕНИЦИ
Кај целните (намерните) реченици зависната реченица се
сврзува со главната со помош на сврзниците да и за да.
Во реченицата Тој дојде за да побара помош; главна
реченица е Тој дојде, додека за да побара помош е
зависна дел-реченица и со неа се искажува целта
(намерата) во главната дел-реченица. Кај овие реченици
во зависната реченица редовно се употребува
да-конструкцијата.
Меѓу да и личноглаголската форма може да стои само
негацијата, кратките форми на личните заменки, како и
кратките форми на повратната заменка (се, си): За да не
пречам на другите, се повлеков предвреме.
Меѓу за и да може да се вметнат и други зборови: За
првпат кога ќе дојде да му оставиме подобар впечаток.

69. Не е правилна употребата на да-конструкцијата за
искажување на можен начин: Учев многу за да би
положил. Правилно е: Учев многу за да положам.
Неправилно е да се рече: Дојдов како би ги помирил
скараните. Треба: Дојдов за да ги помирам скараните.
По своето значење целните реченици стојат во блиска
врска со зависните причински реченици: Ги држеше строго
за да научат повеќе. (целна реченица); Ги држеше строго
затоа што сакаше да научат повеќе (причинска реченица).
Некои од целните реченици можат лесно да се претворат
во условни. Внимавај на час за да научиш (целна
реченица); Внимавај на час ако сакаш да научиш (условна
реченица).
Глаголот во главната реченица може да се употреби во
било кое глаголско време или начин, додека во зависната
е секогаш во сегашно време.