Menu Socratisch Café Nederland

Menu
Socratisch Café
Nederland

Menu Socratisch Café Nederland

1 van 48

Socratisch Café Menu

Alle gesprekswijzers in dit menu zijn terug te vinden
op www.socratischcafenederland.nl en zijn gebaseerd op ‘Vrije Ruimte; Filosoferen in organisaties’
van Jos Kessels, Erik Boers en Pieter Mostert (uitgegeven door Boom in 2002). Deze gesprekswijzers zijn ontwikkeld en aan het Socratisch Café Nederland ter beschikking gesteld door Het Nieuwe
Trivium. Ze vormen de basis van het in de cafés
aangeboden gespreksmenu.
Op de foto’s staat het fresco ‘De School van
Athene’. Dit fresco is gemaakt door Rafael en hangt
in het Vaticaan.


2 van 48

5.1
5.2

SOCRATISCH CAFÉ MENU ................................ 2
1

INTRODUCTIEGESPREKKEN.................... 4
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5

2

4

DENKFIGUREN ........................................... 10
DEBAT ....................................................... 11
KAPITTELEN .............................................. 13
SOCRATISCH GESPREK .............................. 15
SOCRATISCHE DIALOOG ............................ 18
TOVEREN ................................................... 19
DILEMMAGESPREK .................................... 20
VRAAG ACHTER DE VRAAG ....................... 22
ILLUSIE ONDERZOEK ................................. 24
MAAR IS DAT WEL ZO? .............................. 25
OMKERINGEN ............................................ 26
WARE VRIENDSCHAP ................................. 28
VIJF MAAL DE VRAAG................................ 30

VOORBEREIDE GESPREKKEN ............... 32


REDACTIONEEL COMMENTAAR .................36
DE BRIEFKAART.........................................37
ATLAS VAN WAARDEN ..............................38
HET POËTISCH ARGUMENT ........................42

IN HET SOCRATISCHE CAFÉ ..................44
7.1 GESPREKSREGELS ......................................44
7.2 EEN GOEDE UITGANGSVRAAG ...................45
7.3 EEN GOED VOORBEELD..............................45
7.4 GESPREKSTHEMA’S ...................................45
7.4.1
Klassieke gespreksthema’s .................45
7.4.2
Maatschappelijke thema’s..................46
7.4.3
Thema’s in organisaties .....................47

SCHIJN OF WERKELIJKHEID ................. 24
4.1
4.2
4.3
4.4
4.5

5

7

SOCRATES AAN HET WERK .................... 15
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5

ZEGGEN EN SCHRIJVEN ..........................36
6.1
6.2
6.3
6.4

TEGENSPRAAK ........................................... 10
2.1
2.2
2.3

3

6

KENNISMAKINGSGESPREK .......................... 4
WAAR OF ONWAAR ..................................... 5
BEELDEN EN METAFOREN ........................... 6
LASTIGE VRAGEN ........................................ 7
SERMOEN..................................................... 8

DEFINITIEGESPREK ....................................32
DE ACHTERKANT VAN HET GELIJK ............33

3 van 48

1

Introductiegesprekken

1.1

Kennismakingsgesprek

13. In welk opzicht zou je verdraagzamer willen
worden?
14. Wie zijn je helden?
15. Wat beschouw je als hindernissen in de liefde?
16. Geloof je ergens in?
17. Wat voor humor prefereer je?
18. Vind je tafelmanieren van belang?
19. Zijn er illusies die je koestert?
20. Welke dingen geven je troost?
21. In welk opzicht zou je moediger willen zijn?
22. Wat is het beste en het slechtste moment dat je
met je ouders hebt beleefd?
23. Wat is de waarde van werk voor je?
24. Heb je liever een interessant of een gelukkig leven?
25. Welke droom heb je ooit gehad en nooit verwezenlijkt?

Twee mensen leren elkaar beter kennen door om beurten een van de vragen uit het volgende menu te beantwoorden.
1. Wat doe jij met je leven?
2. Welke mensen vind jij het spannendst?
3. Naar wat voor dingen ben je het meest nieuwsgierig?
4. Op welke manier heeft je afkomst je beperkt
of gestimuleerd voor je gevoel?
5. Waar heb je je in het verleden tegen afgezet?
6. Met wie zou je verzoend willen raken?
7. In welke mate heb je behoefte aan erkenning
van anderen?
8. Voor welke gedachten, mensen of opgaven
loop je weg? Met succes?
9. Hoe zijn je angsten veranderd in de loop der
jaren?
10. Waarom heb je de vrienden die je hebt en niet
andere?
11. Wat zijn de moeilijkste gesprekken die je hebt
gevoerd in je leven?
12. Wat ben je te weten gekomen over verschillende vormen van liefde?

Tijd: twee tot drie uur
Aantal deelnemers: twee
Literatuur:
Theodore Zeldin, How conversation can change our lives,
The Harvill Press, London 2000.
Stephen Miller, Conversation. A history of a declining
art. Yale University Press, New Haven 2006.
Bron gesprekswijzer: Het Nieuwe Trivium
4 van 48

1.2

Waar of onwaar

13. Elk onderwerp dat geen scherts verdraagt is
verdacht.
14. Het verstand is altijd slachtoffer van het hart.
15. De gezondheid van de geest is net zo kwetsbaar als die van het lichaam.
16. Alleen wie in staat is tot boosaardigheid verdient lof voor zijn goedheid.
17. Ondeugden zijn een bestanddeel van deugd
zoals vergiften van medicijn.
18. Er zijn onwaarheden die zo dicht bij de waarheid komen dat het dom zou zijn er niet in te
geloven.
19. Niemand weet wat hij wil.
20. Je geeft goede adviezen als je niet in staat bent
tot het slechte voorbeeld.
21. Cultuur is wat er overblijft als je niets te doen
hebt.
22. Je kent iemands karakter aan zijn vrienden.
23. Wie zich afzijdig houdt van de publieke zaak
moet niet klagen over slecht bestuur.
24. Je moet wel gek zijn om in je eentje wijs te willen zijn.

Kies een van de onderstaande stellingen. Zoek argumenten die voor de stelling pleiten. Zoek ook argumenten die tegen de stelling pleiten. Kijk vervolgens of je
tot een gezamenlijke afweging kunt komen: is de stelling waar of onwaar? Of, moet zij worden geherformuleerd?
1. Liegen is zo belangrijk dat je het niet moet
misbruiken.
2. Echte moraal spot met de moraal.
3. Als je werkelijk overtuigd bent van iets kun je
niet tolerant zijn tegenover andere opvattingen.
Geluk hangt van onszelf af.
4. Ieder individu kan vrijelijk zijn eigen waarden
creëren.
5. De wortel van alle kwaad is onwetendheid.
6. Eva snoepte verstandig.
7. Als de norm er is komt de moraal vanzelf.
8. Liefdadigheid is een ontkenning van rechtvaardigheid.
9. Vrijheid is een kwestie van ontwikkeling.
10. Je mag blij zijn dat je somber kan worden.
11. Wie met beide benen op de grond staat komt
niet vooruit.
12. Onderwijs is een manier om vooroordelen op
een hoger niveau te verwerven.

Tijd: anderhalf tot drie uur
Aantal deelnemers: vier tot zeven
Literatuur: La Rochefoucauld, Maximen. Sun, Nijmegen, 1996. Bron gesprekswijzer: Het Nieuwe Trivium
5 van 48

1.3

Beelden en metaforen

4. Wat zijn de cruciale details in het verhaal? Kun
je die uitvergroten?
5. Hoe ziet de situatie eruit als je haar sterk simplificeert, de personen tot personages maakt en
het verhaal tot een tragedie of een komedie?
6. Hoe kijk je tegen de kwestie aan als je maffiabaas bent? Als je zeshonderd miljard euro tot
je beschikking hebt? Als je moeder het voor
het zeggen heeft?
7. Kun je het verhaal weergeven als een sprookje
(er was eens, …, zij leefden nog lang en gelukkig)?
8. Kun je het verhaal weergeven in het traditionele verlossingsstramien van het christelijke
beeld:

Dit gesprek is bedoeld om andere manieren van kijken
op te roepen, door zoveel mogelijk beelden en metaforen aan een onderwerp te verbinden. Beelden en metaforen spelen een belangrijke rol in gesprekken, omdat
ze de kleur, de lading en het perspectief van een kwestie duidelijk kunnen maken. Dit gesprek kun je ook
voeren zonder het gespreksthema te koppelen aan een
casus. Je kunt bijvoorbeeld de krant als uitgangspunt
nemen, het nieuws van de dag of een ander algemeen
thema.
De kunst is het onderwerp van gesprek achtereenvolgens te vergelijken met zoveel mogelijk uiteenlopende
zaken. Kies een thema, een gespreksonderwerp. Baken
het enigszins af door enkele contouren ervan te schetsen. Verbind er ook een of meer beweringen of vragen
aan. Wees in dit stadium niet te precies, het is beter
‘duizend bloemen’ te laten bloeien.

* de situatie waarin wij leven is een dal van tranen (in welke zin is dit het dal van tranen?)
* dat komt door onze eigen schuld (wat is de
zonde?)
* wij moeten dus tot inkeer komen en boete
doen (wat is de boete, de penitentie, het
offer dat we moeten brengen?)
* dan zullen wij het eeuwige heil verwerven
(wat houdt dat in?)

Ga achtereenvolgens na:
1. Als je het onderwerp vergelijkt met muziek,
wat is dat dan voor muziek?
2. Als je de kwestie zou weergeven als een weerbericht, hoe zou dat luiden?
3. Stel dat alle betrokkenen dieren of planten waren, hoe zou de situatie er dan uit zien? En wat
zou er gebeuren?

6 van 48

1.4

Ga vervolgens na wat de beelden zeggen over het thema. Welk
beeld is het meest waarheidsgetrouw? Welk beeld geeft het beste
inzicht?

Lastige vragen

Kies een van de onderstaande vragen. Kies een van de
in dit menu beschreven gespreksvormen. Of kies geen
gespreksvorm en begin gewoon.

Ga ook na wat de beelden zeggen over de sprekers zelf (ambities,
kwaliteiten, visie).
Welke antwoorden of beweringen levert de analyse op? Geef een
afsluitende samenvatting.

1.
2.
3.
4.
5.
6.


7.
8.
9.
10.
11.

Literatuur:
G. Morgan, Images of organization, Sage publications
1986.
G. Lakoff, M. Johnson, Metaphors we live by. University of Chicago Press, 1996.

12.
13.


14.
15.
16.
17.

7 van 48

Verandert iets door er naar te kijken?
Is er altijd perspectief?
Wat is het belang van een naam?
Zijn er rechtvaardige ongelijkheden?
Kun je liegen tegen jezelf?
Ben je verantwoordelijk voor iets waarvan je je
niet bewust bent?
Kan muziek iets communiceren?
Hoe neem je een beslissing?
Zijn verlangens te scholen?
Wat is: een mens met beschaving?
Heb je wel eens lering getrokken uit de geschiedenis?
Is vrijheid te verenigen met burgerschap?
Verdraagt deskundigheid zich met democratie?
14. Kun je iemand opvoeden tot zelfstandigheid?
Heeft iedereen iemand nodig die hij als meester beschouwt?
Is kwaliteit te herkennen in iets nieuws?
Kan liefde zondig zijn?
Als je verandert, word je dan iemand anders?

1.5

18. Wat is de waarde van conventies?
19. Kan iets tegelijk waar en onwaar zijn?
20. Kun je een ander beter begrijpen dan hij zichzelf begrijpt?
21. Wanneer mag je je met een ander bemoeien?
22. Hoe kom je op een idee?
23. Zijn er dingen die niet bestaan?
24. Wat is de waarde van onvolmaaktheid?

‘Sermoen’ is nog steeds een gangbaar woord in het
Vlaams. Het is afgeleid van het Latijnse ‘sermo’, dat
‘gesprek’ betekent, ‘manier van spreken’ of ook ‘preek’,
en dat op zijn beurt is gevormd uit het werkwoord ‘serere’ dat aaneenrijgen betekent. Het sermoen is een
voorbeeld van hardop denken, ter plekke. De boodschap van het sermoen is: ‘Kijk, luisteraar, zo doe ik dat
– zo denk ik na over deze zaak.’ Een sermoen is dus
geen samenvatting van wat vooraf, achter een lessenaar,
zorgvuldig is uitgedacht en in elkaar geknutseld, maar
een geordende vorm van ter plekke nadenken.
Het beurtelings houden van een sermoen is een interessante, te weinig beoefende vorm om van gedachten te
wisselen over een thema. Plato’s Symposium is een beroemd voorbeeld van zo’n gedachtewisseling.

Tijd: anderhalf tot drie uur.
Aantal deelnemers: vier tot acht
Literatuur:
Max Frisch, Lastige vragen. Meulenhoff Amsterdam
1992.
Jacqueline Russ, Nouvel abrégé de philosophie, Armand Colin, Paris, 2005.







Sermoen

8 van 48

Kies een breed thema, dat het hele gezelschap aanspreekt. (In het Symposium is het thema ‘liefde’).
Neem enkele minuten om met elkaar na te denken
wat het thema inhoudt, welke mogelijke aandachtspunten er zijn. Vervolgens staat de eerste spreker
op en vangt aan (wie spreekt staat).
Besteed aandacht aan je legitimering: waarom
spreek ik vandaag over deze kwestie?










1. Inleiding: Hier gaat het erom contact te maken met
het publiek, interesse te wekken, het gevoel aan te
spreken. Begin met een scherpe vraag, een geestige
anekdote, een vleiende opmerking richting publiek.
Maak het publiek nieuwsgierig.
2. Uiteenzetting: Vervolgens geef je een kort overzicht van relevante feiten, gebeurtenissen, omstandigheden of cijfers, die de basis vormen voor je
centrale stelling.
Stelling: Hier formuleer je je standpunt of oordeel,
je neemt stelling door te benoemen waar het volgens jou om draait in de kwestie.
3. Argumentatie: Daarna is het van belang de stelling
te onderbouwen, de redenering achter je standpunt
te verduidelijken, de redenen om de feiten op deze
manier te interpreteren. Dit is ook de plek om
vooruit te lopen op mogelijke kritiekpunten en
deze te weerleggen.
4. Afsluiting: Tot slot is het zinvol een samenvatting
en een conclusie te geven, en nog eens opnieuw het
gevoel aan te spreken of een appèl te doen op het
publiek.
Tijd: twee tot drie uur.
Aantal deelnemers: vier tot zeven.
Literatuur: Plato, Symposium. J.P. Guépin, De Beschaving, Bert Bakker Amsterdam 1985.

Laat aan de hand van enkele eigen ervaringen zien
dat dit een relevant thema is.
Meestal is het thema te groot om als geheel te bespreken. Kies daarom een deel ervan, een ‘cruciaal
detail’. Zeg wat over dit deel gewoonlijk wordt gezegd: ‘je hoort vaak …’; ‘mensen zeggen dikwijls…’; licht dit kort toe.
Ga dit gewone gezegde ‘afstoffen’; haal de sleetsheid ervan af, krab de oude vernislagen af, door
vragen te stellen bij het ‘gemene gezegde’: Is het
wel zo? Kun je ook anders denken?
Onder de oude vernis wordt een fris inzicht zichtbaar. Dat inzicht lag er al, maar toch is het nieuw.
Noem enkele voorbeelden uit het dagelijks leven
waarop dit inzicht kan worden toegepast, zodat
duidelijk wordt wat het inhoudt en hoe je het kunt
hanteren.
Herhaal aan het eind hoe je gedachtegang is geweest en sluit af met een ‘regel’: kijk, zó dienen wij
dus om te gaan met / te kijken naar ….

Je kunt eventueel gebruik maken van de klassieke opbouw van een betoog. Die vormt nog steeds een bruikbaar hulpmiddel voor het houden van een korte
speech:

9 van 48

2

Tegenspraak

2.1

Denkfiguren

Veel gespreksvormen zijn gebaseerd op het vergelijken
van verschillende denkfiguren, bv. gesprekken over familieopstellingen, teamrollen, persoonlijkheidstypen
etc. Zij roepen een zekere vervreemding op, een doorbreking van je gewone perspectief, waardoor je buiten
je vaste denkkaders treedt. Dat leidt tot verruiming,
verheldering en verdieping.







Begin het gesprek met een inventarisatie van thema’s, kwesties of ervaringen. Selecteer er een voor verder onderzoek.
Zorg ervoor dat het thema gekoppeld is aan een concreet
voorbeeld.
De casusgever licht het voorbeeld toe en formuleert een onderzoeksvraag.
Deelnemers stellen verhelderingsvragen om een goed beeld te
krijgen van de casus, de kwestie en het ‘hittepunt’.
Ga vervolgens na welke personages of perspectieven in de situatie een rol spelen, eventueel ook wat voor rol (globaal).
Iedere gespreksdeelnemer krijgt een rol toebedeeld. Er zijn
allerlei rollen denkbaar, zoals op afstand betrokken personages (denk aan de optimistische buurman, de zwartkijkende oom, de creatieve vriend, de emotionele klant etc.),
maar ook objecten in de ruimte (de klok aan de muur) of








abstracties die stem kunnen krijgen (het gesprek, het milieu,
de wet etc.). De casusgever kan ongetwijfeld aangeven welke
daarvan interessant zijn.
Neem een time out. Wat is vanuit de jou toebedeelde rol de
denkfiguur: wat zou je willen zeggen? Waar draait het om
volgens jou? Wat zijn je centrale woorden of beelden?
Laat het verhaal van de casus vanuit de verschillende rollen
belichten.
Geef de casusgever gelegenheid te reageren. Wat treft? Wat is
raak?
Laat ook de anderen reageren: hoe is het om in die rol te
zitten? Wat zegt dat over de kwestie?
Ga na wat dit alles betekent voor de centrale vraag. Wat is
het antwoord? Welke conclusies kun je hier uit trekken?
Welke inzichten of nieuwe vragen levert het gesprek op?

Literatuur:
Jeroen Hendriksen, Werkboek Intervisie.Uitgeverij H. Nelissen, Soest, 2002.
Edward de Bono, Zes denkende hoofddeksels. Veen,
Utrecht, 1996.
10 van 48

2.2

Debat



Het debat is misschien wel de bekendste gespreksvorm
in het publieke domein. Veel mensen geloven dat de
waarheid geboren wordt uit een botsing van meningen.
Maar dat is alleen onder heel specifieke voorwaarden
het geval. Hieronder geven we een aantal richtlijnen
voor een vruchtbaar debat. Zij vormen een goede basis
om te oefenen in de kunst van het debat.

Wie stelt moet bewijzen: vraag door naar argumenten
 Herhaal rustig uw standpunt, als u verkeerd
wordt samengevat
8. Zoek gemeenschappelijke uitgangspunten, argumenten en belangen
9. Luister actief, vat steeds samen en stel veel vragen.
10. Spreek iedereen aan en respecteer de emoties

Richtlijnen voor een vruchtbaar debat
1. Onderscheid overtuigen (vanuit ‘ik’; convincere) en
verleiden (vanuit ‘ander’; persuadere)
2. Geef een korte definitie van de belangrijkste begrippen
3. Structureer argumenten (bijvoorbeeld probleem,
ernst, oorzaak, plan, uitvoerbaarheid, doeltreffendheid)
4. Versterk argumenten met voorbeelden, metaforen,
logica, feiten, cijfers en autoriteiten
5. Bereid je voor op kritische reacties
6. Maak een keuze bij het weerleggen van tegenargumenten
7. Pas op voor debattrucs en drogredenen
 Negeer persoonlijke aanvallen of geef lik-opstuk

Typische gebruiken
 De spreker richt zich tot de jury of het publiek
 Wie spreekt staat
 Spreektijd om = zin afmaken
 Per groep komen verschillende sprekers aan het
woord
 Meestal wordt voor en na het vrije debat een timeout (5 á 10 minuten) ingelast om de eigen argumentaties nader te bezien
 In de laatste ronde worden geen nieuwe argumenten ingebracht
 Na afloop van het debat neemt de jury enkele minuten om haar oordeel te vormen over de winnaar
van het debat, spreekt vervolgens haar oordeel uit
en motiveert het.


11 van 48

Voorbereiding van het debat
 Lees onderstaande instructies over het verloop van
het debat
 De initiatiefnemer maakt de stelling bekend en licht
haar toe
 De groep wordt (eventueel willekeurig) ingedeeld
in voorstanders, tegenstanders en jury en/of publiek.
 Voor- en tegenstanders krijgen eerst de tijd om het
debat voor te bereiden
 Elke groep wijst woordvoerders aan die om beurten het debat namens de groep zullen voeren
 Na afloop krijgt de jury even bedenktijd. Intussen
vertellen de debaters hoe het debat wat hen betreft
is verlopen.
Het debat
Debatvaardigheden zorgen voor heldere discussies en
leiden tot betere besluiten. Het debat vindt plaats in
vier ronden. In de eerste twee ronden en in de laatste
ronde heeft elke spreker twee minuten. De derde ronde
is vrij. De indeling van de ronden is:
1. Voor opzet 2’ / Tegen 2’
2. Voor verweer 2’ / Tegen 2’
3. Vrij debat 4’

4. Tegen conclusie 2’ / Voor 2’ + time out + interrupties
De tijd
Per ronde houdt iemand de tijd in de gaten (spreektijd
per deelnemer). Halverwege de spreektijd en vijf seconden voor het einde geeft hij/zij een teken aan de spreker.
Het publiek
Het publiek mag tijdens het debat zijn voor- of afkeur
kenbaar maken (applaus/boe-geroep).
De jury
De jury wijst de winnende partij aan op basis van de
volgende criteria:
a) Weerlegging van de argumenten van de tegenpartij
b) Welsprekendheid, humor, non-verbale presentatie
Aantal deelnemers: vier tot twaalf
Benodigde tijd: anderhalf tot drie uur.
Literatuur:
Peter van der Geer, De kunst van het debat, SDU Den
Haag 2005. Peter van der Geer en Richard Engelfriet,
Hoe vang ik een rat? Uitgeverij Pepijn 2004.
12 van 48

2.3

Kapittelen

Over het algemeen vinden mensen een gesprek geslaagd, als ze het gevoel hebben dat er in het gesprek is
nagedacht. Denken en spreken vormen een twee-eenheid. De praktijk is echter dat in de meeste gesprekken
de deelnemers zeggen wat ze zelf al eerder hebben gedacht, lang voordat het gesprek begon. Het gesprek
komt dan niet verder dan een uitwisseling van wat ieder
al eerder heeft gedacht. Het ter plekke denken komt
niet tot stand. Daarvoor is het nodig om het gesprek te
‘onthaasten’, zozeer dat er stiltes ontstaan en niemand
zich meer gedwongen voelt om die stiltes op te vullen
met woorden.
Een effectieve manier om dat te bereiken is het ‘kapittelen’ Het woord 'kapittelen' betekent niet alleen 'vermanen' (letterlijk: herinneren aan een 'capitulum' of
hoofdstukje uit de regels van Benedictus), maar ook
'overleg voeren over een gewichtig onderwerp'.
Volgens de regels van Benedictus roept de abt de monniken bijeen in de kapittelzaal, waar het onderwerp van
bespreking wordt uiteengezet. Daarna krijgt ieder de
gelegenheid zijn visie te geven. Daarbij gaat het niet om
het samen oplossen van een probleem, maar om in de
vorm van een gesprek uit te zoeken wat de algemene
leefregel is aan de hand waarvan de kwestie dient te
worden benaderd.

De hoofdregel van het kapittelen luidt aldus: zolang als
iemand aan het woord is geweest, zolang zwijgen allen
die aan het gesprek deelnemen. Pas daarna spreekt de
volgende. De gespreksleider bereidt het gesprek voor
(stap 1 en 2), leidt het gesprek in, legt de hoofdregel uit
en ziet toe op de naleving van de hoofdregel. Stappen 3
en verder geven daarvoor enkele aanwijzingen.
Stappen
1. Zorg ervoor dat de deelnemers ontspannen en
comfortabel kunnen zitten en elkaar goed kunnen zien. Een kring met stoelen is aan te bevelen. Zet de tafels aan de kant.
2. Zorg er ook voor dat de groep niet te groot is
(max. 10 personen). Bepaal met elkaar hoeveel
tijd je wilt nemen voor het kapittelen. 20 – 30
minuten is een gebruikelijke duur.
3. Kies een thema voor het gesprek. Dat kan in
de vorm van een vraag (bijv. “wanneer kies ik
voor onzekerheid?”), een stelling (“zekerheid is
een illusie”), een levensregel (“een dag niet gelachen = een dag niet geleefd”), een gedachte
(“ …”), enz.
4. De gespreksleider begint het gesprek in stilte.
Als één van de deelnemers wil spreken, dan
spreekt hij. Daarna is het stil. Na enige tijd zal
de volgende spreken enzovoort.
13 van 48

5. Het gesprek is niet gericht op het beantwoorden van de vraag of het bewijzen van de stelling. Het gaat om een onderzoek, om in stilte
op gedachten te komen.
6. Het gesprek is niet gericht op het beantwoorden van de vraag of het bewijzen van de stelling. Het gaat om een onderzoek, om in stilte
op gedachten te komen.
7. Rond het gesprek af door eenieder te vragen
om voor zichzelf in een paar woorden op te
schrijven wat de kern is van het gesprek, bijvoorbeeld door te vragen: wat is jouw leefregel
die je naar aanleiding van het gesprek over dit
thema in je handpalm wilt schrijven?
Over de stilte
1. Let erop dat door de stilte deelnemers de neiging hebben om hun bijdrage heel kort te formuleren, bijna cryptisch, alsof het de uitspraak
van een orakel is. Dat is wel spannend, maar
toch niet helemaal bevredigend. Nodig dan de
deelnemers uit om iets meer woorden te gebruiken, hun gedachten in te leiden en af te
ronden. Dat vergroot de verstaanbaarheid.
2. Soms willen deelnemers een ander iets vragen,
om een verduidelijking, een antwoord, een reactie. Dat mag, maar ‘die ander’ hoeft daar niet

op te reageren. Je kunt een ander niet tot spreken dwingen.
Tijd: een half uur tot drie uur.
Aantal deelnemers: drie tot tien
Literatuur:
De regel van Sint-Benedictus, vertaald en toegelicht door
Vincent Hunink, Athenaeum - Polak & Van Gennep,
Amsterdam 2003.
Wil Derkse, Een levensregel voor beginners. Benedictijnse spiritualiteit voor het dagelijks leven. Lannoo, Tielt, 2000.
Otto Duintjer, Onuitputtelijk is de waarheid. Damon,
Budel, 2002.

14 van 48

3

Socrates aan het werk

3.1

Socratisch Gesprek

Socratisch gesprek is een poging door systematisch
overleg een gemeenschappelijk antwoord op een fundamentele vraag te vinden. Het gaat daarbij niet om louter
theoretische vragen, maar om vragen die voortkomen
uit concrete, voor iedere deelnemer toegankelijke ervaringen. Het gesprek bestaat in feite uit een systematische reflectie op ervaring. Het gesprek ontleent zijn
naam aan Socrates, de leermeester van Plato. Hij probeerde iemand tot inzicht te voeren door vragen te stellen, voorbeelden te onderzoeken, ervaringen te analyseren. Zijn uitgangspunt was dat je een inzicht niet verwerft door het voorgeschoteld te krijgen, maar alleen
door zelf te denken.
In de vorige eeuw heeft de Duitse filosoof, pedagoog
en politicus Leonard Nelson (1882-1927) de socratische
methode zowel theoretisch als praktisch uitgebouwd.
Centraal in Nelsons aanpak staat het idee van de 'regressieve abstractie'. Dat houdt in dat, uitgaande van
een concreet voorbeeld, 'teruggevraagd' wordt (regressie) naar de vooronderstellingen die aan het voorbeeld
ten grondslag liggen. Door te onderzoeken welke vooronderstellingen we moeten hebben om bepaalde oordelen te kunnen vellen komen we de grondslagen, waarop

die oordelen gebaseerd zijn, op het spoor. Aldus kunnen we algemene inzichten ontwikkelen (abstractie).
Een Socratisch gesprek kan vele uren in beslag nemen,
ook met een kleine groep. Eerst verken je een thema,
dan zoek je er casuïstiek bij, vervolgens selecteer je één
casus die je zo nauwkeurig analyseert dat je zicht begint
te krijgen op allerlei onderliggende vooronderstellingen.
Voor het socratisch café is de hierna beschreven verkorte vorm van een socratisch gesprek, de dialoog, beter geschikt. Niettemin, voor wie er de tijd voor wil nemen is het socratische gesprek de basisvorm, het fundament waarop alle andere filosofische gespreksvormen
zijn gebouwd. We geven hieronder alleen enkele korte
aanwijzingen.
1. Formuleer het te onderzoeken thema in mogelijke
uitgangsvragen. Selecteer er één.
2. Zoek naar voorbeelden uit eigen ervaring waarin de
uitgangsvraag speelt. Elk voorbeeld wordt kort toegelicht.
3. Selecteer een voorbeeld. Wat is het meest interessante? Wat is het meest vruchtbare voorbeeld om
de uitgangsvraag aan te onderzoeken? Dit voorbeeld is de grondslag voor analyse en argumentatie
gedurende het gehele gesprek.
4. Laat de voorbeeldgever het voorbeeld zo gedetailleerd vertellen dat ieder zich kan verplaatsen in
15 van 48

diens positie. Vraag naar de feiten (omstandigheden, handelingen, wie, wat, waar, wanneer, hoe) en
naar de beleving van deze feiten (gedachten, gevoelens).
5. Spits het voorbeeld toe op een cruciaal moment:
een handeling, ervaring of oordeel van de voorbeeldgever. De beschrijving daarvan is de zogenaamde kernbewering.
6. Vraag naar de motieven voor de handeling, de
gronden van de ervaring of de redenen voor de
kernbewering. “Hoe kwam je daarbij? Waarom
vond je dat? Wat maakte dat je …? Is dat wat in de
casus ten grondslag lag aan je gedrag?” Koppel de
antwoorden op deze vragen terug naar de uitgangsvraag. Wat betekenen zij voor deze vraag? Concretiseer en preciseer de begrippen uit de uitgangsvraag aan de hand van de kernbewering en deze
rechtvaardigingen.
7. Toets de rechtvaardigingen via de verplaatsing
door de anderen. Zouden zij in dat voorbeeld, op
dat moment, hetzelfde hebben gedaan, gedacht, gevoeld of niet? En waarom? Is dat een goede reden?
Op grond waarvan geldt die redenering? Elke algemene uitspraak moet geconcretiseerd kunnen worden aan de hand van het gekozen voorbeeld.


8. Formuleer de essentie: Waar draait het hier om
voor jou? Op welke waarden of principes is je opvatting gebaseerd?
9. Ga na in hoeverre er consensus bestaat over rechtvaardigingen en kernbeweringen. “Kan iedereen
met deze uitspraken instemmen? Is dit het antwoord op de uitgangsvraag?”
10. Kijk terug op het gesprek. Wat beviel je? Wat vond
je lastig?
Gespreksregels Socratisch gesprek
De onderstaande gespreksregels zijn grotendeels geformuleerd door een van de grondleggers van het hedendaagse Socratische gesprek, Gustav Heckmann.
1. In het gesprek wordt nagedacht over een fundamentele vraag op basis van wat de deelnemers ervaren hebben, niet van wat ze gelezen of gehoord
hebben (geen beroep op autoriteit of op anderen).
2. Dit nadenken is een 'werkelijk-zichzelf-onderzoeken'. Dat wil zeggen, wanneer een deelnemer
twijfels heeft over het onderwerp dat ter discussie
staat, dan moet hij die uitspreken. Maar heeft hij na
zo'n zelfonderzoek geen twijfels meer, dan moet hij
ook geen twijfel voorwenden (geen hypothetische
gesprekken).
3. De deelnemers moeten moeite doen zich begrijpelijk uit te drukken, maar tegelijk zo beknopt zijn dat
16 van 48

een gesprek mogelijk wordt. Dat wil zeggen, zij
moeten 'het lange betoog' maar voor een andere
keer bewaren (geen monologen).
4. Iedere deelnemer concentreert zich niet alleen op
zijn eigen gedachten, maar spant zich ook in die
van de ander te begrijpen. Om te bereiken dat
nauwkeurig wederzijds begrijpen tot stand komt,
kan de gespreksleider op ieder moment een deelnemer vragen in eigen woorden te herhalen wat een
andere deelnemer naar voren heeft gebracht (controle van communicatie).
5. Gedachten over fundamentele vragen worden vaak
in algemene of abstracte uitspraken uitgedrukt. Of
iemand daarbij iets duidelijks denkt, dat wil zeggen
of zijn uitspraak meer is dan woorden, blijkt pas
wanneer hij in staat is het algemene of abstracte toe
te lichten aan concrete, voor de deelnemers ervaarbare voorbeelden. In het gesprek wordt elke algemene of abstracte uitspraak aan deze test onderworpen (concreetheid).
6. Het onderzoek van een fundamentele vraag is niet
afgesloten zolang ten aanzien van die vraag onder
de gespreksdeelnemers nog elkaar tegensprekende
opvattingen worden aangehangen (streven naar
consensus).


7. Om overzicht te houden over het gesprek moeten
de beschikbare hulpmiddelen ten volle benut worden. Dat zijn vooral het systematisch vastleggen
van uitspraken en het onderscheid tussen zaakgesprek, strategiegesprek, metagesprek (methodische
aanpak).
Tijd: afhankelijk van de voorbereiding vijf tot vijftien
uur.
Aantal deelnemers: zes tot tien.
Literatuur:
Leonard Nelson, De socratische methode, Boom, Amsterdam 1994.
Jos Kessels, Socrates op de markt, Boom Amsterdam
1997.
Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties, Boom Amsterdam 2002.
Jos Kessels, Het poëtisch argument, socratische gesprekken over
het goede leven. Boom Amsterdam 2006.
Jos Delnoij (red.), Het socratisch gesprek, Damon Budel
2003.

17 van 48

3.2

Socratische dialoog

Een socratische dialoog is een korte variant van een socratisch gesprek. Tijdens een dialoog volgen we een
vast patroon. Het gesprek begint met het opvragen en
selecteren van lastige praktijkgevallen. Eén wordt er gekozen en besproken volgens het onderstaande schema.
De werkwijze is zeer geschikt voor intervisie of collegiaal advies. Wel dient men voor ogen te houden, dat het
bij een dialoog niet gaat om het oplossen van problemen, maar om het expliciteren, uitwisselen en aanscherpen van visies.

De vier stappen in een dialoog

Centraal staat een praktijkgeval, waar de verteller zelf
bij is betrokken en dat hij of zij als een probleemsituatie
heeft ervaren.
1 Casus, kwestie, hittepunt
Vertel kort wat je ervaren hebt:
a. Wat er feitelijk gebeurd is (feiten)
b. Wat je zelf gedaan hebt (handeling)
c. Wat de situatie voor jou persoonlijk betekent
(gevoel, beleving)
d. Welke vraag hier onderzocht moet worden
(vraag)

2 Verheldering
De anderen stellen verhelderingsvragen.
3 Verplaatsing
De anderen verplaatsen zich in de schoenen van de
voorbeeldgever:
a. Wat zou de situatie voor jou betekenen? (gevoel, beleving)
b. Wat zou jij doen als je in die situatie was? (handeling)
c. Hoe zou je de gestelde vraag (1d) beantwoorden? (oordeel)
d. Op grond van welke onderliggende redenen
(visie)
4 De essentie
Aan het eind neemt ieder een paar minuten de tijd om
voor zichzelf te formuleren wat de essentie is. Waar
draait het hier om? Wat gaat je het meeste aan het hart?
Wat moeten wij hier ter harte nemen?
Iedereen krijgt de gelegenheid het antwoord op te lezen.

18 van 48

5 De deugdelijke houding
Vervolgens sta je stil bij de houding die nodig is om in
zo'n situatie wijs te handelen. Ieder beantwoord daarbij
de volgende vragen:
a. Wat heb je hierbij onder ogen te zien? (prudentia)
b. Welke moed dien je op te brengen? (fortitudo)
c. Welk verlangen van jezelf heb je hier los te laten/ op te geven?(temperantia)
d. Wat is nodig om alle betrokkenen recht te
doen?(justitia)
Tijd: afhankelijk van de voorbereiding een tot drie uur.
Aantal deelnemers: vijf tot tien.
Literatuur:
Erik Boers, Jos Kessels, Waarom eigenlijk? Over de waarde
van filosofie in organisaties.

3.3

Toveren

In veel situaties ontbreekt de tijd voor een grondig Socratisch onderzoek. Toch zijn er wel mogelijkheden om
zo’n onderzoek in een kort tijdsbestek uit te voeren.
Daarvoor hebben we de volgende, wat lossere aanpak
ontwikkeld. De kunst is hier het middendeel, vragen,
ervaringen en reacties, enigszins los te hanteren zonder
de structuur en de tijd uit het oog te verliezen.
Tijd Spreek af hoeveel tijd er besteed gaat worden aan
de dialoog. Met een kleine groep en getrainde mensen
is het mogelijk in een half uur een dialoog te voeren.
Anders heb je al gauw een uur of langer nodig.
Onderwerp Bepaal het onderwerp van het gesprek.
Geef een aftrap, een inleiding over de inhoud en het
belang van het onderwerp. Schrijf het onderwerp in enkele woorden op een flipover-vel.
Vragen Geef ieder de gelegenheid vragen bij het onderwerp te formuleren, die in het gesprek onderzocht
kunnen of moeten worden.
Ervaringen Laat ieder die wil ervaringen inbrengen uit
de eigen praktijk over het onderwerp. Hoe kom je het
onderwerp tegen in je werk?


19 van 48

Reacties De ingebrachte ervaringen roepen reacties en
reflecties op van de andere deelnemers: vragen, opmerkingen, kanttekeningen, tegenwerpingen. Zorg ervoor
dat de sfeer van een gezamenlijk onderzoek bewaard
blijft (geen discussie of debat).
Essenties Wanneer de belangrijkste vragen en ervaringen besproken zijn en er allerlei meningen uitgewisseld
zijn vraag je ieder nog eens te benoemen wat voor hem
of haar de essentie van het onderwerp is. Wat gaat je
hier aan je hart? Wat moeten we ons ter harte nemen?
Schrijf de essenties op (notulen).
Nakaarten Neem tot slot wat tijd om terug te kijken
op dit gesprek. Hoe liep het? Wat vond je goed gaan?
Wat zou je een volgend keer in het oog moeten houden?
Tijd: een tot twee uur.
Aantal deelnemers: vijf tot tien.
Literatuur:
Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties. Boom Amsterdam 2002.

3.4

Dilemmagesprek

Het gesprek over (morele) dilemma’s is oorspronkelijk
ontwikkeld om integriteit en morele competenties te
versterken, zowel in het management van organisaties
als in het openbaar bestuur. Bewustzijn van ethische
kwesties en de vaardigheid daarmee om te gaan zijn immers geen vanzelfsprekendheden. Als je er niet gericht
aandacht aan besteedt kun je er niet vanuit gaan dat zij
in voldoende mate aanwezig zijn.
Er zijn in principe twee mogelijkheden om de integriteit van een organisatie te versterken:
a. verhelderen en aanscherpen van regels en uitvaardigen van voorschriften en gedragscodes;
b. medewerkers leren zelf met morele kwesties
om te gaan, als onderdeel van hun professionele verantwoordelijkheid.
Het dilemmagesprek richt zich op het laatste punt.
Stappen
1 Een van de deelnemers brengt een vraag in, vervolgens zoekt de groep er een relevante casus bij. Of
andersom, een van de deelnemers brengt een casus
in met een bijbehorende vraag. Een casus is een
praktijksituatie waar je zelf bij betrokken bent, die
je als probleem hebt ervaren en waar niet direct een
voor de hand liggende oplossing te bedenken was.
20 van 48

2

De anderen stellen verhelderingsvragen over de casus en de vraag die onderzocht gaat worden: wat is
het kernprobleem (zie hieronder), wat is de handeling waar het om draait, wie zijn er bij betrokken,
wie is aanspreekbaar, welke informatie hebben we
nodig?

3

Bepaal welke argumenten pro en welke contra de
betreffende handeling pleiten.

4

Maak een afweging: welke argumenten wegen het
zwaarst en waarom?
a. Formuleer in de conclusie van de afweging
het beginsel of de waarde omwille waarvan
iets het zwaarst moet wegen (zie hieronder).
b. Kun je een concrete actie bepalen die recht
doet aan de conclusie en zoveel mogelijk
rekening houdt met de tegenargumenten?

5

Hoe voel je je nu? Ben je bereid met de beslissing
naar buiten te treden? Zou je in voorkomende gevallen opnieuw zo beslissen? Past de beslissing bij
wat je onder integriteit verstaat?


Formulering van het kernprobleem:
1. Moet / mag
2. actor A
3. handeling X uitvoeren
4. ondanks dat ...?
Betrokkenen zijn al degenen die een recht of belang
kunnen claimen. Aanspreekbaar zijn degenen die voor
de beslissing staan c.q. als medeverantwoordelijk moeten worden beschouwd.
Formulering van de conclusie:
1 Actor A
2 moet / mag
3 handeling X uitvoeren
4 ondanks dat ..
5 omwille van ..
Literatuur:
Henk van Luijk, Om redelijk gewin. Oefeningen in bedrijfsethiek. Boom Amsterdam 1993.
Edgar Karssing, Morele competenties in organisaties.
Van Gorcum, Assen, 2000.
21 van 48

3.5

Vraag achter de vraag

Het is een teken van grote wijsheid als je een goede
vraag weet te stellen. Maar meestal is het een hele klus
de juiste vraag te vinden. Ook al kun je allerlei vragen
bedenken, je blijft het gevoel houden dat er een vraag
achter de vraag zit, een diepere, wezenlijkere vraag, een
die meer de kern raakt van wat er onderzocht moet
worden. Dit gesprek is bedoeld om die centrale vraag
op het spoor te komen. Vaak is deze vraag uitgangspunt voor of deel van een socratisch gesprek. Maar ook
als zelfstandig gesprek is het zoeken van de vraag achter de vraag heel verhelderend. Aanleiding om dit gesprek te voeren is dikwijls dat er over een thema onduidelijke of tegenstrijdige opvattingen leven:‘Integriteit is
een van onze kernwaarde, maar eigenlijk leeft dat begrip niet binnen de organisatie’; ‘Sommige dingen moeten centraal geregeld worden, maar er moet ook genoeg
ruimte zijn voor couleur locale’; ‘We willen mensen beoordelen, maar ook steunen in hun ontwikkeling’.
1. Van een thema naar een vraag.
Benoem het thema dat je wilt onderzoeken: integriteit,
couleur locale, beoordeling, of wat het ook maar is.
Formuleer het thema in de vorm van een vraag. Schrijf
je vraag op. Bespreek haar met een ander. Is zij duidelijk? Is zij scherp genoeg? Lees de vragen voor aan elkaar. Zij zijn het ruwe materiaal dat in de volgende

stappen wordt fijn geslepen. Soms zijn eerste vragen al
heel scherp. Maar vaak ook zijn ze niet meer dan het
thema met een vraagteken erachter: ‘Wat is integriteit?’,
‘Wat verstaan we onder couleur locale?’ Dat is niet erg
behulpzaam. Wat iets betekent en wat wij eronder verstaan is precies wat we willen onderzoeken in het navolgende gesprek. Het is dus niet nodig om dat in de
vraag op te nemen.
2. Van een vraag met allerlei toevoegingen naar een vraag met
twee begrippen die op gespannen voet staan met elkaar.
Herformuleer de vraag zo dat zij uit twee componenten
bestaat die een zekere wrijving hebben. ‘Is integriteit
doen wat van je verwacht wordt?’ ‘Hoe kun je er voor
zorgen dat je iemand wel beoordeelt maar ook rekening
houdt met zijn persoonlijke ontwikkeling?’ Je kan het
‘wrijvingsbegrip’ vinden door het dominante thema te
confronteren met een tweede thema dat ook van belang is, maar dat niet naadloos aansluit bij het eerste.
3. Van een vraag met twee begrippen naar een vraag met één begrip en één handelingswerkwoord.
Een fundamentele vraag is niet perse een beschouwende vraag, een vraag waarbij je als toeschouwer naar
de samenleving kijkt en je met de handen op de rug afvraagt welke kant het uit gaat of zou moeten gaan. (‘Als
22 van 48

de norm er is, komt de moraal dan vanzelf?’)Integendeel, voor een socratisch gesprek is een handelingsgerichte vraag van belang. We onderzoeken immers ons
eigen handelen. De vraag moet ons dus op het spoor
zetten van het eigen handelen. Voorbeeld: In hoeverre
mag je persoonlijke relaties een rol laten spelen in contacten met cliënten? Hoe doe je iemand recht bij de beoordeling van zijn persoonlijke functioneren?

Literatuur:
Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties, Boom Amsterdam 2002.
Willem Verhoeven, Henk IJsselsteijn, De kunst van het
vragen stellen. Associatie voor Coaching, Aarle Rixtel 1997.

4. Van een vraag met veel woorden naar een vraag met maximaal zeven woorden.
Uitgangsvragen voor een socratisch gesprek kunnen
niet kort genoeg zijn. Het summum is een vraag met
maar twee woorden: een werkwoord en een zelfstandig
naamwoord (veroudert kennis?, helpt geloof?, loont
moed?). Neem als vuistregel dat een vraag maximaal zeven woorden mag kennen. Zij moeten, wanneer een gemeenschappelijke context gegeven is, de kern raken van
wat je wilt onderzoeken. Voorbeelden: Mag je persoonlijke relaties voeden? Hoe doe je iemand recht bij beoordeling?
Tijd: drie uur
Aantal deelnemers: vier tot tien


23 van 48

4

Schijn of werkelijkheid

4.1

Illusie onderzoek

Mensen vinden wat ze vinden heel gewoon. Daarom
vinden ze het. Filosofie is het onderzoek naar de grond
voor wat we vinden. Het kan immers een illusie zijn.
We vinden het gemakkelijk om zulke illusies bij anderen aan te wijzen. Maar hoe zit het bij onszelf? Heeft
ieder van ons niet zijn eigen illusies die hij koestert?
Nietzsche is de grootmeester van het illusie-onderzoek.
Zijn boek‘Afgodenschemering. Of hoe men met de hamer filosofeert’ (1889) is er een demonstratie van.
Nietzsche doet dit onderzoek alleen.
Stappen
1 Ga bij jezelf na welke opvatting je enerzijds dierbaar is, maar anderzijds een illusie zou kunnen
(blijken) te zijn. Een aanwijzing daarvoor is de herinnering aan een moment waarop je tegen jezelf
zei: ‘Maar is dat wel zo?’ Voorbeelden: ‘Mijn bevlogenheid is bepalend voor de onderwijsvernieuwing
in mijn school’, zegt een schooldirecteur. ‘Je moet
altijd met mensen in gesprek blijven’,zegt iemand
over de ruzie met zijn buren.
2 Wissel de gekozen opvattingen uit en laat ieder een
korte toelichting geven. Kies er één uit voor een
gezamenlijk onderzoek door de groep.

3

Kijk of de formulering van de opvatting moet worden aangescherpt. Maak haar zo scherp dat het
loont om haar te onderzoeken, te demonteren en
zo nodig te bestrijden.
4 Vergroot de opvatting eens uit, tot een universele
leefregel. Hoe luidt hij dan?
5 Wat staat er op het spel? Wat dreigt er door het geloof in deze opvatting verloren te gaan? Wat verdwijnt van de kaart? Wat wordt er opgeofferd?
6 Wat is het perspectief, het blikveld van waaruit
deze opvatting vertrekt? Wat is de vooringenomenheid die in deze perspectiefkeuze zit?
7 Waaraan mag volgens deze opvatting niet worden
getwijfeld? Welke‘leugen’ staat buiten kijf, omdat
hij ‘levensnoodzakelijk’ is?
8 Kijk ook eens naar de volgende vragen. Welke fixatie zit in deze opvatting? Welke verandering of veranderlijkheid in de wereld wordt ontkend? Wat
mag niet worden vernieuwd? Welke oude waarden
moeten behouden blijven?
9 Welk praktisch (levens-)experiment kan worden
ondernomen om aan te tonen dat de opvatting een
illusie is?
10 Wat is je conclusie: voel je je door dit onderzoek
gesterkt in de opvatting? Of zijn delen ervan een illusie gebleken?
24 van 48

4.2
Aantal deelnemers: Wij raden aan het gezamenlijk te
doen, in een kleine groep (niet meer dan ca. 8 deelnemers).
Literatuur:
Friedrich Nietzsche, Afgodenschemering. Of hoe men
met de hamer filosofeert, Arbeiderspers, Amsterdam
1997.
Nietzsche, Waarheid en cultuur, Boom Amsterdam
2003.

Net als het voorgaande gesprek, het illusie-onderzoek,
is ook dit gesprek erop gericht mogelijke illusies op het
spoor te komen. Illusies zijn listige dingen. De filosoof
Levinas denkt dat je daarin onmogelijk je eigen kritische instantie kunt zijn, althans grotendeels niet. Volgens hem is er een kracht van buiten nodig om de
voortrazende rationaliteit, al is het maar voor een moment, tot de orde te roepen. Voor Levinas kan een ander mens als zodanig fungeren. Daar waar wij onze
goedbedoelde, rationeel verantwoorde, opvattingen en
schema´s over anderen uitstorten, kan zich plotseling
het verdriet tonen van zo´n ander die geacht wordt mee
te lopen in onze schema´s. Als deze confrontatie de
vraag losmaakt‘Waar ben ik eigenlijk mee bezig?’ of ‘Is
het wel zo, zoals ik denk dat het is?’, dan zijn we mogelijk een illusie op het spoor.
1

2


Maar is dat wel zo?

25 van 48

Ga voor jezelf na: waar ben je in de positie geweest
dat je mede voor anderen moest denken, plannen,
schema´s opstellen, beleid formuleren? (bijvoorbeeld als ouder, als verzorger, als leidinggevende,
als adviseur)
Ben je in die situatie geconfronteerd geweest met,
al dan niet vage, weerstand of twijfel of verdriet

3

4
5
6
7

van anderen (bijvoorbeeld kinderen, patiënten, medewerkers, klanten) die geacht werden in jouw
plannen mee te lopen?
Heb je je daarbij, al was het maar voor een paar seconden, afgevraagd: ‘waar ben ik eigenlijk mee bezig?’, of ‘waarom moet het eigenlijk zo?’ of ‘loop ik
nu over anderen heen?’.
Voelde dat aan als schaamte voor je eigen ideeën,
ook al waren ze goed doordacht en goed bedoeld?
Probeer het gevoel van schaamte, dat de sleutel is
tot de illusie, onder woorden te brengen.
Heeft die confrontatie je in staat gesteld om bepaalde eigen ideeën ter discussie te stellen en
nieuwe ideeën toe te laten?
Wissel in het gesprek uit: de situatie, de schaamte,
de mogelijke illusie. Kun je bepalen of het werkelijk
een illusie is?

Aantal deelnemers: drie tot zeven
Literatuur:
Naud van der Ven, Schaamte en verandering. Denken
over organisatieverandering in het licht van de filosofie
van Emmanuel Levinas. Uitgeverij Klement, Kampen.

4.3

Er zijn veel psychologische en therapeutische gespreksmethoden die verwantschap vertonen met het socratische gesprek: zij gaan op zoek naar zogenaamde belemmerende overtuigingen en toetsen die op hun waarheidsgehalte. Vaak zijn zij ontleend aan het klassieke
gedachtegoed van de stoïcijnen. ‘We raken niet verstoord door wat er om ons heen gebeurt, maar door
onze gedachten erover’, zegt Epictetus. Eén van die
methoden is ‘Het werk’ van Byron Katie. Zij heeft een
eenvoudige manier ontwikkeld om te onderzoeken of
het wel allemaal klopt wat er in je hoofd omgaat. Het
gaat bij haar om een tweegesprek, tussen een begeleider
en een cliënt, met een therapeutisch doel. Maar ook
zonder die rolverdeling en zonder dat therapeutische
doel, puur als onderzoeksgesprek over levenskunst, is
het een interessante vorm. Het geeft zicht op de criteria
van meesterschap en je vormt krachtige beelden van
wat goed leven is in een lastige situatie.





Omkeringen

26 van 48

Het gesprek begint met het zoeken van een oordeel: van wie of wat raak je in de stress, wie roept
je irritatie, teleurstelling, verwarring of ontstemdheid op? Schrijf op wat het is dat je niet bevalt.
Wat zou die persoon moeten doen? Wat zou hij
juist niet moeten doen? Wat vind je dat er aan hem





of haar zou moeten veranderen? Schrijf dat in enkele korte zinnen op. Schrijf ook op wat je van
hem of haar vindt, wat je nodig hebt van die persoon, wat je nooit meer met hem zou willen meemaken enz.
Neem telkens een persoon als uitgangspunt van gesprek en toets diens uitspraken door er achtereenvolgens vier vragen over te stellen:
1 Is het waar?
2 Kun je zeker weten dat het waar is?
3 Wat zijn de gevolgen als je deze gedachte
gelooft?
4 Wie zou je zijn zonder die gedachte?
Vervolgens keer je de uitspraken om. Vul je eigen
naam in op de plek waar de ander staat, schrijf ‘ik’
in plaats van ‘hij’ of‘zij’. Misschien zie je meerdere
omkeringen in één zin. Vraag je af of de omgekeerde uitspraak net zo waar is, of misschien meer
waar, dan de oorspronkelijke.

waarheid dus terug bij jezelf en begin jezelf te bevrijden. Het onderzoek in combinatie met de omkering is
de snelste weg naar zelfbewustzijn.’
Aantal deelnemers: twee tot vier
Literatuur:
Byron Katie, Vier vragen die je leven veranderen, Het Spectrum, Utrecht 2002.

De omkering is het centrale deel van ‘Het werk’ van
Byron Katie.‘Zolang je denkt dat de oorzaak van je
probleem ergens anders ligt, dat iemand of iets anders
verantwoordelijk is voor jouw lijden, is de situatie hopeloos. Dat houdt in dat je voor altijd vastzit in de rol
van slachtoffer, dat je lijdt in het paradijs. Breng de

27 van 48

4.4

Ware vriendschap

Iedereen heeft vrienden, iedereen vindt het hebben van
vrienden van groot belang. Maar als we proberen uit te
leggen wat vriendschap precies is staan we al snel met
de mond vol tanden. Wie noem je vriend? Degene die
genegenheid heeft voor jou? Of degene naar wie jouw
genegenheid uitgaat?Of is er alleen sprake van vriendschap bij wederkerigheid? Nee. Want ‘jonge kinderen
zijn nog niet in staat van iemand te houden’, zegt Socrates in de Lysis,‘soms haten ze zelfs hun vader en
moeder en moeten die hen corrigeren. En toch, op datzelfde ogenblik zijn zij, ondanks hun haat, de beste
vrienden van hun ouders.’ Ouders zijn het meest gehecht aan hun kinderen. Of is dat geen vriendschap?
Maar wat is dan het verschil tussen geliefden, vrienden
en kennissen? En bovenal, wat zijn echte vrienden,
waaraan herken je de ware vriendschap?
Aristoteles onderscheidt drie vormen van vriendschap,
naargelang zij is gericht op
1 het nuttige (voordeelvriendschap)
2 het aangename (genotsvriendschap)
3 het goede (karaktervriendschap)

Vriendschap is in zijn opvatting te definiëren als elkaar
het goede toewensen omwille van het nuttige, het aangename of het goede. De laatste vorm beschouwt Aristoteles als de hoogste vorm van vriendschap. Daarnaast
ziet hij nog een vierde vorm van verbinding of gehechtheid, de burgervriendschap, die gericht is op het algemeen belang. Deze is voorwaarde voor de sociale cohesie in een gemeenschap of organisatie. Volgens Aristoteles is vriendschap te beschouwen als de hoogste
deugd, nog hoger dan rechtvaardigheid.‘Vriendschap is
een vorm van optimaal functioneren of gaat hiermee
gepaard. Niemand zou zonder vrienden willen leven,
ook al is hij in het bezit van al het andere dat goed is.’
En ‘wanneer mensen vrienden zijn, bestaat er geen enkele behoefte aan rechtvaardigheid. Maar is men rechtvaardig, dan heeft men nog wel steeds behoefte aan
vriendschap.’ (Nicomachische Ethiek)
Uitgangspunt van het gesprek is de vraag wat ware
vriendschap is.

Enkele hulpvragen:

28 van 48

1

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15

Hoeveel vrienden heb je op het ogenblik? (Maak
een sociogram van vriendschappen en relaties: zet
jezelf in het midden, teken anderen er omheen, bepaal de afstand en het soort relatie.)
Welke soorten vriendschap onderscheid je zelf?
Waarom heb je de vrienden die je hebt en niet andere?
Wat is voor jou het verschil tussen een vriend, een
minnaar en een kennis?
Is vriendschap altijd wederkerig?
Zou je willen dat je het zonder vrienden kon stellen?
Hou je er een hond op na als vriend?
Wie nodig je uit voor het besloten feest bij het afscheid van je huidige werkkring?
Hoeveel vriendschap kan een organisatie verdragen?
Wat doe je met vrienden?
Is vriendschap tussen mannen en vrouwen mogelijk?
Kun je in het geheim met iemand bevriend zijn?
Zijn mensen die van hetzelfde houden per se elkaars vriend?
Beschouw je jezelf als een goede vriend?
Zijn er vijanden met wie je in het geheim vrienden
zou willen worden?


16 Is het voor vriendschap van belang dat je je politiek grosso modo op één lijn bevindt?
17 Hoe groot kan het leeftijdsverschil zijn bij vriendschap?
18 Moet je voor vriendschap het openlijk oneens kunnen zijn?
19 Moet je raakpunten hebben in enthousiasme?
20 Kun je vriendschap ontwikkelen? Hoe dan?
Literatuur:
Aristoteles, Ethica Nicomachea. Historische Uitgeverij
Groningen, 1999.
Cicero, Over ouderdom & Over vriendschap. Ambo,
1999.

29 van 48

4.5

Vijf maal de vraag

“Wat & hoe” – de kracht van de herhaling Uit de retorica is bekend dat herhaling van dezelfde vraag heel effectief kan zijn. Door te vraag te herhalen wordt duidelijk wat de crux is: waar draait het hier nou om? Hetzelfde geldt voor het socratisch gesprek: ook daar kan
het nodig zijn een vraag te herhalen om het antwoord
dat in eerste instantie is gegeven nader te onderzoeken.
Je zou zelfs kunnen stellen dat het socratisch gesprek
niks anders is dan het steeds weer herhalen van dezelfde vraag.
Een deelnemer krijgt de beurt en beantwoordt 5 x achter elkaar dezelfde vraag. Het werkt als degene zich uitgedaagd voelt om steeds dieper te graven, zijn beelden
en rechtvaardigingen te laten zien.
5 x wat is ….
1 wat is dat, democratie? – respect voor ieders mening
2 wat is dat, respect voor ieders mening? – ieders
mening heeft evenveel gewicht
3 wat is dat, ieders mening heeft evenveel gewicht? –
ieders mening weegt even zwaar in de afweging
4 wat is dat, ieders mening weegt even zwaar in de
afweging? – de juistheid van ieders mening wordt
onderzocht

5

wat is dat, de juistheid van ieders mening wordt
onderzocht? –door dialoog, debat en discussie ontstaat inzicht in de juistheid van ieders mening.
Reflectie op dit voorbeeld:
 de voorbeeldgever is tevreden – wat bij stap 5 staat
is inderdaad zoals hij er echt over denkt
 de anderen zijn verbaasd over het antwoord op de
eerste vraag. Zij zouden daar en heel ander antwoord hebben gegeven, bijv. democratie is dat
mensen als groep zichzelf kunnen besturen. Het is
evident dat het vervolg er dan heel anders uitziet.
5 x hoe …
1 hoe neem je een rechtvaardig besluit? – door na te
gaan of niemand gefundeerde bezwaren heeft
2 hoe doe je dat, nagaan of niemand gefundeerde bezwaren heeft? –door te vragen of niemand tegen is
3 hoe doe je dat, vragen of niemand tegen is? – door
te vragen‘ben je ertegen?’
4 hoe doe je dat, vragen ‘ben je ertegen?’ – door plenair te vragen ‘wie is er tegen?’
5 hoe doe je dat, plenair vragen ‘wie is er tegen?’ –
door iedereen aan te kijken en dan te vragen ‘wie is
er tegen?’.
Reflectie:
30 van 48





de hoe-vraag dwingt de deelnemer tot een precisering en operationalisering van zijn eerste antwoord.
Op het eerste gezicht lijkt dat niet tot een dieper
inzicht te leiden. Maar gaandeweg wordt zowel de
deelnemer als de anderen wel steeds duidelijker hoe
het het ‘hoe’ in zijn werk gaat en komen ook de
verborgen aannamen aan het licht. Op dat moment
begint het zelfonderzoek
ook hier de beantwoording van de eerste vraag cruciaal. De volgende stappen zijn een uitwerking.





Bron: Pieter Mostert, februari ‘07 [gebaseerd op een
oefening tijdens het filosofisch café in Den Haag]

5 x waartoe …
1 waartoe dient democratie? – om mensen een keuze
te geven om te beslissen
2 waartoe dient dat, mensen een keuze geven om te
beslissen? – om erachter te komen wat de mensen
willen
3 waartoe dient dat, erachter komen wat de mensen
willen? – om zo een besluit te kunnen nemen
4 waartoe dient dat, zo een te besluit te kunnen nemen? – om zo goed te kunnen regeren
5 waartoe dient dat, zo goed te kunnen regeren? –
om mensen tevreden te houden.

Reflectie:

het gevaar is in cirkeltjes te gaan draaien; de oproep
is om in elke ronde dieper te graven, en niet alleen
andere woorden te kiezen of terug te grijpen op
eerdere antwoorden
een variant is de waarom-vraag.

31 van 48

5

Voorbereide gesprekken

5.1

Definitiegesprek

Dit is een van de gesprekken die je alleen kunt voeren
als je het van tevoren hebt voorbereid. Het definitiegesprek is de meest oorspronkelijke vorm van het socratisch gesprek. Socrates – die het overigens wel onvoorbereid kon - raakt met iemand aan de praat over een
kwestie. Na korte tijd blijkt dat de spreker geen helder
idee heeft van het kernbegrip van de discussie: moed,
fatsoen, kennis, vakmanschap, voortreffelijkheid etc.
Vervolgens daagt Socrates hem uit dat begrip te definiëren. Hij gaat er namelijk vanuit dat als je iets weet je
het ook kunt zeggen. Maar iedere poging tot definitie
mislukt. Niettemin komt door die successievelijke pogingen een scherpzinnig en vaak verrassend onderzoek
tot stand.
De opbouw van het gesprek is als volgt.
1 Kies een thema dat je zou willen bespreken. Hieronder geven we als voorbeeld het thema ‘integriteit’. Werk het thema eerst uit voor jezelf volgens
de onderstaande stappen.
2 Zoek dan op het socratisch café een of enkele
mensen (niet teveel) die door jou ondervraagd willen worden over het thema.

3

4

5

6

7

32 van 48

Maak een begin met het gesprek door zelf iets te
zeggen over waarom je het thema interessant vindt
en je gesprekspartners te vragen waarom zij het
thema gekozen hebben, wat zij er interessant aan
vinden, of ze er wel eens mee te maken hebben gehad, en hoe dan etc.
Vervolgens vraag je naar een definitie: ‘Ben je in
staat te omschrijven wat X is? Wil je eens een poging doen?’ Schrijf de definitie op. Als er meerdere
definities zijn, behandel ze stuk voor stuk, niet allemaal tegelijk.
Daarna zoek je manieren om de gekozen definitie
uit te dagen. Is zij toepasbaar in verschillende situaties? Is zij volledig, expliciet, nauwkeurig genoeg?
Bevat zij wel de juiste woorden? Het gesprek daarover kan naar allerlei kanten uitwaaieren. Haal het
op gezette tijden terug door
te vragen naar een nieuwe, bijgestelde definitie.
Onderzoek vervolgens of die beter is, of zij gedeeld
wordt door anderen, of zij wint aan precisie. Let
op, je kunt bij dit gesprek makkelijk in woorden
verstrikt raken en de zaak waar het om gaat uit het
oog verliezen.
Tot slot breng je iets uit je eigen voorbereiding op
tafel: een lexicale definitie (woordenboek), een de-

finitie uit de praktijk, een poëtische definitie (gedicht). Bieden zij heel andere inzichten of komen
zij op hetzelfde neer?
Tijd: een half uur tot anderhalf uur
Aantal deelnemers: twee tot vijf
Literatuur:
Plato, Laches, Io, Meno, Hippias, Eutyphro, Theaetetus, Politeia I.


5.2

De achterkant van het gelijk

Begin jaren tachtig voerde Marcel van Dam een serie
gesprekken voor de televisie onder de titel De Achterkant van het Gelijk. Van Dam ondervroeg daarin 'op
socratische wijze' vertegenwoordigers van verschillende
beroepsgroepen over morele dilemma's uit hun vak:
medici, journalisten, burgemeesters, mensen uit de
rechterlijke macht, de krijgsmacht, het bedrijfsleven,
het onderwijs. De serie maakte zoveel indruk dat sindsdien de term 'socratische methode' onmiddellijk geassocieerd wordt met De Achterkant van het Gelijk. De
Achterkant van het Gelijk is een gespreksvorm die intensieve voorbereiding vergt. In het gesprek leg je de
deelnemers afwisselend een aantal hypothetische dilemma’s voor: ‘Stel dat x het geval was, wat zou je dan
doen, en waarom? En stel nu dat het voorbeeld net iets
anders was, wat dan?’ Je moet dus beschikken over een
groot aantal relevante, goed geanalyseerde voorbeelden,
die zo realistisch en 'to the point' zijn dat zij voor de
deelnemers direct herkenbaar zijn. De voorbeelden
moeten bovendien zodanig gerangschikt en gevarieerd
worden dat zij een dilemma zichtbaar kunnen maken
en op de spits drijven. Vaak heeft zo’n dilemma te maken met het bepalen van een grens.

33 van 48

Bijvoorbeeld:
 Neem je een relatiegeschenk van € 10,- aan? Van €
100,-? Van €1000,-?
 Mag je een verdachte van een misdrijf een beetje
onder druk zetten? Sterk onder druk zetten? De
Zaanse verhoormethode toepassen?
 Moet je eerlijk zijn in je gezin? Op je werk? Tegenover concurrenten?
Allerlei klassieke dilemma’s kunnen op die manier onderzocht worden, tussen gevolgen en beginselen, doelmatigheid en rechtvaardigheid, resultaatgerichtheid en
procesgerichtheid, idealisme en realisme, centraal en
decentraal, gevoel en verstand, etc. De kunst is het dilemma aan de hand van herkenbare casuïstiek zichtbaar
en voelbaar te maken.
Stappenplan
1. Kies een thema waarover je op het socratisch café
een Achterkant van het Gelijk-gesprek wilt voeren.
Zorg ervoor dat het thema direct herkenbaar is
voor niet-deskundigen, dat er wat aan valt te onderzoeken en dat je er makkelijk casuïstiek bij kunt
bedenken. Hieronder geven we een voorbeeld van
een gesprek over integriteit in organisaties.

2. Zoek vervolgens concrete, levensechte voorbeelden die een dilemma kunnen illustreren en zichtbaar maken. Ondervraag daarvoor eventueel mensen uit het veld. Zorg ervoor dat het voorbeeld
kort is en makkelijk herkenbaar. Introduceer niet
steeds weer nieuwe voorbeelden, je kunt ook één
voorbeeld variëren.
3. Ontwerp een vraagsequentie:
a. Bepaal wat de hoofdvraag is en welke subvragen zij bevat. b. Bepaal de volgorde
waarin de vragen gesteld moeten worden
om het punt waar het om draait op de
spits te drijven.
b. Formuleer de vragen zoveel mogelijk in
gesloten of halfgesloten vorm.
c. Begin met eenvoudige vragen over eenvoudige voorbeelden, en voer dan door
middel van leidende vragen de deelnemers
het dilemma binnen.
d. Ontwerp mogelijke tegenspraken ('daarnet
zei u nog A en nu zegt u B, hoe kan dat').
e. Controleer de vragen door ze eerst zelf te
beantwoorden.
4. Hou een eerste sessie. Een gesprek van 15’-20’
vergt al heel wat voorbereiding in het begin. Onderzoek welke voorbeelden aanslaan en welke niet.
34 van 48

Test je vermogen tegelijk dwingend en ontspannen
te zijn in je vraagstellingen.
5. Hou na afloop een nabespreking. Wat ging goed?
Waar had je verder kunnen doorvragen, en hoe
dan? Wat zijn interessante lijnen die nog onuitgewerkt zijn?
6. Voer na de sessie aanpassingen en nieuwe ideeën
in. Wees zuinig op wat je ontworpen hebt, het is
een kostbaar instrument waar veel ontwikkeltijd in
zit.
Tijd: 20’-40’ gesprek, 30’-45’ nabespreking
Aantal deelnemers: drie tot tien
Literatuur:
Jos Kessels, De achterkant van het gelijk. methodiek van de
grensbenadering. In: Socrates op de markt, filosofie in bedrijf,
Boom Amsterdam 1997,
H. 9. Marcel van Dam, De achterkant van het gelijk, De
Haan, Weesp 1983.


35 van 48

6

Zeggen en schrijven

6.1

Redactioneel commentaar

Een van de beste manieren om een goed gesprek tot
stand te brengen is schrijven. Als je schrijft focus je je
aandacht, je weegt je woorden, je scherpt je taal, je
maakt intensief gebruik van je verbeeldingskracht en je
stijlgevoel. Die kwaliteiten draag je over op het gesprek
over wat je hebt geschreven. Sommige mensen hebben
angst om te schrijven. Maar je hoeft niet eerst uren te
gaan zitten denken en worstelen om iets op papier te
krijgen. Juist korte, losse schrijfoefeningen zijn heel
vruchtbaar als voeding voor een gesprek. Het socratisch café leent zich uitstekend om deze afwisseling tussen ‘zeggen en schrijven’ tot stand te brengen.
Het redactionele commentaar is een publieke poging
(‘essay’) van een groep redacteuren om een evenwichtig
beeld, een uitgewogen perspectief te schetsen van een
politieke of maatschappelijke kwestie. Daarover hebben
zij tevoren met elkaar van gedachten gewisseld. Ze hebben de verschillende belangen in kaart gebracht, ze
hebben verschillende invalshoeken naast elkaar gezet
en maatstaven ter beoordeling geformuleerd. Vervolgens schrijven ze dat alles op, op een speciale manier.
Niet vanuit eigenbelang, maar vanuit een algemeen belang. Niet op een verhitte, polemische toon, maar op

een koele, argumentatieve toon. Niet om partij te kiezen maar om inzicht te verschaffen, essenties zichtbaar
te maken, gebeurtenissen in een kader te zetten, zodat
de grote lijnen en het grotere verhaal oplichten uit de
verwarrende hoeveelheid details.
Stappen
1. Kies een thema dat je wilt onderzoeken.
2. Begin bijvoorbeeld door allemaal vijf woorden te
bedenken die je aanstaan bij het thema, en vijf die
je tegenstaan. Schrijf ze eerst op voor jezelf en wissel ze dan uit. Zijn er woorden die je van een ander
zou willen overnemen?
3. Een andere losmaakoefening is: kun je naar aanleiding van het thema zogenaamde inslaande zinnen
bedenken, een gevleugeld woord of een krachtig
gezegde of een gekke uitspraak?
4. Ga dan nog eens met elkaar na wat de kwestie is
waarover je wilt schrijven: wat zijn de feiten, hoe
wil je die interpreteren, hoe moeten ze beoordeeld
worden? Ga ook na wat het belang is van de kwestie, en welke andere interpretaties en beoordelingen
mogelijk zijn. Waarover zijn jullie het eens, waarover niet?
5. Bedenk dan, alleen of gezamenlijk, wat de hoofdpunten zijn die in het commentaar aan de orde
36 van 48

moeten komen. Wat is de hoofdlijn van het betoog? Wat is het grotere verhaal achter de kwestie?
6. In deelgroepen: Bedenk een kop. Bedenk beelden,
metaforen, inslaande zinnen bij de redenering die je
wilt volgen.
7. Schrijf een concepttekst: in ieder geval een titel en
eerste alinea.
8. Plenair: lees deze teksten aan elkaar voor en bespreek de meest treffende wendingen. Ga na wat
werkt, wat blijft hangen, wat zou uitgewerkt kunnen worden?
Tijd: twee tot drie uur.
Aantal deelnemers: drie tot zes.
Literatuur:
Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert, Vrije ruimte, filosoferen in organisaties. Boom Amsterdam 2002,
H. 4.

6.2

De briefkaart

De briefkaart is een oefening in het vinden van de
juiste toon, het juiste register, wanneer je iemand een
emotioneel geladen boodschap hebt te brengen: je bent
boos, geïrriteerd of teleurgesteld. Het is tegelijkertijd
een oefening in ethiek – wat is het goede leven op een
lastig moment – en in retorica – hoe vind je de juiste
woorden met de juiste strekking? In al zijn eenvoud
vormt deze oefening het fundament van de aristotelische ethiek.
Stel, je bent op vakantie. Vanuit deze plek stuur je een
briefkaart naar de persoon die je toorn heeft opgewekt.
Er kan maar weinig tekst op een briefkaart, dus je moet
de boodschap kort houden.
Je schrijft de briefkaart drie keer.
De eerste keer blaas je hoog van de toren, je zegt glashard waar het op staat, je maakt je toorn zo groot mogelijk.
De tweede keer bind je in, je slikt je woede in, je maakt
de tekst zwak en je gevoel te klein voor wat het is.
De derde keer schrijf je een tekst die noch te fors, noch
te slap is, maar die het juiste midden treft: precies goed.
Kenmerk van de middenpositie is dat je niets weg doet
van je gevoel en toch de juiste toon heeft.


37 van 48






Neem wat tijd (15’-20’) om de drie briefkaarten te
schrijven. Draag ze vervolgens aan elkaar voor.
Wat zijn kenmerkende eigenschappen van de te
forse, de te zwakke en de precies goed geformuleerde boodschap?
Hoe is je beleving van ‘het juiste midden’? Hoe
voelt het daar?
Moet de woordkeus worden aangepast als de boodschap tot klinken wordt gebracht?

Tijd: een tot twee uur
Literatuur:
Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert,Vrije ruimte, filosoferen in organisaties, H. 5.


6.3

Atlas van waarden

In 2005 verscheen de ‘Atlas of European Values’. Het
is een fascinerend boek dat in kaart brengt hoeveel diversiteit er is binnen Europa op het terrein van waarden. De atlas is om allerlei redenen fascinerend. Eén reden is, dat waarden niet zozeer worden gezien als losse
categorische uitspraken, maar als uitspraken over de
weging van verschillende zaken ten opzichte van elkaar.
Een voorbeeld. Je kan iemand vragen of hij de waarde
van ‘persoonlijke vrijheid’ onderschrijft. Bijna iedereen
zal dan met ‘ja’antwoorden. Maar het is veel interessanter, als je iemand vraagt:‘Als ruimte voor persoonlijke
vrijheid en het nastreven van gelijkheid twee belangrijke
waarden zijn, welke geeft dan uiteindelijk de doorslag?’
Nu moet je gaan afwegen, en in dat afwegingproces
wordt de onderliggende waarde pas echt zichtbaar. Atlassen zijn een bijzondere manier om een complexe
werkelijkheid overzichtelijk te maken. Ook in dit geval:
een visueel aantrekkelijke en overzichtelijke weergave
van onze waarden – wie zou dat niet willen? Maar als
het mogelijk is een atlas van waarden te maken van heel
Europa, dan moet het ook mogelijk zijn dat ieder individueel een atlas maakt van zijn eigen waarden. Kennen
we onze eigen kaart? En kennen we de kaart van mensen van wie we denken dat we hen goed kennen?
38 van 48

Met behulp van de onderstaande vragen en oefeningen
breng je je eigen positie in kaart: je weegt een aantal
waarden ten opzichte van elkaar af. De waarden zijn
ontleend aan de Atlas; slechts een beperkt deel van de
daar onderzochte waarden komt in deze opzet aan bod.
Alle waarden onderzoeken is niet doenlijk in één middag. Zoals bij elke atlas leiden de verschillende afwegingen van waarden uiteindelijk tot een overzichtskaart.
Zorg dat de groep niet te groot is (vier tot zeven personen) en dat je voldoende tekenpapier bij de hand hebt.
1e domein van waarden: arbeid
deel 1
 teken op een schaal van 1 tot 5 het belang van arbeid, dus je reactie op de stelling ‘mijn werk is belangrijk voor mij’; 1 = niet belangrijk, 5 = heel belangrijk
 teken op dezelfde schaal het belang van vrije tijd,
dus je reactie op de stelling ‘mijn vrije tijd is belangrijk voor mij’
 trek nu de 2e score (van vrije tijd) af van de 1e (van
werk); is de uitkomst positief of negatief?
 wist je dit van jezelf? Welk verhaal / welke redenering hoort hierbij? Leg je score eens aan je buurman uit
deel 2





teken op een schaal van 1 tot 5 je tevredenheid
over je werk, dus je reactie op de stelling ‘ik ben tevreden over mijn werk’
teken op dezelfde schaal je reactie op de stelling ‘ik
ben in mijn werk vrij om zelf beslissingen te nemen’
zet de eerste schaal horizontaal, zet de tweede
schaal verticaal; wat is je positie in dit kwadrant?

2e domein van waarden: de kerk
 teken voor elk van de volgende drie uitspraken een
schaal van 1 tot 5 en bepaal je positie
ik ben betrokken bij de kerk
ik heb vertrouwen in de kerk
de kerk geeft toereikende antwoorden bij algemene
morele problemen
 verbind de drie punten met elkaar; zie je een rechte
lijn of een kromming?
 welk verhaal / welke redenering hoort hierbij? Leg
je score aan je buurman uit

39 van 48

3e domein van waarden: persoonlijke vrijheid en verantwoordelijkheid
 teken een schaal van 1 tot 5; zet bij 1 ‘belang van
gelijkheid’;zet bij 5 ‘ruimte voor persoonlijke vrijheid’; bepaal je positie
 teken een schaal van 1 tot 5 en bepaal je positie ten
opzichte van de uitspraak: ‘mensen moeten zorgen
voor hun eigen levensonderhoud’
 scoor je twee keer vrijwel hetzelfde? Welke redenering hanteer je?
4e domein van waarden: ouders en kinderen
 teken voor elk van de volgende vier uitspraken een
ouders moeten hun uiterste best doen voor hun
kinderen
kinderen moeten hun ouders respecteren en liefhebben
kinderen moeten hun ouders gehoorzamen
ouders moeten hun kinderen aanmoedigen om veel
belang te hechten aan de waarde van onafhankelijkheid
 verbind de vier punten met elkaar; zie je een verticale lijn, een lijn die sterk naar links of naar rechts
loopt, of een zig-zag beweging / u-vorm? Welk
verhaal / welke redenering hoort hierbij?

5e domein van waarden: identiteit en groep
 teken een schaal van 1 tot 5 en bepaal je positie ten
opzichte van de uitspraak ‘ik ben trots op mijn
land’
 teken een schaal van 1 tot 5 en schrijf bij 1 ‘ik hoor
primair bij de wereld’ en bij 5 ‘ik hoor primair bij
mijn land’
 verbind de twee punten met elkaar; zie je een verticale lijn, een lijn die sterk naar links of sterk naar
recht loopt?
 welk verhaal / welke redenering hoort hierbij?
 denk je dat de score van jongeren en ouderen verschilt? Welke score geeft jou hoop voor de toekomst?
6e domein van waarden: vertrouwen
 teken voor elk van de volgende vier uitspraken een
ik heb vertrouwen in het parlement
ik heb vertrouwen in de pers / media
ik heb vertrouwen in de kerk
ik heb vertrouwen in andere mensen
 verbind de vier punten met elkaar en interpreteer
het lijnenspel: welk verhaal / welke redenering
hoort hierbij?
40 van 48

1e overzichtskaart: morele dilemma’s
• maak een kwadrant en schrijf in elke hoek een moreel
dilemma, bijvoorbeeld homoseksualiteit, echtscheiding,
abortus, euthanasie
• als een of meer van vier genoemde dilemma’s niet als
een dilemma ervaart (bijv. doordat je redeneert: homoseksualiteit is een feit; dat hoef je helemaal niet moreel
te rechtvaardigen), kies dan een ander issue dat je wel
als een dilemma ervaart
• geef per relatie tussen twee dilemma’s welk je meer
rechtvaardigbaar vindt dan de ander; bijv. geef d.m.v.
een kruis op de lijn van euthanasie naar abortus aan of
je eerder een geval van euthanasie rechtvaardigbaar
vindt dat een geval van abortus. Enz. Het gaat er niet
om of je met abortus ‘instemt’, het gaat erom of je als
iemand het doet je diens gedrag rechtvaardigbaar vindt
• teken je positie(s) in in het kwadrant; wat is je redenering / afweging achter deze keuze?
2e overzichtskaart: de wereldkaart van morele waarden
 de wereldkaart van morele waarden is een kwadrant met twee dimensies
horizontaal staat links ‘overleven’ en rechts‘zelfontplooiing’
verticaal staat onder ‘traditionele waarden’ en boven ‘rationele / moderne / seculiere waarden’



teken je positie in in het kwadrant; wat is je redenering / afweging achter deze keuze?

Vragen waar je mee te maken krijgt
 Gaat het om waarden (‘soll’) of om hoe het leven is
(‘ist’)? En als het om het eerste gaat, hoeveel verschil mag er dan zijn tussen‘ist’ en ‘soll’? Want als
het verschil heel groot is, dan wordt de waarde onwerkelijk, zelfs onwaarachtig
 ‘Het lijkt alsof ik helemaal geen eigen waarden heb,
en ik me alleen kan uitspreken over waarden die er
zijn. Alsof de waarden in een soort catalogus staan
en ik van elke waarde kan aangeven hoeveel hij mij
waard is. Maar kan ik ook echte eigen waarden
hebben?’
 ‘Sommige afwegingen tussen waarden ervaar ik helemaal niet als een afweging. De ene keer komt dat,
omdat de twee waarden voor mij onverbrekelijk samenhangen (bijv. individuele vrijheid en maatschappelijke gelijkheid), de andere keer omdat ze
totaal niks met elkaar te maken hebben; de waarde
die ik aan beide toeken staat helemaal los van elkaar. Is dit echt zo verschillend, van persoon tot
persoon?’

41 van 48

Tijd: drie uur
Aantal deelnemers: vier tot acht
Literatuur:
Loek Halman, Ruud Luijkx, Marga van Zundert, Atlas
of European Values. Brill Leiden 2005.

6.4

Denken begint met geraaktheid: woorden of beelden
die je iets doen, die het hart treffen. Dat uitgangspunt
vinden we al bij Socrates, die 25 eeuwen geleden zijn
beroemde filosofische gesprekken voerde op de markt
van Athene. Zulke gesprekken kunnen niet alleen maar
retorisch zijn of dialectisch, zij zijn noodzakelijkerwijs
ook poëtisch. In deze oefening onderzoek je het verschil tussen die drie vormen van taalgebruik.
Met een retorische argumentatie wil je overtuigen, door
duidelijke stellingname, definitie van begrippen, weging
van pro en contra argumenten of het gebruik van allerlei niet-logische overtuigingsmiddelen (pathos, ethos).
In een dialectische argumentatie wil je onderzoeken,
door het stellen van de juiste vragen, verhelderen van
ervaringen, toetsen van vooronderstellingen, door verplaatsing in andermans positie en het zoeken naar ‘essentie en excellentie’. In een poëtische argumentatie wil
je de ander of jezelf raken door de verbeeldingskracht
aan te spreken, nieuw denken te genereren, het juiste
midden te treffen en woorden die werken te zoeken.



Het poëtisch argument

42 van 48

Kies een thema dat je met elkaar wilt onderzoeken.
Het onderzoek vindt plaats door in drie verschillende ‘talen’ iets over het thema te schrijven. Voor-

beeld van een thema: de noodzaak van het onvolmaakte.
Ieder schrijft een korte tekst over het thema in de
retorische modus: probeer je publiek te overtuigen
van jouw standpunt of opvatting.
 Lees de teksten aan elkaar voor en bespreek ze.
Wat zijn kenmerken van retorisch taalgebruik? Wat
werkt voor de luisteraar, wat is effectief?
 Schrijf vervolgens een dialectische tekst over hetzelfde thema: probeer je publiek te verleiden tot en
te betrekken in een onderzoek of een afweging.
Wat zijn kenmerken van dialectisch taalgebruik?
Wat werkt voor de luisteraar, wat is effectief?
 Schrijf tot slot een poëtische tekst over hetzelfde
thema: zoek beelden, ervaringen, herinneringen die
je raken of geraakt hebben. Breng ze zodanig onder
woorden dat je iets van je geraaktheid overbrengt
op je publiek.
Wat zijn kenmerken van poëtisch taalgebruik? Wat
werkt voor de luisteraar, wat is effectief?
Tijd: drie uur


Literatuur: Jos Kessels, Het poëtisch argument. Socratische gesprekken over het goede leven. Boom, Amsterdam 2006.

43 van 48

7

In het Socratische Café

7.1

Gespreksregels

In een Socratisch Cafe wordt elk gesprek begeleid door
een gespreksleider. Tips voor een goed gesprek zijn:
 Neem de tijd. Een dialoog is een vorm van langzaam denken gericht op diepgang.
 Laat de ander zijn/haar verhaal vertellen.
 Waardeer en wees nieuwsgierig naar het verhaal
van anderen, oordeel niet.
 Sta stiltes toe als mensen even na moeten denken.
 Spreek vanuit jezelf, niet over algemeenheden (‘ik
vind’ i.p.v. ‘men zegt’).
 Vraag toelichting als er toch algemeenheden op tafel komen.
 Fixeer u niet op oplossingen. Onderzoek de onderliggende redenen, waarden of visies van een probleem of oplossing.
 Behandel elkaar met respect en vriendelijkheid.
Een goede dialoog verbindt mensen, maakt ruimte en
kweekt begrip. Waaraan kan je nog meer denken voor
een goed gesprek:
 Geen beroep op autoriteit of op anderen: In het
gesprek wordt nagedacht over een fundamentele









44 van 48

vraag op basis van wat de deelnemers ervaren hebben, niet van wat ze gelezen of gehoord hebben.
Geen hypothetische gesprekken: Dit nadenken is
een 'werkelijk - zichzelf- onderzoeken'. Dat wil zeggen, wanneer een deelnemer twijfels heeft over het
onderwerp dat ter discussie staat, dan moet hij die
uitspreken. Maar heeft hij na zo'n zelfonderzoek
geen twijfels meer, dan moet hij ook geen twijfel
voorwenden.
Geen monologen: De deelnemers moeten moeite
doen zich begrijpelijk uit te drukken, maar tegelijk
zo beknopt zijn dat een gesprek mogelijk wordt.
Dat wil zeggen, zij moeten 'het lange betoog' maar
voor een andere keer bewaren.
Controle van communicatie: ledere deelnemer concentreert zich niet alleen op zijn eigen gedachten,
maar spant zich ook in die van de anderen te begrijpen. Om te bereiken dat nauwkeurig wederzijds
begrijpen tot stand komt, kan de gespreksleider op
ieder moment een deelnemer vragen in eigen woorden te herhalen wat een andere deelnemer naar voren heeft gebracht.
Concreetheid: Gedachten over fundamentele vragen worden vaak in al gemene of abstracte uitspraken uitgedrukt. Of iemand daarbij iets duidelijkst
denkt, dat wil zeggen of zijn uitspraak meer is dan

woorden, blijkt pas wanneer hij in staat is het algemene of abstracte toe te lichten aan concrete, voor
de deelnemers ervaarbare voorbeelden. In het gesprek wordt elke algemene of abstracte uitspraak
aan deze test onder worpen.
De onderstaande gespreksregels zijn grotendeels geformuleerd door één van de grondleggers van het hedendaagse socratische gesprek, Gustav Heckmann.

7.2

Een goede uitgangsvraag

Een goede uitgangsvraag is:
1 Algemeen, niet zuiver individueel;
2 fundamenteel;
3 relevant, motiverend, van belang;
4 niet-empirisch; te beantwoorden door louter nadenken;
5 eenvoudig geformuleerd;
6 te voorzien van concrete voorbeelden.

7.3

Een goed voorbeeld

Een goed voorbeeld voldoet aan de volgende criteria:
a) Het voorbeeld sluit goed aan bij de vraag.
b) Het voorbeeld is de inbrenger uit eigen ervaring
bekend.

c) De inbrenger heeft er zelf iets mee te maken gehad,
door er zelf handelend in op te treden of er een
standpunt over in te nemen.
d) Het voorbeeld is achter de rug; de inbrenger zit er
niet meer midden in.
e) De andere deelnemers kunnen zich in het voorbeeld verplaatsen.
f) Er is geen technische, theoretische uitleg of voorkennis nodig om het voorbeeld te kunnen begrijpen.
g) Hoe eenvoudiger een voorbeeld is, hoe beter.
h) De voorbeeldgever kan het voorbeeld helemaal
vertellen

7.4

Gespreksthema’s

Filosofische gesprekken gaan vaak over een aantal vaste
thema’s, ‘knopen’ die keer op keer onderzocht moeten
worden en kwesties waar je steeds opnieuw tegenaan
loopt.
7.4.1

Klassieke gespreksthema’s

Vrijheid
Vrijheid wordt altijd als iets zeer begerenswaardigs beschouwd. Maar wat houdt het eigenlijk in? Welke vormen van vrijheid zijn de moeite waard? Hoe vrij zijn
45 van 48

wij? En als onze vrijheid andermans ónvrijheid betekent, waar liggen dan de grenzen van onze vrijheidsdrang?

het ander? Is het uiten van gevoel een teken van zwakte
of van kracht? Is gevoel niet vaak rationeler dan verstand?

Geluk
Sommigen willen groots en meeslepend leven, anderen
kalm en onverstoorbaar. Is geluk of floreren voor iedereen iets anders? Of zijn er algemene regels voor,
waar men zich maar beter aan kan houden? En is het
iets wat je kan leren?

Goed en kwaad
Veel dingen zijn fout in de wereld. En zelf zijn we ook
geen heiligen. Moeten we daar maar mee leren leven?
Of juist niet? Wat maakt onze pogingen om van alles
en nog wat te veranderen zinvol? Wanneer noemen we
iets goed?

Vriendschap
Een van de grootste genoegens in het leven is het hebben van vrienden. Wat maakt iemand tot een vriend?
Waaruit bestaat het plezier van vriendschap precies?
Kan je vriendschappen wel máken?

Schoonheid
Over smaak valt wel degelijk te twisten. Wanneer heeft
iets kwaliteit? Wat is er vereist om die kwaliteit te kunnen waarnemen? In hoeverre is een kwaliteitsoordeel
subjectief?

Waarheid
Wij hebben geleerd dat je nooit mag liegen. Toch komt
het soms veel beter uit de waarheid enigszins te verdraaien. Moeten we dat maar accepteren als 'menselijk
tekort'? En zo ja, hoever mag men gaan met dat verdraaien?
Gevoel
Soms is het beter zijn hart te volgen, soms beter zijn
verstand te gebruiken. Wanneer geldt het een, wanneer

7.4.2

Maatschappelijke thema’s

Individualisme
In onze tijd leven mensen veel meer voor zichzelf dan
vroeger. Toch hebben we ook de behoefte ergens bij te
horen. En eigen ontplooiing is alleen mogelijk in contact met anderen. Hoeveel rekening moeten wij houden
met die anderen? Zijn wij ook verantwoordelijk voor
hen?

46 van 48

Consumptie
Wij kopen elk jaar meer spullen. Het gevecht om goederen is soms direct zichtbaar. Hoe moet men dat beoordelen? Duidt het op de kracht van de vrije markt of
op een gebrek aan beheersing? Leven wij om te consumeren of consumeren wij om te leven?

Milieu
Lucht, water en aarde worden bedreigd door onze leefwijze en produktiemethoden. Door welke oorzaken in
onze houding of manier van denken heeft het zover
kunnen komen? Wat moet daarin veranderen om onze
natuurlijke omgeving te herstellen?

Vooruitgang
Wetenschap en techniek hebben ons leven heel anders
gemaakt dan dat van voorgaande generaties. Wat zijn
daarin de verbeteringen? Wat zijn verslechteringen?
Brengt de vooruitgang ons verder?

Integratie
Het vreemdelingenvraagstuk krijgt steeds meer aandacht. Moeten allochtonen een deel van hun oorspronkelijke identiteit opgeven omwille van integratie in de
Nederlandse samenleving? Hoe moet de multiculturele
samenleving van de toekomst eruit zien?

Tolerantie
Mensen hebben tegenwoordig heel verschillende normen. Verdraagzaamheid is daarom van groot belang.
Maar niet alles mag worden toegelaten. Waar ligt de
grens van tolerantie? En waarom daar?
Verzorgingsstaat
De overheid zorgt voor het algemene belang, de burgers voor hun eigen belang. Maar de burgers doen een
steeds groter beroep op de overheid. Welke algemene
belangen dient de overheid te bevorderen? In welke
mate? En wat moet aan de burgers zelf worden overgelaten?

7.4.3

Thema’s in organisaties

Organisatie gerelateerde thema's vallen buiten de scope
van Socratisch Café Nederland. Om u een indruk te geven wat voor een soort gebieden zich binnen organisaties lenen voor gesprekken op socratische grondslag
hieronder enkele voorbeelden.
Organisatiecultuur
De kracht van een organisatie ligt in de mensen die er
werken. En de kracht van mensen ligt grotendeels in
hun houding ten opzichte van hun werk. Kan men iemands houding veranderen? Welke factoren bepalen
47 van 48

die houding? Hoe moet je de cultuur van een organisatie beïnvloeden? En is die wel te 'managen'?
Time-management
Sommige mensen hebben alle tijd van de wereld. Anderen komen voortdurend tijd tekort. Is dat een objectief
gegeven of een kwestie van mentale houding? Wat is de
winst van chronisch tijdgebrek? Is een manager die tijd
heeft een contradictie?
Gezag
Er zijn geboren leiders, mensen met een natuurlijk charisma. Maar gezag kan ook ontleend worden aan kennis
van zaken, een verantwoordelijke positie, een innemende stijl. Wat zijn daarbij de bepalende factoren? En
wat voor soort gezag is er nodig in een organisatie?
Probleemoplossen
Managers zijn besluitvormers, beleidsontwerpers, ideeënmakers. Het zijn oplossers van complexe problemen.
Welke vaardigheden heeft zo iemand nodig? Wat zijn
de prioriteiten voor een manager? Hoe moet hij zijn beslissingen rechtvaardigen, en hoe juist niet?

Maar in de praktijk is er vaak nauwelijks ruimte voor
leerprocessen tijdens het werk. Hoe kun je kennis productief maken? Is kennis te managen? Kun je leren leren? En kun je anderen leren leren?
Afweging van belangen
Iedereen weegt voortdurend allerlei belangen tegen elkaar af. Hoe gaat dat wegingsproces in zijn werk?
Welke maatstaven worden er gebruikt om het gewicht
van iets te bepalen? Hoe kan men ongelijksoortige belangen tegen elkaar afwegen?
Conflicthantering
Wanneer is het zinvol een conflict aan te gaan in plaats
van het te vermijden? Wanneer is het beter vast te houden aan zijn eigen inzicht in plaats van dat van een ander over te nemen? Onder welke voorwaarden wordt
onenigheid vruchtbaar?
Bron gespreksregels en thema’s: Het Nieuwe Trivium

Leren in organisaties
Uitwisseling van kennis en expertise kan leiden tot grotere ‘kennisproduktiviteit’ en verruiming van visie.

48 van 48

Menu Socratisch Café Nederland

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Menu Socratisch Café Nederland

Similar to Menu Socratisch Café Nederland (20)

More from Creathos bv

More from Creathos bv (20)

Menu Socratisch Café Nederland