1. Kring Nieuws
uitgave van kring vrienden van ’s‑HertogenboscH
Jaargang 36
nummer 3
mei 2010
Vooraf 2
In Memoriam Mr. Hein Bergé 2
Napoleon en de Sint-Jan 3
Hertogpost 2010 4
Markt 5
Carillon in beeld 6
Schuilkerken en hun
bedienaren 9
Sint-Josephkerk – nu
Orangerie – 150 jaar oud
(1859-2009)(3) 11
Bewakers van het culturele
erfgoed (9) Werkgroep Toponymie 12
Nieuw spreuksteentje 14
“Zeg maar gewoon Joop” 15
Bossche Stadstuinen weer in
bloei! 17
Dat gaat naar Den Bosch toe:
religieuzen (3) 18
Twee nieuwe mensen 20
Korte Berichten 21
Wènne koekwaus! 22
Beeld van Antonius Abt 24
poort schuilkerk uilenburg

2. V M vooraf
Nik de Vries
De lente heeft eindelijk ook onze stad bereikt. En dat betekent onder meer dat de
kastanjebomen op de Parade er weer prachtig bij staan. Nu bekend is geworden
dat het plan voor een totaal vernieuwde Parade met miniboompjes van de baan is,
halen veel Bosschenaren opgelucht adem.
In een van mijn eerdere voorafjes sprak ik de wens
uit dat, na archeologisch onderzoek in de grond van
de Parade, de restanten van de Sint-Nicolaaskerk
en het Groot Begijnhof op een of andere manier
zichtbaar gemaakt worden. Wie weet, hebben we nu in
’s-Hertogenbosch een college dat daar oren naar heeft.
De wethouders die we als Kring Vrienden het vaakst in
ons blad zullen tegenkomen, zijn Rodney Weterings,
die onder andere cultuur in zijn takenpakket heeft, en
Huib van Olden, die over bouwhistorie, archeologie en
monumenten, inclusief de vestingwerken gaat.
mr. Hein bergé
in memoriam Redactie
Inmiddels zit de redactie van KringNieuws niet stil.
Op de oproep in het vorige nummer voor een opvolger Onlangs is ’s-Hertogenbosch één van zijn bekendste
van Marjan Vonk meldde zich Peter den Dungen. zonen ontvallen. Op de gezegende leeftijd van 94
Inmiddels hebben we over en weer kennis gemaakt en jaar is mr. Hein Bergé overleden. Deze jurist staat
het klikt. Vandaar dat ik hier Peter van harte welkom samen met de architect Jan van der Eerden bekend
heet als nieuw lid van de redactie. Hopelijk kunt u als de belangrijkste voorvechters van het behoud
binnenkort zijn eerste bijdrage lezen. Marjan blijft van de Binnendieze. In de jaren zestig van de vorige
gelukkig als schrijfster aan ons blad verbonden. eeuw wisten zij met hun politieke groepering Beter
De Werkgroep Het Kleine Monument is bijzonder Bestuur de stad te behoeden voor de uitvoering
actief geweest: liefst vijf nieuwe spreuksteentjes zijn van het Structuurplan. Een plan dat beoogde het
in twee sessies onthuld en als u dit leest, is ook de cultuurhistorische hart uit de stad te laten verdwijnen.
nieuwe plaquette onthuld. Daar komen we in het Dankzij Hein Bergé en Jan van der Eerden kan de
volgende nummer uiteraard graag op terug. Kring nu al weer vele jaren varen op de Binnendieze en
Verder stellen we de kandidaat-bestuursleden, zo een bijdrage leveren aan de levendigheid van onze
waaronder de nieuwe voorzitter aan u voor. Als stad.
ze op de volgende Algemene Ledenvergadering Naast zijn inzet voor de Binnendieze was hij ook
gekozen worden, weet u in ieder geval wie ze zijn. Als begaan met de monumentenzorg en de bescherming
bijlagen treft u overigens de nodige stukken voor die van de natuur. Bovendien was hij museumbeheerder
vergadering aan. We hebben ze opnieuw los bijgevoegd, van het bekende Museum Slager.
daar dat makkelijker is om mee te nemen naar de Na de studie rechten aan de Katholieke Universiteit
vergadering. van Nijmegen vestigde hij zich als advocaat in
Tot slot: als u wilt reageren op een van de artikelen ’s-Hertogenbosch. Hij werd later advocaat-procureur en
in dit blad, als u aanvullingen hebt, als een artikel u was lange tijd rechter bij de arrondissementsrechtbank.
herinnert aan iets boeiends, aarzel dan niet het ons te Mede voor zijn vele verdiensten voor de stad is Hein
laten weten. We zijn een blad voor en door de leden Bergé benoemd tot Officier in de Orde van Oranje
van de Kring. U kunt uw stuk aanleveren tot 25 juni Nassau. In 2005 kreeg hij de Zilveren Anjer opgespeld
via het mailadres van de redactie (zie achterpagina). door koningin Beatrix. Daarnaast mocht hij voor
Illustraties graag apart aanleveren via het Kringhuis in zijn niet aflatende inzet voor het behoud van het
het Lombardje. cultuurhistorische erfgoed vele landelijke en lokale
onderscheidingen in ontvangst nemen. In 1990 werd
hij benoemd tot ‘Bosschenaar van ’t jaar’. In 1999
gevolgd door ‘Bosschenaar van de eeuw’.
Foto voorpagina: Ellie de Vries Ondanks zijn afnemende gezondheid bleef hij tot het
Op de voorpagina ziet u het poortje dat in de 17de eeuw leidde naar een einde de ontwikkelingen in zijn stad oplettend volgen.
van de katholieke schuilkerken in de stad. Het staat in de Uilenburg. De stad is hem veel dank verschuldigd. Dat kan
Ton Vogels is bezig met een boek over de schuilkerken. alleen door het cultuurhistorische erfgoed te blijven
Elders in dit nummer meer daarover. koesteren zoals hij dat zijn hele leven heeft gedaan.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
2

3. N
napoleon en de sint‑Jan
200 jaar geleden bezocht Napoleon Bonaparte Nederland. In mei 1810 bracht hij
ook een bezoek aan ’s-Hertogenbosch. Notabelen uit katholieke kring namen de
kans waar hem een verzoek te doen. De uitkomst was echter niet helemaal wat ze
ervan verwacht hadden.
Nik de Vries
als zijn opvolger Mathias van Camp benoemd. Deze
werd in november 1810 uiterst koel ontvangen, reisde
vervolgens naar Parijs, waar hij de eed aflegde.
sint‑Jan definitief katholiek
Vanaf 1810 ontstonden er voortdurend strubbelingen
tussen de bisschop en pauselijk vicaris Antonius van
Alphen. Deze laatste verbood katholieken nadrukkelijk
de mis in de Sint-Jan bij te wonen. Bisschop Van Camp
vertrok voorgoed uit ’s-Hertogenbosch op 15 december
1813. Ruim een maand later ging een lutheraanse
predikant voor in een dienst in de Sint-Jan. De
katholieken hadden daar meer vrede mee dan met een
niet-erkende bisschop.
Na veel gekrakeel tussen Nederlands hervormden en
katholieken werd de kerk bij Koninklijk Besluit van
11 december 1816 aan de katholieken teruggegeven.
bijschrift Ze moesten liefst ƒ 60.000,- betalen aan het Rijk en
een derde van de kerkgoederen aan de protestanten
Napoleon (1769 – 1821) benoemde in 1806 zijn broer overhandigen. Voor deze laatste groep werd op
Lodewijk tot koning van Nederland (“konijn van rijkskosten een nieuwe kerk gebouwd aan het
Olland”). Daarvoor – vanaf 1795 – heette Nederland Kerkplein.
de Bataafse Republiek. In de ogen van Napoleon Het was een dubbel gevoel waarmee de katholieken
deed Lodewijk het niet goed, waardoor deze laatste de Sint-Jan weer in gebruik namen. De kerk was zwaar
in 1810 uit zijn ambt gezet werd: Nederland werd onderkomen, onderhoud zou een gigantisch bedrag
op 16 maart een onderdeel van het Franse keizerrijk. kosten. Dat onderhoud, die restauratie zou pas in 1859
’s-Hertogenbosch werd hoofdstad van het Département echt ter hand worden genomen. Deze zou duren tot
des Bouches du Rhin. De Franse prefect nam zijn 1946. Al snel werd duidelijk dat deze restauratie niet
intrek in het tot Hôtel de la Préfecture omgedoopte opkon tegen het voortschrijdende verval. Daarom werd
Gouvernement, het huidige Noordbrabants Museum. in 1961 opnieuw met een restauratie gestart die zou
Die prefect bleef hier tot 1813. duren tot 1984. En zoals we allen kunnen zien: ook nu
weer staat de Sint-Jan in de steigers. Onderhoud aan
bezoek aan nederland een zo groot en belangrijk gebouw blijft voortdurend
In mei 1810 bezocht Napoleon Nederland. Hij noodzakelijk.
deed onder andere Amsterdam aan. In zijn boek
Het psalmenoproer geeft Maarten ’t Hart een
geromantiseerde versie van dit bezoek. Ook
’s-Hertogenbosch werd met een bezoek vereerd.
Tussen 8 en 10 mei deed hij onze stad aan. Een groep
notabelen bracht een verzoek over de Sint-Jan terug te
geven aan de katholieken. Zij brachten onder andere
in dat de bevolking voor vier vijfde uit katholieken
bestond. De keizer was hiertoe bereid. “Vous aurez
la grande église, et un évêque aussi.” Het eerste vond
men prima (u krijgt de grote kerk), het tweede niet zo
(en een bisschop erbij). De delegatie wist maar al te
goed dat het tussen Frankrijk en Rome niet boterde.
Een door Napoleon benoemde bisschop zou nooit de
zegen van het Vaticaan krijgen.
Toch kreeg ’s-Hertogenbosch zijn bisschop: op
29 mei werd Petrus de Pauw, 83 jaar oud, als zodanig
bijschrift benoemd. Na diens overlijden op 21 september werd
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
3

4. H Hertogpost 2010
In 2010 viert de ’s-Hertogenbossche Filatelisten Vereniging haar 80-jarig bestaan.
Voor deze gelegenheid pakt men flink uit met de manifestatie Hertogpost 2010
op 28, 29 en 30 mei 2010 in de Brabanthallen te ’s-Hertogenbosch. Dit valt
samen met de presentatie van een heel bijzonder boek en bovenal speciale Bossche
postzegels van een divers cultuurhistorische elan.
Brief verzonden
vanuit het
hoofdkwartier
van de
verzorgings-
Het festijn Stamppassion 08 ligt nog vers in ons
geheugen, met in drie dagen tijd bijna 15.000
bezoekers uit binnen- en buitenland. Deze gebeurtenis
gaf de ’s-Hertogenbossche Filatelisten Vereniging veel
erkenning voor de wijze waarop de organisatie liep
en voor de bijbehorende Bossche entourage. Veel
bezoekers hebben dan ook de gelegenheid genomen
om onze Hertogstad eens nader te bekijken. Dat kon
men ook in de Brabanthallen zelf via een expositie van
Bossche ansichten en hun filatelie. Heel verrassend en
vertelt vooral de verhalen van en over individuele
personen. Het tweede gedeelte van het boek, Een
verhaal van brieven en kaarten, beschrijft de lokale
geschiedenis aan de hand van brieven, kaarten en
telegrammen. Postverkeer in barre tijden is interessant
voor een breed publiek van Bosschenaren, filatelisten
en ieder die belangstelling heeft voor de Tweede
Wereldoorlog. De auteur heeft bij de totstandkoming
van het boek veel steun gehad van het Stadsarchief.
Uitgever is Het Bossche Prentenmuseum.
officier van de uniek in de wereld van de filatelie. Maar ook de andere
Waffen SS. Het elementen zoals de uitgifte van drie bijzondere Bossche
kantoor was postzegels door TNT en de tien uitgaven van sHFV
gevestigd in met Bossche gebouwen en monumenten, die in de drie
het fratershuis, dagen meteen waren uitverkocht. De aanwezige pop,
Sonniusstraat 3 de briefbesteller van Jeroen Bosch, heeft daarbij ook
(collectie Huber een handje meegeholpen.
van Werkhoven)
Wat is Hertogpost 2010?
Op de eerste plaats is het een eerbetoon met een Een aantal poststukken die in het boek een rol spelen,
feestelijk tintje aan de jubilerende sHFV die te boek zal worden tentoongesteld. Tevens een fameuze
staat als een van de oudste filatelieverenigingen filatelistische verzameling betreffende Nederland in de
in Nederland. De organisatie wordt ondersteund Tweede Wereldoorlog van A. J. van der Linden.
door TNT Post, de Koninklijke Bond van Er komen speciale Bossche postzegeluitgiften met
Filatelistenverenigingen en de Nederlandse Vereniging gelegenheids- en tentoonstellingsstempels waarvoor
van Postzegelhandelaren. men onder andere de Kring, de Oeteldonksche Club
en het Jheronimus Bosch Art Centre heeft benaderd.
Deze zegels zijn alleen te koop tijdens Hertogpost 2010
om de exclusiviteit te benadrukken. Ook TNT Post
zal met speciale postzegeluitgiften komen. Tientallen
handelaren richten stands in waar ze een grote
verscheidenheid aan postzegels en allerlei filatelistische
Zo werd de post artikelen te koop aanbieden.
vervoerd langs Deelname is er ook van gespecialiseerde
het Emmaplein postzegelverenigingen die voor de leek en de kenner
in de winter de achtergrond van filatelie in al haar facetten ten toon
van 1942 (foto zullen spreiden.
Stadsarchief) Ruimte wordt ook geboden aan een aangrenzend
verzamelgebied, te weten ansichtkaarten. Antieke
Onder de titel Postverkeer in barre tijden wordt een kaarten, vaak meer dan een eeuw oud, zullen
boek gepresenteerd, waarnaar al geruime tijd met veel op Hertogpost 2010 te koop zijn bij enkele
belangstelling wordt uitgezien. Het boek gaat over gespecialiseerde handelaren.
Post in ’sHertogenbosch tijdens en rondom de Tweede Tevens zal een prachtige verzameling van
Wereldoorlog. De auteur, Huber van Werkhoven, ansichtkaarten met afbeeldingen van het oude
beschrijft daarin het functioneren van de posterijen in ’s-Hertogenbosch worden tentoongesteld. Op recente
’s-Hertogenbosch tijdens de oorlogsjaren: de PTT, de foto’s kan de toeschouwer vergelijken hoe de huidige
Nederlandse Veldpost en de Duitse Dienstpost. Huber situatie eruitziet.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
4

5. kern
Wie de jeugd heeft, heeft de toekomst. Er zijn diverse
activiteiten voor de jeugd en jeugdige verzamelaars.
Denk hierbij aan spelelementen, een ruilbeurs en een
nationale postzegeltentoonstelling. Met een grote
verscheidenheid en in verschillende categorieën
tonen meer dan 100 ervaren filatelisten hun
traditionele en thematische top-verzamelingen op 750
tentoonstellingskaders. Nu zegt de gemiddelde lezer
het begrip ‘kader’ niet zo veel. Dit is een vierkant
bord van 1 meter bij 1 meter voorzien van een hard
plastic doorzichtige beschermplaat. Hierin zijn de
filatelistische verzamelingen te zien. En dit kan van
M
Rob Hoogeboom
wedstrijdtentoonstelling. Dit is gekoppeld aan de 26ste
Dag van de Jeugdfilatelie.
De kern van Hertogpost 2010 vormt een grootse
markt
stromen spelen daarbij een hoofdrol. Ook het
Ton Graus
Als stadsgids wijs ik de bezoekers tijdens vrijwel elke
wandeling op de hoofdlijnen van de structuur van onze
binnenstad. Die hoofdstructuur is zeer karakteristiek voor
de stad en geeft haar een eigen identiteit.
Het ontstaan van de Binnendieze en haar verschillende
daarvan afgeleide stratenpatroon. Uit en naar het
noorden de Orthenstraat. Naar en uit het oosten de
Hinthamerstraat. Naar en uit het zuiden en het westen
de Vughterstraat.
Deze drie naar elkaar toe lopende straten vormen de
driehoekige Markt. Of is het omgekeerd?
alles zijn. Zoals ik eens eerder in mijn verhalen heb
opgemerkt: de geschiedenis in een notendop. Bij
elk kader kijkt men naar een klein stukje uit een
geschiedenis boek. Men wandelt langs de kaders
en neemt veel kennis tot zich; als bezoeker zul je
Hertogpost 2010 met wat meer wijsheid en indrukken
De binnenplaats verlaten.
van het
postkantoor aan
de Kerkstraat
kort na de Als je naar hoogtekaarten kijkt van vóór de bebouwing
bevrijding van van de stad, dan tekent zich de driehoekige vorm van
’s-Hertogen- wat we nu ‘de Markt’ noemen, al af. Het is aannemelijk
bosch. Er staan dat de zandrug met donken waarop de stad ontstaan
een jeep, Britse is, vóór de eerste bewoning, al een driesprong van
militairen en verbindingswegen was. Van het noorden naar het
enkele PTT- zuiden, westen en oosten en v.v.
ers, leden Aan die verbindingswegen is men waarschijnlijk gaan
van de lucht- bouwen. Een van de eersten was de heer van het
beschermings- gebied, de hertog van Brabant, ‘aan de weg’, die nu
dienst. (Foto Pensmarkt heet.
collectie H.
van Lamoen) Vóór de herbestrating van het voetgangersgebied en
de Markt, waren de doorverbindingen naar de vier
Er is ook veel aandacht voor molens. De bouw, windrichtingen nog te zien en te volgen. Het is jammer
werking en geschiedenis worden hierbij nauwkeurig dat het oorspronkelijke verbindingspatroon niet meer
weergegeven. Zelfs de klimaatmolen die in onze terug te vinden is in de bestrating.
gemeente nog ontbreekt krijgt speciale aandacht. De Markt is in de bestrating visueel ‘afgesloten’ geraakt
De molengeschiedenis van onze Hertogstad in van de hoofdverbindingen. Het lijkt alsof de drie
het algemeen zal men niet aantreffen, maar wel hoofdstraten en de Markt niet met elkaar te maken
veel raakvlakken zijn aanwezig. En een Bossche hebben. Uit cultuurhistorisch oogpunt is dat een
molenpostzegel is een van de verrassingen ? gemis.
Bronvermelding
www.hertogpost.nl
Peter Teurlings
Afbeeldingen bruikleen; Huber van Werkhoven
logo; Hertogpost 2010
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
5

6. C carillon in beeld
Luidklokken zijn specifiek verbonden met een kerk. Bij carrillonklokken is
dat niet het geval. Luidklokken kunnen wel als carrillonklok worden gebruikt,
andersom gaat dat niet. Luidklokken bewegen naar de klepel toe. Carillonklokken
hangen stil en worden aangeslagen door hamers. Meerdere luidklokken kunnen
samen een ‘gelui’ vormen. Carillonklokken vormen samen een beiaard, carillon
of klokkenspel. Een beiaard is een met een klavier of trommel bespeelbaar
muziekinstrument, dat uit één of meerdere series klokken bestaat. Om de klokken
te kunnen bespelen maakt de beiaardier gebruik van een stokkenklavier. De
carillontommel wordt mechanisch voortbewogen en heeft een vast ritme van het
laten horen van de melodieën. Bij de trommel is het dus nodig om van tijd tot tijd
de melodieën te vernieuwen. Afhankelijk van de grootte van de trommel is dit een
erg arbeidsintensieve klus.
Groot ’s-Hertogenbosch bezit drie carillons. De
kleinste beiaard hangt in de Lambertustoren in
Rosmalen en wordt alleen met behulp van de
Gerard ter Steege
De zorg voor de carillons in de stad is toevertrouwd
aan de stadsbeiaardier, Joost van Balkom. Joost is
de derde van de generaties van ‘Van Balkom’, die al
sinds 1915 onafgebroken de beiaard van de Sint-Jan
bespelen. Hij bespeelt niet alleen de beide carillons
maar ‘versteekt’ ook één keer per jaar de melodieën
op de speeltrommels. In het torentje van het Stadhuis
gebeurt dat rond de Bossche kermis. Ieder jaar in de
Goede Week versteekt Joost met enkele helpers de
speeltrommel in de Sint-Jan. Het versteken betekent
dat alle toonstiften, die de hefbomen oplichten van
de trommel, worden losgeschroefd en uitgenomen.
Op Witte Donderdag begint Joost met het aanbrengen
van vier nieuwe melodieën voor elk kwartier één. Een
flinke klus als men bedenkt dat de trommel een lengte
heeft van 2.50 meter en een doorsnee van 1.52 meter
trommel bespeeld. Het meer bekende carillon in de en in de trommel maar liefst 16.200 gaatjes zitten.
stad is die in het torentje van het Stadhuis met de De trommel heeft een bereik van 3,5 octaven. De
draaiende paardjes. Het grootste carillon hangt in de genummerde horizontale lijnen bepalen de toonhoogte,
Foto: eeuwenoude toren van de Sint-Jan. De laatste twee de vertikale het ritme en de tijdsduur. Joost steekt de
Ed Hupkens zijn in 2003/2004 gerestaureerd en worden zowel verschillende toonstiften met behulp van een plank
door de beiaardier als met behulp van een trommel waarop de noten staan aangegeven en een muziekblad
bespeeld. De beiaard in de toren van de Sint Jan is met de uitgewerkte melodie. Een helper in de trommel
een volledig concertbeiaard met vele mogelijkheden. schroeft na het insteken de toonstift vast. Dit jaar
speelt het carillon op het hele uur ‘Nocturne’ en op het
halve uur ‘Ballade no 1 in g klein’ beide van Chopin.
beiaardstichting
’s-Hertogenbosch is twee zeer bijzondere beiaards
rijk. Zij behoren tot het culturele erfgoed van de stad.
Om dat erfgoed te bewaken en om de belangstelling
van het publiek en de Bosschenaren in het bijzonder
voor de beiaarden en voor de beiaardmuziek te
vergroten is de ’s-Hertogenbossche Beiaardstichting
Foto: actief. De stichting die in 1992 is opgericht, vormt
Ed Hupkens
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
6

7. 2007 was de Beiaardstichting actief betrokken bij de
uitbreiding van het gelui van de Sint-Jan. Aan het uit
acht klokken bestaande gelui zijn toen drie klokken uit
de voormalig Sint-Jacobskerk toegevoegd.
Het carillon Ida Gerhardt
Foto: Ik zag de mensen in de straten,
Ed Hupkens Hun armoe en hun grauw gezicht,
een voortzetting van de in 1950 in het leven geroepen toen streek er over de gelaten
Beiaardcommissie. Kyra Couvée en Bert Subelack zijn een luisteren, een vleug van licht.
twee enthousiaste bestuurleden van deze stichting. Want boven in de klokketoren
Kyra is bij toeval in aanraking gekomen met de na ’t donker-bronzen urenslaan
Beiaardstichting. “Het fascinerende van beiaards is ving, over heel de stad te horen,
de geschiedenis en betekenis van klokken, vooral in de beiaardier te spelen aan.
de Zuidelijke Nederlanden. Eigenlijk moeten we de Valerius: - een statig zingen
beiaards meer in het zicht brengen en de klokken meer waarin de zware klok bewoog.
laten horen, nu worden ze maar één keer per week doorstrooid van lichter sprankelingen,
bespeeld en dat is eigenlijk heel jammer voor zulke ‘Wij slaan het oog tot U omhoog.’
mooie instrumenten. Maar helaas zijn de financiële Een één tussen naamloos velen,
middelen niet altijd toereikend.” gedrongen aan de huizenkant
Bert is via Boschlogie en als torengids in aanraking stond ik te luistr’ren naar dit spelen
gekomen met de Stichting. “De jaarlijkse beiaardweek dat zong van mijn geschonden land.
is ons belangrijkste project en daarnaast proberen wij Dit spakeloze samenkomen
voor de Vrienden van de Beiaardstichting en andere en Hollands licht over de stad -
belangstellenden beiaardconcerten te organiseren met Nooit heb ik wat ons werd ontnomen
specifieke luisterplaatsen.” Een interessante wens van zo bitter, bitter liefgehad.
de Stichting is om de beiaard van de Sint-Jan ‘online’
Oorlogsjaar 1941
te brengen. Maar helaas ontbreken daarvoor nog de Verzamelde gedichten, 2005,
Athenaeum – Polak & Van Gennep
juiste faciliteiten en middelen. “Klokken bespelen het
hele scala van menselijke deugden. Klokken zijn net
mensen, ze hebben een schedel, schouder, flank, tong,
mond etc. Zij verkondigen vreugde en verdriet, onraad Healing bells
Foto: en vrijheid en passen daardoor helemaal bij het leven.” Dit jaar is gekozen voor een verkorte 21ste Bossche
Ed Hupkens Allemaal redenen voor de Beiaardstichting om de beiaardweek. Deze wordt gehouden van 24 tot en
carillons in de stad optimaal te laten functioneren. met 27 juni en komt mede tot stand in samenwerking
Het hoogtepunt van het jaar is de jaarlijkse met de Kring. Healing bells is een compositie van
beiaardweek die dit jaar voor de 21ste maal wordt Joost van Balkom voor beiaard, altsax en sopraan. De
georganiseerd. Telkens wordt geprobeerd om met een uitvoerenden zijn Joost op de beiaard, Paul van den
verrassend programma te komen. Zo heeft Maurice Oever met de altsaxofoon. In de Sint-Janstoren wordt
Pirenne in 2006 op verzoek van de Beiaardstichting een luisterplaats ingericht waar de deelnemers een
op de tekst van het gedicht Carillon van Ida Gerhardt spirituele luisterervaring beleven. De beiaard is zeer
(zie kader) een compositie voor beiaard, kerkorgel rijk aan boventonen. Deze boventoon kan bijzonder
en koor geschreven. Het werk is in 2006 tijdens goed geactiveerd worden door repetitieve muziek te
de Beiaardweek voor het eerst uitgevoerd door spelen. De ‘normale’ beiaardklanken worden hierbij
het Brabants Kamerkoor. In 2009 tijdens Voices, omgetoverd in zoemtonen vergelijkbaar met het
Pipes and Bells, weer in samenwerking met het aanslaan van een Nepalese klankschaal. Deze tonen
Brabants Kamerkoor, heeft dit werk nogmaals op het zijn goed buiten de toren te horen. De altsax en
programma gestaan. sopraan vormen een leidraad in deze zee van klanken.
De afgelopen jaren heeft de stichting onder meer Een boventoon is een geluidscomponent waarvan de
samengewerkt met de Rederijkerskamer Moyses’ frequentie hoger ligt dan de door het oor waargenomen
Bosch, het Jeroen Bosch Koor, de Misty House Big grondtoon van dat geluid. Vaak zijn boventonen
Band van de Muzerije en met Bart van Dongen. In harmonisch, dat wil zeggen: hun frequenties hebben
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
7

8. Foto:
Ed Hupkens
gehele veelvouden van de grondtoon. Daardoor zijn
de meest opvallende boventonen het octaaf en de
kwint. Wanneer men deze bij een klok herhaald
aanslaat, ontstaat een pulserende klank die op en
S
neer golft in een periodiek ritme. Dit pulseren laat
zich ook beluisteren als het ademen van een klok. De
pulserende klank neemt je mee in zijn golfbeweging
waarin de klank met geregelde tussenpozen uitzet en
krimpt. Het resultaat is dat de beiaardklanken worden
omgetoverd in een hypnotiserende klankschaal.
De boventooncompositie Healing bells wordt tijdens
de beiaardweek dagelijks enkele keren uitgevoerd.
schuilkerken en hu
De Werkgroep Kerken en Kloosters bestaat tien jaar. Dat
is voor de werkgroep aanleiding geweest om onderzoek te
doen naar de schuilkerken in ’s-Hertogenbosch. Nu ligt
een flink boek op de plank met een schat aan informatie:
Schuilkerken en hun bedienaren in ’s-Hertogenbosch, 1629-
1811. Niet een boek om languit op de bank nog even door
te nemen. De auteur, Ton Vogel, noemt het terecht een
naslagwerk.
Nadat Frederik Hendrik in 1629 de stad heeft
ingenomen, wordt zij gedwongen de staatsgodsdienst
van de toenmalige Noordelijke Nederlanden aan te
nemen. Dat is de protestantse leer. De Bosschenaren
doen tevergeefs een beroep op het recht van
gewetensbezwaar. De katholieke kerken en kloosters
worden door het nieuwe protestantse stadsbestuur
In totaal worden zeven voorstellingen verzorgd. In verbeurd verklaard. Mannelijke religieuzen moeten
de toren kunnen 30 mensen het concert bijwonen. de stad verlaten, zusters en begijnen mogen geen
Natuurlijk kan men op de Parade ook van het novicen meer aannemen. De katholieke kerkdienst
beiaardconcert genieten maar in de toren komt deze is verboden. De overwegend katholieke bevolking
uitvoering het meest tot zijn recht. van ’s-Hertogenbosch zoekt allerlei uitwegen om
toch naar de mis te kunnen gaan. In de inleiding
Hummingbirds van Schuilkerken en hun bedienaren wordt uitvoerig
Tijdens het theaterfestival Boulevard 2010 (6 tot en ingegaan op de situatie die na 1629 ontstaat.
met 15 augustus) zal ook het carillon van de Sint-Jan
weer op het programma staan. Bij Hummingbirds Het religieuze leven gaat door
worden de boventonen van de klokken gebruikt. Joost Niet alle geestelijken verlaten de stad in 1629. Zij die
van Balkom verzorgt de compositie en het beiaardspel. in ’s-Hertogenbosch geboren zijn, mogen blijven. Ook
De beeldend kunstenaar Bert Vogels tekent voor de leden van de Illustre Lieve Vrouwe Broederschap
de vormgeving en de techniek. Jenneke Giels zorgt hoeven niet te vertrekken, net als de kanunniken
voor de (computer)techniek. Deze experimentele van de Sint-Jan. De parochies zoeken naar manieren
opstelling moet ervoor gaan zorgen dat de bezoekers om het kerkelijk leven in het geheim in te vullen. De
de boventonen gaan horen en meditatief gaan beleven. bisschop zegent nog 152 altaarstenen in voordat hij
Een verrassend experiment dat weer een nieuw facet weggaat. In de kloosters van de nonnen wordt de mis
toevoegt aan het gebruik van de carillonklokken. gelezen door nonnenrectoren en kanunniken. Ook
De beiaarden, de luidklokken en de torenuurwerken elders zijn godsdienstige bijeenkomsten in huizen
vormen een belangrijk onderdeel van het cultuurgoed en in zaaltjes. Als zo’n bijeenkomst ontdekt wordt,
in de stad. Bewust of onbewust horen de bewoners volgt een boete. Die wordt betaald. Er zijn altijd
en bezoekers van de binnenstad de klanken van de Bosschenaren die daarvoor middelen ter beschikking
carillons. Melodieën, die iets toevoegen aan de sfeer stellen. En de bijeenkomsten gaan gewoon door.
en uitstraling van de historische binnenstad. Beiaards Het Vaticaan benoemt Nederland tot missiegebied
kennen een eeuwenoude functie in het kerkelijke en en rondreizende priesters doen de stad aan. Als ze
het burgerlijke leven. Zeker in onze stad met zijn twee gevangen worden genomen, moet losgeld betaald
unieke speelcarillons is het wenselijk om dit muzikale worden en er zijn ook in dit geval gegoede ingezetenen
erfgoed te koesteren. die bereid zijn die boete te betalen.
De concerten zijn te beluisteren op vrijdag 25 juni van 20.00 tot de schuilkerken
21.00 uur, op zaterdag van 13.00 tot 14.00 uur, 15.00 tot 16.00 uur Schuilkerken zijn plaatsen waar regelmatig de mis
en 20.00 tot 21.00 uur, en op zondag van 15.00 tot 17.00 uur en van opgedragen wordt. Soms is het een oude kapel die
19.00 tot 20.00 uur. De toegangskaarten à € 7,-, voor het bijwonen wat achteraf staat, soms zijn het delen van huizen
van het concert in de toren zijn verkrijgbaar bij de Kringbalie in het die hier speciaal voor ingericht zijn. Het zijn echte
Theater a/d Parade. kerken, met een altaar, kandelaars, beelden, een orgel
en banken voor de gelovigen. Maar zij staan verborgen
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
8

9. un bedienaren
Marjan Vonk
achter huizen en voorgevels die niets verraden van pand Uilenburg 16, resten van de Sint-Nicolaaskerk
de religieuze activiteiten die hier plaats vinden. De onder de Parade, de voormalige kloosterkerk in de
kerkgangers kennen de zij-ingang in een steegje. Walpoort nr. 10, waarvan de apsis nog zichtbaar is en
Het overgrote deel van het boek bestaat uit het enkele muurresten van het kerkje ‘de zeven smarten
beschrijven van de twintig schuilkerken waarvan van Maria’ achter de Sint Jorisstraat.
uit archiefstukken iets bekend is. Per kerk wordt de U kunt zelf eens rondkijken op de plaatsen van de
geschiedenis van het pand beschreven. De locatie van voormalige schuilkerken. Als bijlage van het boek
elke schuilkerk is door middel van oude kadastrale zijn twee wandelingen opgenomen, waarin de meeste
kaarten, waarin alle percelen staan opgetekend, locaties zijn opgenomen.
aangeduid. De eigenaren zijn rijke ingezetenen.
Immers, de kerk mocht geen eigen bezit meer hebben.
Bij overlijden van die eigenaar wordt het pand geërfd
door een betrouwbare geloofsgenoot. Zij doen er alles
aan om de schuilkerk geheim te houden. Ze kopen
naastgelegen percelen en zorgen voor vluchtwegen.
Het boek van Ton Vogel verraadt minutieus onderzoek.
De geschiedenis van ieder bedehuis is anders. De koop
en verkoop van panden, de eigenaars, de inboedel, de
bedienaars, de vluchtwegen, een overval en wie dan de
boete betaalt. Van ieder pand is een schat aan gegevens
verzameld.
kapel ‘op den uilenburg’ aan de Walpoort
Als voorbeeld een kleine schets van de kapel van het
klooster Mariënburg in de Uilenburg. In 1423 werd
hier een klooster gesticht door een wereldlijke orde
van de Franciscanessen. In 1488 schonk een rijke
zuster een kapel aan dit klooster. Na 1629 mogen de
nonnen de kapel blijven gebruiken. Zeer waarschijnlijk
kwamen ook gelovigen uit de buurt naar de mis. De
laatste zusters, er zijn dan nog vier, vertrekken rond
1670 naar Maaseik. Het klooster wordt afgebroken.
In 1682 is alleen de kapel aan de Walpoort nog over.
Deze kapel heeft van 1684 tot 1693 dienst gedaan als
schuilkerk.
De kapel valt tenslotte toe aan de staat. In 1693
worden de zerken verkocht en wordt de kapel gebruikt
voor munitieopslag. Tenslotte werd de kapel deel van
het nieuwe klooster Mariënburg aan de Sint Janssingel
en in 1979 krijgt het pand tenslotte een kantoorfunctie.
Schuilkerken en hun bedienaren geeft veel meer
informatie. Daarnaast zijn bouwtekeningen van de
kapel uit diverse fasen van haar bestaan opgenomen.
Oorkonden over verkoop worden geciteerd.
slot Schuilkerken en hun bedienaren in
In de grondwet van 1798 wordt het recht van ’s-Hertogenbosch 1629-1811
godsdienstvrijheid opgenomen. De katholieke kerk Ton Vogel, maart 2010.
krijgt haar rechten terug. De schuilkerken raken na Uitgave: Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch
1800 buiten gebruik. Zij worden voor een groot deel Er is een proefversie van dit boek geweest. Ton
ontmanteld en zijn nu bijna nergens meer als kerk Vogel sleutelt nog aan de definitieve versie en hoopt
te herkennen. Er zijn vier locaties in de stad die ons dat het boek dan op de markt kan komen.
herinneren aan de schuilkerken: een poortje in het
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
9

10. S sint‑Josephkerk – nu orangerie – 150 jaa
religieus leven vanuit de sint‑Josephkerk
De liturgie in de katholieke kerken draagt in de eerste
helft van de 19de eeuw nog sterk het stempel van
de contra-reformatie. Niet alleen stamt het Romeins
Missaal uit 1570, ook de liturgieviering is volkomen
barok. De neoklassieke kerken uit die tijd kennen
een overdadige aankleding met barok meubilair.
Door de muzikale opluistering van de missen
lijken de gebouwen eerder op concertzalen dan op
kerken. Volledige orkesten begeleiden de mannen- en
vrouwenkoren, die de barokke Missen van Haydn of
Mozart uitvoeren.
De redemptoristen brengen een vernieuwende, uiterst
verzorgde liturgie. Oude Gregoriaanse gezangen, die
zij propageren, zorgen voor ingetogenheid tijdens
de eucharistievieringen. De gotische stijl van het
De paters trekken veel publiek door de grootse wijze
waarop de kerkelijke feestdagen worden gevierd.
Vaak werd de kerk dan versierd met pompeuze en
torenhoge versieringen zoals op vele afbeeldingen nog
te zien is. Deze spectaculaire decors vallen in ieder
geval goed in de smaak bij de Bosschenaren.
De vele impulsen die de redemptoristen in die tijd
geven aan het religieus leven van de katholieken zijn
een reactie op de tijdgeest van de eerste helft van de
19de eeuw.
Het liberale denken van met name de hogere klassen
werd ingeruild voor een breed gedragen burgerlijke
en orthodoxe vorm van katholicisme, dat zich in
de Nederlandse maatschappij wil profileren en
manifesteren.
De bedreiging van de Kerkelijke Staat door Italiaanse
kerkgebouw benadrukt deze sfeer. Het donker vrijheidsstrijders versterkt deze eenheid, waarbij de
gekleurde interieur, versterkt door de kleurige Nederlandse katholieken zich in die jaren, als één
neogotische beglazing en de vele zijkapellen en man achter de paus van Rome scharen. Het is dan
bidruimtes maken het gebouw tot een religieus doolhof ook niet verwonderlijk dat de redemptoristen een
waar in intimiteit het geloof kan worden beleefd. belangrijke rol spelen bij de werving van zoeaven,
Zoals al eerder opgemerkt, weten de paters mannen die vrijwillig dienst nemen in het pauselijk
redemptoristen het hart van de katholieke bevolking leger ter verdediging van de Kerkelijke Staat. De eerste
in de stad te raken en zijn zij vanaf het begin populair. dertien vrijwilligers melden zich op 14 januari 1866
De Sint-Josephkerk is de gehele dag geopend en er aan bij de Bossche paters. Bij het vertrek van deze
wordt dagelijks biecht gehoord. Dit in tegenstelling dertien zoeaven vindt er een grote betoging plaats in
tot de praktijk van de parochiekerken in de stad, die de stad, die tot gevolg heeft dat zich diezelfde dag nog
bijna de hele dag gesloten zijn en waarbij biecht horen 21 andere jongens zich bij de redemptoristen melden
zelden voorkomt als zoeaaf.
mariaverering
Een hoogtepunt in het jaar zijn de meimaandvieringen
in de Sint-Josephkerk. Deze waren al populair bij de
Bossche bevolking en de paters spelen daar op in.
’s Ochtends en ‘s avonds is de kerk stampvol. Aan de
gelovigen worden briefjes uitgedeeld met de ‘deugd
van de dag’, die ook in de preek aan bod komt. Naast
de verering van de Zoete Lieve Vrouw wordt de devotie
tot Maria Onbevlekte Ontvangenis (in 1854 tot
pauselijk dogma verheven) bevorderd.
In 1866 geeft paus Pius IX de redemptoristen de
Interieur Sint opdracht de devotie tot O.L. Vrouw van Altijddurende
Josephkerk ter Bijstand te bevorderen. De paters schrijven in
ere van feestdag hun kloosterkroniek in mei 1868 dat zij er in
van OLV van ’s-Hertogenbosch alleen met de grootste reserve over
Altijd Durende hebben gepreekt uit eerbied tot de Zoete Lieve Vrouw
Bijstand en uit vrees aanstoot te geven aan de bisschop en
19 juni andere geestelijken in de stad. Toch ontstaat er een
1942. RK spontane devotie, die almaar toeneemt. In 1880 werd
Fotopersbureau in de Sint-Josephkerk voor het eerst een triduüm (een
het Zuiden. drie dagen durende religieuze oefening met preek)
collectie: Toine gehouden ter ere van O.L. Vrouw van Altijddurende
Janssen Bijstand. Hiermee konden de gelovigen een aflaat
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
10

11. ar oud (1859‑2009)(3)
Toine Janssen
verdienen, ingesteld door paus Leo XIII. Dit heeft een komen iedere maand vanuit heel Nederland in de Sint-
buitengewone toeloop naar de Sint-Josephkerk tot Josephkerk bijeen. De Kring telde bij de opheffing in
gevolg. Op haar feestdag wordt de icoon plechtig op 1997 nog 1250 leden. Het beeld van de heilige staat
een troon geplaatst. Vanaf 1928 tot aan de sluiting vooraan in de kerk tegen een pilaar met daar omheen
van de kerk in 1971 houdt men in de Sint-Josephkerk twee kastjes met votiefgeschenken. Na de sluiting
een Broederschapslof ter ere van O.L. Vrouw van van de kerk in 1971 is het beeld van de H. Clemens
Altijddurende Bijstand. helaas spoorloos verdwenen. De Clemenskring die
Het altaar waar O.L. Vrouw van Altijddurende voortaan bijeen komt in de kerk van Onze Lieve
Bijstand wordt vereerd bevindt zich in het noordelijk Vrouw van Altijd Durende Bijstand in West en later
transept en is ontworpen door kapelaan Windhausen in de Capucijnenkerk behielp zich voortaan met een
en uitgevoerd door A. van Bokhoven in 1923. De reproductie van een geschilderd portret van de heilige.
nisbeschildering is van Windhausen uit Roermond. Ook de H. Gerardus van Majella heeft een eigen altaar
In de dertiger jaren wordt deze devotie bij missies in bij de zijingang van de kerk. Ook zijn beeltenis wordt
andere parochies verder verspreid. De paters nemen door een grote schare bewonderaars vereerd. Na de
een kopie van het wonderbare schilderij mee, de sluiting van de kerk verhuist het Gerardusaltaar naar
gelovigen kunnen er dan een kaars bij opsteken en bij de Sint-Jacobskerk. Nadat ook deze kerk gesloten is in
bidden. Vaak blijft het schilderij permanent in de kerk 2002, komt het gekleurde beeld van de heilige in de
achter. Sint-Janskathedraal terecht.
Heiligenverering
Een belangrijk kenmerk van de geloofsbeleving van
katholieken vanaf de tweede helft van de 19de eeuw
is de nadruk op de heiligenverering en de betekenis
die zij hebben als pleitbezorger tussen God en de
eenvoudige gelovige. Iedere tijd en iedere plaats kent
zijn eigen populaire heiligen. Naast Sint Joseph en
O.L.Vrouw van Altijd Durende Bijstand genieten bij
de redemptoristen de heilig verklaarde Alphonsus de
Liguori, stichter van de orde, de H. Clemens Maria
Hofbauer en Gerardus van Majella een bijzondere
verering in de Sint-Josephkerk. De rechter zijkapel
naast het hoofdaltaar is opgedragen aan de H.
Raam Alphonsus.
noordertransept Meer aandacht is er in de Sint-Josepherk voor de
met afbeelding H. Clemens Maria Hofbauer die in 1888 zalig en in
van pater P. 1909 heilig werd verklaard. Sinds 1888 bestaat er een
Donders naar speciale verering met bedevaart voor deze heilige. In
ontwerp van 1948 wordt de Clemenskring opgericht en de leden
Luc van Hoek
1955. Foto:
Toine Janssen
De beeltenis van de zalig verklaarde Nederlandse
redemptorist Peerke Donders is vanaf 1955 in de
kerk te vinden in een glas-in-loodraam in het noorder
Beeld van transept. Het is gemaakt naar ontwerp van Luc van
H. Gerardus Hoek en uitgevoerd door L. van den Essen. Het
Majella uit de raam is een geschenk van de Bossche burgerij bij de
Sint Josephkerk, viering van het honderd jarig bestaan van het klooster.
nu in de Sint Vanuit het Bossche klooster wordt geijverd voor de
Janskathedraal zaligverklaring - in 1982 verwezenlijkt- en verering van
Foto: Toine Peerke Donders, die bekend staat als de apostel van de
Janssen melaatsen in Suriname.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
11

12. B bewakers van het culturele erfgoed (9) Wer
een serie artikelen over de werkgroepen van de kring die samen het kenniscentrum (kc) vormen
Toponymie of plaatsnaamkunde is de wetenschap die plaatsnamen -zogenaamde
toponiemen- opspoort en verklaart. Een toponiem is de eigennaam van een
geografische entiteit. Het woord ‘toponiem’ komt van het Griekse ‘topos’
(plaats) en ‘onoma’ (naam) en is dus synoniem met ‘plaatsnaam’. De
Werkgroep Toponymie houdt zich bezig met onderzoek naar de straatnamen
in ’s-Hertogenbosch. De vakterm voor straatnamen is hodoniemen, het Griekse
‘hodos’ betekent ‘weg’.
De Werkgroep Toponymie (WgT) is opgericht op
initiatief van Cor Gillhaus, de vorige voorzitter van
de Kring Vrienden. Wegens gezondheidsproblemen
van Cor was de werkgroep niet echt van de grond
gekomen. Begin april 2006 maakte ze een doorstart,
met Jos Swanenberg als voorzitter. De doelstelling van
de WgT is het in kaart brengen van de geografische
namen in de stad ’s-Hertogenbosch. Het ‘in kaart
is een zogenaamde mancolijst voor de binnenstad, ’t
Zand, de Muntel, de Vliert, de Orthenpoort (vroeger
de Vogelwijk/Sieb en Duliwijk) en de Hofstad opgezet.
Van de in totaal 348 betrokken straten, zijn er
momenteel 335 verklaard kunnen worden.
Daarnaast publiceert de WgT eens per week een
historisch getint stukje over een straat, plein, hofje
of steegje in het Stadsblad (serie Toponymie).
Inmiddels zijn er ruim 150 stukjes gepubliceerd. Er
zijn vergevorderde plannen om deze gebundeld in een
brengen’ is nader te omschrijven als het inventariseren,
lokaliseren, dateren en verklaren van deze namen.
Archief- en literatuuronderzoek zijn onmisbaar om
tot serieuze resultaten te komen. Vandaar dat een
subwerkgroep van de WgT elke week het Stadsarchief
bezoekt. Het archiefonderzoek is begonnen met de
Cijnsboeken over 1728-1810, die zijn afgewerkt.
Eveneens doorgewerkt zijn de Verpondingsregisters
van 1635-1654, de Regesten Tafel van de Heilige Geest
(1271-1473), Regesten Groot Begijnhof (1309-1782),
en Inventaris met regesten Groot Ziekengasthuis
(1274-1500). Resultaat is een lijst van straatnamen
met hun oorspronkelijke schrijfwijzen. Afgelopen
Elke week Toponymie van
’s-Hertogenbosch in het Stadsblad.
twee jaren stond het onderzoek in het teken van het boekwerk te laten verschijnen.
digitaal maken van gegevens, die Ferdinand Smulders
overgenomen heeft uit de akten van de schepenbank straten en pleinen
van ’s-Hertogenbosch (het zogenaamde Bosch De WgT heeft deelgenomen aan enkele activiteiten
Protocol). Deze gegevens zijn in een kaartsysteem van De Tijdreiziger. In 2007 was het thema Straten
gebracht en bevatten tevens een verwijzing naar en pleinen. Tijdens de Avond van de Geschiedenis
de plaats in het archief. Bij deze digitalisering op 17 oktober 2007 in het gebouw van de afdeling
wordt vooral gekeken naar de oudste vermeldingen BAM (Bouwhistorie, Archeologie en Monumenten)
vanaf 1368 en de verschillende schrijfwijzen en is een historisch kwartetspel van ’s-Hertogenbosch
omschrijvingen van de straatnamen. Het kaartsysteem gepresenteerd, waarbij Bossche straten het onderwerp
bevat gegevens uit akten van 1368 tot 1500. vormen. De Werkgroep Toponymie, het Stadsarchief,
de BAM en de Heemkundekring Rosmalen waren bij
Publicaties de ontwikkeling van het kwartetspel betrokken. Het
De WgT publiceert haar bevindingen in de Bossche kwartetspel bleek een groot succes: binnen enkele
Encyclopedie van Ton Wetzer, die als adviseur aan de weken waren de twee oplages van 500 stuks per oplage
werkgroep is verbonden. Om een start te maken met uitverkocht.
het verklaren van straatnamen in ’s-Hertogenbosch
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
12

13. rkgroep toponymie
Ed Hupkens
De Pettelaarse- Tijdens de Avond van de Geschiedenis hebben drie
weg werd leden van de WgT gejureerd ten behoeve van de
door verliefde Bossche Historische Quiz. Uiteraard gingen de vragen
stellen De over het thema van dat jaar: straten en pleinen van
Groene Bedstee ’s-Hertogenbosch. Een groot aantal van de quizvragen
genoemd; is door de WgT aangeleverd. Ook ten behoeve van
het terrein de op 24 september 2007 gehouden tweede BQ-test
vooraan heette (Boschlogentie Quotiënt-test) in de School voor de
Het Zwart Toekomst, heeft de WgT voor een aantal historisch
Zandje. Anno interessante vragen over Bossche straten, steegjes en
1933. Foto: hofjes gezorgd.
Stadsarchief.
stegenspeurtocht erg enthousiast over het plan. Op woensdag 22 juli
Een initiatief dat de WgT samen met De Tijdreiziger 2009, ruim anderhalf jaar later na de prijsuitreiking
heeft opgezet, is de Speurtocht naar onbenoemde van de Speurtocht, heeft een lid van de WgT met
steegjes in ’s-Hertogenbosch geweest. Voor het enig ceremonieel het straatnaambord ‘Steegje van
afgesloten steegje aan de Keizerstraat, gelegen tussen Adel’ tegen de muur van het pand Keizerstraat 12
de nummers 12 en 14, hebben Anne-Fleur (toen 11) geschroefd.
en Femke (toen 5) Finkers de naam Steegje van Adel
bedacht. Uit alle inzendingen bleek deze originele en religieus erfgoed
historisch verantwoorde straatnaam het beste bij een In het kader van het thema Religieus Erfgoed van
van de zeven steegjes van de speurtocht te passen. Op De Tijdreiziger in 2008 heeft een lid van de WgT
woensdagmiddag 21 november 2007 hebben beide meegewerkt aan de totstandkoming van het boekje
prijswinnaars hun prijs in ontvangst genomen: een echt Hemels ’s-Hertogenbosch. Wandelen langs het
straatnaambord van het door hen benoemde steegje! eeuwenoude religieuze erfgoed van de Brabantse
Binnen de WgT was inmiddels het idee ontstaan om er hoofdstad. Tijdens De Avond van de Geschiedenis op
ook daadwerkelijk een straatnaambord op te hangen. 15 oktober 2008 in het Jheronimus Bosch Art Center
De WgT nam daartoe contact op met de eigenaren heeft een lid van de WgT gejureerd ten behoeve van de
van het pand Keizerstraat 14, waaraan het steegje is Bossche Historische Quiz. De quizvragen (die mede
gelegen. De eigenaren van het steegje waren direct door het WgT-lid waren opgesteld) gingen over het
thema van het jaar 2008: het religieus erfgoed.
Leden
De leden van de WgT zijn: Tilly Buyn, Hans Goossens,
Ed Hupkens (secretaris), Wim Lindemann, Toon
Smetsers en Jos Swanenberg (voorzitter), Ton Wetzer
fungeert als adviseur. De voorzitter van de WgT
vertegenwoordigt de Kring Vrienden in de Werkgroep
Straatnaamgeving van onze gemeente. Deze
gemeentelijke werkgroep komt gemiddeld drie keer per
jaar bijeen.
Voor meer informatie over de WgT en haar activiteiten
kunt u contact opnemen met Jos Swanenberg
(josswanenberg@erfgoedbrabant.nl). Informatie over
wat de Bossche Encyclopedie te bieden heeft, zie
www.bossche-encyclopedie.nl
In deze reeks komen de volgende werkgroepen
aan bod: Archeologie, Binnendieze, Bouwplannen,
Empel, Het Kleine Monument, Industrieel Erfgoed,
v.l.n.r. Toon, Kerken & Kloosters, Molens, Openbare Ruimte,
Wim, Hans, Ed, Toponymie, Verzamelaars Hertog Jan, Archeologie
Ton en Tilly en Vestingwerken.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
13

14. N nieuw spreuksteentje
Zondag 11 april was er een klein feestje in De Graven van Leuven aan de
Wolvenhoek in ’s-Hertogenbosch. Het was drukker dan gewoonlijk. De Werkgroep
Het Kleine Monument had opnieuw een plaats gevonden voor een spreuksteentje.
Dat werd vrolijk en bijna informeel onthuld.
Wè zedde gij daor!
Deze spreuk kan op verschillende manieren
Nik de Vries
opnieuw aangebracht op de juiste plaats. Dan wordt
besloten Domiens werk af te maken: zoveel mogelijk
spreukstenen aanbrengen in gevels in de Bossche
binnenstad. Vandaag wordt de 35ste steen onthuld:
uitgesproken worden, zoals blijkt tijdens de toespraak
van Nort Lammers, voorzitter van de werkgroep. Elke
uitspraak correspondeert met een bepaald gevoel bij
zowel spreker als toehoorder. Probeert u, lezer, het
maar eens uit.
In het café leidt het tot flink wat extra Bossche
uitdrukkingen, vooral dankzij Luc van Gent, de broer
van Domien.
Een van de doelstellingen van de steentjes is het
vasthouden van een stukje dialect. Er is een systeem
met wandelingen langs de spreuken, maar u kunt ook
zomaar een spreuk tegenkomen als u in de Bossche
binnenstad loopt. En vooral dat laatste is het leukst:
jongeren zullen zich misschien afvragen wat er staat
en ouderen herinneren zich dat die zin in hun cultuur
thuishoort.
Wethouder eigeman
Vaste stamgast wethouder Bart Eigeman mag de steen
Domien van Gent was een interessante persoonlijkheid mee onthullen. Dit vanwege het educatief tintje van
in ’s-Hertogenbosch. Als kunstenaar en kunstpromotor de tekst. Hoewel hij niet in ’s-Hertogenbosch geboren
schopte hij graag tegen allerlei heilige huisjes. Twee is, voelt hij zich toch Bosschenaar. De waarde van
grote hobby’s had Domien: het verzamelen van de spreuken is voor het stadsbestuur erg groot. Een
kikvorsen en van populaire Bossche spreuken. Na zijn gemeenschap leeft bij verhalen, over een monument,
dood in 1979 zijn de kikvorsen verspreid, waarmee een gerecht, een leuke ontmoeting. En sommige
een unieke en grote verzameling uiteen viel. De van die verhalen worden opgeroepen door zo’n
spreuken kregen een nieuw leven, mede dankzij de spreuksteentje. Je laat je graag ontvangen door een
Werkgroep Het Kleine Monument. stad, bijvoorbeeld door de geschiedenis. Die moet je
levend houden.
spreukstenen Feitelijk hoort er nog een woord achter de spreuk, zo
Na een oproep in de Bossche Omroep wordt de eerste weet Eigeman. Maar de censor heeft hier toegeslagen.
spreuksteen ingemetseld in het pand op de hoek Sint- Wie weet komt er nog eens een klein steentje bij. Elke
Jansstraat – Molenstraat. Hij luidt: Oe gotte, kek daor. Bosschenaar weet wat er ontbreekt.
In feite gaat het om twee stenen. Bij de restauratie Dan gaan we naar buiten, waar de steen onthuld
van het pand worden de stenen gesloopt en ze lijken wordt door de wethouder, samen met Boris, de zoon
verdwenen. van Hans en Anja, die ook zo’n spreuk in hun gevel
In 1989 wordt de Werkgroep Het Kleine Monument hebben. Nort overhandigt tenslotte een boekje over
opgericht en een van de eerste doelen is het opsporen Domien aan de eigenaar van De Graven van Leuven.
van de verdwenen stenen. In 1995 worden ze Daarna is er bier…
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
14

15. Z
“Zeg maar gewoon Joop”
Na de aankondiging van Jo Timmermans dat hij ging stoppen als voorzitter van
de Kring Vrienden van ’s-Hertogenbosch is het niet echt stil geworden, maar het
heeft even geduurd voor iemand zei dat hij de vereniging wilde gaan leiden. Die
iemand is Joop Thissen. Reden voor KringNieuws u te laten kennis maken met
deze beoogde voorzitter. “Zeg maar gewoon Joop,” typeert hem.
Nik de Vries en Gerard ter Steege
mensen voor de commissie bij- en nascholing trekt hij
die kar samen met Pien Barendregt, Jan Wijnhoven,
Jos van Bruggen en Johan Strang.
Lid van het bestuur van de Kring wordt hij op verzoek
van Jo Timmermans, die vertelt dat er mensen gaan
vertrekken. Joop krijgt de portefeuille personeelszaken.
In die functie heeft hij alles opgezet voor de
vrijwilligers. Als voorzitter denkt hij 2,5 tot 3 dagen
bezig te zijn. Daarnaast wil hij graag als stadsgids
bezig blijven om zo de aansluiting met de basis te
behouden. Hij wil namelijk als voorzitter laagdrempelig
functioneren, midden in het vrijwilligerswerk blijven
zitten.
De vrijwilligers heeft Joop hoog in het vaandel staan:
“De Kring mag trots zijn op haar vele vrijwilligers.”
Het plan om die vrijwilligers meer betekenis te geven
is afgeschoten op een ledenvergadering. Joop zet het
beleid van Jo Timmermans voort op het gebied van
sociale betrokkenheid bij met name de vrijwilligers.
Hij weet hoe om te gaan met lief en vooral leed: “Ik
ben zelf vrijwilliger bij Slachtofferhulp, dus gewend aan
sociale bewogenheid.”
Natuurlijk zijn alle leden belangrijk voor de Kring. Joop
ziet hen niet alleen als betalers van contributie: “Alle
leden kunnen gebruik maken van het Kringhuis, er
koffie drinken, gebruik maken van de daar aanwezige
Foto: … mediatheek, elkaar ontmoeten.”
een professionele organisatie
Joop Thissen zit al even in het bestuur van de Kring De Kring Vrienden is dermate groot geworden dat
Vrienden. Hij weet dus waar hij aan begint en ook deze niet meer padvinderig kan zijn. Het besturen
waar de Kring voor staat. Toch zal hij niet bij iedereen ervan begint te lijken op het leiden van een bedrijf,
bekend zijn. Wie is Joop Thissen? dus professioneel. Een vrijwilliger is echter een ander
Hij vertelt dat hij in 1944 in de Boschdijkstraat in mens dan een werknemer, dus moet je die ook anders
de Bossche wijk ’t Zand is geboren, recht tegenover benaderen. Het werk wordt vrijwillig gedaan, maar met
de Verkadefabriek. Vader is bedrjfsleider bij ‘Piet zekere verplichtingen. Joop gaat goed luisteren naar de
den Dief’ (De Gruyter). Door oorlogshandelingen achterban. Deze geluiden moeten gewogen worden bij
tijdens de bevrijding, oktober 1944, gaat moeder de organisatie. Gelukkig is die organisatie niet slecht.
tijdelijk met Joop naar Vught. Na terugkeer in Hij gaat derhalve voortborduren op het werk van de
’s-Hertogenbosch gaat hij er naar school, bekwaamt huidige voorzitter en wil dat werk uitbouwen. Hij
zich in de elektrotechniek en volgt later een studie wenst geen complete reorganisatie.
personeelswerk. Wat de Stichting Binnendieze betreft wil hij nog kwijt,
dat deze, net als Gastheerschap en de Vereniging
’s‑Hertogenbosch geeft thuisgevoel zelf statuten heeft. Wil je iets weten, dan kun je die
Joop voelt zich duidelijk thuis in ’s-Hertogenbosch. opvragen.
Ook als hij vanwege zijn werk jaren in Lith woont,
moet hij elk weekend naar de stad, anders “was het Alle vrijwilligers zitten in de Vereniging en die heeft
weekend niet goed.” verschillende onderdelen. Door de vereniging hebben
Vanaf 2004 is Joop stadsgids; later komen daar leden het recht te zeggen wanneer het bestuur het niet
Sint-Jangids en torengids bij. Na een oproep op de goed doet, ze hebben zelfs het recht het bestuur de
ledenvergadering van de Kring door Bob Heinen voor laan uit te sturen.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
15

16. Z B De vereniging heeft de afgelopen jaren een deukje
opgelopen, maar volgens Joop is het nu uitgedeukt.
Het bestuur heeft daarbij altijd achter de voorzitter
gestaan.
Joop benadrukt dat hij geen belangen of
verstrengelingen heeft naar de overheid, de semi-
overheid of de gemeente. Hij staat volledig ter
beschikking van de Kring en zal alles doen en laten
wat in het belang van die Kring is.
de kring en de stad
De positie van de Kring is in ’s-Hertogenbosch
ijzersterk. “De stad kan niet zonder de Kring. Externe
contacten worden gekoesterd en wederzijds. Met name
in de heemkundesfeer wordt de Kring geraadpleegd en
haar oordeel wordt hoog aangeslagen. Dat komt vooral
bossche stadstuin
Begonnen als een haalbaarheidsonderzoek naar
de mogelijkheden van het organiseren van een
binnenstadswandeling, is het evenement Bossche
Stadstuinen in Bloei in luttele jaren uitgegroeid tot een niet
meer weg te denken traditie. In juni van dit jaar wordt het
eerste lustrum gevierd. Een gesprek met drie enthousiaste
organisatoren.
In 2005 waren Janine van de Kamp, Wilna Quekel
en Antoinette de Vries stadsgids in opleiding. Een
tuinenwandeling in Amsterdam was voor Wilna
inspiratiebron om een soortgelijke wandeltocht
in ’s-Hertogenbosch te organiseren. Zij wist de
twee anderen voor het project te enthousiasmeren.
Als eindpresentatie voor de opleiding stadsgids
organiseerde het drietal op 18 juni 2006 een
door de grote deskundigheid van de werkgroepen van wandeling langs 20 particuliere stadstuinen in
de Kring. De gemeente communiceert geweldig met de het centrum van onze stad. Variërend van grote
Kring.” kloostertuinen tot intieme patio’s en alles wat er
Het deels nieuwe bestuur wordt en stabiel bestuur tussen in zit qua afmeting. Om overbelasting van de
met dezelfde mentaliteit als het huidige. Het wil alles tuinen te voorkomen, werd een maximum van 700
doen voor de Vereniging. Dat is ook belangrijk voor toegangskaarten beschikbaar gesteld; deze waren
vrijwilligers en overige leden. “We hebben een stabiele binnen een week uitverkocht. Op de dag zelf zag je
en sterke vereniging die een stevige voet aan de grond overal in de binnenstad groepen mensen lopen met
heeft in de stad. Nu al heb ik veel contacten met B&W, ‘het groene boekje’, het evenement werd een daverend
bezoekersmanagement van de gemeente, Jheronimus succes.
Bosch 500. Daarnaast zit ik in de werkgroep Jeroen
Bosch, ben ik lid van het schuttersgilde. Kortom: ik terugblik
ben breed georiënteerd,” zegt Joop glimmend. In de drie jaren daarna was er steeds in de junimaand
Tot slot geeft hij als motto mee: “De Kring op het een tuinenwandeling, elke keer was de belangstelling
hoogste niveau blijven profileren.” En dat moet al enorm. Na het eerste jaar besloot Janine uit de
gebeuren op het moment dat iemand uit de trein stapt organisatie te stappen. Vanaf het derde jaar wordt haar
of de auto op een van de transferia geparkeerd heeft. plaats ingenomen door Joop van Dijk. Het format bleef
Een informatiepunt op het nieuwe Sint-Jansbolwerk is in grote lijnen hetzelfde. De insteek was niet alleen het
een prima idee. Maar ook een standaard met folders bij bezoeken van mooie tuinen. Heel nadrukkelijk werden
de kaartverkoop op de transferia zou geweldig kunnen cultuurhistorische aspecten van de tuinen, panden,
werken. straten en de buurt betrokken in de wandeling. Zo
ontstond ‘het groene boekje’ met adressen en veel
wetenswaardigheden. En elk jaar slaagde de organisatie
erin nieuwe tuinen geopend te krijgen. Al die keren
verleenden leerlingen van de opleiding Toerisme van
het Koning Willem I College hand- en spandiensten.
Aanvankelijk kostte het de organisatie veel moeite
om tuinbezitters te bewegen hun tuin voor het
publiek open te stellen. Nu vinden zij het erg leuk,
werken enthousiast mee en zijn er trots op dat hun
tuin bezocht wordt. Ook het Kringbestuur was eerst
sceptisch en moest overtuigd worden dat het om een
ijzersterk concept ging.
KringNieuws mei 2010, jaargang 36 nummer 3
16