Periodizacija književnosti- Nikola Pavićević- Mirjana Radojković

Periodizacija književnosti- Nikola Pavićević- Mirjana Radojković
Književnost Književnost Književnost Književnost srednjeg starog veka novog veka veka
Obuhvata period od pojave prvog pisma (oko 3500. godine p.n.e.) do srednjeg veka. Književnost starog veka se najčešće deli na:  književnost drevnog istoka (egipatska, mesopotamska, hebrejska i indijska)  i antičku književnost (grčka i rimska književnost)
Književnost drevnog istoka  Obuhvata književnost starog veka nastalu na teritorijama Mesopotamije, starog Egipta, Levanta i Indije.
EGIPAT  Egipat je dobio ime po po grčkom nazivu reke Nil – Αιγυπτος ili Aigiptos.  Pisano hijeroglifima.  Tekstovi u piramidama i grobnicama, Knjiga mrtvih (skup zapisa stavljan uz mrtve), razvijene su lirske pesme (himne, pobedničke pesme, ljubavne pesme, tužbalice).  Himne su najčešća lirika tog vremena. Najlepša je Himna suncu faraona Ehnatona iz 14. veka.  U Egiptu su nastali najstariji zapisi bajki i priča (priča o Ozirisu i Izidi).
INDIJA  Indija - najstariji spisi ove književnosti su vede (znanje), četiri zbirke pesama u stihu i prozi, namenjene verskim obredima.  Značajno mesto imaju i SUTRE (naučna izlaganja iz različitih oblasti) – kamasutra, artasutra...  Knjiga o drami – Bharatina knjiga o poetici  Ramajana (nastajala od 3. veka p.n.e – 3 veka n.e., 24000 dvostiha, priča o Rami i Siti)  Mahabharata ( nastajala od 4. veka p.n.e. – 4. veka n.e., obuhvata junačke pesme, verske stihove, dvorske stihove)
HEBREJSKA KNJIŽEVNOST  Hebrejska književnost – pisana na hebrejskom jeziku  Najstariji pisani spomenici nastali su u 14. veku p.n.e.  Najznačajnija dela ove književnosti su Biblija i Talmud.  Biblija je sveta knjiga svih hrišćana, sastoji se iz Starog zaveta (sastoji se iz 24 knjige podeljene u tri osnovne celine: Zakon, Proroci i Spisi) i Novog zaveta (sastoji se iz 4 jevanđelja – po Mateji, Marku, Luki i Jovanu , apostolskih spisa i poslanica).  Talmud – sveta knjiga Jevreja, sačinjena od rasprava o jevrejskoj etici, pravu, običajima i istoriji.
MESOPOTAMIJA  Književnost Mesopotamije – književna dela nastala od strane Sumeraca, Akađana, Vavilonaca i Asiraca.  Pisana klinastim pismom.  Negovane su tužbalice, bajalice, himne i priče o božanskim junacima u vidu bajki, mitova i epova.  Oko 1700. godine p.n.e. vavilonski kralj Hamurabi napisao je prvi zakonik - “Hamurabijev zakonik”.  Ep o Gilgamešu je najznačajnije delo toga doba.  Nastao 1700. godine p.n.e. Sastoji se iz 12 ploča. Glavni lik je Gilgameš koji traga za besmrtnošću, na kraju bezuspešno.
ANTIČKA KNJIŽEVNOST  Obuhvata književnost stare Grčke i Rima.
Antička književnost, koja je nastala u Heladi, a nastavljena u Rimu, predstavlja, pored Biblije, temelj na kome se razvila evropska književnost. Antička književnost prva ističe književnosti svojstvenu “estetsku funkciju”. Uobičajeno je da se antička književnost deli na helensku (grčku) književnost i rimsku književnost.
ANTIČKA GRČKA  27-15. veka p.n.e. - na Kritu se razvija Minojska civilizacija.  1600. p.n.e. – 1100. p.n.e. dominacija Ahajaca predvođenih gradom Mikenom.  Oko 1300. p.n.e. Grci napadaju Troju.  12-11. veka p.n.e. nastupa “Mračno doba” Grčke.  11. vek p.n.e. - osnovana je Sparta.  U 8. veku p.n.e. započinje arhajska era. Grci kolonizuju Mediteran  776. p.n.e. održane prve Olimpijske igre; počinje klasična era  621. p.n.e. Drakon donosi “Drakospeve”.
HELENSKA KNJIŽEVNOST Helenska književnost obuhvata književno stvaralaštvo na grčkom jeziku koje započinje Homerovim epovima oko 8. veka pne., a završava se okvirno 529. godine nove ere, kada je vizantijski car Justinijan zatvorio Platonovu Akademiju u Atini, poslednju filozofsku školu u antici. Celokupna antička grčka književnost podeliti na četiri perioda:  Arhajsko razdoblje (od prvih pisanih spomenika do kraja 6. veka pne.);  Klasično razdoblje (5. i 4. vek pne.);  Aleksandrijsko razdoblje (od 3. do 1. veka pne.);  Rimsko razdoblje (od 30. pne. do 529. nove ere).
ARHAJSKO RAZDOBLJE  Centar razvoja književnosti je Jonija (u Maloj Aziji).  Književnost se prenosila usmenim putem.  Razvija se epsko pesništvo.  Homer je najznačanjiji epski pesnik toga doba. Smatra se prvim piscem grčke književnosti.  Homerovi epovi “Ilijada” (24 knjige, 15.693 heksametra) i “Odiseja” (24 knjige, 12.110 heksametara) smatraju se vrhuncem epske usmene književnosti toga doba.  Njegovi prethodnici su bili rapsodi – pevači koji su lutali od grada do grada.  U antici njemu se pripisivala celokupna epika tog perioda (Trojanski ciklus).
 Hesiod je drugi veliki epski stvaralac tog perioda.  U njegovim delima jasno se ogledaju velike društvene i ekonomske promene koje su zahvatile gotovo celu Heladu u drugoj polovini 8. veka p.n.e. pomešane sa mitološkim motivima.  Njegovo najznačajnije delo je “Teogonija” (Postanak bogova, 1022 heksametra).  Drugo bitno delo je “Poslovi i dani” (828 heksametara). Govori o poštenju i rasipništvu.  U njegovim delima se ističe važnost reda, morala i pravde.
 U 7. i 6. veku p.n.e. razvija se lirika.  Ona je zapravo melodički i ritmički usavršeno narodno pesništvo.  Nazivala se i melika. Obuhvatala pesme praćene instrumentima.  Obuhvata elegije, jambove, monodije i horsku liriku.  Elegije – ratni pokliči koji su se razvili iz epova i tužbalica. Najznačajniji elegičari: Tirtej, Kolofona, Solon, Fokilid i Ksenofan.  Jambografije – recitacija praćena muzikom. Bavile se različitim temama, od ličnih do društvenih. Najznačajniji stvaraoci: Arhiloh, Semonif i Hiponakt.
 Monodija – monolog u stihu. Šarolika tematika. Razvila se na ostrvu Lezbos. Najznačajniji stvaraoci: Alkej, Sapfa (najveća grčka pesnikinja) i Anakreontom.  Horska lirika – pesme koje je izvodila grupa pevača. Različite teme – u čast bogova, za zabave, gozbe itd. Značajni stvaraci: Alkman, Stesihor, Simonid Kejanin, Pindar.  U 6. veku p.n.e. razvija se i prozna književnost. To su bili uglavnom naučni i filozofski tekstovi (istorijski, o prirodi) – Kadmo iz Mileta, Tales, Pitagora, Hekatej... U isto vreme Ezop postaje prvi evropski basnopisac (“Mrav i cvrčak”, “Lav i miš”, “Lisica i gavran”, “Zec i kornjača”).
KLASIČNI PERIOD  U 6. veku p.n.e. Jonija gubi prvenstvo u kulturnom razvoju, a vodeću poziciju preuzima Atina.  Osnovna obeležja klasične književnosti su bliska povezanost s narodom, obrada svakodnevnih životnih problema, monumentalnost i humanizam.  Od književnih vrsta glavno mesto zauzima drama – tragedija i komedija.
 Tragedija – nastala u 6. veku p.n.e. a vrhunac dostiže u 5. i 4. veku p.n.e.  Po Aristotelovoj “Poetici” nastala iz ditiramba, prolazeći kroz mnoge faze, da bi dobila uobičajeni oblik.  Dva bitna obeležja tragedije jesu kult boga Dionisa i mit.  Naziv je dobila po horu pevača preodevenih u satire - τράγοι (= jarci).  Prve tragedije nisu imale oblik koji poznajemo, već su bile satirične pesme (Tespid, Heril, Frinih, Polifrasimon, Pratina i Aristija).
 Pravim tvorcem helenske tragedije smatra se Eshil (525-456. p.n.e.). On je uveo drugog glumca, smanjio ulogu hora, a kasnije od Sofoklea preuzeo i trećeg glumca.  Tema njegovih dela bile su ljudske sudbine kojima upravljaju bogovi i večni zakoni kojima se ljudi moraju pokoravati.  Sačuvano samo 7 tragedija. Najznačajnije tragedije: “Sedmorica protiv Tebe”, “Okovani Prometej”, “Orestija” (jedina sačuvana trilogija helenske književnosti; “Agamemnon”, “Hoefore” i “Eumenie”).
 Drugi veliki tragičar i Eshilov savremenik bio je Sofokle (495-406. p.n.e.).  Uveo je trećeg glumca, i tako povećao dramatiku. Povećao je broj članova hora ša 12 na 15. Karaktere likova crta s mnogo više pažnje, daje im više ljudskih svojstava te bogatiji i složeniji duševni život.  Napisao oko 130 drama, od kojih je 114 poznato po imenu. Najveće tragedije: “Elektra”, “Kralj Edip”, “Antigona”, “Edip na Kolonu”, “Ajant”, “Trahinjanke” i “Filoktet”.
 Euripid – treći veliki tragičar (480-406. p.n.e.).  Govori o nesavršenosti bogova. Unosi psihološku analizu likova, otkrivajući do tada nepoznat svet duševnog i emocionalnog života. Poseban značaj za svetsku književnsot imaju njegovi ženski likovi.  Sačuvano je njegovih 17 tragedija, od kojih se posebno izdvajaju četiri: “Medeja”, “Hipolit ovenčani”, “Ifigenija u Tauridi” i “Elektra”
 Komedija – naziv potiče od reči κῶμος = bučna pijana družina veseljaka koja luta po gradu i peva podrugljive pesme.  Uporedo sa razvojem antičke drame razvila se megarska farsa i dorska ili sicilijska komedija.  Megarska farsa je u osnovi flijačka, anonimna i prilično gruba, ali je dobila i svoju umetničku obradu u delima Epiharma, koga Platon stavlja ispred atičkih komediografa. Njegova dela inspirisana su Herakleom, Odisejem, Edipom, Tezejem i Dionisom. Njegov naslednik bio je Sofron.  Razlika između sicilijske i atičke komedije jeste što u sicilijskim komedijama nema hora i znatno su kraće od atičkih.
 U razvoju atičke komedije razlikuju se tri perioda: stara, srednja i nova komedija.  Glavne odlike stare komedije jesu hor kostimiran u neobične kostime, parabaza, oštra lična poruga te obrada tema iz savremenog političkog i društvenog života.  Nastala na bazi tragedije pa im je struktura slična.  Najznačajniji komediografi tog perioda su: Kratin (“Flaša” i još 20 komedija), Eupolid (“Gradovi”, “Opštine” i još 15 komedija) i Aristofan.
 Aristofan (445–385. p.n.e.) glavni je predstavnik stare atičke komedije.  On je konzervativan, brani stare običaje, kritikuje novotarije i sofističku prosvetu (ljudi koji tvrde da su mudri). Politički napadi uglavnom su upereni na demokratske državnike, posebno na demagoge – vođe radikalne demokratije. U njegovim komedijama najčešće se ostvaruje neki nemogući plan izmene društvene stvarnosti, a satira se izlaže u obliku utopije.  Od 44 komedije sačuvano je 11: “Arhanjani”, “Vitezovi”, “Oblaci”, “Ose”, “Mir”, “Ptice”, “ Ženska skupština u Tesmoforiju”, “Lizistrata”, “Žabe”, “Žene u narodnoj skipštini” i “Pluto”.
 O srednjoj komediji (385-330. p.n.e.) se gotovo ništa ne zna.  Produkcija je bila bogata – oko 800 dela od 57 pisaca, ali gotovo ništa nije sačuvano.  Čini se da su najpoznatiji pisci srednje komedije bili Antifan, Anaksandrid i Aleksis.  Tematika srednje komedija bila je raznovrsna: mitološka parodija, intrige i ljubavne zgode, prizori iz svakodnevnog života.
 U novoj komediji (330-260. p.n.e.) hor više ne učestvuje u radnji nego svojim pesmama ispunjava razmake izmeĎu činova, lični napadi su reĎi i bezazleniji, upereni redovno protiv parazita, hetera i filozofa.  Na novu komediju značajan uticaj imao Euripid.  Osnovni motivi nove komedije su svakodnevni porodični život i ljubav.  Najveći pesnici nove komedije bili su Filemon, Difil i Menandar, ali od prve dvojice sačuvani su previše kratki fragmento da bi se mogla dati ocena o njihovoj umetnosti.  Menandar (343-291. p.n.e.) napisao 105 komedija: “Samljanka”, “Devojka s podrezanom kosom”, “Parničari”, “Čovekomrzac” itd.
 U klasičnom periodu antička književnost dostiže svoj vrhunac. Razvijaju se i filozofska, istorijska i govornička književnost.  Filozofi pišu dela u kojima brane svoja uverenja: Heraklit, Parmenid, Demokrit, Hipokrat, Protagora, S okrat, Platon (osnivač Akademije), Aristotel...  Istoričari pišu dela u kojima opisuju ratove, ono što je bilo pre i posle njih, geografske predele i običaje naroda: Herodot, Tukidid, Ksenofont, Efor, Teofomp...  Govornici su pisali govore za sebe i druge, ali ti govori su po sadržini i osećanjima koja su izazivali nadmašivali mnoga do tad napisana književna dela: Antifont, Andokid, Lisija, Isokrat, Demosten (najveći od svih, filipike), Eshin...
ALEKSANDRIJSKO RAZDOBLJE  Helenizam obuhvata razdoblje od 3. veka pne. do prve trećine 6. veka nove ere, ali se u okviru njega razlikuju aleksandrijsko i rimsko razdoblje.  Dobilo ime po Aleksandriji na Nilu, centru ovog perioda. Trajalo od 3. veka p.n.e. do 30 godine p.n.e. Uz Aleksandriju, značajni centri ovog doba bili su Atina, Antiohija i Pergam.  U grčku književnost mešaju se uticaji iz Persije, Egipta i Indije. Razvijaju se novi filozofski pravci i filologija.  Književnost s političkih i društvenih tema prelazi na porodičnu tematiku, privatni život i individualne osećaje.
 Pesničko stvaralaštvo – na početku ovog razdoblja razvija se aleksandrijska poezija.  Ta poezija obrađuje učene i mitološke teme s pretežno ljubavnim sadržajem. Uglavnom su pisane elegije (Filet sa Kosa, Hermesijanakt, Fanokle i Kalimah).  Teokrit (oko 300-250. p.n.e.) je stvorio posebne pesničke kompozicije – idile, koje se dele u dve grupe. Prvu grupu čine pastirske ili bukolske pesme. Drugu čine pesme o prizorima iz gradskog života s običnim ljudima kao likovima.  Procvat doživljavaju mime – Heronda.
 Zastupljena je epika.  Apolonije RoĎanin (300-230. p.n.e.) je stvorio najobimnije delo helenističke književnosti – ep “Doživljaji Argonauta” (4 knjige sa 5.835 heksametara).  Arat (305-240. p.n.e.) je napisao “Pojave”, a Nikandar (2. vek p.n.e.) “Preobraženja”.  Karakterističan za ovo razdoblje bio je epigram (raznovrsne teme). Do nas su došli u dve velike zbirke sastavljene u Vizantiji – “Palatinska antologija” i “Plandurska antologija”.  Najznačajniji epigramatičarima su: Meleagar iz Gadare , Filodema, Asklepijad, Leonida, Anita i Nosida.  Još se ističu i Euforin (epilije i elegije) i Partenije (ljubavne pripovesti u prozi).
 Proza – uglavnom su pisani naučni, filozofski i govornički tekstovi.  Istorija - Aristotelov nećak Kalisten (“Helenska istorija” i “O Aleksandrovim delima”), Timej (“Istorija Sicilije”) i Polibije (“Istorija”). Pisani su i atidografi i hronike.  Dela iz oblasti matematike, filologije, geografije i ostalih nauka pisali su mnogi naučnici, pre svega Euklid (oko 300. p.n.e.), Arhimed (237-212. p.n.e.) i Eratosten (275-195. p.n.e., “Leonardo da Vinči antike”) koji je napisao “Geografiju”.  Dela iz oblasti filozofije i govorništva uglavnom nisu sačuvana. Pisane su i propovedne proze (Euhemer), ljubavne pripovetke (Aristid) i menipske satire (satire u prozi i stihu - Menip).
RIMSKO RAZDOBLJE  Započinje padom Egipta pod rimsku vlast 30. pne. i traje sve do 529. pne. kada je po Justinijanovoj naredbi zatvorena poslednja filozofska škola, Platonova Akademija.  Grčka intelektualna elita se seli u Rim i tamo se zalaže za grčke interese.  Veliki deo proznoga stvaralaštva u ovom razdoblju pripada istoriografiji, filozofiji i drugim naukama.
 U oblasti naučne književnosti značajan trag su ostavili: Diodor Sicilijski (“Bibilioteka”), Dionisije Halikarnašanin (“Stara rimska istorija”), Strabon (“Geografija”), Josip Flavije (“O judejskom ratu”, “Stara judejska istorija”), Plutarh (“Etički spisi”, “Paralelni životopisi”), Flavije Arijan (“Aleksandrova anabaza”, “Taktika”), car Marko Aurelije (“Razmišljanja sa samim sobom”), Sekst Empirik (“Pironove postavke”), Diogena Laertija (“Život i mišljenja znamenitih filozofa”), Plotin (“Eneade”), Apijan (“Rimska istorija”), Dion Kasije (“Rimska istorija”), Klaudije Ptolemej (“Veliki sistem astronomije”), Klaudije Galen (medicina),
 Lukijan (120-180. godine) bio je najpoznatiji grčki satiričar. Sačuvano je oko 80 negovih spisa od kojih su najznačajnija: “Razgovori bogova”, “Tragični Zevs” i “Istinite pripovesti”.  U ovom razdoblju razvila se pripovest o osobama takozvani “grčki roman” (Harit – “Povest o Hereji i Kaliroji” i ”Efeske priče”; Longa – ”Dafnis i Hloja”; Heliodor - ”Etiopske priče”; Ahilej Tatija - ” Priče o Leukipi i Klitofontu”).  Poezija je bila potisnuta u drugi plan. Na kratko je zablistala u 4. veku (Kvint Smirnjanin - “Posle Homera”, Nono - ep o Dionisu, Muzej - “Priču o Heroji i Leandru”, Agatija - zbirka epigrama).
RIMSKA KNJIŽEVNOST  Rimska ili latinska književnost nastala je i razvijala se pod uticajem grčke književnosti.  U njoj se ne ogleda samo razvitak rimskog društva, nego su se preko nje sačuvala i neka dela grčke književnosti, u prevodima i preradama.  U mnogim književnim rodovima Rimljani su dostigli svoje grčke učitelje, a u satiri ih čak i nadmašili.
Rimska književnost može se podeliti u tri epohe:  Predklasično doba: od početaka do 80. p. n. e.  Klasično doba: od 80. p. n. e. do 120. n. e.  Postklasično doba: od 120. n. e. do početka 6. veka. Književni latinski jezik, kojim su se služili pisci, stvarali su rimske sudije i vojskovoĎe, dok se kod rimskih pravnika nalazi pravi izvor klasičnog latinskog jezika. Prvi zapis koji spada u rimsku književnost je Zakon dvanaest tablica, a poslednji je Justinijanov “Corpus iuris civilis Romani”, čime se obuhvata period od blizu hiljadu godina
PREDKLASIČNO DOBA  Najstarije delo rimske književnosti, “Zakon dvanaest tablica”, rezultat je borbe narodnih masa protiv patricija.  Formаlno Lаtinskа književnost počelа je 240. pne, kаdа je rimskа publikа videlа lаtinski verziju grčke drаme. Adаpter je Livius Andronik, Grk koji je doveden u Rim kаo rаtni zаrobljenik.  Prvi latinski pesnik koji je imao originalnu tematiku bio je Gnej Nevije (270-201. p.n.e.). Uglavnom je pisao dela vezana za Prvi punski rat, u kome je učestvovao. Pisao je epske i dramske pesme.
 Nevija slede ostali epski pesnici. Kvint Enije uvodi heksagram kao standard za epove. Epski pesnici ovog perioda uglavnom su pisali na bazi grčkih dela ili istorijskih događaja i mitova.  O komediji ovog perioda se zna mnogo više, pre svega zahvaljujući Plautu (250-184- p.n.e.) i Pubeliju Terenciju (195-159. p.n.e.). Oni su svoje komedije pisali po uzoru na novu grčku komediju.  Plautove komedije su se odlikovale komičnim pesmama, šalama i vicevima, dok je Terencijeva komedija bila ljubaznog tona.
 O prozi se zna samo kroz delo Marka Porcija Katona Starijeg “U poljoprivredi”. On je napisao i prvu istoriju Rima.  Ovaj period se završava sa Gajom Lucilijem (180-103. p.n.e.) koji je stvorio novu vrstu poezije u svojih 30 knjiga “Satire”.  Oko 100. p.n.e. Juvenal usavršava strukturu i formu satire.  Ono što karatkeriše ovaj period je što je tematika uglavnom bila zasnovana na postojećim grčkim delima ili istorijskim događajima i mitovima.
KLASIČNO DOBA  Drugu epohu obeležavaju imena kao što su Ciceron, Cezar, Lukrecije, Katul, Avgust, Mecena, Verg ilije, Horacije, Seneka i Tacit.  Ovoj epohi pripadaju najvažnija dela rimske književnosti u stihu i prozi, pa se stoga zove i Klasična epoha.  U okviru nje razvila se i Zlatna epoha (80. p.n.e. - 14. n.e.), koja se deli na Ciceronovo (80-31 p.n.e.) i Avgustovsko doba (31. p.n.e. - 14. n.e.).
 Ciceronovo doba čini 50 godina prelaza između republike i principata kada su se razbuktale poslednje političke borbe i građanski ratovi između plemstva i naroda odnosno njihovih vođa koji su hteli da prigrabe svu vlast u državi.  Ciceron (106-43. p.n.e.) se smatra majstorom rimske proze., zbog obima svog stvaralaštva, raznovrsnosti žanrova i nenadmašive stilske izvrsnosti.  Njegovo stvaralaštvo se može podeliti u četiri grupe: 1) pisma, 2) retoričke rasprave, 3) filozofska dela i 4) besede.
 Njegova dela nam pružaju najbolji uvid u istoriju, život i teoriju o obrazovanju i retorici. Njegove besede nadahnule su mnoge velike svetske umove.  Ciceronova najznačajnija dela su: “Nebeske pojave”, “O ekonomiji” i “O iznalaženju tema”.  Julije Cezar (100-44. p.n.e.) i Salustije (86-35. p.n.e.) su istaknuti istorijski pisci Ciceronovog doba. Cezar je pisao dela o Galskim i građanskim ratovima, sa ciljem opravdavanja svojih postupaka (“O analogiji”, “Edip”, “Put”). Salsutije je, s druge strane, briljantno opisivao ličnosti i njihove motive (“Katilinina zavera”, “Jugurtin rut”).
 U isto vreme rađa se rimska lirska poezija. Kratke ljubavne pesme Katula (84-54. p.n.e.) su neprevaziđene u emocionalnom smislu. Takođe je mastorski pisao i pesme u kojima napada svoje suparnike.  Lukrecije (94-55. p.n.e.) je veličao grčkog filozofa Epikura. Pisao je pesme u kojima vodi rasprave o materijalizmu (“O prirodi stvari”).  “Najobrazovaniji od svih Rimljana”, Mark Terencije Varon (116-27. p.n.e.) je bio pesnik, satiričar, antikvar, pravnik, geograf, gramatičar i naučnik, a pisao je i dela iz oblasti obrazovanja i filozofije. Napisao je više od 600 knjiga i umro s perom u ruci (“O latinskom jeziku”, “Menipske satire”, “O poljoprivredi”).
 Avustovsko doba - car Oktavijan Avgust se veoma interesovao za književnost pa odatle naziv ove epohe.  Vergilije (70-19. p.n.e.) je bio veliki rimski pesnik. Mnogi podaci o njemu nisu utvrđeni ali se zna da je ostao upamćen po epovima “Eneida”, “Bukolika” i “Georgika”. Poznat je i kao Danteov pratioc u “Paklu”.  Drugi velikipredstavnik ovog doba je Vergilijev prijatelj Horacije (65-27. p.n.e.) koji je napisao “Satire 1”, “Satire 2”, “Epodos”, četiri dela “Odesa” i dr.
 Latinska elegija vrhunac dostiže u delima Tibula (54- 19. p.n.e.), Propercija (50-16. p.n.e.) i Ovidija.  Uz Horacija i Vergilija, Ovidije (43. p.n.e. - 17. n.e.) je bio najveći književnik avgustovskog doba. Ostao je upamćen po delu “Metamorphoses” u 15 knjiga. Značajna njegova dela su i “Ex Ponto”, “Fasti”, “Medeja” i dr.  U prozi se istakao Tit Livije (59. p.n.e. - 17. n.e.). Napisao je najbolju istoriju Rima od svih Rimljana - “Od osnivanja grada”.
 Izvan ove dve epohe, u klasičnom dobu rimske književnosti istakli su se još i: Marko Fabije Kvintilijan (35-100- n.e.), koji je napisao “Obrazovanje besednika”; Seneka (4. p.n.e. - 65. n.e.), bio je predstavnik “novog stila”, od njegovih sačuvanih dela najznačajniji su “Dijalozi”; Gaj Valrije Flak (?-90. n.e.), upamćen po delu “Argonautika”; Gaj Petronije Arbiter (27-66. n.e.), je napisao “Satirikon”.
POKLASIČNO DOBA  I ova epoha je karakteristična po velikim promenama u društvu: izjednačavaju se istog i zapad (grčki jezik se izjednačava sa latinskim).  Konačnu pobedu istoku donosi Konstantin Veliki koji prebacuje prestonicu u Konstantinopolj.  Takođe, hrišćanstvo postaje jedina zvanična religija Imperije.
 Umetnička književnost ovog doba sve više gubi svoju umetničku vrednost.  Latinski jezik neguju samo pravnici, filozofi, istoričari i drugi ljudi iz sveta nauke.  Pišu se uglavnom biografije, pravnička, filozofska i istorijska dela. Mali broj piaca se izdvaja svojim delima.  Marko Aurelije (121-180. p.n.e.) napisao je “Misli” se smatra za jedno od najboljih dela ove vrste, uz “Vladaoca” i “Umeće ratovanja”.
 Lucije Anej Flor (?) je napisao “Kratku istoriju”.  Sekst Aurelije Viktor (320-391.) je napisao zbirku carskih biografija “O carevima”.  Aurelije Avgustin (354-430.), crkva ga slavi kao svetog Avgustina Hiponskog, napisao je “O Božijoj državi” (u kojoj govori o borbi dobra i zla), “Ispovesti” i “Protiv akademika”.  Sveti Jeronim Stridonski (331-420.) ostao je upamćen po svom prevodu “Biblije” na latinski jezik - “Vulgata”, kao i po delu “O slavnim ljudima”
 Latinska književnost je vremenom sve više gubila na značaju. Hrišćanstvo je preuzelo primat u tematici.  Počele su da se oformljuju nove države na području Rimskog carstva, polako je feudalizam počeo da potiskuje robovlasništvo.  Sa padom Rima ostala je još nekolicina mesta gde se negovala rimska književnost.  Konačan kraj rimske književnosti dogodio se 529. godine, kada je vizantijski car Justinijan I zatvorio Platonovu Akademiju, poslednje utočištve paganstva i rimske književnosti.
ISTORIJA SREDNJEG VEKA  375. godine Huni pokreću Veliku seobu naroda.  476. pada Rim - početak srednjeg veka.  527-565. Justinijan proširuje Vizantiju na nekadašnje teritorije Rimskog carstva.  Početkom 7. veka Sloveni se doseljavaju na Balkan.  622. nastaje Islam.  711. Arapi prodiru u Španiju.  800. papa kruniše Karla Velikog za prvog svetog rimskog cara.  8. vek - uvodi se feudalni sistem u Francusku.  9. vek - Mađari zauzimaju Panoniju.
SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST  Obuhvata sve pisane radove na području Evrope u periodu od pada Rima (476. godine) do početka renesanse u 15. veku.  Dominirali su verski spisi, dok su bila zastupljena i svetovna dela.  Najveći broj autora ostao je anoniman, iz dva razloga. Prvi je što nema dovoljno podataka iz tog perioda, a drugi što su se autora ovoga doba uglavnom bavili zapisivanjem onoga što su čuli ili pročitali. I kada bi stvorili nešto novo tvrdili bi da to prenose od nekog učitelja.
 Na zapadu Evrope najveći broj dela se pisao na latinskom, a u predelima pod uticajem Vizantije na grčkom.  Međutim, običan narod stvarao je na maternjem jeziku. Kao produkt toga nastali su mnogi veliki narodni epovi - “Beovulf” i “Mabinogion” u Engleskoj, “Pesme o Nibelunzima” u Nemačkoj, “Digenis Akritas” u Vizantiji, “Slovo o Igorovom pohodu” u Novgorodu i “Pesma o Rolandu” u Francuskoj.  Takođe je poznata i usmena legenda o kralju Arturu i vitezovima okruglog stola.
 Katoličko sveštenstvo je predstavljalo intelektualni centar društva pa ne čudi što su teološka dela bila dominantni oblik literature u ovom periodu.  Mnogo himni potiču iz ovog perioda. Liturgije nisu imale utvrĎenu formu i brojni molitvenici su postavljali individualne koncepte rasporeda misa.  Religiozni učenjaci poput Anselmo Kenterberijski (1033-1109.), Toma Akvinski (1225-1274.) i Pjer Abelar (1079-1142.), su pisali dugačke teološke i filozofske rasprave u kojim su pokušavali objediniti učenja Grka i romaskih pagana sa doktrinama crkve.
 Hagiogafije, ili životi svetaca, su takoĎer pisani obično s ciljem ohrabrenja ili upozorenja ljudima.  “Zlatna legenda” (Jakob de Voranje) je hagiografija koja se može nazvati bestselerom srednjeg veka. “Sudnji dan” i “Žalosti Marije” su meĎu najznačajnijim latinskim religioznim pesmama.  Jedina religiozna forma koju nisu pisali svećenici su bila mystery plays, predstave nastale na jednostavnim rekonstrukcijama Biblijskih dogaĎaja. Predstave su se prikazivale obično za vrijeme praznika i trajale su čitav dan, ponekad ulazeći i dugo u noć.
 Svetovna književnost ovoga perioda je bila dosta ređa nego religiozna, ali dosta ovih dela je preživelo i poznato je i danas.  Tema dvorskih ljubavi se pojavila i razvila u 11. veku, kada su putujući pevači trubaduri preživljavali zahvaljujući svojim pesmama. Pesme trubadura se obično povezuju sa čežnjom, ali to nije u potpunosti tačno, kao što se može primijetiti u aubadeu (pesme o rastanku ljubavnika u zoru).  U Nemačkoj su Minesingeri nastavili tradiciju trubadura (po minama - ljubavnim pesmama).
 Veliku popularnost je imala i epska poezija, koje su imale dva glavna pravca: šanson de žest (“Pesma o Rolandu”, “Digenis Akritas”) i viteški roman (“Kralj Artur”). Razlika je bila u tematici i naglašenosti ljubavnih u jednim, odnosno ratnih scena u drugim.  Pisala se i politička poezija posebno pred kraj ovog perioda. Putopisna književnost je bila popularna u srednjem vijeku pošto su fantastične priče o dalekim zemljma (koje su često bile u potpunosti pogrešne) zabavljale društvo većinom ograničeno samo na predio u kojem su se rodili.
 Iako je srednjovjekovna književnost bogata raznim stilskim sredstvima, najznačajnije od njih je alegorija.  Veliki broj dela srednjovekovne književnosti se oslanjao na alegoriju preko koje je pjesnik izražavao pouke - prikazivanje apstraktnih vrednosti, dogaĎaja i institucija.  Verovatno najranija i najuticajnija alegorija je “Borba duša” koju je napisao Aurelius Klemens Prudentius (348- 413.).  Ostali značajni primjeri alegorije uključuju “Romansu ruže” (pisali su je Gulam de Loris i Žan de Men), Everyman (narodna), “Piers Plovman” (Vilijam Langland) i “Božanstvenu komediju” od Dantea Aligijerija (1265-1321.).
 Iako u srednjem veku žene nisu bile ravnopravne s muškarcima, neke su uspele da svojom veštinom pisanja steknu renome.  Najčešće su pisale religiozne spise. Mnoge su kasnije proglašene za svetice a nama su poznate kao monahinje - Brižita od Švedske (1303-1373.), Katarina Sijenska (1347-1380.) i Klara Asiška (1194-1253.).  Takođe su pisale i tekstove o dvorskim romansama i tekstove iz kojih možemo da upoznamo stvaran život ljudi u srednjem veku.
SRPSKA SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST  Nakon doseljavanja na Balkan, Sloveni su koristili latinski i grčki, i to samo u crkvi.  Začetnicima slovenske pismenosti smatraju se grčki misionari Konstantin (monaški Ćirilo) i Metodije.  Ćirilo je stvorio prvo slovensko pismo - glagoljicu, dok neki smatraju da ju je stvorio Konstantin filozof.  Smatra se da su oni stvorili i prvi slovenski književni jezik.  Njihovi učenici su stvorili srugo slovensko pismo ćirilicu (pripisuje se mnogim njihovim učesnicima od kojih su najpoznatiji Kliment i Naum).
 U prvih nekoliko vekovа postojаnjа slovenske pismenosti imа svegа nekoliko spomenikа koji su, sudeći po jeziku, potekli s nаšeg tlа:  glаgoljsko Mаrijinsko jevаnđelje iz 11. vekа,  dvа odlomkа iz Apostolskih delа, pisаnа tаkođe glаgoljicom i poznаtа pod nаzivom Gerškovićev odnosno Mihаnovićev odlomаk.  O postojаnju slovenske pismenosti nа nаšem terenu govore i sаčuvаni epigrаfi: – “Temnički nаtpis” (10-11 vek), “Humskа pločа” (10-11 vek), “Pločа sudije Grаdiše “(12. vek), “Nаtpis nа ploči u Policаmа krаj Trebinjа” (drugа polovinа 12. vekа). Svi su pisani ćirilicom.
 Nаjstаriji spomenik nаrodnog jezikа jeste pismo bosаnskog bаnа Kulinа Dubrovčаninа iz 1189. pisano ćirilicom.  Iz iste epohe potiče i nаjstаrijа ćirilskа knjigа srpske redаkcije, jevаnđelje zаhumskog knezа Miroslаvа, brаtа Stefаnа Nemаnje.  Napisano nа pergаmentu lepim, krupnim slovimа tzv. ustаvne ćirilice i ukrаšeno stilizovаnim inicijаlimа i minijаturаmа u boji i zlаtu, “Miroslаvljevo jevаnđelje” jeste ne sаmo nаjstаrijа nego i nаjlepšа srpskа knjigа srednjeg vekа.
 Srpskа redаkcijа nastala je prilаgođаvаnjem jezikа stаroslovenskih tekstovа domаćem (iz)govoru.  Tokom 11. i 12. stolećа, redаkcije su postаle jezici slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine zаjednički crkvenoslovenski jezik, čijа se srpskа vаrijаntа u nаuci nаzivа srpskoslovenskim.  Uporedo, iаko u mnogo mаnjoj meri, koristi se i govorni jezik, nаročito u prаvnim dokumentimа, tаko dа je zа srpsku, kаo i zа ostаle crkvenoslovenske književnosti srednjeg vekа, kаrаkterističnа diglosijа.  “Letopis popа Dukljаninа” (“Regnum Slavorum”) je delo koje govori o istoriji Slovena na našim prostorima od dolaska na Balkan do 12. veka. Pun je priča i legendi ali i istinite podatke.
 Vitantijska kultura imala je najveći uticaj na srpsku književnost srednjeg veka. Od Ćirila pa sve do propasti , Vizantija će biti presudan faktor u celokupnoj srpskoj kulturi.  Stаroslovenskа književnost zаpočelа je prevodimа. Nаjveći deo nаše stаre biblioteke činilа su delа prevedenа s grčkog jezikа.  Naša srednjovekovna prevodna književnost obuhvatala je nаjpre biblijske spise, zаtim аpokrifnu literаturu, hаgiogrаfije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romаne i pripovetke, istoriogrаfiju, prаvnа delа, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti, pre svega iz Vizantije ali i iz zapadne
 U srednjem veku Biblijа kod nаs nije postojаlа kаo jedinstvenа knjigа.  Od starozavetnih spisa najprisutniji su bili “Psaltir” i “Priče Solomonove”.  Od novozavetnih spisa najprisutnija su bila Jevanđelja.  Te knjige, naročito Jevanđelja i Psaltir, čitala su se u crkvama svakodnevno, i predstavljaju ugаoni kаmen srednjovekovne kulture, osnovicu hrišćаnskog pogledа nа svet, glаvni izvor i uzor srednjovekovne književnosti.
 Apokrifi ili lаžne, "otrečene" knjige, jаvili su se u senci biblijskih spisа i privlаčili su čitаoce kаko zbog fаntаstike, u kojoj imа dostа folklornog, tаko i zbog težnje dа likove sаkrаlnih spisа, аpstrаktne i ideаlizovаne, spuste nа zemlju, dа im pridаju ljudske osobine.  To su bile rаzne vizije i аpokаlipse, stаrozаvetne i novozаvetne (Otkrovenje Enohovo, Otkrovenje Vаruhovo, Viđenje Bogorodičino i dr.), аpokrifne poslаnice, lаžnа jevаnđeljа i dr.  Izvršili su snаžаn uticаj nа nаrodnа shvаtаnjа i verovаnjа i ostаvili trаgove kаko u usmenoj trаdiciji i pisаnoj književnosti tаko i u umetnosti, posebno u slikаrstvu.
 Žitijа svetаcа ili hаgiogrаfije neposredno se nаdovezuju nа novozаvetne knjige te predstаvljаju produžetаk biblijske "istorije".  Zаsnovаnа nа hrišćаnskoj filosofiji životа, tendencioznа i didаktičnа po svojoj nаmeni, žitijа svetаcа, uprkos tome, nаjviše podsećаju nа beletrističke žаnrove, pripovetku i romаn, te su i zbog togа bilа populаrnа kod nаjširih čitаlаčkih slojevа (o svecima ratnicima, grešnicima, pustinjacima...).  U slovenskim literаturаmа srednjeg vekа žitijа zаuzimаju posebno mesto ne sаmo zbog omiljenosti kod čitаlаcа nego i zbog uticаjа koji su vršili nа domаće književno stvаrаnje.
 Značajno je bilo i crkveno pesništvo. Ono i po postаnju i po funkciji imа isključivo bogoslužbeni, liturgijski kаrаkter.  U osnovi svih vrstа liturgijske poezije nаlаzi se molitvа kаko glаvni oblik komunikаcije s božаnstvom.  Nastavljaju se na psalme i do dana današnjeg ostaju okosnica svake hrišćanske službe.  U srpskim prilikаmа uprаvo crkveno pesništvo, zаjedno sа hаgiogrаfijom, pokаzаlo se kаo nаjplodniji od svih žаnrovа prihvаćenih iz vizаntijske književnosti.
 Crkveno besedništvo je bilo veoma značajno.  Počelo sa Jovanom Zlatoustim, a nastavilo se sa Grigorijem Niskim, Grigorijem Nizajanzinom i Vasilijem Velikim.  Odigrаlo je veliku ulogu kаko u morаlnom i filosofskom obrаzovаnju hrišćаnskog čovekа tаko i u oblikovаnju srednjevekovne književnosti.  Preko besedа crkvenih otаcа nаši stаri pisci došli su u posed bogаte riznice stilistike i retorike аntičkog dobа.  Nаš srednjovekovni književni izrаz rаzvio se nа temeljimа dveju velikih stilskih trаdicijа, biblijske književnosti, posebno psаlаmа, s jedne, i аntičke retorike, s druge strаne.
 Uz duhovne, jаvili su se i svetovni žаnrovi, pripovetkа i romаn. Kod nаs je bio preveden veliki broj pripovedаkа istočnjаčkog i vizаntijskog poreklа, ali su doprli i mnogi viteški romani sa zapada.  Nа prelаzu između beletristike i učene proze stoji “Fiziolog”, jednа od nаjomiljenijih knjigа srednjeg vekа, prisutnа u svim književnostimа Istokа i Zаpаdа.  Fiziolog je nekа vrstа srednjovekovne zoologije, "životinjski ep”. Knjigа predstаvljа riznicu mitsko-bestijаrijskih simbolа.
 Znаčаjno mesto u prevodnoj literаturi zаuzimаju učenа delа.  Sve nаuke koje su cvetаle u vizаntijskoj i stаrohrišćаnskoj oblаsti – dogmаtikа, polemikа, egzegezа, mistikа, duhovno besedništvo, grаmаtikа, geografija, istorijа, prаvo, filos ofijа itd. – zastupljeni su i u nаšoj srednjovekovnoj književnosti.  Antičkа filosofskа misаo bilа je dostupnа i nаšem čitаocu koji se mogаo upoznаti s nаjvećim filosofskim školаmа stаrog vekа.Svi književni rodovi, od slovа i žitijа do religiozne himne, bili su prožeti filosofijom.
 Srpski letopisci poznogа srednjeg vekа uvek su nа početke srpske istorije stаvljаli Stefаnа Nemаnju i njegovog sinа Sаvu, zаborаvljаjući tаko nа vlаdаre i držаve koji su bili pre njih.  Nemаnjа je udаrio temelje jedinstvenoj srpskoj feudаlnoj držаvi, anjegov sin Sveti Sava temelje samostalnoj srpskoj crkvi.  Nemаnjа je podigаo velik broj mаnаstirа i time pružio primer koji će slediti svi njegovi nаslednici. Ti mаnаstiri postаće ognjištа i rаsаdnici književne delаtnosti.  Nаjveći uticаj nа rаzvoj srpske srednjovekovne kulture i književnosti imаo je mаnаstir Hilаndаr u Svetoj Gori, duhovnom središtu prаvoslаvnog svetа.
 Književnost srednjovekovne Srbije bilа je po svojoj formi duhovnа, religioznа. Njeni su tvorci, s mаlim izuzecimа, crkvenа licа, kаluđeri  Ipаk, njen osnovni pokretаčki motiv bio je politički, а ne religiozni.  Skoro svi nаši stаri književnici stаlno su obrаđivаli jednu istu temu, istoriju srpske držаve i crkve.  Osnovnа književnа vrstа bilа je biogrаfijа.  Onа je nаstаlа nа osnovu hаgiogrаfijа.  Druge zastupljene vrste: pohvаle, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronogrаfi, rodoslovi itd.
KNJIŽEVNOST EPOHE NEMANJIDA  Književnost srednjovekovne Srbije bilа je po svojoj formi duhovnа, religioznа. NJeni su tvorci, s mаlim izuzecimа, crkvenа licа, kаluđeri  Ipаk, njen osnovni pokretаčki motiv bio je politički, а ne religiozni.  Skoro svi nаši stаri književnici stаlno su obrаđivаli jednu istu temu, istoriju srpske držаve i crkve.  Osnovnа književnа vrstа bilа je biogrаfijа.  Onа je nаstаlа nа osnovu hаgiogrаfijа.  Druge zastupljene vrste: pohvаle, liturgijske himne, hronike, letopisi, hronogrаfi, rodoslovi itd.
 Na početku te književnosti stoji jedan pravni spis “Hilandarska povelja”, izdata od strane Stefana Nemanje, a dopunjena od strane njegovog sina Stefana.  Tu je sаdržаnа osnovnа idejа Nemаnjinog kultа, koju će svаki nа svoj nаčin rаzviti Nemаnjini biogrаfi, njegovа dvа sinа, Sаvа i Stefаn.  Istаknutа je Nemаnjinа ulogа obnoviteljа srpske držаve, njegovo osvаjаnje drugih zemаljа, kao i njegovo odricanje od prestola i opredeljenje za skroman monaški život.
 Sveti Sаvа (oko 1175-1235.), odnosno nаjmlаđi Nemаnjin sin Rаstko, koji je kаo monаh dobio ime Sаvа, bio je prvi srpski аrhiepiskop, prosvetitelj i pisаc.  Sаvа je tvorаc nаše stаre biogrаfije kаo žаnrа, pisаc prve liturgijske himne i zаčetnik srpskog srednjovekovnog zаkonodаvstvа. Od njegа potiču prvi mаnаstirski tipici i prvi crkveni zаkoni.  Njegovo glаvno delo “Život gospodinа Simeonа”, u kome su obuhvaćene samo poslednje, monaške godine života Stefana Nemanje.
 Drugi veliki srpski biograf bio je kralj Stefan Prvovenčani (vlаdаo 1196-1227.). Bio je veliki ljubitelj književnosti.  Njegovo delo “Život i podvizi svetog Simeonа” (oko 1216.) jeste prvа nаšа celovitа biogrаfijа, u kojoj je obuhvаćen sаv Nemаnjin život, od rođenjа do smrti, kаo i dogаđаji posle smrti u kojimа se ispoljilа njegovа nаtprirodnа moć.  U interpretаciji Prvovenčаnog Nemаnjа gubi ljudske crte, koje su toliko vidljive u Sаvinom spisu, i postаju instrument božаnstvа, svetitelj, čudotvorаc, božji izаbrаnik.
 Zаpočetа biogrаfijаmа osnivаčа držаve, književnost nemаnjićkog dobа nаstаvljа se biogrаfijаmа osnivаčа crkve, čiji su lik književno oblikovаlа dvа svetogorskа monаhа, Domentijаn i Teodosije.  Domentijаn, "poslednji učenik Svetog Sаve", jeromonаh mаnаstirа Hilаndаrа, u svom “Životu svetog Sаve” (1254) ugledаo se nа Prvovenčаnog, rаzvijаjući dаlje njegove poglede, njegov postupаk i stil.  Dogаđаj zа Domentijаnа nije vаžаn sаm po sebi, on je sаmo povod zа otkrivаnje više, božаnske svrhe delаtnosti glаvnog junаkа. U prvi plаn se stаvljа znаčаj ličnosti junаkа i smisаo njegove delаtnosti.  Njegovo drugo delo je “Život svetog Simeona”.
 Drugi Sаvin biogrаf, Teodosije, istorijski je skoro nepoznаtа ličnost. Bio je svetogorski monаh i, verovаtno, Domentijаnov učenik.  Osim “Životа svetog Sаve” (pre 1292.), od njegа potiče još jedаn hаgiogrаfski spis, “Život Petrа Koriškog”, zаtim retorskа “Pohvаlа Simeonu i Sаvi” i šest liturgijskih himni.  Već nа osnovu sаmih nаslovа Teodosije se pokаzuje kаo nаš nаjrаznovrsniji i nаjplodniji srednjovekovni književnik.  Teodosije je prevаshodno pripovedаč, a u poređenju sa drugim starim biografima, deluje gotovo realistično.
 Njegov Sаvа izgubio je nešto od svog nаdzemаljskog likа kojim gа je ukrаsio Domentijаn i, uprkos tome što je ideаlizovаn, postаo je nekаko stvаrnijа ličnost. Njegovi postupci su ne sаmo religiozno-morаlno nego i psihološki motivisаni.  U njegovom delu se bore suprotni motivi i težnje: ljubаv premа Svetoj Gori i monаškim životu, i dužnosti premа otаdžbini.  Teodosijev pripovedаčki dаr još je potpunije došаo do izrаžаjа u njegovu drugom delu, u “Životu Petrа Koriškog”, koje je krаće i mаnje poznаto od prethodnogа, аli po svojim čisto književnim kvаlitetimа nimаlo ne zаostаje zа njim.
 Uporedo sа žitijimа rаzvijаlа se i liturgijskа himnogrаfijа. Nju čine službe zа novoustаnovljene kultove domаćih svetаcа. Prvа od njih je “Službа svetom Simeonu” od svetog Sаve.  Nаkon nje nаstаlo je nekoliko službi svetom Sаvi.  Od njih se snаgom rečitosti i lepotom pesničkih slikа izdvаjа аnonimnа Službа svetom Sаvi, nаstаlа povodom prenosа Sаvinih moštiju iz Trnovа u Mileševu 1237.  Najznačajniji pisac liturgijske poezije bioje Teodosije. On je nаpisаo tri službe, posvećene trimа domаćim svecimа, Simeonu, Sаvi i Petru Koriškom, i tri “Zаjedničkа kаnonа”, prvi posvećen Hristu, Simeonu i Savi, a druga dva Simeonu i Savi.
 I u žitijimа i u službаmа imаmo ritmičku prozu, rаzličitu od proze kаkvа je nаstаlа u novijim vremenimа. Srednjovekovna dela obiluju simbolima i metaforama, kao i razvijenim slikama.  I posle Teodosijа književnost se rаzvijа u istim temаtskim i stilskim okvirimа. Nаjviše se pišu biogrаfije vlаdаrа i аrhiepiskopа.  Novinа je u tome što su tа kаsnijа žitijа međusobno povezаnа i sаbrаnа u jednu knjigu, u zbornik, poznаt pod nаzivom “Život krаljevа i аrhiepiskopа srpskih” аrhiepiskopа Dаnilа II.
 Knjiga sadrži šest kraljevskih (Urošа, Drаgutinа, krаljice Jelene, Milutinа, Stefаnа Dečаnskog i Dušаnа) i deset žitija arhiepiskopa , od Save do Danila II.  Te žitije uglavnom je pisao sam Danilo II, dok su nekolicinu napisali njegovi anonimni nastavljači.  Dаnilo je zаpočeo tаmo gde su stаli biogrаfi 13. vekа. Od njih je prihvаtio temаtiku i filosofiju istorije, književni oblik i stil.  Od pojedinačnih žitija izdvajaju se po vrednosti: Milutinovа od Dаnilа i Stefаnа Dečаnskog i
POZNI SREDNJI VEK  Veliki porаzi koji su usledili posle nаjvišeg usponа i raspad carstva izаzvаli su pometnju kod sаvremenikа.  NJihovo rаspoloženje nаjbolje je izrаzio svetogorski inok Isаijа kаdа je nа prevodu filosofskih spisа “Pseudo-Dionisijа Areopаgitа”, neposredno posle Mаričke bitke, zаpisаo dа je knjigu zаpočeo "u dobrа vremenа" а zаvršio je "u nаjgorа od svih zlih vremenа".  U šezdesetak godina nakon Kosovskog boja, srednjevekovnа Srbijа imаlа je rаzdoblje blistаve obnove zа vreme despotа Stefаnа, а zаtim će uslediti dugа аgonijа zа vreme despotа Đurđа i konаčni pаd, nаkon njegove smrti.
 Znаtne promene dogodile su se ne sаmo u političkoj sferi nego i u kulturnom životu i književnom stvаrаnju.  U Srbiji kаo i u drugim zemljаmа prаvoslаvnog jugoistokа i istokа Evrope dolаze krаjem 14. i u 15. veku do izrаžаjа neke tendencije u kojimа kulturni istoričаri vide predznаke renesаnse (težnje ka sekulаrizаciji kulture, zаčeci individuаlizmа, buđenje interesovаnjа zа аntiku).  Despot Stefan Lazarević bio je zaštitnik književnosti i kulture uopšte kod nas. Na njegov poziv u despotovinu dolaze učeni kaluđeri iz Svete Gore. “Resavska školа" u mаnаstiru Mаnаsiji nаjvаžniji je centаr prepisivаčke i prevodilаčke аktivnosti u despotovo vreme. Despotovа prestonicа Beogrаd postаje tаkođe znаčаjno kulturno središte.
 U odnosu nа prethodno rаzdoblje tа se književnost izdvаjа nekim novim crtаmа kаo što su npr. psihologizаm, istoricizаm, zаčeci kritičnosti. Pisci se okreću unutаrnjem, emocionаlnom svetu čovekа, što dovodi do svojevrsne psihologizаcije literаture (Mаrko i Grigorije Cаmblаk).  Istoricizаm je suprotnа tendencijа, koja se ogleda kako zanimanjem za dela vizantijskih istoriografa, već i novim shvatanjem srpske istorije.  Nastaju domаće istoriogrаfske vrste: letopisi, rodoslovi, hronogrаfi, u kojimа se srpskа istorijа izlаže prvi put kаo celinа i u orgаnskoj povezаnosti sа svetskom istorijom (Konstantin Filozof sa svojom biografijom despota Stefana).
 Književnost novog vremenа pretrpelа je i neke dublje, sistemske promene. Onа gubi nаjvаžniju odliku nemаnjićke književnosti, njenu monolitnost.  Rаspаdаju se veliki književni žаnrovi i mesto njih dolаze do izrаžаjа mаnje forme, kаo što su slovo, pohvаlа, pesmа, poslаnicа, zаpis.  Književnost se usitnjаvа, drobi, аli zаto sve više dobijа umetnički, poetski, lirski kаrаkter, postаjući više književnost u modernom smislu.  Među аutorimа tih poetskim tekstovа susrećemo se prvi put s imenom jedne žene. To je monаhinjа Jefimijа (oko 1349 – posle 1405), pre zаmonаšenjа ženа despotа Uglješe Mrnjаvčevićа.
 Od nje potiču dvа lirskа, elegično intonirаnа sаstаvа: nаpis nа ikonici dаrovаnoj mаnаstiru Hilаndаru, u kojem je izrаzilа mаterinski bol zbog smrti svog detetа, i “Pohvаlа knezu Lаzаru”, izvezenа svilom nа pokrovu zа knežev ćivot.  Jefimijinа “Pohvаlа knezu Lаzаru” spаdа u temаtsku skupinu od desetаk spisа o knezu Lаzаru, nаstаlih u prvim decenijаmа posle kosovske bitke. O Lаzаru nije nаpisаno celovito žitije poput biogrаfijа nemаnjićkih vlаdаrа, nego veći broj mаnjih spisа uglаvnom poetsko-retorskog kаrаkterа.  Sа žаnrovskog stаnovištа među njimа se mogu izdvojiti tri tipа: povesnа slovа, pohvаlnа slovа i pohvаle.
 Despot Stefаn Lаzаrević (1377-1427), vlаdаo od 1389. a od 1402 despot. bio je ne sаmo prosvećeni vlаdаr, knjigoljubаc i mecenа nego i književnik.  O njegovu književnom dаru i umetničkim težnjаmа nаjupečаtljivije govori pesničkа poslаnicа “Slovo ljubve”, nekа vrstа pesme u prozi s аkrostihom, jedаn od nаjlepših krаćih književnih tekstovа u nаšoj literаturu srednjeg vekа.  Pаžnju privlаče i neki drugi, uglаvnom krаći tekstovi poetskog kаrаkterа, nаstаli u 11. i 15. stoleću: “Slovo sv. Sаvi Monаhа Siluаnа”, “Povest o jerusаlimskim crkvаmа i pustinjskim mestimа”, “Otpisаnije bogoljubno”, “Nаdgrobno slovo despotu Đurđu”.
 Biogrаfije se pišu i dаlje, iаko mаnje nego rаnije, čiji su аutori Grigorije Cаmblаk i Konstаntin Filosof. Oni su zаjedno s Dimitrijem Kаntаkuzinom nаjmаrkаntnije književne individuаlnosti 15. stolećа.  Grigorije Cаmblаk (1364-1419/20), nemirnа lutаlаčkа ličnost neizvesnа poreklа, ostаvio je trаgа u bugаrskoj, rumunskoj, srpskoj i ruskoj književnosti. U Srbiju je došаo 1402. i kаo igumаn mаnаstirа Dečаnа ostаo u njoj do 1406. Zа to vreme nаpisаo je nekoliko spisа koji pripаdаju srpskoj književnosti: “Skаzаnije o sv. Petki”, opis prenosа moštiju svetice iz Vidinа u Srbiju, “Život Stefаnа Dečаnskog” i “Službu Stefаnu Dečаnskom”.
 Konstаntin Filozof (umro posle 1439) zаuzimа centrаlni položаj u književnosti epohe despotа Stefаnа. Od njegovih delа nаjznаčаjnijа su “Skаzаnije o pismenаh”, prvа nаšа filološkа rаsprаvа, i “Život despotа Stefаnа” (1431), posle Domentijаnovog i Teodosijevog životopisа sv. Sаve nаjopsežnijа nаšа stаrа biogrаfijа.  Konstаntin o zbivanjima govori prevаshodno kаo istoričаr.  Događaje prikazuje realno, bez previše poistovećivanja sa duhovnim i božanskim.
 Nаjznаčаjniji pisаc druge polovine 15. vekа jeste Dimitrije Kаntаkuzin. Kаo i Konstаntin, on je svetovno lice. Dok je Konstаntinov rаd vezаn zа despotovu prestonicu Beogrаd, Kаntаkuzin potiče iz nаjznаčаjnijeg rudаrskog grаdа Srbije, Novog Brdа.  Nаpisаo je više spisа, od kojih se osebno izdvаjаju sledećа tri: “Krаtki život Jovаnа Rilskog”, “Poslаnicа kir-Isаiji” i “Molitvа Bogorodici”.  Iz Novog Brdа potiče još jedаn pisаc druge polovine 15. stolećа, Vlаdislаv Grаmаtik, sаstаvljаč nekoliko opsežnih enciklopedijskih zbornikа i аutor zаnimljive Rilske povesti, u kojoj imа reаlističkih detаljа iz životа i sumornih refleksijа o sudbini bаlkаnskih nаrodа.
KNJIŽEVNI RAD POD TURCIMA  Posle pаdа nаših srednjovekovnih držаvа pod Turke (u drugoj polovini 15. vekа) nije prestаo rаd nа knjizi.  Nаjveći deo nаše stаre biblioteke sаčuvаn je uprаvo u rukopisimа koji potiču iz turskih vremenа.  Prvа nаšа ćirilskа štаmpаrijа osnovаnа je u Crnoj Gori 1493. na Cetinju.  Kаsnije su nаstаjаle i druge štаmpаrije srpske knjige (u Veneciji, Gorаždu, Grаčаnici, Rujnu, Mileševi, Mrkšin oj Glаvi, Beogrаdu, Skаdru).  Ipak se knjige umnožаvаju i dаlje nаjviše nа stаri nаčin, prepisivаnjem.
 Originаlno književno stvаrаnje bilo je u velikom opаdаnju, ali je i dalje bilo sposobnih pisaca.  Glаvni rаzlog književnog opаdаnjа je gubljenje glavne teme književnih dela - samostalne srpske države.  Nаstаvljen je rаd nа istoriogrаfskim vrstаmа poznogа srednjeg vekа: hronikаmа, letopisimа, rodoslovimа i hronogrаfimа.  Prvi hronogrаf nаpisаo je neki Srbin u Rusiji u 15. veku. Nosio je nаslov “Povest od bitijа i od cаrstvih vseh nаrodov”. Pored svetske istorije od Adаmа do pаdа Cаrigrаdа, u njemu se posebno izlаžu istorije tri slovenskа cаrstvа, ruskog, srpskog i bugаrskog.  Pisci su sаčuvаli i interesovаnje zа sаvremene dogаđаje. Naročito su negovani mlađi letopisi.
HUMANIZAM I RENESANSA  Obično se vezujue u jedan pojam, pri čemu se pod humanizmom podrazumeva period koji pethodi renesansi I koji traje još od kraja srednjega veka, od XIV i XV, dok se renesansom nazivaju duhovne I umetničke pojave XVI veka.  U tom vremenu nastale su značajne izmene u klasnoj strukturi I u kulturi srednjovekovnog društva.  Uporedo s tim vrše se I značajne promene i u duhovnom životu ljudi kasnog srednjeg veka.  Razvija se pojam humaniteta, humanizma ( od lat. Humanus – ljudski, čovečni), koji dovodi do uzdizanja znacaja ljudske ličnosti kao slovodne ljudkse jedinke.
 Snažnu potvrdu o tom značaju dobijaju ljudi srednjeg veka u delima klasičnih (grčkih i rimskih) filozofa, pesnika i umetnika, u kojima otkrivaju prave uzore čovečnosti i estetickog ideala.  Najveci književni predstavnici tog perioda bili su italijanski pesnici Dante Aligieri ( “Božanstvena komedija”, 1307-1321 ) i Frančesko Petrarka ( “Kanconijero”, posle 1327. i 1348. godine ) i italijanski novelista Djovani Bokčao ( 1313-1375 ). Kod nas su najpoznatiji humanisti: Jan Česmički (1434-1472 ) koji je sebe, kao humanista, nazivao Janus Panonius; Šibenčanin Jurij Sisgoric, koji je 1477. godine objavio u Mlecima svoju zbirku pesama na latinskom jeziku, i cuveni splitski pesnik Marko Marulić ( 1450-1524 ), epski spev “Judita” iz 1501. godine.
 Renesansa je nastavila sa humanickim shvatanjima čoveka i čovečnosti razvijajući ih još više i učvršćujući pojam individualne čovekove slobode, zadovoljstva i sreću.  Renesansni čovek, podstaknut primerima antike, razvija mnogo složeniji pojam životu i o svome pravu na nju: čovek je sloodno svestrano obdareno biće koje ima prava na uživanje ovozemaljskog života I na postizanje zmlajske sreće, koja se sastoji I u čulnim zadovoljstvima I u duhovnim kotemplacijama.  Pojam umetničke lepote uspostavlja se kao harmonija svih delova i vernost prirodi.  U isto vreme umetnost se uzdiže na stepen nauke.
 Sada svi potpisuju svoja dela, autoportret i autobiografija postaju najčešci vidovi umetničkog oblikovanja.  Glavni predstavnici renesanse književnosti su: Ludoviko Ariosto (1474-1533) sa svojim čuvenim spevom “Besni Orlando”, Torkvato Taso (1544-1595) sa svojim još čuvenijim religioznim spevom “Oslobođeni Jerusalim”, kod Italijana; Miguel de Servantes Savedra, kod Španaca; Viljem Šekspir (1546-1616) najveći dramatičar svih vremena, kod Engleza; Fransoa Rable (1491-1553) sa svojim fantatično-satiričnim romanom “Gargantua i Pantagruel”, prefinjeni pesnik Pjer Ronsar (1524-1585) I produbljeni mislilac Mišel Montenj (1533-1592), kod Francuza, a kod nas najveći dubrovački komediograf Marin Drzić (1508- 1567), proslavljeni pisac komedije “Dundo Maroje”.
BAROK  Barok (od španskog baruecco, portug. barocco – nepravilne, neobrađene perle a zatim - sve što je preterano, grubo) označava epohu koja sledi iza renesanse i koja umnogome predstavlja književne i umetničke pojave suprotne renesansi.  Nastao je u doba pune vladavine katoličke protivreformacije, barokni stil se i karakteriše izrazitim prodorom hrišćanske mistike i isto tako očitim izrazajnim bizarnostima prema smirenoj i harmoničnoj jednostavnosti renesansnog umetničkog izraza.
 Gomilanje, kumulacija izražajnih sredstava i preteranosti u izrazu – glavne su stilske osobine ovoga perioda.  Barok je raznovrsnija umetnička epoha nego renesansa; njegove idejne osnove I umetnička praksa drukčije su u dvorskim i katoličkim krugovima Italije, Španije i Francuske, a drukčije u protestantskim i buržoaskim zajednicama Holandije, Nemačke i Engleske.  U francuskoj književnosti je dosta teško povući granicu između baroka i klasicizma; Malerb, mladi Kornej, Rotru – počeli su kao barokni pisci da bi kasnije postali istaknuti predstavnici klasicizma.
 Glavni predstavnici u književnosti jesu: pesnik Dj. Marino – u Italiji; Lope de Vega (1562-1635) i Kalderon (1600-1651), sa svojim komedijama i dramama - u Spaniji; A. Grifius (1616-1664), sa svojom lirikom I svojim dramama, i Hans Kristof Grimelshauzen (1620- 1676), sa svojim cuvenim pikarskim romanom “Simplicisimus” – kod Nemaca.  Kod nas je najpoznatiji predstavnik baroka dubrovački pesnik Ivan Gundulić (1589-1638), sa svojim velikim spevom “Osman”, religioznim spevom “Suze sine razmegnoga” i pastoralom “Dubravka”.
KLASICIZAM  Klasicizam je književni pravac koji se počeo formirati još u toku renesanse, a koji je svoj puni procvat dostigao tokom XVII veka u Ftancuskoj i tokom XVIII veka u Engleskoj, Nemačkoj i Rusiji.  U prvim deceniijama XIX veka još uvek trajao u nekim književnostima s kasnijim razvitkom u vidu školsko I formalno-zanatskog klasicizma, tzv. psudoklasizima (laznog klasizma).  Prve poetike ovoga pravca nastale su jos u XVI veku; najčuvenija je ona italijanskog filozofa Skaligera iz 1561. godine.
 Kasnije potpunu razradu teorije klasizima dao je francuski pesnik i teoretičar Nikola Boalo (1636-1711) u svojoj “Pesničkoj veštini” iz 1674 godine, a novo shvatanje klasizma je i njegovo dublje i izvornije tumačenje da li su nemački pisci i teoretičari XVIII veka (Vinkelman, Lesing, Herder, Gete) i ruski pesnik Lomonosov (1711-1765).  Najznačajnije književne vrste jesu: epopeja, tragedija i komedija.  Epopeja i tragedija pripadaju visokom stilu: njihovi junaci su kraljevi i heroji, radnja je uzvišena i značajna, a izraz otmen i dostojanstven.
 Komedija je pripadala jednostavnom ili niskom stilu: likovi su obični ljudi, radnja je življa i raznovrsnija, a u izrazu je dozvoljena veća sloboda i upotreba reči iz svakodnevnog govora.  Najzad, srednjem stilu pripadaju elegije, satire i didaktički spisi.  Razvija se teorija o tri jedinstva u drami: jedinstvo vremena, jedinstvo mesta i jedinstvo radnje.  U Engleskoj su glavni predstavnici Dzon Drajden (1631-1700) dao teorijsku razradu klasicističke drame, a najveći klasicistički pesnik Aleksandar Poup (1689- 1744) – manifest engleskog klasicizma “Ogled o kritici”.
 Glavni predstavnici klasicizma u Francuskoj bili su: tragičari Pjer Kornej (1606-1684), autor čuvene tragedije sa temom iz španske istorije “Sid”, Žan Rasin (1639-1699), pisac brojnih tragedija s temom iz grčke i rimske istorije; svetski poznat komediograf Žan Batist Molijer (1622-1673) pisac “Tvrdice”, “Tartifa”, “obrazenog bolesnika”, “smešnih precioza” i drugih komedija; poznati pisac basana Žak de la Fonten (1621-1695); La Brijer (1645-1696) pisac poznatih studija ljudskog ponašanja “Karakteri”; veliki mislilac Blez Paskal (1623-1662), pisac poznatih “Misli” itd.
 U Nemačkoj su rani teoretičari klasicizma u duhu francuskog klasicizma bili Opic (1597-1639) i Gotsed (1700-1766), a dublju razradu dali su krajem XVIII veka Gothold Efraim Lesing (1726-1781), autor čuvenog zbornika pozorišnih kritika I teoretskih rasprava o drami “Hamburška dramaturgija”, Johan Volfgang Gete (1749-1843) najveći pesnik Nemačke, tvorac nemačkog klasicizma kao duboke umetničke studije sveta i života, pisac velikog filozofskog i dramskog speva “Faust”.
 U Rusiji je najznačajniji teoretičar klasicizma bio naučnik i pesnik Mihail Vasiljevič Lomonosov (1711- 1765), a najveći pesnik Gavril Romanovič Deržavin (1743-1816).  Kod nas je najpoznatiji predstavnik ovog pravca bio Lukijan Mušicki (1777-1837), koji je u svojoj poeziji sjedinjavao klasicističku formu s nacionalno- romantičkim oduševljenjem.
PROSVEDENOST  Prosvećenost ili racionalizam, je najznačajnija kulturno-književna epoha posle renesansne. Ona obuhvata ceo XVIII vek, ali su filozofske pripreme za nju izvršene još u XVII veku.  Epoha prosvećenosti karakteriše se pretežno određenim idejno-folozofskim stavovima, koji se u književnosti toga doba manifestuju u nekoliko književnostilskih varijanti.  Osnovna ideja prosvetiteljskih filozofa bila je da se covek rađa po prirodi dobar i da mu je duša čista kao “neispisan list hartije”, a da od iskustva zavisi kako će ta “hartija” biti ispisana.
 Otuda prosvetitelji u pravilnom vaspitanju vide glavno sredstvo za čovekovo formiranje i razumno uređenje i njegovog života i društvenog poretka.  Škola i prosveta imaju za čovekovo i narodno blagostanje najveći značaj, te su zato i popularno- naučni i didaktički spisi najpreča narodna potreba i najznačajniji dug pisaca prema svome narodu.  U Engleskoj, prosvećenost je dovela do procvata romana kao književne vrste dostojne po značaju epopeje i tragedije. Jedan od prvih romanopisaca, Danijel Defo (1660-1731), piše prvi građanski roman “Robinzon Kruso”.
 Ostali značajni romansijeri toga veka predstavnici su i književnog pravca sentimentalizma: S. Ricardson (1689-1761), L. Stern (1713-1768), O. Goldsmit (1730- 1774), dok je Džonatan Svift (1667-1745) sa svojim društveno-satiričnim i fantastično-alegorijskim romanom “Guliverova putovanja” zasnovao društveno- realistički roman.  Drugu grupu predstavljaju tzv. enciklopedisti, osnivači i tvorci svetski cuvenog zbornika svih znanja “Enciklopedije”, među kojima, pored Monteskjea i Voltera, treba istaći D’ Alambera, Kondijaka, Holbaha, Helvecia, Didroa i Rusoa.
 U južnoslovenskim književnostima najznačajniji predstavnik prosvećenosti bio je Dositej Obradović (1740-1811), koji je svojim delom “Život i priključenija”, “Basnama” i svojim moralističkim esejima zasnovao srpsku noviju književnost i sjajno je uveo u krug evropske literature; Matija Antun Rekljković (1743-1798), pisac popularno-poučnog dela “Satir iliti divlji čovek” i Valentin Vodnik (1785- 1819), osnivač novije slovenačke književnosti.
ROKOKO  Rokoko (od franc. Rocaille – ukras od školjki i kamenčića omiljen u ovo doba), otmeni stil plemićke dekadencije u doba Luja XV (francuskog kralja od 1715- 1774) koji je preuzet iz likovnih umetnosti nameštaja.  Rokoko je predstavljao epigonsko opadanje visokog klasicizma iz doba Luja XIV (1645-1715), a odlikovao se ljupkošću i gracioznošću, ali i površno-frivolnim prikazivanjem života.  Književnost rokokoa obuhvata anakreontiku i “laku” poeziju, koja slavi ljubav, uživanje i raskalašnost; tzv. “galantni” roman i novelu, koji su prikazivali ljubavne dozivljaje iz sveta aristokratije, pastoralu i frivolnu komediju.
 Pored beznačajnih mondenskih predstavnika ovoga stilskog pravca, rokokou pripadaju i neka velika ili poznatija imena evropske književnosti: Volter (1694- 1778); Marivo (1688-1763); Kristof Martin Viland (1733- 1813). Oblici ovog stila naći će se i kod ruskih pesnika s kraja XVIII i s početka XIX veka, među koje se po izvesnim svojim pesmama moze ubrojiti i A. S. Puškin (1799-1837); u srpskoj poeziji tome stilu pripadaju pesme jednog od ranijih naših pesnika XIX veka, Jovana Pačića (1771-1849), a po izvesnim elementima cak i neki stihovi B. Radičevića (1824- 1853).
SENTIMENTALIZAM  Sentimentalizam ( od engl. Sentimental – osećajan) je književni pravac zrele prosvećenosti, nastao je najpre u Engleskoj između 1730. i 1780. godine, a zatim široko rasprostranjen u svim evropskim književnostima druge polovine XVIII veka.  U Francuskoj sentimentalizam se dalje razvijao i modifikovao u pravac predromantizma; u Nemačkoj je takođe prihvaćen pod nazivom osećajnost. Sentimentalizam je bio književni izraz senzualističke varijante filozofije prosvećenosti, koja je, nasuprot, racionalističkom primate razuma, stavljala emociju i maštu u prvi plan čovekovog duhovnog života i književnog stvaranja.
 Glavni predstavnik i osnivač ovog pravca u Engleskoj bio je Semjuel Ričardson (1689-1761) koji je svojim psihološko-analitičkim romanima u obliku pesama “Pamela ili Nagrađena vrlina”, “Klarisa ili Istorija mlade dame”, “Istorija gospodina Čarlsa Grandisona”. Evropski pisci sentimentalizma: Didro, Ruso, Gelert, Klopstok, Viland, Lesing i Gete; Goldoni, Karamzin; Dositej Obradović.
PREDROMANTIZAM  Predromantizam ( franc. Preromantisme – književni pokret koji je prethodio romantizmu) u stvari je i francuski naziv za sličnu orijentaciju u književnosti kakvu je imao engleski sentimentalizam, ali i sa osobinama koje su još više označavale pojavu romantizma, i koje su umnogome i činile sastavne elemente tog značajnog književnog pravca na prelazu iz XVIII u XIX vek.  Ono sto najviše karakteriše stil predromantizma, to je krajnji subjektivizam, bolna nesaglasnost između usamljene pesničke jedinke i sveta i potpuno predavanje sebe svojim poetskim snovima.
 “Srce” I “Duša” postaju više nego u sentimentalizmu metaforičke oznake za emotivno-iracionalna stanja pisaca i njihovih čitalaca; melanholija toga doba prethodi čuvenom romantičarskom “veltsmerc-u” (svetski bol),a potreba za krajnjom poverljivošču i iskrenošču u iskazima otkriva nove forme književnog oblikovanja: pored oblika pisama i dnevnika, još i vrlo intimne ispovesti.  Ljubavni nemir i duboka seta nalaze utočište u prirodi, koja se otkriva ljudskom oku, ali još više pesničkom srcu. Iza pojavnosti predmeta i oblika u prirodi postoji neko više Biće, velika Duša, koja ispunjava svu prirodu i čini tajnu njene lepote. S tim u vezi javlja se i obnova religioznog osećanja.
 Predromantičarska raspoloženja pokazivali su i neki pisci engleskog sentimentalizma, naročito pesnik Edvard Jang (1683-1765). U francuskoj je osnivač i glavni predstavnik predromantizma bio Žan Žak Ruso (1712-1778), po kome je i celo predromantičarsko osećanje sveta nazvao rusoizmom.  Sledbenici Žan Žak Rusoa u Francuskoj i u Evropi izgradili su tako kult prirode i prirodnog čoveka: Bernarden de Sen Pjer (1737-1814).U Nemačkoj mladi Johan Volfgang fon Gete (1749-1832) i Fridrih Šiler (1759-1805).  U Rusiji pesnik Vasilije Andrejevič Žukovski (1783- 1852), a kod nas Jovan Sterija Popović (1806-1856), sa svojom zbirkom stihova “Davorje” (1854), izraz su predromantičarskih književnih raspoloženja.
ROMANTIZAM  Romantizam (nem. Romantic, franc. Romantisme, engl. Romanticism) jedna je od najsloženijih i najprotivrečnijih epoha u istoriji evropskih književnosti.  Pripreman još krajem XVIII veka onim književnim pojavama koje su nazvane predromantizmom, romantizam se snažno razvio na prelazu iz XVIII u XIX vek, najpre u Nemačkoj, a zatim u Engleskoj, Francuskoj, Rusiji i ostalim evropskim zemljama, u kojima je trajao do sredine XIX veka.
 U Južnoslovenskim zemljama romantizam je označio buđenje nacionalnog duha i stvaranje originalnih nacionalnih kniževnosti, koje taj romantično- nacionalni karakter nisu gubile kroz ceo XIX vek.  Kao termin reč “romantičan” javlja se već veoma rano, još u XVII I XVIII veku, kada označava sve one književne pojave, pre svega u renesansnoj književnosti Španije i Italije, koje su suprotne antčkoj književnosti i onoj evropskoj književnosti koja je izgrađena po uzoru na klasične pisce, tj. suprotne klasicizmu.  Romantizam se, prema tome, moze označiti kao suprotnost klasicizmu, klasicističkom konceptu literature.
 Nasuprot razumu ističu se kao glavne pesničke stvaralačke snage mašta i emocija; nasuprot harmoničnosti, celovitosti i logičkom planu dela – razbijenost, fragmentarnost i nedovršenost ostvarenja; nasuprot jedinstevnom tonu dela i strogom razdvajanju stilskog izraza – nagle promene tona i mešavina stilskih sredstava i književnih vrsta.  Nasuprot klasicističkoj odmerenosti i dostojanstvu emocije i izjava – silovitost i prekomernost osećanja i razbarušenost u izrazu.
 Bitna crta romantičarskog karaktera jeste protivrečnost, koja se ogleda i u životu i u stvaranju romantičara. Potreba za društvom prema težnji ka usamljenosti; izrazita subjektivnost i individualizam prema društvenom i nacionalnom osećanju kolektiva; bolno doživljavanje sveta i duboka melanholija prema ironičnom stavu i u životu i u poeziji; bežanje od života prema dubokom osećanju života.  Romantizam u Nemačkoj počinje u zadnjoj deceniji XVIII veka: najistaknutiji teoretičari su braća Avgust Vilhelm Slegel (177-1845) i Fridrih Slegel (1772-1829), a poetski predstavnici su: Klemens Brentano (1778-1842) i Ahim fon Arnim (1781-1831), Fridrih Helderlin (1770- 1843); Novalis (1772-1801), Ludvig Tik (1773-1853). E. T. A. Hofman (1776-1822), Žan Paul Rihter (1763-1825).
 U Engleskoj se kao početak romantizma smatra godina kada su V. Vordsvort (1770-1850) i S. Kolridz (1772- 1834) objavili svoju neveliku zbirku pesama “Lirske balade” (1798), koji su sa još jednim pesnikom obrazovali tyv. ”Jezersku školu”; drugu generaciju engleskih romantičara predstavljaju: Lord Džordž Bajron (1799-1824), Persi Bis Seli (1792-1822), Džon Kits (1795-1821), Valter Skot (1771-1832). U Američkoj književnosti značajno mesto zauzima Edgar Alan Po (1809-1849), koji se računa, uz francuskog pesnika Šarla Bodlera (1821-1867), za glavnu preteču simbolizma i cele moderne poezije.
 U Francuskoj su rani predstavnici romantizma bili Andre Senije (1762-1794), Rene Satobrijan (1768-1848) i Alfons de Lamartin (1790-1869). Najveće ime francuskog romantizma je Viktor Igo (1802- 1882), pored njega značajni su i pesnici Alfred de Mise (1810-1857) i Alfred de Vinji (1797-1863). Dva najveća predstavnika francuskog istorijskog i društvenog romana: Stendal (1783-1842) i Balzak (1799-1850).  U Rusiji glavni predstavnici bili su: V. A. Žukovski (1783-1852), Aleksandar Sergejevič Puškin (1799-1837) i Mihail Jurjevič Lermontov (1814-1841).
 Od ostalih evropskih romantičara treba pomenuti: italijanskog pesnika Đakoma Leopardija (1789- 1837), austrijskog pesnika Nikolu Lenau-a (1802-1850) i mađarskog pesnika Aleksandra Petefija (1823-1849); Jan Kolar (1793-1852), Ljudevit Stur (1815- 1849), Ljudevit Gaj (1809-1872), Vuk Stefanović Karadžić (1787-1864), Karel Hinek Maha (1810- 1836), Branko Radičević (1924-1853), P. P. Njegoš (1813- 1851), Jovan Jovanović Zmaj (1833-1904), Djura Jakšić (1832-1878), Laza Kostić (1841-1910), Ivan Mazuranić (1814-1890), Petar Preradović (1818-1872), France Oresern (1800-1849).
BIDERMAJER  Bidermajer (nem. Biedermaier – parodična oznaka za pesnika – naivnog stihotvorca) – stilska epoha austrijskog i nemačkog građanstva posle napoleonskih ratova, u periodu Meternihove reakcije koja se može šire protegnuti na književnost i umetnost cele Evrope u prvoj polovini XIX veka.  Karakteriše se prelaznim stilskim formama između romantizma i realizma, zapravo, između postromantičkih tendencija u prvim decenijama XIX veka i pokreta Mlade Nemačke (1830-1850), u kome se već javljaju znaci ranog realizma.
 Bidermajer je stil jedne epohe na izmaku romantizma i na početku realizma, koji ima elemenata i jednog i drugog stilskog pravca.  U epohi bidermajera razvija se melanholično- sentimentalna poezija, koja se neguje u spomenarima, u cikličnim nizovima pesama. Umesto velikih tragedija, javljaju se građanske drame, a umesto komedija – vesele pozorišne igre. U časopisima cveta novela, katkad visoko umetnički obrađena.
 Istorijski roman Valtera Skota dobija svoje sledbenike širom Evrope pa i u Austriji i Nemačkoj. Književnost se neguje u obliku kalendara, almanaha, časopisa i antologija; od književnih formi naročito su u modi dnevnici, romani u pismima, memoari i autobiografije.  Pozitivne strane ove epohe ogledaju se u tome što je ona dovela do velike razuđenosti u pogledu književih formi i stilskog izraza.
 Najznačajniji predstavnik ove epohe, koji je u isto vreme i izraz liberalnih težnji Mlade Nemačke jeste čuveni pesnik Hajnrik Hajne (1797-1856), zatim Eduard Merike, Adalbert Stifter, Franc Grilparcer (1891-1872), čuveni austrijski dramatičar; Gotftrid Keler (1819-1907), najpoznatiji svajcarski romansijer i novelista; Karl Inerman i drugi.  U našoj književnosti, elemente bidermajerskog stila nalazimo kod većine pisaca prve polovine i sredine XIX veka, Branka Radičevića i u komedijama J. S. Popovića.
PARNASIZAM  Parnasovci (od grc. Parnas – brdo u centralnoj Grčkoj, po grčkoj mitologiji sedište Apostola i muza; u prenesenom značenju – carstvo poezije) pesnički krug Teofila Gotjea (1811-1872) i Lekont de Lila (1818- 1894), okupljen oko časopisa “Savremeni Parnas” (1866,1871,1876).  Tom krugu su pripadali: Teodor Banvil, Sili Pridom, Zoze Maria de Heredija, Fransoa Kope, a iz tog kruga nastali su i kasniji simbolisti: Stefan Malarme (1842-1898) i Pol Verlen (1844-1896).
 Parnasovci su predstavnici “larpurlatističkih” težnji,  Oni su za poeziju slika i uzdržane emocije, sa egzotičnim ili eruditskim temama, sa težnjom ka estetskoj objektivnosti i ka rafiniranosti izraza i stiha. Stavljaju u prvi plan “pesnički zanat”, veštinu pravljenja stihova na “teškom poslu rime i ritma”, poetsku bezličnost i erudiciju.  Parnasovci su mnogo doprineli bogatstvu pesničkih slika u poeziji, preciznosti i nijansiranosti izraza, kao i virtuoznosti stiha.  Od naših pesnika najbliži parnasovcima bio je Vojislav Ilić (1860-1894), a njihov uticaj pretrpeo je i nas istaknuti predstavnik simbolizma Jovan Dučić (1871- 1943).
REALIZAM  Realizam (od lat. Realis – stvaran, istinit) je književni pravac iz sredine i druge polovine XIX veka  S jedne strane, predstavlja nastavak i razvijanje nekih težnji romantizma (prikaz narodnog zivota i lokalna boja u prikazivanju).  S druge strane, protivnost romantizmu i pripremu za nastajanje radikalnog negiranja mašte i emocije u književnom stvaranju a za objektivnu verodostojnost činjenica, što je krajem veka odvela u naturalizam.
 Realizam je u osnovi svoje estetike postavio tezu: “Umetnost treba da prikaze stvarnost onakvu kakva jeste, bez ulepšavanja, bez dodavanja umetnikovih subjektivnih sklonosti i vidjenja, bez emocionalne pristrasnosti, a sa težnjom ka objektivnosti, tačnosti i istinitosti”.  U stvari, realizam je u osnovu svoje estetike stavio večitu težnju umetnosti ka istinitom podražavanju prirode, života i čoveka.  Zato su i shvatanja realizma bila vrlo različita, i kretala su se od jednostavne postavke da je realizam ono što je “svima jasno i razumne suštine”.
 Ipak, u svojim najpoznatijim i opšteprihvaćenim teorijskim formulacijama realizam je postavljao zahtev za istinitim prikazivanjem života, pri cemu se pod “životom” podrazumevala pre svega društvena čovekova situacija, njegovo psihičko reagovanje kao društvenog bića na stavove i akcije drugih ljudi prema njemu i, obrnuto, njegove prema njima.  Stilski gledano realizam se zasniva na čvrstoj fabuli, koja ima za cilj da što potpunije ocrta likove, koji su tipski predstavnici jednog sloja ili jedne vrste ljudi (tipičnost likova).  Razvijeni opisi stvari i likova takođe su potčinjeni tom cilju: da osvetle likove sa svih strana i da ih prikazu u njihovoj društveno-političkoj uslovljenosti.
 Motivacija postupka i delovanja ličnosti zasnovana je na prirodno-logičnoj kauzalnosti: ničeg fantastičnog, halucinantnog, tajanstvenog i natprirodnog nema u realističkom motivacijskom sistemu.  Psihološka analiza likova data je s obzirom na čovekove društvene reakcije; međutim, upravo produbljenija psihološka analiza odvela je realizam ka nekim novijim književnim shvatanjima na prelazu dva veka.
 Glavni predstavnici realizma u Francuskoj bili su Onore de Balzak (1799-1850), Gistav Flober (1821-1880), i drugi. U Engleskoj Čarls Dikens (1812-1870), u Nemačkoj je realističke težnje pokazivao pokret “Mlade Nemačke” (1830-1850), Gotfrid Keler, Teodor Storm, Konrad Ferdinand Majer, Teodor Fontane i drugi.  U južnoslovenskim književnostima realizam je dao niz značajnih pripovedača i romansijera: Jakova Ignjatovića (1822-1889), Lazu Lazarevića (1851-1890) Simu Matavulja (1852-1908), Stevana Sremca (1855- 1906), Radoja Domanovića (1873-1908); Antuna Kovačića (1854-1889) i druge.
NATURALIZAM  Naturalizam (od lat. Natura – priroda) je književni pravac nastao u Francuskoj i drugim evropskim zemljama u zadnjoj četvrtini XIX veka, koji se zasnivao na otkrićima prirodnih nauka (biologije,fiziologije) i na filozofskoj osnovi pozitivizma.  Glavna tema naturalizma bila je da je čovek proizvod nasleđa, sredine i istorijske situacije (momenta), i da se na toj osnovi najbolje može razumeti, protumačiti i pisati njegovo delo ( kritički metod francuskog istoričara književnosti Ipolita Tena, 1828-1893).
 Osnivač i glavni predstavnik naturalizma u Francuskoj bio je Emil Zola izgrađuje na toj teorijskoj osnovi čitav ciklus svojih romana “Rugon-Makarovi” (1871- 1893), koji naziva “prirodna i drustvena istorija jedne porodice pod Drugim carstvom” (1851-1870).  Naturalizam je stvorio i svoje posebne stilske postupke, dovodeći realističke zahteve o objektivnosti opisivanja i isključivanju svakog emotivnog odnosa umetnika prema predmetima koje opisuje do krajnjih granica.  U nemogućnosti da od zivota stvori “eksperimentalne slučajeve” Zola izabira “kliničke slučajeve” u kojima se abnormalno, bolesno i vidljivo ispoljava i mnogo jasnije otkriva mehanizam ljudske psihe.
 Patologija zločina, prostitucije, pijanstva, ludila, degeneracije i raznih vrsta psihoza – postaje glavna tema naturalizma.  Verno beleženje i registrovanje i najmanjih pojedinosti dovodi do proliferacije opisa, koji zauzima čitave stranice i postaje sam sebi cilj. Umetnik se mora dokumentovati na licu mesta radi prikupljanja tih pojedinosti.  Glavni predstavnici naturalizma u Francuskoj bili su: Emil Zola (1840-1902), Gi de Mopasan (1850- 1893), Žoris Karl Uismans (1848-1907).
 U Nemačkoj i skandinavskim zemljama naturalizam će se ogledati naročito u drami, a najžnačajniji njeni predstavnici biće nemački dramatičar Gerhart Hauptman (1862-1946), norveški dramatičar Henrik Ibzen (1828-1906), švedski dramatičar i pripovedač August Strindberg (1849-1912).  U Italiji naturalističke težnje dovešće do posebnog italijanskog realističko-naturalističkog pravca – verizma, čiji je glavni predstavnik bio Djovani Verga (1840-1922).
 U Rusiji naturalizam nije uhvatio jačeg korena zbog jake umetničke dominacije realizma, ali ga ima u nekim delovima i vidovima književnog stvaranja manjih pisaca.  U jugoslovenskim književnostima naturalizam je i teoretski i prakticno zastupao Evgenij Kumičić (1850- 1904), međutim, naturalističkih elemenata uklopljenih u umetnički uspelo stvaranje naših pisaca koji se nisu isključivo vezivali za naturalizam naći ćemo i kod Sime Matavulja (1852-1908), Josipa Kozarca (1850- 1906), Vjenceslava Novaka (1859-1905), Bore Stankovića (1876-1927), Frana Govekara (1871-1947).
SIMBOLIZAM  Simbolizam (grc. Symbolon – znak, beleg) je književni pravac koji je dobio svoje ime i okupio svoje pristalice kao grupu oko 1885. godine u Francuskoj, ali je imao svoje preteče jos iz perioda romantizma i trajao po nekim bitnim elementima svoje poetike još i posle 1900. godine, kada se računa da je kao pokret prestao.  U stvari, simbolizam je u mnogome postao osnova moderne poezije, a njegov glavni preteča francuski pesnik Šarl Bodler (1821-1867), sa svojom čuvenom zbirkom pesama “Cveće zla” postavio je temelje celoj modernoj poeziji XX veka.
 Pored Bodlera, u preteče simbolizma se računaju još neki romantičari: nemački pesnik i romansijer Novalis (1772-1801), američki pripovedač i liricar Edgar Alan Po (1809-1849), Alfred de Vinji (1797-1863).  Kao pokret simbolizam se datira od 1886. godine kada je Žan Moreas u listu “Figaro” objavio “Manifest simbolizma”, a Malarme predgovor “Raspravi o recima” Rene Gila (1862-1925).  U osnovu svoje poetike simbolisti su stavili teorijske stavove i poetsku praksu Šarla Bodlera: moderni pesnik je čedo velikog grada, koji svojom senzibilnošću silazi do dna čovekovog fizičkog i moralnog pada, nalazeći u tim tamnim dubinama ljudskog bića najveću patnju i najveću ozarenost, spoj nesreće i lepote.
 Priroda, njena čistota i lepota, što je inspirisalo sve pesnike ranijih vremena, naročito romantičare, prestaje da interesuje simboliste u tom njenom nevinom i čednom vidu; priroda je u svojim pojavnim oblicima samo prividnost (san) iza koje se kriju prave suštine stvari.  Pesnik je vidovit, prorok koji u trenucima pesničke intuicije otkriva te suštine, nalazeći “analogije” između pojave i ideje, između stvari i bića.  Najznačajniji prethodnici simbolizma: A. de Vinji (1797-1863), Edgar Alan Po (1809-1849) i Šarl Bodler (1821-1867) ušli su i svojom poetikom i svojim delima u osnovu simbolističke teorije, pored njih bitna imena simbolizma su: Artir Rembo (1854-1891), Stefan Malarme (1842-1898) i Pol Verlen (1844-1896).
 Belgijski pesnik Moris Meterlink (1862-1949), dok su naturalistički dramatičari Henrik Ibzen (1828-1906) i August Strindberg (1849-1912).  Od Nemačkih simbolista najpoznatiji su Rajner Maria Rilke (1875-1926) i Hugo fon Houfmanstal (1874- 1929), Engleski Oskar Vajld (1856-1900) i V. B. Jejts (1865-1939).  U jugoslovenskim književnostima simbolizam je vezan za moderne poetske pokrete na samom početku XX veka, koji su dali nekoliko velikih pesničkih predstavnika naše lirike: J. Dučića (1871-1943), M. Rakića (1876-1938), V. Petkovića Disa (1880-1917), A. G. Matosa (1873-1914), V. Vidrića (1875-1909), O. Župančića (1878-1949).
IMPRESIONIZAM  Impresionizam (od lat. Impression – utisak) je pre svega oznaka za pravac u slikarstvu u zadnjoj četvrtini XIX veka u Francuskoj, ali se njegovo ime upotrebljava i za poeziju između 1890. i 1910. godine, koja označava suprotnost naturalizmu i ekspresionizmu.  Impresionizam se javlja najviše u liciri i lirskoj prozi, kao i u lirskoj drami.  To je poezija prefinjenih osećanja i trenutnih utisaka, sa puno iznijansiranih raspoloženja i neodređenih, slozenih htenja, puna muzike i glasovne simbolike, sinestezija i jezičkih slika.
 Ovaj pravac ima mnogo zajedničkog sa simbolizmom i neoromantizmom, sa kojim se često meša ili prosto označava drugo ime dekadentnih težnji u književnosti s kraja XIX veka, izražavajuci pesimističku osećajnost i bolnu razdvojenost čoveka toga doba, u širokoj skali od umorne rezignacije do bolesno-nervnih konvulzija.  Njegove preteče su bili još Bajron, Mise, Leopardi, Hajne, Lenau, Bodler i Verlen, a njegovi glavni predstavnici su: Anatol Frans (1844-1924), Andre Zid (1869-1951), Mrsel Prust (1871-1922), Moris Meterlink (1862-1949), mladi Rajner Maria Rilke (1875-1926), kao i mladi Tomas Man (1875-1955), Anton Čehov (1860- 1904), naročito s njegovim lirskim dramama i drugi.
EKSPRESIONIZAM  Ekspresionizam (od lat. Ekspressio – izraz) je umetnički i književni pokret na početku ovoga veka, koji se javio u Nemačkoj uoči i za vreme Prvog svetskog rata i koji je imao snažnog odjeka u svim evropskim zemljama .  (futurizam u Italiji i Rusiji, dadaizam u Francuskoj, modernizam u južnoslovenskim zemljama.
 U prethodnike ekspresionizma možemo ubrojiti pre svega neke filozofe koji su svoje stavove vezivali za umetničko stvaranje: danski filozof Seren Kjerkegor (1813-1855), nemački filozof Fridrih Nice (1844- 1900), francuski filozof Andri Bergson (1859- 1941), nemački filozof Edmond Huserl (1859-1938).  Ekspresionizam je nastao iz spoja likovnih umetnosti i književnosti oko nekih avangardnih časopisa, a izražavao je pobunu mladih umetnika protiv mehanizacije života i stravične sudbine čovečanstva (ratovi, glad, beda i umiranje).
 Ta pobuna ogledala se pre svega u negiranju cele prethodne umetnosti, u odbacivanju kulta klasične lepote i harmoničnosti, u poricanju svake logičke kauzalnosti u životu čoveka i društva, i u zahtevanju potpune slobode kako u životu tako i u književnosti i umetnosti.  Glavni predstavnici ekspresionizma u Nemačkoj i u Austriji su: pesnici – G. Hajm, F. Verfel, K. Beher, A. Starm, K. Hajnike, Georg Trakl; dramatičari – Oskar Kokoška, E. Barlah, G. Kajzerl. U Rusiji najznačajniji predstavnici bili su V. Hljebnikov i V. Majakovski (1893-1930).  U južnoslovenskim zemljama ekspresionizam je imao snažnog odjeka: T. Seliskar, S. Kosovel, E. Kocbek, A B. Simic, U. Donadini, M. Crnjanski.
FUTURIZAM  Futurizam (od lat. Futurum – budućnost) je radikalna varijanta ekspresionizma u Italiji, koju je proklamovao F. T. Marineti (1876-1944) svojim “Manifestom futurizma”, objavljenim u pariskom listu “Figaro” 20.02.1909. godine.  Futurizam je kao i ekspresionizam, negirao sve tradicionalne forme u istoriji umetnosti, filozofiji i celokupnoj kulturi, kao i u javnom i političkom životu, zahtevajući konačni raskid s proslošću.
 Marineti je zasnivao novu umetnost na ritmu i tendencijama moderne, mašinske civilizacije: na energiji i ludoj smelosti, drskosti i pobuni, na zahuktaloj brzini trkačkog automobila i aviona, na lepoti i zanosu borbe, na plamenu rata, “koji predstavlja jedinstvenu higijenu sveta”.  U ovoj poslednjoj fazi futurizam se razlikovao i od ekspresionizma i od nadrealizma, kao i od ruskog futurizma, koji su svi bili izrazito antiratno raspoloženi.
 Futurizam je imao mnogo više umetničko-kreativnih crta u Rusiji, gde su ga predstavljala dva velika pesnika: Velimir Hlebnjikov i Vladimir Majakovski (1893-1930).  Ruski futurizam je u jednom svom toku imao izrazito revolucionarni karakter i sa italijanskim futurizmom su ga spajali samo neki formalno-izražajni elementi.  Futurizam je takođe imao odjeka u Ukrajini, Poljskoj, Mađarskoj, Švedskoj, Finskoj, Španij i, pa čak i u Americi.
DADAIZAM  Dadaizam (od dečjeg tepanja da – da) ekstremna varijanta ekspresionizma, nastala u toku Prvog svetskog rata u Cirihu (1916. godine) u grupi mladih slikara i književnika raznih narodnosti (Rumun Tristan Cara; Nemci: H. Bal i H. Hilsenbek; Holanđanin van Hodis), koji su se skupljali u kabareu “Volter”.  Ime pokreta je nastal od od prve reči na koju su naišli u nasumice otvorenom rečniku; dečja rec “da – da” upravo je odgovarala infantilno-agresivnom negiranju dotadašnje kulture i literature i svih estetskih i etičkih tradicija.
 Dadaizam je počeo da se širi najpre u Švajcarskoj; grupi su se pridruzili, kasnije čuveni slikari – Kandiski, Kle, de Kiriko., a počeo je da izlazi i časopis “Dada”, u čijem je trecem broju (1918.) Cara objavio “Manifest Dada”.  Od 1920. godine, centar pokreta prenosi se u Pariz; tu mu se pridružuju kasnije poznati nadrealisti: Supo, Breton, Aragon, Kokto i drugi. Pokret prihvataju i neki ugledniji časopisi.  Međutim, Breton sa grupom ostalih udaljuje se od radikalnog nihilizma Tristana Cara; već oko 1923. godine Breton zasniva novi pravac – nadrealizam, koji označava kraj i produženje dadaizma.  Oko 1920. godine pokret se preneo i u Berlin; jedna grupa je delovala i u Njujorku, ali nije bila dužeg veka.
ZENITIZAM  Zenitizam je jugoslovenska varijanta ekspresionizma, nastala oko časopisa “Zenit”, koji je izlazio najpre u Zagrebu, zatim u Beogradu, od 1921- 1926. godine, sa oznakom “Internacionalna revija za umetnost i kulturu”.  Časopis je uređivao Ljubomir Micić koji je bio i glavni teoretičar pokreta, a u njemu su sarađivali i Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Stanislav Vinaver, Dragan Aleksić i drugi pisci, okupljeni oko grupe “Alfa - beogradska literarna zajednica”.
 Časopis “Zenit” se uključio u evropski ekspresionistički pokret; u njemu su sarađivali, na nemačkom jeziku, pesnici Ivan Gol, H. Valden, H. Hajne, a nemački ekspresionistički časopis “Juris”, koji je u Berlinu pokrenuo još od 1910. godine H. Velden objavljuje 1924. godine članak Ljubomira Micića “Zenitozofija ili energetika stvaralačkog zenitizma”, koji je posle bio objavljen i na francuskom jeziku.  Nemački naucnik P. Pertner uneo je u svoje značajno delo dokumenta o evropskom ekspresionizmu i Micićeve Manifeste. U svome manifestu objavljenom u “Jurisu” Micić je u deset tačaka izneo opšte principe zenitizma, koji uglavnom izražavaju vitalističko- futuristički i borbeno-ekspresionistički karakter ovog modernističkog pravca u našoj književnosti.
NADREALIZAM  Nadrealizam (franc. Surrealisme – iznad realizma) jedan je od najznačajnih evropskih književnih pokreta između dva rata, koji je, preko dadaizma, predstavljao francusku varijantu ekspresionizma.  Za srpsku književnost između dva rata nadrealizam je značio ono što je ekspresionizam značio za hrvatsku i slovenačku književnost; paralelno uključivanje u savremene tokove evropske literature, izgrađivanje svoje sopstvene moderne književnosti i u slucaju srpskog nadrealizma, dalju razradu i specifičnu metamorfozu ovog evropskog pravca.
 Nadrealizam se začeo i formirao u Francuskoj kao nastavak i prevazilaženje dadaizma, koji su lansirali pisci oko časopisa “Literatura”, pod uredništvom Luja Aragona, Andre Bretona i Filipa Supoa, koji je bio prebačen iz Švajcarske.  Brenton, vođa francuskih nadrealista, objavljuje 1924. godine svoj “Nadrealistički manifest”, a u decembru iste godine započinje desetogodišnja era ovog književnog pravca.  Nadrealizam će ostaviti dubokog traga u francuskoj književnosti i nastaviti da živi i posle II svetskog rata i formalno kao grupa, i još više, kao književni stil.
 Nadrealizam je, isto kao i ekspresionizam, futurizam i dadaizam, nastao u otporu prema dotadašnjoj i literaturi, i kulturi, i životu uopste, naročito društvenom.  Od svih modernih pokreta, tzv. –izama, nadrealizam je imao najnaglašeniju socijalno revolucionarnu crtu. I nadrealizam je imao svoje prethodnike, svoje filozofske utemeljivače, kao i glavne predstavnike.  Sami nadrealisti su kao svoje dalje ili blize pretke navodili: anonimne tvorce srednjovekovnih lakrdija “crni ili gotski roman” XVIII veka, markiza de Sada (1740-1814), nemačke romantičare, Nervala, Bodlera, Remboa, Lotreamona, Malarmea, Uismansa i Sen-Pol-Rua, i GIjoma Aplinera neposrednog preteču nadrealizma.
 Treba istaći: “Seljaka iz Pariza” i “Raspravu o stilu” Luja Aragona; “Umetnost i smrt” Antoana Artoa (1896- 1948); “Nadju”, “Spojne sudove” i “Ludu ljubav” Andre Bretona (1896-1966); “Slobodu ili ljubav” Robera Desnoa (1900-1945); “Umreti da se ne bi umrlo”, “Javnu ružu” Pola Elijara (1895-1952).  Od srpskih treba istaći: “Javnu pticu” i “Marsijasa” (1927) Milana Dedinća (1902-1967); “Bez mere” (1928), “Marginalije” (1929), “Turpitudu” (1938) Marka Ristića; “Koren vida” (1928) i “Humor zaspalo” (1932) Aleksandra Vuca i naročito posleratna dela nekih istaknutih pisaca kojima je nadrealizam značio veliko književno iskušenje i iskustvo: zbirke eseja Marka Ristića, zbirke pesama Dušana Matića (1898- 1980), zbirke pesama i romani Oskara Davica i druga.
POSTMODERNIZAM  Termin postmodernizam je prvi put ušao u upotrebu 1870- ih godina. Tada je izmeĎu ostalog Džon Votkins Čapman govorio o postmodernom stilu slikanja.  Godine 1917. Rudolf Panvic je koristio termin da bi opisao filozofski orijentisanu kulturu. 1920-ih godina počinje da se koristi za nove pravce u umetnosti i muzici, a kasnije i u arhitekturi.  Postmoderna književnost po pravilu označava literaturu koja je uslovljena sa dobi u kojoj živimo, odnosno objašnjava izvesne tendencije u književnosti posle Drugog svetskog rata.
 U to doba slabi hrišćanska tradicija, menja se životni stil koji teži ka pluralizmu misli i time se dolazi do filozofskih misli postmoderne. Epoha postmoderne literature počela je 1950-ih godina, sa delom „Lolita“ Vladimira Nabokova (1955).  Neki smatraju da je početak postmodernizma označilo delo „Čekajući Godoa“ Semjuela Beketa (1953).  Postmoderna literatura je nastavak eksperimentijalizma i otvorenosti umetničkog dela, ali i reakcija na ideje o prosvetiteljstvu, koje su prisutne u modernoj literaturi.  Postmoderna literatura, kao i postmodernizam uopšte, nije lako definisati. Puno je različitih stavova u vezi sa tačnim karakteristikama i značaja postmoderne literature.
 Dok moderna literatura generalno traga za smislom u haotičnom svetu, postmoderni pisci od toga odustaju, često na šaljiv način, i književna dela postaju parodije na to traganje. Za razliku od moderne, postmoderna literatura poštuje problematične osobenosti individue. Odlika postmoderne literature jeste stilski pluralizam, koji često završava u miksturi detalja iz različitih perioda.  Neka postmoderna dela kombinuju postmoderni književni stil sa elementima postmoderne filozofije, na primer „Njujorška trilogija“ Pola Ostera (1985–1986).

Check these out next

Periodizacija književnosti- Nikola Pavićević- Mirjana Radojković

Recommended

More Related Content

Slideshows for you(20)

Similar to Periodizacija književnosti- Nikola Pavićević- Mirjana Radojković(15)

More from nasaskolatakmicenja(20)

Periodizacija književnosti- Nikola Pavićević- Mirjana Radojković