1.
ALTERNATYWNE LOKALNE
TOŻSAMOŚCI
Pomysł: Dorota Ogrodzka
TAGI: opowieść, historia, tożsamość, lokalność, młodzież,
etnografia, reportaż, źródło, wystawa, instalacja, bohater,
sąsiedztwo, alternatywa
CZAS TRWANIA (przygotowanie, realizacja)
Projekt ALT może trwać krócej lub dłużej, ważne jednak, by pozwalał na pogłębiony proces.
W wersji najkrótszej mogłyby być to dwa intensywne miesiące, w wersji optymalnej – praca
całoroczna. W jednym i drugim przypadku ważna jest regularność spotkań całej grupy.
W wersji intensywnej na przykład dwa razy w tygodniu po kilka godzin, w wersji krótszej
raz w tygodniu przez kilka godzin.
Pod koniec projektu potrzebna będzie intensyfikacja działań – na przykład przez 3–4 dni,
a najlepiej zorganizowanie tygodniowego warsztatu poświęconego na przygotowanie
i stworzenie wystawy / instalacji / żywego muzeum.
Alternatywne Lokalne Tożsamości to propozycja poszukania innych
niż te najbardziej znane, klasyczne i oczywiste opowieści o miejscach, ludziach
i wydarzeniach z danego terenu i danej wspólnoty. W ramach projektu
młodzież z okolicy, wyposażona w etnograficzne i reporterskie narzędzia,
będzie miała możliwość odnalezienia interesujących dla niej tropów,
a następnie przetworzenia zasłyszanych historii w rodzaj wystawy, instalacji
performatywnej. Ostatecznie, w efekcie twórczej pracy nad opowieściami,
powstanie żywe archiwum czy też muzeum społeczne, mające na celu
pokazywać bogactwo i różnorodność wzorców, źródeł i inspirujących sytuacji
danego regionu.

2.
DLA KOGO?
Projekt jest adresowany głównie do młodzieży między 14 a 25 rokiem życia. Struktura
i założenia przedsięwzięcia sprawiają jednak, że włączeni weń są też inni ludzie,
rozmówcy, do których przychodzi się w poszukiwaniu tropów. Tu szczególnie ważnymi
współuczestnikami są starsi mieszkańcy miejscowości: rodzice, dziadkowie, nauczyciele,
osoby publiczne, sąsiedzi uczestników. Grupa uczestników bezpośrednio
zaangażowanych nie powinna liczyć więcej niż 12–15 osób.
Oczywiście rozmówców informatorów może być znacznie więcej, zaś w ostatecznie
przygotowanej wystawie / wydarzeniu może wziąć dowolna, jak największa liczba osób.
CEL
W wielu małych miejscowościach dominującą narracją o miejscu i społeczności jest
tradycyjna opowieść odwołująca się do miejsc takich jak: kościół, muzeum, główne
zabytki, na przykład zamek, infrastruktura historyczna. Opowieść ta powtarzana
w przewodnikach i na stronach internetowych gminy ma być dla mieszkańców
powodem do dumy i źródłem budowania tożsamości. Często dochodzi jednak do
swoistego „zamrożenia” sensów – niewiele osób utożsamia się z taką flagową historią
i opisywanym w przewodniku miejscem czy postacią, dla nielicznych tylko jest to żywa
rzeczywistość, dla większości zaś niedyskutowana, ale też nieinteresująca atrakcja
turystyczna. Zwłaszcza młodzi mieszkańcy miejscowości rzadko interesują się tymi
opowieściami lokalnymi, jeszcze rzadziej uznają je za inspirujące do namysłu, działania,
konstruowania własnej opowieści o teraźniejszości.
Celem ALT-u jest stworzenie możliwości oraz dostarczenie uczestnikom programu
narzędzi do wydobywania, poznawania i konstruowania innych niż te najbardziej
tradycyjne opowieści o swoim miejscu, swojej rodzinie, swojej społeczności. Ma się
on stać zachętą do szukania źródeł swojej tożsamości i inspiracji do swojego życia
w różnych miejscach i na różne sposoby – w mniej znanych historiach, w
niekanonicznych życiorysach, w nieoczywistych sytuacjach związanych z lokalnością.
Chodzi o przesunięcie akcentów – pokazanie, jak różnorodna i wielogłosowa jest
historia lokalna oraz lokalna społeczność. Chodzi o kształtowanie w młodych
uczestnikach samodzielnego, krytycznego myślenia, pokazywanie im możliwości
wyboru swojej drogi oraz dostarczanie impulsu do zastanawiania się nad własną
hierarchią wartości, decyzjami i formowania własnego spojrzenia, niekoniecznie takiego
samego jak to, którym posługują się ich rodzice i szkoła czy inne instytucje.
Celem jest także twórczy rozwój młodych uczestników, zainteresowanie ich historią
i sposobami jej reinterpretowania, opowieściami lokalnymi, pokazanie narzędzi
reporterskich, etnograficznych oraz opcji twórczego ich stosowania oraz przetwarzania
zdobytego materiału.

3.
Możliwość stworzenia pod koniec cyklu własnej wypowiedzi i prezentacji materiałów
może być bardzo istotną dla młodych ludzi szansą na wspólne, całościowe
i konstruktywne działanie społeczno-artystyczne, zaś dla odwiedzających osób –
ważnym przeżyciem poznawczym.
ZAKŁADANE REZULTATY (zarówno materialne,
jak i niematerialne)
Alternatywne Lokalne Tożsamości pozwolą na:
 poznawanie historii, w tym historii lokalnej w niekanonicznej, a być może
nieznanej wersji
 stworzenie grupy młodzieży, budowanie i wzmacnianie relacji między
młodymi ludźmi i dostarczenie im inspiracji do wspólnego działania
 kształtowanie u młodych ludzi krytycznego i twórczego myślenia
 wydobycie na światło dzienne nieznanych, a wartościowych opowieści,
osób, wzorców ważnych dla danej miejscowości
 pobudzenie lokalnej dyskusji dotyczącej przeszłości i teraźniejszości
danej społeczności, rejonu, sąsiedztwa; wspieranie powstawania nowych
relacji, pól sfery publicznej
 poszerzenie umiejętności, zdobycie i rozwijanie umiejętności
reporterskich oraz wrażliwości etnograficznej wśród uczestników
 kreowanie i rozwijanie pomysłów na oryginalne i autorskie muzeum
społeczne / instalację / prezentację – rodzaj alternatywnej izby pamięci
 budowanie lokalnej samowiedzy o tym, kto i jak na miejscu robi ciekawe
i wartościowe rzeczy; ożywianie alternatywnej genealogii
W toku projektu zawiązana zostanie grupa młodzieży, w gronie której odbędzie się
szereg spotkań o charakterze koncepcyjnym, warsztatowym i ostatecznie wszystko
skończy się przygotowanym przez młodych finałem – prezentacją materiałów
w wypracowanej przez nich formule.
ZASOBY POTRZEBNE DO REALIZACJI (ludzie, materiały,
przestrzeń…)
Inicjatorzy: najlepiej minimum dwie osoby, z których co najmniej jedna jest
mieszkańcem / mieszkanką danej miejscowości. Osoby te powinny mieć
doświadczenie i umiejętności animacyjne i / lub etnograficzne i / lub związane
z prowadzeniem procesu twórczego. Do poprowadzenia konkretnych części
projektu warto zaprosić osoby zajmujące się: opowiadaniem, fotografią
dokumentalną, reportażem, edukacją muzealną, pracą kuratorską. Najlepiej
oczywiście, jeśli inicjatorzy i prowadzący animatorzy łączą przynajmniej część
tych kompetencji.

4.
Przestrzeń: potrzebne będzie jedno stałe miejsce do pracy, najlepiej, by była
to sala umożliwiająca zarówno swobodną dyskusję, działanie warsztatowe,
jak i przechowywanie oraz gromadzenie materiałów. Może to być świetlica, sala
szkolna oddana na wyłączność, pokój w domu kultury, w szkole, w remizie
czy przy parafii.
Materiały: aparaty fotograficzne (uczestników), dyktafony (mogą być
w telefonach), komputery z dostępem do Internetu (może być to sprzęt
uczestników), papier, markery, drukarka, podstawowe materiały biurowe
(spinacze, taśma, koszulki).
PRZEBIEG / PLAN DZIAŁANIA
Inicjatorami projektu mogą być lokalni animatorzy, nauczyciele, instruktorzy harcerscy,
aktywiści, studenci, twórcy – każda osoba, która ma ochotę rozpocząć długotrwały
proces pracy z młodzieżą. Jeśli wśród inicjatorów nie ma osób mających doświadczenie
etnograficzne i / lub reporterskie / dziennikarskie / pisarskie, warto zaprosić
do współpracy przynajmniej jedną taką osobę.
Inicjatorzy pomysłu na początku powinni spotkać się przynajmniej dwukrotnie,
aby ustalić główne założenia projektu: z pomocą jakich narzędzi chcą pracować, w czym
czują się pewnie, jakie są ich kompetencje, kogo chcieliby zaprosić, z młodzieżą w jakim
wieku pracować, kogo poprosić o partnerstwo, wsparcie (lokalowe, promocyjne,
finansowe itd.). W toku tych spotkań powinni sformułować zaproszenie i opracować
plan rekrutacji do projektu.
Następnym etapem jest rekrutacja i tworzenie grupy – zapraszanie młodzieży
do działania.
Razem z uformowaną grupą warto ustalić tryb spotkań. Oczywiście można wcześniej
zaproponować pewne ramy czasowe, ale od samego początku warto włączać
uczestników w proces decydowania.
Program spotkań powinien być wymyślony i ustalony przez prowadzących i inicjatorów,
jednak z założeniem pewnej elastyczności uwzględniającej propozycje młodzieży
i pojawiające się w toku pracy potrzeby.
W programie w proporcjach ustalonych przez realizatorów powinny znaleźć się:
 warsztaty etnograficzne – czyli wspólne czytanie tekstów dotyczących
lokalnych historii z rożnych terenów (niekoniecznie tych najbardziej znanych
i kanonicznych), reportaży, tekstów etnograficznych, a także wspólne wyprawy
w teren: obserwacje, rozmowy z ludźmi, szukanie materiałów w archiwach
domowych (w tym także zdjęć). Dobrym punktem wyjścia do rozmów
z rodzicami, dziadkami czy sąsiadami jest wspólne oglądanie albumów
ze zdjęciami.

5.
 warsztaty reporterskie – zbieranie materiałów i wspólne próby tworzenia
krótszych i dłuższych tekstów połączone z różnymi formami warsztatów
kreatywnego pisania, tworzenie alternatywnych biografii i haseł słownikowych
w toku ćwiczeń opartych na skojarzeniach, zbiorowym pisaniu tekstów,
tworzeniu tekstowych kolaży
 warsztaty opowiadackie – czyli różne ćwiczenia na opowiadanie historii,
poświęcone zarówno technikom utrzymywania uwagi słuchaczy, jak i wyławiania
ciekawych wątków
 warsztaty fotograficzne – praca wokół starych zdjęć oraz tworzenie nowych,
nawiązujących do znalezionych fotografii bądź w celu stworzenia nowego
archiwum. Ważnym elementem tych warsztatów może być fotografia portretowa,
połączona z warsztatem etnograficzno-reporterskim i zogniskowana wokół
pytań o to, jak szukać bohatera, jak z nim rozmawiać, jak opowiadać jego historię.
 warsztaty projektowania sytuacji twórczych – ćwiczenia poświęcone
aranżowaniu przestrzeni twórczej oraz procesowi tworzenia indywidualnej
i grupowej wypowiedzi. W działaniach tych proste elementy (znaleziony obiekt,
kawałek tekstu, portret osoby) stają się pretekstem do wspólnego działania,
dzielenia się skojarzeniami, dopowiadania różnych historii, tworzenia narracji,
rozmowy. W trakcie pracy uczestnicy mogą angażować się w proponowane
przez prowadzących zadania, a potem projektować analogiczne, by ostatecznie
możliwe było wspólne zaplanowanie finału i prezentacja całego materiału.
 inspiracyjne seminaria – wspólne oglądanie efektów podobnych działań,
mających na celu ożywianie lokalnej historii, np. projektów „Korzenie Siekierek”,
„Coś, co zostanie”, „Wizualny Eksperyment Muzealny”, odwiedziny w ciekawych
muzeach i na wystawach, które pomyślane zostały w niestandardowy sposób.
Ostatni etap przedsięwzięcia, na przykład miesiąc lub tydzień (w zależności od trybu
działania), grupa powinna poświęcić na przygotowanie finału: alternatywnej izby
pamięci, performatywnej wystawy, żywego muzeum społecznego, wieczoru opowieści –
forma może być dowolna, ważne jednak, by zawierała element performatywny, dziejący
się tu i teraz, na żywo, oraz element przestrzenny, materialny, pozostający na dłużej,
możliwy do oglądania i odwiedzania.
Planowanie i przygotowanie finału może też odbywać się w toku wspólnych warsztatów,
w czasie kilkudniowej pracy. Towarzyszy temu zapraszanie gości.
Kropką nad i będzie już samo wydarzenie.
PRZYKŁADY ĆWICZEŃ
Przy zawiązywaniu grupy (ćwiczenia pozwalające się poznać, a jednocześnie
wprowadzające już kontekst projektu):
 ćwiczenia związane z przedstawianiem się w parach, opowiadanie
o sobie i partnerze na różne sposoby
 tworzenie abstrakcyjnych, symbolicznych instalacji z własnych podręcznych
przedmiotów, które mogą coś powiedzieć o autorze / autorce; nadawanie
tytułów tym instalacjom przez inne osoby

6.
 opisywanie w rożnych formułach kluczowych historii z własnego dzieciństwa,
życia; wymienianie się tymi historiami i tworzenie na ich podstawie krótkich
opowieści lub instalacji z przedmiotów
 praca z mapą miejscowości, tworzenie mentalnych map miejscowości
W trakcie trwania projektu (przykłady ćwiczeń wspomagających zbieranie
materiałów):
 tworzenie drzew genealogicznych: rysunkowych, fotograficznych, dźwiękowych
 tworzenie dźwiękowych pocztówek z rozmów z osobami wybranymi
do własnego researchu
 tworzenie dźwiękowych pocztówek z poszczególnych miejsc
 praca związana z przedmiotami znalezionymi w danej miejscowości; zabawa
w wizję lokalną, podczas której przedmioty staną się „dowodami rzeczowymi” –
tworzenie wymyślonych, hipotetycznych historii tych przedmiotów
 tworzenie „kartoteki” bohatera / bohaterki – osoby uznanej za ciekawą,
a nieznanej szerzej, lokalnego aktywisty, twórcy, osoby zaangażowanej
publicznie, społecznie, mającej ciekawą pasję, umiejętności, przedstawiającej
niezwykły punkt widzenia czy poglądy
 studio fotograficzne w miejscowości – rozstawienie punktu fotograficznego
wraz z tłem w dowolnej formie, robienie portretów mieszkańcom, krótkie
rozmowy z nimi, których fragmenty zostać dołączone do zdjęć
 spotkanie wokół ważnych obiektów – prośba do mieszkańców,
by na zaaranżowane przez grupę spotkanie przynieśli ważne dla siebie
przedmioty i / lub zdjęcia; wspólny wieczór opowieści, oglądania, prezentowania
przyniesionych rzeczy
WARIANTY / KONTYNUACJE
Alternatywne Lokalne Tożsamości mogą być powtarzane i rozwijane w tej samej grupie
lub w kolejnej, która zawiąże się w wyniku inspiracji finałowym wydarzeniem pierwszej
edycji.
Grupa ALT może również zdecydować o dalszej pracy, zbieraniu następnych materiałów,
wydawaniu gazety, przygotowaniu publikacji, prowadzeniu bloga.
Jeśli młodzi uczestnicy czują się na siłach, warto zachęcić ich do dzielenia się zdobytymi
doświadczeniami i umiejętnościami. W dwójkach mogą na przykład inicjować
powstawanie kolejnych grup z młodszymi, nowymi osobami. Mogą też w oparciu
o swój projekt przygotować cykl warsztatów dla szkolnych klas – o lokalnej historii
i jej różnorodnych odmianach, odsłonach, o tożsamości kolektywnej.

7.
WYKORZYSTANE MATERIAŁY CC oraz INSPIRACJE
do opisanego działania
Inspiracją do stworzenia scenariusza była praca Kolektywu Terenowego – grupy
etnoanimacyjnej, do której należy autorka.
Dodatkowo inspiracjami są:
 projekty dokumentalne, animacyjne i twórcze takie jak: projekt teatralny „’89”
(realizowany przez autorkę w warszawskim muzeum Łazienki Królewskie
oraz w Teatrze Polskim w Bydgoszczy), projekt teatralno-pedagogiczny „Historia.
Polityka. Teatr” (realizowany przez autorkę w Teatrze Polskim w Bydgoszczy),
Wędrowny Zakład Fotograficzny Agnieszki Pajączkowskiej, projekt „Coś, co
zostanie” Fundacji im. Zofii Rydet, projekt „Korzenie Siekierek” realizowany
przez ośrodek Dorożkarnia
 projekt „Wizualny Eksperyment Muzealny” Stowarzyszenia Katedra Kultury
 polskie reportaże, między innymi: Jacka Hugo-Badera, Małgorzaty Rejmer,
Pauliny Wilk, Wojciecha Tochmana, Mariusza Szczygła
 projekt badawczy „Historia broniowskiej myśli socjologicznej” Tomasza
Rakowskiego realizowany w ramach większego przedsięwzięcia zatytułowanego
„Prolog. Nierozpoznane wymiary rozwoju kulturalnego”
 Laboratorium Edukacji Twórczej prowadzone w Centrum Sztuki Współczesnej
Zamek Ujazdowski przez Maję Parczewską i Janusza Byszewskiego
 pedagogika teatru oraz edukacja muzealna, działania kolektywu Performeria
Warszawy, który autorka współtworzy (m.in. projekt „Musztra”)
 szczególną inspiracją była współpraca z Łukaszem Przybyło w trakcie projektu
„Do It Yourself. Tryb warunkowy” (Małopolskiego Instytutu Kultury)
i realizowane przez niego przedsięwzięcie.
Projekt „DIY. Tryb warunkowy”
dofinansowano ze środków
Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.