1. Z
apraszamy Cię Drogi Gościu do zapo-
znania się z dziejami rodziny Bujwidów.
Z tą gazetą możesz zwiedzić Muzeum
im. Odona Bujwida powstałe w 1964 roku.
Kierując się numerami w przestrzeni ekspozycji,
odnajdziesz wybrane obiekty, które wyznaczają
proponowaną przez nas ścieżkę zwiedzania.
1.
Pierwsza strzykawka – służyła Odonowi
Bujwidowi do wykonywania szczepień,
obok niej przyrządy laryngologiczne po-
trzebne w pracy lekarza bakteriologa.
2.
List do Odona Bujwida od Louisa
Pasteura stanowi ślad po stypendialnej
podróży naszego bakteriologa do Francji,
gdzie uzyskał wiedzę o szczepieniach przeciw wodo-
wstrętowi. Bujwid zdobył, nie bez trudności, zaufanie
Pasteura, a ten w dowód przyjaźni podarował mu dwa
króliki zarażone wirusem wścieklizny. Umożliwi-
ło to pozyskanie z nich materiału na szczepionki. 29
czerwca 1886 roku Bujwid otworzył przy ul. Wilczej
w Warszawie pierwszy zakład bakteriologii na zie-
miach polskich, będący jednocześnie pierwszym na
świecie, poza Paryżem, Instytutem Pasteurowskim.
Bujwid wychował kadry polskich naukowców bakte-
riologów. Razem z doktorem Chałubińskim (najpierw
nauczycielem, potem przyjacielem) oraz innymi kole-
gami, a przede wszystkim z żoną Kazimierą, urządzali
istne „polowania na bakterie”. Zresztą polowania na
grubszego niż bakterie zwierza też były udziałem na-
szego bohatera, wszak w mieszkaniu natkniemy się na
myśliwskie trofea profesora: głowę dzika, sarny i lam-
parcią skórę.
3.
Zdjęcie Roberta Kocha – Odo Bujwid
w 1884 roku wyjechał na kurs bakte-
riologii zorganizowany przez Roberta
Kocha w Berlinie. Pod wpływem spotkania z tym
wybitnym niemieckim uczonym sam zaczął, jesz-
cze przed ogłoszeniem przez Kocha w 1890 roku
komunikatu o odkryciu płynu leczącego gruźlicę,
wykonywać doświadczenia nad białkiem uzyski-
wanym z hodowli prątka gruźlicy. To właśnie Buj-
wid zaproponował nazwę tej substancji: tuberkuli-
na, którą przejął od niego Koch.
4.
Plwocina Adama Asnyka – przyjaciela
rodziny, pozyskana od chorego na gruź-
licę poety w 1887 roku, wybarwiona po-
nownie w latach 30. XX wieku.
5.
Klatki na wszy dla karmicieli insek-
tów, zakładane w celu pozyskania ma-
teriału na szczepionki przeciw tyfuso-
wi plamistemu. Podczas drugiej wojny światowej
zakłady Bujwida zajmowały się badaniami i pro-
dukcją szczepionek przeciw tyfusowi. Materiał
potrzebny do surowicy pozyskiwano z wszy, które
trzeba było karmić. Ci, którzy podejmowali się
tego zajęcia, zyskiwali bezpieczne papiery, byli
to m.in. także Żydzi. W zakładach produkowano
też nielegalnie szczepionki, które przemycano
m.in. do obozu Auschwitz. Legalną i nielegalną
produkcją oraz przemytem zajmowali się m.in.
Zofia i Jerzy Mostowscy (córka i wnuk Bujwida).
Jerzy sam spędził pół roku w obozie, skąd Buj-
widowi udało się go uwolnić, po długotrwałych
staraniach.
6.
Zdjęcie przedstawiające szczepienie
jeńców i legionistów przez najmłod-
szą córkę Bujwidów, Helenę (zawołaną
wioślarkę, pierwszą dziewczynę, która pokonała
zimą trasę na Wrota Chałubińskiego, późniejszą
uczestniczkę wojny polsko-bolszewickiej, strzel-
ca wyborowego, pierwszą kobietę, która otrzyma-
ła tytuł lekarza weterynarii na ziemiach polskich,
we Lwowie). Inne zdjęcie, wiszące nieopodal,
pokazuje szczepienie wykonywane przez Janinę
Jętkiewiczównę, wychowanicę Bujwidów, która
także została lekarzem.
7.
Przekład Pana Tadeusza na język espe-
ranto – Sinjoro Tadeo. Język esperanto
należał do wielu zainteresowań Odona
Bujwida. Jeszcze jako profesor UJ stał się on wiel-
kim zwolennikiem i propagatorem tego języka, a po
przejściu na emeryturę w listopadzie 1920 roku ak-
tywnie i intensywnie działał w międzynarodowej
społeczności esperanto – wygłaszał odczyty, pisał ar-
tykuły, a także wielokrotnie reprezentował Polskę na
światowych kongresach esperantystów. Ta książka
to jedno z najważniejszych dzieł polskiej literatury –
Sinjoro Tadeo, czyli Pan Tadeusz w języku esperan-
to. Dzieło to zostało po raz pierwszy przetłumaczone
na esperanto w 1918 roku przez Antoniego Grabow-
skiego. Prezentowany egzemplarz został wydany
przez Polskie Stowarzyszenie Esperanto w 1986
roku i trafił do zbiorów rodziny prawdopodobnie
jako podarunek dla Sonji Zdybek-Demel, wnuczki
Bujwidów, dla której zawiera dedykację.
8.
Zwęglony fragment belki z dworu
w Zułowie na Wileńszczyźnie – to nie-
mal relikwia. Ojciec Odona Bujwida,
Feliks, pełnił tu krótko rolę administratora, a sam
Odo spędził szczenięce lata, przywiązując się emo-
Z LABORATORIUM
Organizator: Patronat:
Gospodarz:
— Marek Tomala —
PUBLIKACJA powstała w ramach XX Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego. Wolność krzepi
WIEŚCI
26 – 27.05.2018
Zaproszenie na uroczystość pięćdziesięciolecia fundacji Instytutu Pasteura
w Paryżu w 1939 roku. Bujwid od pierwszego pobytu na stypendium
u Louisa Pasteura w 1884 roku zaprzyjaźnił się z nim i utrzymywał ścisłe
kontakty z naukowcem, a po jego śmierci z badaczami z Instytutu Pasteura
Pierwsza praca naukowa Odona Bujwida
wydana w 1884 roku, która utorowała mu
drogę do kariery
Bilecik od dra Tytusa Chałubińskiego skierowany
do Odona Bujwida o treści: Szanownemu Kolledze
będę służył w jego mieszkaniu (?) we czwartek
o 3. (polowanie na bakterye). Z poważaniem
dr Chałubiński, 1885
Pierwsi pokąsani przez zarażone wścieklizną zwierzęta leczeni przez
Bujwida jeszcze w jego warszawskim zakładzie Pasteurowskim.
Uwieczniony na fotografii chłopiec to wyleczony dziewięciolatek
o nazwisku Trzaszczka.

2. cjonalnie do rodziny Billewiczów, szczególnie
zaś do przyszłej matki Józefa Piłsudskiego, Marii,
wówczas niespełna dwudziestoletniej dziewczy-
ny. Dwór spłonął w tragicznych okolicznościach
w lipcu 1874 roku. Po latach Bujwid wraz z gru-
pą przyjaciół oddanych Piłsudskiemu utworzyli
komitet i czynili starania, by dwór odbudować dla
starzejącego się i powracającego w myślach do lat
dzieciństwa Marszałka. Dom został zrekonstru-
owany przez warszawskiego architekta Romualda
Gutta i otwarty w 1937 roku – już po śmierci Pił-
sudskiego – jako muzeum biograficzne poświęcone
jego postaci. Tytuł przy eksponacie: „wódz-przyja-
ciel-dziadek” został nadany prawdopodobnie przez
wnuków Bujwida, Jerzego i Czesława Mostow-
skich, twórców wystawy.
9.
Biurko Odona Bujwida – na nim lampa,
pudełko z ostatnim cygarem, być może
przywiezionym z Brazylii, inkaust, ogryz-
ki ołówków, nożyk do listów, bibeloty, wizytówki od
ludzi z całego świata i własne profesora. A na hono-
rowym miejscu maszyna do pisania, na której udało
się Odonowi spisać wspomnienia całego życia za-
mknięte w listach do nieżyjącej już żony Kazimiery.
Pamiętniki zostały wydane w 1990 roku przez Wy-
dawnictwo Literackie w Krakowie staraniem Danuty
i Tadeusza Jarosińskich, pod tytułem Osamotnienie.
10.
Okulary – należały do Odona czy też
do jego żony Kazimiery? W miesz-
kaniu jest ich całkiem sporo. Dzięki
nim, oraz dzięki tym większym szkłom, tj. mikrosko-
pom, mogli śledzić życie mikroorganizmów ukryte
dla zwykłego oka. Nazwę drobnoustroje tym mikro-
organizmom nadał właśnie profesor Odo Bujwid.
11.
Zdjęcia rodzinne umieszczone na
kilimie – odnajdziemy tu wszyst-
kich członków rodziny. Pośrodku
Kazimiera i Odo z ulubionym psem, na pozostałych
zdjęciach widzimy twarze ich sześciorga dzieci: Ka-
zimiery, Zofii, Jadwigi, Stanisława, Heleny i Jana.
12.
Kanapa przykryta kilimem –
spójrzmy na zdjęcie obok: Kazi-
miera śpi z wnuczką na podłodze,
pewnie jeszcze przed chwilą wspierała głowę o bie-
dermeierowską kanapę i zabawiała dziewczynkę. Te-
raz obie zapadły w drzemkę. Nieraz pewnie zdarzało
się Kazimierze zasypiać tu z własnymi dziećmi…
13.
Zdjęcie przedstawiające dziew-
częta z rowerami – efekt wycho-
wania w duchu Bujwidowskim.
Wychowanie fizyczne, szczególnie zaniedbanych
w tej materii na przełomie XIX i XX wieku dziew-
cząt, było równie ważne, jak wychowanie etyczne
i umysłowe. Na zdjęciu widzimy młodsze córki Buj-
widów – Jadwigę i Helenę, z koleżankami, zapewne
na którymś z rajdów rowerowych.
14.
Książki – Kazimiera Bujwido-
wa była czynną działaczką ruchu
kobiecego, współdziałała z war-
szawskim Związkiem Równouprawnienia Kobiet
Polskich, krakowską Czytelnią dla Pań i Kołem
Pań TSL. Sama nie mogąc studiować, marzenia
o zdobyciu wyższego wykształcenia realizowała,
pomagając własnym córkom i ich koleżankom
w uzyskaniu dla kobiet prawa wstępu na uniwer-
sytet, co w końcu udało się osiągnąć. Wiele pu-
blikowała w krakowskiej i warszawskiej prasie
kobiecej, np. w „Nowym Słowie” czy „Sterze”,
lansując na łamach wspomnianych czasopism nowy
model wychowania kobiety. W tutejszym Muzeum
odnajdziemy wiele publikacji napisanych czy zre-
dagowanych przez Bujwidową. Ale nie pomińmy
też całego szeregu książek, które kształtowały jej
sposób myślenia.
15.
Tablica z „komiksem medycznym”
– prawdopodobnie przygotowana na
wystawę z okazji międzynarodowe-
go zjazdu bakteriologów w Paryżu w 1899 roku.
16.
Fotografia portretu Bujwida
pędzla Józefa Mehoffera – arty-
sta wykonał go węglem „od ręki”
w sierpniu 1914 roku tuż po wymarszu Pierwszej
Kompanii Kadrowej. Profesor został wówczas po-
wołany do armii austriackiej w stopniu pułkownika-
-lekarza i objął szefostwo wielkiego IX Laborato-
rium Epidemiologicznego C.K. Obrony Krajowej.
Jego zakłady produkowały wielkie ilości szczepio-
nek przeciwczerwonkowej i przeciwcholerycznej,
cała rodzina szczepiła masowo tysiące żołnierzy,
ratując ich od pewnej śmierci.
17.
Fotografia Odona Bujwida
w mundurze wojska polskie-
go – Bujwid zrzucił mundur au-
striacki, motywując to wobec władz koniecznością
wzmożenia produkcji surowic i szczepionek. Za-
kłady potrzebowały wielu młodych rąk do pracy.
Znaleźli tu zatrudnienie m.in. Marian Gieszczy-
kiewicz – bakteriolog, Rudolf Weigl – biolog,
odkrywca szczepionki przeciw tyfusowi plami-
stemu, Władysław Szafer – wybitny botanik, któ-
ry odmówił złożenia przysięgi cesarzowi i został
wcielony siłą do armii austro-węgierskiej. W ten
sposób Bujwid ocalił od frontu włoskiego świetnie
zapowiadających się naukowców. W listopadzie
1918 roku Bujwid włożył nareszcie mundur pol-
skiego żołnierza. Odtąd zaczął organizować kadrę
medyczną wojska polskiego.
Odo Bujwid z wnukiem Czesiem w majątku Czasław
pod Krakowem, ok. 1920
Artykuł Krystyny Jabłońskiej o okolicznościach śmierci dra Napoleona
Kostaneckiego, współpracownika Bujwida

3. Pismo potwierdzające odznaczenie Odona Bujwida
w 1926 roku Krzyżem Legionowym
5 listopada 1916 roku Niemcy i Austria ogłosiły
odbudowę państwa polskiego. Na zdjęciu ok.
roku 1920 wnukowie Bujwidów Jerzy i Czesław
Mostowscy trzymają w rękach historyczne wydanie
Nowej Reformy.
Opis działalności Heleny z Bujwidów
Jurgielewiczowej na łamach jednego z numerów
„Życia Weterynaryjnego”

4. 1.Nazwisko uczonego, który zaprosił Odona
Bujwida na kurs bakteriologii do Berlina
2.Imię córki Bujwidów, która jako pierwsza
kobieta otrzymała dyplom lekarza
weterynarii
3.Pod takim tytułem ukazał się pamiętnik
Odona Bujwida opublikowany w 1990 roku
4.Ulica w Krakowie, przy której znajdowały
się od 1904 roku zakłady szczepionek
i surowic prof. Odona Bujwida
5.Dziedzina nauki, którą zajmował się Odo
Bujwid
6.Język utworzony przez Ludwika Zamenhofa
służący do komunikacji międzynarodowej
7.Uniwersytet, który zaproponował Bujwidowi
objęcie katedry higieny w 1883 roku
8.Nazwisko wnuków Kazimiery i Odona
(twórców wystawy muzealnej)
9.Pierwsza pracownia bakteriologiczna
Bujwida (miasto)
10.Nazwa substancji, wykorzystywanej przy
wykrywaniu gruźlicy
11.Nazwisko francuskiego uczonego,
u którego pobierał naukę Odo Bujwid.
Dzięki tym studiom Bujwid otworzył
w Warszawie pierwszą na świecie filię
francuskiego instytutu.
12.Jedno z najważniejszych osiągnięć
Kazimiery Bujwidowej na płaszczyźnie
społecznej – utworzono w Polsce
pierwsze…
13.Posiadłość Bujwidów, w której
znajdowały się stajnie koni
szczepiennych
14.Nazwisko rodowe Kazimiery
Bujwidowej
15.Uruchomiona za sprawą m.in. Odona
Bujwida sieć kanalizacji miejskiej
w Warszawie i Krakowie
16.Imię i nazwisko artysty malarza, który
w 1914 roku wykonał węglem portret
Odona Bujwida
17.Cmentarz, na którym znajduje się
grobowiec Odona i Kazimiery
Bujwidów
Autorka krzyżówki: Karolina Tokarz
➸KRZYŻÓWKA 1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
Koncepcja gazety i projekt graficzny:
Anna Zabdyrska
Teksty: Joanna Nowostawska-Gyalókay
Gazeta i wystawa powstały przy współpracy:
Joanny Czechowskiej i Karoliny Tokarz
Wszystkie dokumenty pochodzą ze zbiorów
Muzeum im. Odona Bujwida
Reklamy Zakładów Profesora Bujwida zamieszczone
w książkach telefonicznych z okresu od 1908 do 1928
roku
Karty wizytowe Odona Bujwida
Rachunek za sprzedaż szczepionek